وسىدان تۋرا 15 جىل بۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا زامانعى تاريحي دامۋ شەجىرەسىندە بولاشاققا باتىل باعدار جاساعان ۇلى وقيعا ورىن الدى. تاۋەلسىز قازاقستان ءوزىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋ جولىنىڭ قيالعا بەرگىسىز باعدارلاماسىن پاش ەتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىز تاريحىمىزدا العاش رەت حالىققا ارناعان جولداۋى جاريالانىپ، عاسىرلار توعىسىنداعى جاھاندىق وركەنيەت ساحناسىنا «قازاقستان-2030» ستراتەگياسى شىقتى. اڭىزدان اقيقاتقا اينالعان، الەمنىڭ دۋالى اۋىز ساراپشىلارى تۇگەل مويىنداعان «قازاقستان فەنومەنىنىڭ» العاشقى قازىعى قاعىلدى.

تاڭداۋ

وسىدان تۋرا 15 جىل بۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا زامانعى تاريحي دامۋ شەجىرەسىندە بولاشاققا باتىل باعدار جاساعان ۇلى وقيعا ورىن الدى. تاۋەلسىز قازاقستان ءوزىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋ جولىنىڭ قيالعا بەرگىسىز باعدارلاماسىن پاش ەتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىز تاريحىمىزدا العاش رەت حالىققا ارناعان جولداۋى جاريالانىپ، عاسىرلار توعىسىنداعى جاھاندىق وركەنيەت ساحناسىنا «قازاقستان-2030» ستراتەگياسى شىقتى. اڭىزدان اقيقاتقا اينالعان، الەمنىڭ دۋالى اۋىز ساراپشىلارى تۇگەل مويىنداعان «قازاقستان فەنومەنىنىڭ» العاشقى قازىعى قاعىلدى.

تاڭداۋ

سوناۋ ءبىر وداقتىڭ «مۇراعا» قال­دىرعان تەسىك استاۋىنا تەلمىرىپ قالعان وتپەلى كەزەڭنىڭ وزىندە، ياعني 1997 جىلدىڭ قازان ايىندا پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حال­قى­نا ارناعان «بارلىق قازاقستان­دىق­تاردىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى، قاۋىپسىزدىگى جانە ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى» اتتى تاريحي جولداۋىندا ەندى عانا ەڭسە كوتەر­گەن ەگەمەن ەلدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىن ايقىنداپ بەرگەن ەدى. سول ءبىر ەرتەڭىمىز تۇگىلى، بۇگىنگىمىز بولجاۋسىز بولىپ تۇرعان بۇلىڭعىر شاقتا باسقانى بىلاي قويعاندا، پرەزيدەنت كومانداسىندا جۇرگەن بىرەگەي ەكونوميكا ماماندارىنىڭ ءوزى ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان بۇل باعدارلامانىڭ ورىندالۋىنا ۇلكەن كۇمانمەن قارادى. اقيقاتىندا، حالىقتىڭ ەڭبەكاقىسى مەن زەينەتاقىسىن ۋاقىتىندا بەرە الماي وتىرعان ءپۇشايمان شاقتا «بو­لا­شاقتا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرت­قا­لاتامىن» دەگەن قيال-عاجايىپقا سەنۋ دە قيىن ەدى. الايدا، بۇگىندە بار­لىق الەم تانىعان رەفورماتور نۇر­سۇلتان نازارباەۆ ساۋەگەيسىماقتار العا تارتقان كۇپتى كۇدىكتى سىرىپ تاس­تاپ، قازاقستان ەكونوميكاسىن دامۋدىڭ تىڭ سوقپاعىنا سالدى. عاسىر توعى­سىن­دا «قازاقستان-2030» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى باستاپ، 2001 جىلعى جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋب­لي­كا­سىنىڭ 2010 جىلعا دەيىنگى ستراتە­گيا­لىق دامۋ جوسپارىن بەكىتتى.

ءيا، ۋاقىت - تورەشى. ورتالىق ازيا كوشباسشىسى اتانعان قازاقستاننىڭ بۇگىنگى شىققان بيىكتەرى «قازاق­ستان-2030» ستراتەگياسىنىڭ ەكونومي­كا­داعى كورەگەندىكپەن جاسالعان شىنايى عىلىمي تۇعىرناما ەكەندىگىن ايقىندادى. ال 2001 جىلى جاريا­لان­عان 2010 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىنىڭ ەلباسى سول كەزدە-اق زور سەنىممەن ايقىنداعان «قازاق­ستان-2030» ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋ­دىڭ العاشقى ونجىلدىق تۇعىرى بول­عاندىعىنا بارشانىڭ كوزى جەتتى.

بارىس بەينەلى بولاشاققا نىق قادام باسقان قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋداعى تابىستارى ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سوناۋ ءبىر 1997 جىلى بەلگىلەگەن ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسىنىڭ ناقتى كورىنىس­تە­رى ەكەندىگىنە ەشبىر كۇمان قالمادى. «قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق باع­دارلاماسىنىڭ نەگىزگى تۇعىرى ەلى­مىز­دىڭ گۇلدەنۋى، قاۋىپسىزدىگى جانە حالقى­مىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى ەكەندىگى دە اقيقات.

بۇگىندە قازاقستان - الەمدىك ەكونوميكادا ەلەۋلى ورنى بار الەۋەتتى مەملەكەت، وڭىرلىك كوشباسشى. ەلدىڭ ءوز تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋداعى قول جەتكىزگەن جەتىس­تىك­تە­رى دە جاھاندىق وركەنيەت ساحناسىندا وزىندىك ۇلەسىن الدى. قازىر ءبىزدىڭ رەس­پۋبليكامىز جاھاندىق رىنوكتا ۋران وندىرۋدە، بيداي جانە ۇن ەكسپورتتاۋدا الەمدىك كوشباسشى سانالادى. سونىمەن بىرگە، الەمدىك رىنوكقا مۇناي، كومىر، فەرروقورىتپا، مىس جانە باسقا ونىمدەر شىعارۋدا الدىڭعى ورىنداردى يەلەنەدى. تورتكۇل دۇنيەنى تۇگەل تۇ­رالاتقان سوڭعى داعدارىس قيىندىق­تا­رىنا قاراماستان، 2011 جىلى ەل ەكونوميكاسى 7,5 پايىزعا ءوسىپ، ىشكى جالپى ءونىم جان باسىنا شاققاندا 11 مىڭ دول­لاردان اسقاندىعى كوپ نارسەنى كور­سەتسە كەرەك.

ۇستىمىزدەگى جىلى دا ەل ەكونوميكاسى دامۋدىڭ وڭ نىشاندارىن ساقتاپ كەلەدى. ۇكىمەتتىڭ الدىن-الا جاساعان بولجامى بويىنشا، ۇستىمىزدەگى جىلى ءىجو 210,8 ميلليارد دوللارعا (2011 جىلى بۇل كورسەتكىش 184 ميلليارد دوللار بولعان) وسەدى، ال جان باسىنا شاققانداعى ءىجو 12,5 مىڭ دوللاردى (2011 جىلى 11,3 دوللار بولعان) قۇراماق.

جاھاندى جايلاعان قارجى-ەكونو­مي­كالىق داعدارىس كارى قۇرلىقتىڭ دا­مىعان ەكونوميكالارىن تۇرالاتىپ، الەمدىك دامۋدىڭ كوشباسشىسى اتان­عان اقش-تىڭ ءوزىن تىعىرىققا تىرەگەن كۇردەلى كەزەڭدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا «جاڭا ونجىلدىق - جاڭا ەكونوميكالىق ورلەۋ - قا­زاق­ستاننىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى» اتتى جولداۋىن جاريالادى. وندا ەلباسى 1997 جىلى «قازاقستان-2030» ستراتەگياسىن قابىلداپ، ءبىز ەلدىڭ ۇزاق مەر­زىمدى كۇن ءتارتىبىن، باستى ماقسات­تار مەن باسىمدىقتارىن قالىپتاس­تىر­دىق، كەيىن ولار 2010 جىلعا دەيىن­گى ستراتەگيالىق جوسپاردا قيسىن­دى تۇردە دامىتىلدى. ءسويتىپ، ءبىز قالاي جوسپارلاساق، سولاي ءومىر سۇردىك»، دەپ اتاپ كورسەتتى. الەمدىك ەكونوميكاعا بىرەگەي كىرىككەن قازاقستانعا ەرەكشە سالقىنى تيگەن جاھاندىق ەكونوميكا­لىق داعدارىستىڭ قيىندىقتارىنا قا­راماستان، مەملەكەت باسشىسى جاڭا جولداۋىندا تاعى دا باتىل قادام جاساپ، ەلىمىزدىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىن ايقىندادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى بۇل ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارى 2010 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيتىن «قازاقستان-2030» ستراتە­گيا­سىن ىسكە اسىرۋدىڭ ەكىنشى تۇعىرلى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. مىنە، وسىلاي، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىندا ەشقاشان ال­شاق­تىق بولىپ كورمەگەن تۇڭعىش پرەزي­دەنتىمىز سوناۋ 1997 جىلى ايتقان ءسوزى­نىڭ اقيقاتتىعىن، ەل ەكونوميكاسىن العا دامىتۋدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى بەلگى­لەگەن باعىتىنىڭ بەرىك­تىگىن پاش ەتتى.

تۇتاستىعىمىزدىڭ تۇعىرى

«قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق باع­دارلاماسىنىڭ كۇن تارتىبىنە قوي­عان تاعى ءبىر باستى مىندەتتى - ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق جانە ەكونوميكالىق قاۋىپ­سىز­دىگىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. ەلباسى ءوزىنىڭ «قازاقستان-2030» ستراتەگياسىندا «قاۋىپسىزدىكتىڭ باسىم­دىعى انىق: ەگەر ەلىمىز قاۋىپسىزدىگىن ساقتاماسا، وندا تۇراقتى دامۋ جوسپارى تۋرالى ءسوز قوزعاۋىمىزدىڭ ءوزى قي­سىنسىز. مىنە، سوندىقتان دا قاۋىپ­سىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جۇمىسىندا ءسوزسىز باسىمدىق ءبىزدىڭ سىرتقى ساياسي قىزمەتىمىزگە جانە قازاقستاننىڭ ءوز كورشىلەرىمەن، دۇنيە ءجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىمەن ءوزارا ءتيىمدى قا­رىم-قاتىناستىڭ بەرىك تۇعىرىن قا­لىپ­تاستىرۋعا بەرىلەدى»، دەپ اتاپ كورسەتتى.

تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ پاراعىن ەندى اشقان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن سوناۋ ءبىر ءولارا كەزەڭدەگى وزەكتى ماقسات - ءوزىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتىپ، ەگەمەن ەلدىڭ تاريحتا تۇڭعىش رەت حالىقارالىق شارتتار مەن زاڭدارعا سايكەس ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن بەلگىلەۋى ەدى. بۇل رەتتەگى ەڭ شەشۋشى دە كەلەلى مىندەت ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەكى الىپ كورشىسى - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى شەكارا سىزىق­تا­رىن بەكىتۋ بولىپ تابىلدى. قازاقستان قحر-مەن شەكارا ماسەلەسىن جۇرگىزۋ جونىندە 1992 جىلى شىلدە ايىندا ارنايى كوميسسيا قۇردى. بۇل كوميسسيا قىتاي تاراپىمەن بىرنەشە جىل بويى سىندارلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ەكى ەل اراسىنداعى شەكارالىق ايماقتىڭ بارلىق داۋلى ماسەلەلەرىن تياناقتى شەشتى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇر­سۇل­تان نازارباەۆتىڭ ساليقالى ساياسا­تىنىڭ ناتيجەسىندە ەكى ەل اراسىنداعى شەكارانى دەماركاتسيالاۋ ماسەلەسى 2002 جىلى تولىقتاي شەشىمىن تاپتى. ءسويتىپ، 2002 جىلدىڭ 10 مامىرىندا بەيجىڭ قالاسىندا قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن قحر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تان تسزياسيۋان قازاقستان-قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسى سىزىقتارىن دەماركاتسيالاۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى مەن قحر ۇكىمەتىنىڭ حاتتاماسىنا قول قويدى. وسى تاريحي قۇجاتتىڭ ارقا­سىن­دا قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت قىتاي مەملەكەتىمەن جالپى ۇزىن­دىعى 1782,75 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارا بەلگىلەنىپ، بەكىتىلدى.

سول ءبىر جىلدارى ەل ەگەمەندىگىنىڭ ەرتەڭىنە بارىنشا بايسالدىلىقپەن باعدار جاساعان ەلباسى تمد قۇرامى­نا كىرەتىن، كەشەگى ءبىر مەملەكەت شەڭ­بەرىنەن شىققان كورشىلەرىمىزبەن دە شەكارا سىزىقتارىن بەلگىلەپ، مەملە­كەت­تىك تەرريتوريامىزدىڭ تۇتاستىق تۇعىرىن جاسادى. اتاپ ايتقاندا، 2011 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسى اراسىندا قازاق-قىرعىز مەملە­كەت­تىك شەكاراسىن بەكىتۋ تۋرالى شارت­قا قول قويىلدى. قازاقستان جانە قىرعىزستان اراسىنداعى شەكارا ۇزىن­دىعى 1241,58 شاقىرىمدى قۇرادى. كۇرمەۋلى ماسەلەلەرى كوپ كۇردەلى دە ۇزاق مەرزىمگە سوزىلعان قازاقستان - وزبەكستان اراسىنداعى شەكارا ماسە­لە­سىن بەلگىلەۋ كەلىسسوزدەرى بولدى. 2003 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە بۇل ماسەلەگە دە نۇكتە قويىلىپ، قازاق-وزبەك مەم­لەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى شارتقا قول قويىلدى. ەكى ەل اراسىنداعى شەكا­را­نىڭ جالپى ۇزىندىعى 2150 شاقى­رىم­دى قۇرادى. 2001 جىلدىڭ 5 شىلدە­سىن­دە استانا قالاسىندا قازاقستان جانە تۇركىمەنستان اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى شەشىلدى. ەكى ەل اراسىنداعى 426,08 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارا سىزىعى 1972 جىلعى قازاق كسر مەن تۇركىمەن كسر اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى.

تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكا­سى­نىڭ قۇرلىقتاعى ەڭ ۇلكەن قاشىق­تىق­قا سوزىلعان رەسەي مەملەكەتىمەن ارا­داعى شەكارا سىزىعىن بەكىتۋ جۇمىسى 1999 جىلدان 2005 جىلعا دەيىن سوزىلدى. 2005 جىلدىڭ 18 قاڭتارىندا ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنا جاساعان رەسمي ساپارى شەڭبەرىندە ماسكەۋ قالاسىندا تاريحىمىز ءۇشىن تاعى ءبىر قۇندى قۇ­جات ومىرگە كەلدى. سول كۇنى جالپى ۇزىندىعى 7591 شاقىرىمعا سوزىلعان قازاق-رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى شارتقا قول قويىلدى. مىنە، وسىنداي ساليقا­لى ساياسات، سىندارلى جۇمىستىڭ ءناتي­جەسىندە تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى عاسىرلارعا سوزىلعان ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت ەلىمىزدىڭ ناقتى شەكاراسىن زاڭدى تۇردە حالىقارالىق قۇجاتتارمەن بەكىتتى.

جىلقىباي جاعىپارۇلى،

«اباي-اقپارات»