باسى: دەن ءسياوپيننىڭ ۇلتتىق بىرلىك ستراتەگياسى

جالعاسى: قىتاي - ءبىر پارتيا بيلەگەن ديكتاتورلىق مەملەكەت

1982 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە انگليانىڭ كورولدىك اۋە ارمياسىنىڭ ۇشاعى سول كەزدەگى انگليا پرەمەر-ءمينيسترى مارگارەت تەتچەر مەن ونىڭ كۇيەۋى دەنيس تەتچەر جانە انگليا بيلىگىنىڭ ءبىر توپ جوعارى لاۋازىم يەلەرى، وعان قوسا 16 تىلشىمەن بەيجىڭ اۋەجايىنا كەلىپ قوندى.

كىم بىلەدى، تاعدىردىڭ جازۋىمەن قۇدىرەتتى اللا سولاي ورنالاستىرعان شىعار. مارتەبەلى قوناقتاردىڭ كەلگەن بۇل كۇنى ءبىر عۇمىر «تاتۋلىقتان قىمبات ەش نارسە جوق» دەپ مەيىرىمدىلىك پەن تاتۋلىقتى تۋ ەتىپ ۇستاپ وتكەن قىتايدىڭ ۇلى ويشىلى كونفۋتسيدىڭ 2463 جىلدىق تۋعان كۇن مەرەكەسىنە تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇل كەز قىتايدىڭ دا ۇلتتىق تاتۋلىقتى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، بەرەكە مەن بىرلىكتى جان سالا دارىپتەپ جاتقان كەزى بولاتىن. ەل ىشىندە «تاپتىق كۇرەس» دەپ اتالاتىن ادامداردى توپقا ءبولىپ، قىرقىستىراتىن زامان كەلمەسكە كەتكەن ەدى. سىرتقا قاراتا بەيبىت، قاتار تۇرۋ ءپرينتسيپى نەگىزىندە تالاي ەلدەرمەن جاۋلاستىقتى قويىپ، تاتۋلىق پەن دوستىققا دەن قويعان كەز ەدى.

انگليا پرەمەر-ءمينيسترى مارگارەت تەتچەر حانىمنىڭ وسى ءبىر ورايلى ءساتتى تاڭداپ، قىتايعا رەسمي ساپارمەن كەلۋى وسى ءبىر ەسكى دەرجاۆانىڭ قىتاي بازارىنا بەتتەگەن العاشقى كولىككە ۇلگەرىپ مىنسەم دەگەن ارمانىنان تۋىنداعان بولاتىن. بىراق ونىڭ بۇل ويىنان باسقا دا ماڭىزدى بۇيىمتايى بار ەدى. ول - گونكونگ ماسەلەسىندە قىتاي باسشىلارىمەن رەسمي كەلىسسوز جۇرگىزۋ بولاتىن. مارگارەت تەتچەر حانىم ۋينستون چەرچيللدەن كەيىنگى قىلىشىنان قان تامعان قاتال پرەمەر رەتىندە تانىلعان ەدى. ونىڭ «تەمىر حانىم» اتاعى حالىقارالىق ماسەلەدە قاتاڭ پوزيتسيا مەن يكەمدىلىكتى ۇشتاستىرعان شەبەر ديپلوماتياسىنىڭ جەمىسى بولاتىن. گونكونگ ماسەلەسىندە قىتايمەن قالاي كەلىسۋ ماسەلەسىندە ونىڭ ىشىنە بۇككەن قۇپيا جوسپارلارى جەتكىلىكتى ەدى. انگليا گونكونگقا جۇزدەگەن جىل يەلىك ەتتى. گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىق ماسەلەسى كەمىندە ەكى مارتە كۇن تارتىبىنە قويىلعان بولاتىن. ول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن جانە 1950-جىلداردىڭ باسىندا گونكونگتى قىتايعا قايتۋ ماسەلەسى كەلىسسوز تاقىرىبىنا اينالعان. بىراق بۇل ەكى رەتتە دە ول انگليا قاراستىلىعىندا امان-ساۋ قالىپ قويدى. بۇل رەت گونكونگتىڭ باقىتى مەن سورى بولسا دا،  دەن سياوپين بۇل ماسەلەنى شەشۋگە شىنداپ كىرىستى. مۇنىڭ الدىندا ول تايۆان ماسەلەسىن شەشۋ قىتايدى بىرلىككە كەلتىرۋ ماسەلەسىنىڭ 80-جىلدارداعى ءۇش ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ جاريالاعان بولاتىن. ارينە، بۇل جەردە گونكونگ ماسەلەسى تابيعي تۇردە قامتىلاتىنى تۇسىنىكتى ەدى. ول كەشىككەندە 1997 جىلدان بۇرىن قىتايعا قايتۋى شارت بولاتىن. ماسەلەنى قالاي شەشۋ باعىتىندا اعىلشىندار قىتايدىڭ تامىرىن باسىپ كورۋ ءۇشىن وسى ساپاردى ۇيىمداستىرعانى بەلگىلى ەدى. سوعان قاراي شارا كورمەك. 1981 جىلى ساۋىردە  انگليانىڭ سىرتقى ىستەر ءۋازىرى پيتەر كارينگتوننىڭ قىتايعا ساپارىندا دەن سياوپين گونكونگتىڭ بولاشاق مارتەبەسى وزگەرەتىن بولسا، شەت ەل ينۆەستورلارىنىڭ مۇددەسىنە پالەندەي كەلمەيتىندىگىن استارلاپ جەتكىزگەن بولاتىن. سودان جارتى جىل وتكەن سوڭ بەيجىڭ تايۆاندى بەيبىت بىرىكتىرۋدىڭ توعىز ءتۇرلى ءپرينتسيپىن ۇسىنعاندا جانامالى تۇردە گونكونگ ماسەلەسىندە وسى جوبا اياسىندا قاراستىراتىندىعىن بىلدىرگەن بولاتىن. 1982 جىلى ساۋىردە انگليانىڭ ەكس-پرەمەرى ەدۆارد ءحيتتى قابىلداعاندا، تايۆانعا باعىتتالعان 9 تارماقتىڭ گونكونگقا دا ۇيلەسەتىندىگىن اشىق مالىمدەدى.

وسىدان سوڭ انگليالىقتاردىڭ كوڭىلىندە سان بولدى. سول كەزدەگى گونكونگ گۋبەرناتورى سەر ەدۆارد يۋدە گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن وتكىزۋ ماسەلەسى تەك قانا قۇجاتتاردى راسىمدەيتىن تەحنيكالىق ماسەلە دەپ قارادى. بىراق حالىقارالىق مۇددەلەردە ەسە جىبەرمەيتىن مارگارەت تەتچەر حانىم ماسەلەنى مۇنداي قاراپايىم ويلامايتىن. بىراق بۇدان بۇرىنعى بىرنەشە رەتكى  قاس-قاباقتى اڭدۋ، تامىرىن باسىپ كورۋ ارقىلى ول قىتايدىڭ مايدانىن ءدوپ باسىپ بىلگەن بولاتىن. مۇندا قىتاي گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن تۇپكىلىكتى قايتارىپ الۋعا بەل بايلاپ وتىر. بىراق گونكونگتىڭ ەركىن پورت جانە حالىقارالىق ساۋدا ورتالىعى مارتەبەسىن وزگەرتكىسى كەلمەيدى. مۇنداي ءبىر مەملەكەتتە ەكى ءتۇزىم مودەلى اكىمشىلىك پەن ەكونوميكانى ءبولىپ قاراۋ جوسپارى بولاتىن. قىتايلىقتار اتالعان اكىمشىلىك پەن ەكونوميكانى ءبولۋ ءپرينتسيپى بويىنشا مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ مەنشىك قۇقىعى مەن ونى باسقارۋ قۇقىعىن ءبولدى ەمەس پە؟ سول سەبەپتى گونكونگتىڭ ايماقتىق ماسەلەسىندە دە يەلىك قۇقىق پەن باسقارۋدى ءبولىپ تاستاسا نەگە بولمايدى؟ گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعى تالاسسىز تۇردە قىتايعا قايتادى. بۇل ەندى تالقىلاۋعا جاتپايتىن ماسەلە. ال يەلىك قۇقىق پەن باسقارۋدى ءبولۋ ءپرينتسيپى بويىنشا انگلياعا تاعى ءبىر مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. ول - گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن انگليا قايتارادى، بىراق، بۇرىنعىداي ءىس جۇزىندىك باسقارۋ بيلىگىن ساقتاپ قالادى.

بۇل جەردە انگليا پرەمەرى ەشقانداي نەگىزسىز ايتىپ وتىرعان جوق. ونىڭ العىشارتتارى دا بار. وندا تاريحتا قول قويىلعان گونكونگقا بايلانىستى ءۇش حالىقارالىق كەلىسىمنىڭ زاڭدىلىعىن قىتاي مويىنداۋعا مىندەتتى. ولار - 1942 جىلعى انگليا مەن قىتايدىڭ «نانجيڭ كەلىسىمى» جانە 1960 جىلعى «قىتاي-انگليا بەيجىڭ كەلىسىمى». بۇل كەلىسىمدەردە گونكونگ پەن  كوۋلۋن جارتىلاي ارالىنىڭ وڭتۇستىگىن ماڭگىلىككە انگلياعا ءبولىپ بەرۋ. ال 1898 جىلعى گونكونگ ايماعىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتۋ جونىندەگى قىتاي مەن انگليانىڭ ارنايى كەلىسىمى كوۋلۋن تۇبەگىنىڭ باسىم كوپشىلىك اۋماعىن جانە سونىڭ اينالاسىنداعى 200-دەن استام ارالدى انگلياعا جالعا بەرۋ جانە بۇل جالعا بەرۋدىڭ مەرزىمى – 99 جىل دەپ كورسەتىلگەن. ەگەر اتالعان ءۇش ءتۇرلى كەلىسىم ءوز قۋاتىندا بولسا، 1997 جىلعا بارعاندا انگليا قىتايعا جاڭا تەرريتوريانى (New Territories) قايتارۋعا مىندەتتى. بىراق، گونكونگ پەن كوۋلۋن جارتىلاي ارالىنا يەلىك قۇقىعىن ساقتاپ قالادى. جاڭا تەرريتوريانىڭ اۋماعى - 984,53 شارشى كم. گونكونگ پەن كوۋلۋن تۇبەگىن قوسىپ ەسەپتەگەندە - 91,49 شارشى كم. سول سەبەپتى جاڭا تەرريتوريانى قايتارعاننان كەيىن، گونكونگ پەن كوۋلۋن تۇبەگىنىڭ جان باعۋى قيىنداي تۇسەدى. وسىعان بايلانىستى انگليا بيلىگى قىتايمەن ساۋدالاسىپ كورمەك. قىتاي يەلىك قۇقىققا قاتتى ءمان بەرەدى عوي. وندا گونكونگ پەن كوۋلۋن تۇبەگىنىڭ دە يەلىك قۇقىعىن قىتاي قايتارىپ بەرەدى. ونىڭ ەسەبىنە جاڭا تەرريتوريانىڭ باسقارۋ قۇقىعىن انگلياعا بەرسە قالاي بولادى؟ ەگەر وسىلاي كەلىسسە، انگليا گونكونگكە قاراستى بارلىق ايماقتاردىڭ يەلىك قۇقىعىن قىتايعا قايتارىپ بەرەدى. بىراق انگليا سول باياعىسىنداي كۇللى گونكونگتىڭ باسقارۋ قۇقىعىن وزىندە قالدىرادى. مۇندا يەلىك قۇقىقتى قايتاردى دەگەن اتى عانا. گونكونگ سول باياعىداي جارتىلاي وتار كۇيىندە قالا بەرمەك. پايداسى اعىلشىندارعا تيەسىلى. ولاردىڭ ەسەبى تۇگەل دەگەن ءسوز.

جەلدىڭ قاي جاقتان سوعاتىنىن جاقسى بىلەتىن ادامدار «تەمىر حانىمنىڭ» سونىڭ الدىندا عانا بولعان انگليا  مەن ارگەنتينانىڭ مالۆين ارالدارىنا تالاسقان  سوعىستا جەتكەن جەڭىسىنىڭ بۋىمەن قىتايعا ساپارلاپ، گونكونگ ماسەلەسىن تالقىلاماق. كەلەر الدىندا ول اشىق مالىمدەمە جاساپ: «گونكونگكە قاتىستى ءۇش ءتۇرلى كەلىسىم ءالى دە ءوز قۋاتىندا» - دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. وسى قىتايعا ساپارىندا قىتايلىقتارعا ماسەلەنى قابىرعاسىنان قويىپ، ساۋدالاسىپ كورمەك نيەتپەن كەلگەن بولاتىن.

قىاي تاراپى دا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعان بولاتىن. مارگارەت تەتچەردى قارسى الۋعا مۇقيات دايىندالدى. الدىمەن قىتايدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى جاۋ زىياڭ انگليا تاراپىنا رەسمي حابارلاندىرۋ جىبەرىپ، قىتاي 1997 جىلى گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن رەسمي قايتارىپ الاتىندىعىن، سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا گونكونگقا باعىتتالعان ەرەكشە ساياسات قولدانىپ، گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىن ساقتاپ قالۋعا جانە دامىتۋعا بارىن سالاتىندىعىن مالىمدەگەن بولاتىن.

انگليا پرەمەرى بۇرىن جاساعان ءۇش حالىقارالىق كەلىسىم ءالى دە كۇشىندە  دەگەن پىكىرگە قاسارىسىپ، ەگەر قىتاي 1997 جىلدان كەيىن گونكونگ ايماعىن انگليانىڭ جالعاستى باسقارۋىنا بەرۋگە كەلىسسە، انگليا قىتايعا ونىڭ يەلىك قۇقىعى ماسەلەسىن قايتارۋعا ويلاسادى دەگەن تالاپ قويدى. بىلاي قاراعاندا، ونىڭ كەلىسى بىرەۋدىڭ مەنشىگىن وزىنە قايتارىپ بەرۋ ەمەس، قىتاي ارمانداپ وتىرعان قىمبات نارسەنى سىيعا تارتىپ وتىرعانداي كەيىپتە بولاتىن.  جانە ونىڭ تالابى كىرى ارزىمايتىن كىشكەنتاي عانا نارسە سياقتى.

ال قىتاي تارابى ءۇشىن ونىڭ بۇل كەلۋى قارسى جاقتىڭ كۇشىن بارلاپ كورۋ ماقساتىندا سيقياتى بولىپ كورىندى. رەسمي ماندەگى كەلىسسوز مارگارەت تەتچەر حانىم كەلگەن كۇننىڭ ەرتەسىنە، ياعني، 24 قىركۇيەككە بەلگىلەندى. ال  ونىڭ قارسىلاسى كەلىسسوزدىڭ كەمەڭگەرى دەن سياوپين بولاتىن. دەننىڭ شەت ەلدىكتەرمەن كەلىسسوزدەگى ەرەكشە دارىنىن ءبىر كەزدەگى اقش پرەزيدەنتى دجوردج گەربەرت ۋوكەر بۋش: «دەن سياوپين - شەت ەلدىكتەرمەن كەزدەسكەندە تاباندىلىق پەن ەپتىلىكتىڭ ارا قاتىناسىن شەبەر مەڭگەرگەن ەرەكشە دارىن يەسى»، - دەپ باعالاعان بولاتىن.

ءبىرىنشى كۇنى ۇستىنە قىزىل بەدەرى بار جاسىل ءتۇستى كوستيۋم، بيىك وكشەلى قارا ءتۇستى تۋفلي، قولىنا قارا ءتۇستى سومكە، موينىنا قىمبات جاقۇت تاستاردى تاعىنىپ، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان كەيىپتە كەلدى. بىلاي قاراعاندا، سالاۋاتىن ات كوتەرمەيدى. كەربەز، تاكاپپار، ءبىر بويىنان ادەپتىلىك پەن اسىل تەكتى اقسۇيەكتىك قاتار ۇيلەسىم تاۋىپتى. پروتوكول بويىنشا ونىڭ الدىمەن حالىق سارايىنىڭ سين تسزيان زالىندا بۇكىلقىتايلىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، بۇرىنعى پرەمەر جوۋ ىنلايدىڭ  جەسىرى دەن يڭچاو قابىلداپ، ەسەن-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيىن كورشى زالدا دەن سياوپينمەن كەزدەسۋ بولادى ەكەن. ءبىر قىزىعى العاشقى كەزدەسۋدەن شىققان سوڭ سين تسزيان زالىنان سارايدىڭ ەكىنشى باسىنا دەيىنگى  فۋ جيان زالىنا جەتكەنگە دەيىن ەداۋىر جول باسۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن. ال تاياپ بارعانعا دەيىن قارسى الىپ شىققان دەن ءسياوپيننىڭ قاراسى كورىنبەدى. جاڭا عانا دەن يڭچاو حانىم ونىڭ الدىنان شىعىپ، ەرەكشە ىلتيپاتپەن كۇتىپ العان بولاتىن. جۋرناليستەر مارگارەت تەتچەر حانىمنىڭ  ءجۇرىسى سالماقتى، مىنەزى بايىپتى كورىنگەنىمەن، جۇزىندە ەرەكشە ءبىر رەنىشتىڭ تاڭباسىن سەزدى. ونىڭ كوڭىلىندە كەزدەسەتىن قوناق نەگە قارسى الىپ شىقپايدى دەگەن كۇدىك پەن كۇمان بەلگىلى ەدى.

قوناق يەسىنىڭ دە ءوز ەسەبى بار بولاتىن. دەن سياوپين قاساقانا مارتەبەلى قوناقتى شىعىپ قارسى العان جوق. ونداعى ويى تاكاپپار حانىمنىڭ ورەكپىگەن كوڭىلىنە سۋ سەۋىپ، ساباسىنا ءتۇسىرۋ بولاتىن.  بىراق تىم شەكتەن شىعىپ، سالقىندىق تانىتۋ ادەپكە جات ەدى. سول سەبەپتى كوڭىلى الاي-دۇلەي بولىپ كەلە جاتقان «تەمىر حانىم» كەزدەسەتىن زالعا 20 مەتر قالعاندا سارايدىڭ سالماقتى ەمەن ەسىگى شالقاسىنان اشىلىپ، دەن سياوپين ەرەكشە قۋانىشتى بەينەدە جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىپ، الدىنان قارسى الا شىقتى. ول الدىعا 5-6 قادام ءجۇرىپ بارىپ، مارگارەت تەتچەر حانىممەن قول الىسىپ، امانداستى.

قىتايدىڭ №1 ادامىن كورگەن  انگليا پرەمەرى: «مەن انگليانىڭ كەزەكتى پرەمەر-ءمينيسترى رەتىندە قىتايعا ساپارلاي كەلىپ، ءسىزدى كورگەنىمە ەرەكشە قۋانىشتىمىن»، - دەدى. كۇتپەگەن جەردەن  دەن سياوپين  وعان: «ءيا، سولاي. مەن انگليانىڭ بىرنەشە پرەمەر-ءمينيسترىن تانيمىن. بىراق مەن تانىعاننىڭ ءبارى مانسابىمەن قوشتاسىپ جاتادى. كەلگەنىڭىزدى قارسى الامىن!»، - دەپ جاۋاپ بەردى. ارينە، دەن ءسياوپيننىڭ ايتقانى شىندىق بولاتىن. بىراق ءسوزدىڭ استارىن تۇسىنگەن ادامعا سەن دە كوپ وتپەي ءوز مانسابىڭمەن قوشتاساتىن شىعارسىڭ دەگەندەي تۇرلىشە كوڭىلسىز ويلارعا جەتەلەيتىن. كۇلكى قىسقان جۋرناليستەردى «تەمىر حانىمنىڭ» وسى ساتتە نە ويلادى ەكەن دەگەن وي مازالادى.

امان-سالەمنەن سوڭ، ارىپتەستەر رەسمي تاقىرىپقا كوشكەن كەزدە، جۋرناليستەر زالدان شىعارىلىپ جىبەرىلىپ، جابىق ەسىك جاعدايىنداعى كەلىسسوز باستالدى. بىراق كۇللى الەم ەكراننان وسى كەزدەسۋدىڭ ءاربىر ءساتىن تاماشالاۋعا مۇمكىندىك الدى. كورەرمەندەر الەمدىك دەڭگەيدەگى ەكى كەلىسسوز شەبەرىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ ءار سوزىنە كۋا بولدى.

«تەمىر حانىم» ەكى اياعىن ايقاستىرىپ، كەۋدەسىن تىك ۇستاپ، ءوزىنىڭ ءبىرىنشى كوزىرىن ۇستەلگە لاقتىردى. ونىسى تاريحتاعى گونكونگقا بايلانىستى ءۇش كەلىسىم حالىقارالىق زاڭدار بويىنشا ءالى دە ءوز قۋاتىندا، 1997 جىلدان كەيىن دە انگليا گونكونگتى جالعاستى باسقارا بەرمەك نيەتتە.

دەن ءسياوپيننىڭ ويىنشا گونكونگ ەجەلدەن قىتايدىڭ تەرريتورياسى، «ءبولىپ بەرۋ»، «جالعا بەرۋ»  بۇل كەزىندەگى يمپەريالىق ەلدەردىڭ زەڭبىرەكتىڭ كۇشىمەن قىتايدى قول قويۋعا ماجبۇرلەگەن تەڭسىز كەلىسىمدەر. انگليا وسى كەلىسىم نەگىزىندە گونكونگتى جۇزدەگەن جىلدار بيلەپ-توستەپ كەلدى. ەندى كەلىپ، سول كەلىسىمدەردىڭ زاڭدى كۇشى بارلىعىن قىتايلىقتاردىڭ ەسىنە سالعىسى كەلەدى. بۇل قىتايدىڭ يەلىك قۇقىعىنا قاتەر ءتوندىرۋ ەمەي، نەمەنە؟ وسىلاي ويلاعان دەن سياوپين: «يەلىك قۇقىق تالقىلاۋعا جاتپايتىن ماسەلە. بۇل جونىندە قىتايدىڭ ويلاناتىن ەشتەڭەسى جوق. گونكونگ – قىتايدىڭ تەرريتورياسى. ءبىز ونى ءسوزسىز قايتارىپ الامىز! ۋاقىتىنا كەلسەك، 1997 جىل دەپ بەلگىلەپ وتىرمىز»، - دەپ ەشبىر مايموڭكەلەمەستەن شورت كەستى. ول جانە پرەمەر حانىمعا: «ءسىز ءبار نارسەنى جاڭساق ءتۇسىنىپ قالماڭىز.  ءبىز جاڭا تەرريتوريامەن قوسا، گونكونگ پەن كوۋلۋن تۇبەگىمەن تولىقتاي قايتارىپ الامىز»، - دەپ ەسكەرتتى.

قاي جاعىنان السا دا، دەن ءسياوپيننىڭ ءسوزى قيسىندى بولاتىن. ەگەر قىتايدىڭ تەرريتورياسى بولسا، قىتاي ونى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا قايتارىپ الۋعا قۇقىلى ەكەنى راس. 1943 جىلى كايردەگى كەزدەسۋدە چان كايشي ۋينستون چەرچيلل جانە فرانكلين رۋزۆەلتپەن گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن قىتايعا قايتارۋ ماسەلەسىن تالقىلاعان بولاتىن.  جاپونيا تىزە بۇككەننەن كەيىن انگليا شىنىمەن دە گونكونگتى قايتارۋ ماسەلەسىنە يدەيالىق جاقتان دايىندالعان ەدى. كەيىن قكپ پەن گومينداڭنىڭ قىرقىسى سەبەبىنەن بۇل جۇمىس اياقسىز قالعان بولاتىن. 1949 جىلى قىتايدىڭ حالىق ازاتتىق ارمياسى حاينان ارالىن باسىپ العاندا اتتىڭ باسىن شىنجىن وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا بارعاندا كەرى بۇرعان بولاتىن. كەيىنگى وتىز جىلدا كوممۋنيستىك قىتاي گونكونگ ماسەلەسىندە داۋ-داماي، اراز-اشىلىققا بارعان جوق. كورىنىستە بولسا دا، كاپيتاليستىك گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىنە تىلەۋلەس بولعانداي بولىپ كورىنەتىن. 1962 جىلدان كەيىن  قىتايدىڭ ەكس-پرەمەرى جوۋ ىنلاي ارنايى قاۋلىعا قول قويىپ، جولاۋشى جانە جۇك پوەزدارىنىڭ گونكونگقا كۇنىنە 3 مارتە كىرىپ شىعۋىن جولعا قويدى. بۇل گونكونگتىڭ قوسىمشا ازىق-تۇلىكتەرى مەن كوكونىستەرگە دەگەن قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە اسا قولايلى بولدى. ارينە، گۇلدەنگەن گونكونگتىڭ قىتايدىڭ ىرگەسىندە بولۋى قىتايعا دا ءوز پايداسىن تيگىزەتىن. ول قىتايدىڭ ۆاليۋتالىق كىرىستەرىن ارتتىرۋعا جانە الەمدەگى وزگەرىستى باقىلاپ وتىرۋعا ەرەكشە قولايلى تەرەزە ىسپەتتى ەدى. تاعى ءبىر قىرىنان قىتايدىڭ ءوزى دە قحر قۇرىلعاننان كەيىن، اۋمالى-توكپەلى ۇركىن-قورقىنمەن كۇن كەشتى دە، گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن قايتارىپ العانىمەن، ونى ازدىرىپ-توزدىرماي، كوركەيىپ-گۇلدەنگەن كۇيدە ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىگى دە بولعان جوق. بۇل كەزدەسۋدە دەن سياوپين وسىنىڭ ءبارىن قىتايدىڭ توزىمدىلىگى مەن سابىرلىعى دەپ ءتۇسىندىردى. ول گونكونگ جونىندەگى العاشقى كەلىسىمنىڭ مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن دە قىتايدىڭ وتىز جىل كۇتكەنىن، وعان الداعى 1997 جىلعا دەيىنگى ون بەس جىلدى قوسىپ ەسەپتەگەندە 48 جىل بولاتىنىن، وعان ونىڭ الدىنداعى 100 جىلدى قوسساڭىز ءبىر جارىم عاسىرعا جۋىقتايتىندىعىن، قىتايدىڭ دا توزىمدىلىگىنىڭ شەگى بارلىعىن، ال اعىلشىندار وسىعان دا قاناعات قىلماي، ونى تاعى دا ۋىسىنان شىعارماي،  جالعاستى باسقارۋعا نيەتتەنىپ وتىرۋى تىم شەكتەن شىققاندىق بولاتىندىعىن پرەمەر حانىمعا جاقسىلاپ ءتۇسىندىردى.

دەن سياوپين تاعى مارگارەت تەتچەر حانىمعا قىتايعا گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن قايتارىپ الۋعا بايلانىستى ورايدىڭ ءپىسىپ-جەتىلگەندىگىن ەسكەرتتى. 1945 جىلى قىتايدىڭ ەسكى گومينداڭ ۇكىمەتى قىتايدىڭ ليۋشۋن پورتىن كەڭەس وداعىنا 30 جىلعا جالعا بەرگەن بولاتىن. سودان 5 جىل وتكەندە، 1950 جىلى قىتايدىڭ جاڭا ۇكىمەتى ونى كەڭەس وداعىنان قايتارىپ الدى.

دەن سياوپين ءوز سوزىندە ەگەر قىتاي 1997 جىلى گونكونگتى قايتارىپ المايتىن بولسا، ونىڭ ەسكى، ءالجۋاز چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنەن ەشقانداي ايىرماشىلىعىنىڭ قالمايتىندىعىن، وندا كەز-كەلگەن قىتاي باسشىسى مەن ۇكىمەتىنىڭ قىتاي حالقىنا، ءتىپتى كۇللى الەم حالقىنا جاۋاپ بەرە المايتىندىعىن ونداي بيلىكتىڭ ساياسي ساحنادان كەتۋگە ءتيىس بولاتىندىعىن، سول سەبەپتى وزىندە باسقا تاڭداۋدىڭ جوق ەكەندىگىن، سول سەبەپتى انگليا ۇكىمەتىنىڭ قىتاي ۇكىمەتىنە تۇسىنىستىكپەن قاراعاندىعى ءجون بولاتىندىعىن «تەمىر حانىمنىڭ» ساناسىنا  مىقتاپ سىڭىرۋگە تىرىستى. ول جانە انگليا پرەمەرىنە قىتايدىڭ گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن قايتارىپ الۋى مورالدىق تۇرعىدان اعىلشىندارعا دا  پايدالى ەكەندىگىن، سەبەبى سول ارقىلى انگليانىڭ «وتارلاۋشى» دەگەن قالپاقتان ءبىرجولا ارىلاتىندىعىن، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا دا بەتى جارىق بولاتىنىن ەسىنە سالدى. وسى كەزدەسۋ ارقىلى مارگارەت تەتچەر حانىم قىتايدىڭ گونكونگ ماسەلەسىندە ءالى دە انگليامەن كەلىسسوز وتكىزۋگە پەيىلى بولۋى وزىمەن ساناسۋ ەكەندىگىن تۇسىنە باستادى. شىنىندا، وتارشىلدىقتىڭ ءداۋىرى الدەقاشان وتكەن. الەمدەگى وتارلاردان تەك قانا گونكونگ پەن ماكاو عانا قالعان بولاتىن. قىتاي گونكونگتى قايتارىپ الامىن دەسە، وعان ەشكىم دە قارسى بولماۋعا ءتيىس. انگليا ۇكىمەتىنە ءبىر اۋىز ەسكەرتۋ جاساسا جەتىپ جاتىر. ءتىپتى، ەسكەرتۋدىڭ دە كەرەگى جوق.  ينديانىڭ  گوا شتاتىن قايتارىپ العانى سياقتى اسكەر جىبەرە سالسا، جەتىپ جاتىر. ال بۇل تۋرالى كەڭەسىپ وتىرۋ ەرەكشە ادەپتىلىكتىڭ بەلگىسى، قوناققا دەگەن قۇرمەت دەپ سانالۋ كەرەك. بۇل جەردە انگليانىڭ ساۋدالاسۋعا، كەۋدە كەرىپ، كەرگۋگە ەشقانداي حاقىسى جوق.

يەلىك قۇقىق ماسەلەسىنەن وڭباي ۇتىلعان مارگارەت تەتچەر حانىم ەندى پايدا-زيان ماسەلەسىنە قاراي ويىسىپ، قىتايلىقتاردىڭ گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىنە ەرەكشە ىقىلاستى ەكەندىگىن ەسىنە سالىپ: «ەگەر قىتاي گونكونگتى قايتارىپ الاتىن بولسا، ول ەندىگارى گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋى ەمەس، وعان اپات اكەلەدى. بۇل قىتايدىڭ «ءتورتتى وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنا» زيان عوي»، - دەپ ءوزىنىڭ ەرەكشە الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىردى. بۇل جەردە دەن ءسياوپيننىڭ اعىلشىندارمەن جاساعان كەلىسسوزىنىڭ باستى ماقساتى دا گونكونگتىڭ بولاشاقتا جالعاستى كوركەيىپ-گۇلدەنۋى ءۇشىن قاجەت بولاتىن. مارگارەت تەتچەر حانىم وسى جەردە قىتايدىڭ ءالسىز تۇسىن ءدوپ باسىپ ۇستادى. ال دەن سياوپين ەشبىر اسىپ-ساسپاستان: «گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋى تەك اعىلشىندار بيلەسە عانا مۇمكىن بولادى دەپ ويلاۋ جاڭساقتىق بولادى. قىتاي گونكونگتى قايتارىپ العان سوڭ، ونىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىن ساقتاۋعا قارىم-قابىلەتى جەتىپ ارتىلادى. بۇل -  ءبىر مەملەكەتتەگى ەكى ءتۇزىم ساياساتى. گونكونگتىڭ قازىرگى قوعامدىق ءتۇزىمى كەم دەگەندە ەلۋ جىل وزگەرمەي ساقتالادى»، - دەپ كەسىپ ايتتى. ول ءوز كوزقاراسىن ودان بەتەر اشىق ايتا وتىرىپ: «ءتىپتى، گونكونگ جالعاستى كوركەيىپ-گۇلدەنبەي، كۇيرەپ قالسا دا، ونىڭ قىتايعا اسەرى شامالى. ارينە، مەن ەشقانداي اسەرى بولمايدى دەپ ايتپاس ەدىم، اسەرى بولاتىندىعى راس، ءسىزدىڭ الاڭداۋشىلىعىڭىز بەن ىزگى كوڭىلىڭىزگە راقمەت! قايتالاپ ايتام، اسەرى سونشالىق ۇلكەن بولمايدى. قىتايدىڭ ءتورتتى وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ بۇكىل تاعدىرىن گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىنە عانا تەلۋ مۇلدە دۇرىس بولمايدى. ەگەر ءسىز ايتقانداي ءبىز گونكونگتى قايتارىپ العاننان كەيىن ونىڭ تاعدىرى اپاتتى جاعدايعا ۇرىناتىن بولسا، وندا ءبىز سول اپاتتى كورۋگە دە دايىنبىز. مەن تاعى ءبىر نارسەنى اشىق مالىمدەگىم كەلەدى. ءبىز ديپلوماتيالىق جولدارمەن كەڭەسۋ ارقىلى وسىنداي اپاتتى جاعدايدى بولدىرماۋدىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىرامىز. ەگەر سىزدەردىڭ تاراپتان بەلسەندى ىستەستىك كورە الماساق، سونىڭ كەسىرىنەن گونكونگتا دۇربەلەڭ پايدا بولاتىن بولسا، قىتاي ۇكىمەتى گونكونگتى قايتارىپ الۋدىڭ ۋاقىتى مەن ءتاسىلىن باسقاشا ويلاسۋعا ءماجبۇر بولادى»، -  دەپ سوڭعى كەسىمدى ءسوزىن ايتىپ، اياقتادى.

كەلىسسوز باسىندا مارگارەت تەتچەر حانىم كەلىسسوز تاقىرىبى گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىق ماسەلەسى عانا بولادى دەپ توپشىلاعان بولاتىن. ال داۋ-داماي وسىلاي جالعاسا بەرسە، جاعدايدىڭ كىمگە ءتيىمدى، كىمگە ءتيىمسىز بولاتىندىعى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى ەدى. ەگەر بەيجىڭ تارابى بۇرىنعى ءۇش ءتۇرلى كەلىسىمنىڭ زاڭدىلىعىن مويىنداسا، ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدىڭ كەيىنگى باعىتى مۇلدە باسقا ارنادا ءوربيتىن ەدى. دەن سياوپين ەرەكشە ديپلوماتيالىق شەبەرلىكپەن ماسەلەنى ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋ ارقىلى ءوز ارىپتەسىن مۇلدە ىرىقسىز جاعدايعا ءتۇسىردى. بۇل ءۇش ماسەلە:

1. يەلىك قۇقىق ماسەلەسى.
2. 1997 جىلدان كەيىن گونكونگتى قالاي باسقارۋ ماسەلەسى.
3. وتپەلى داۋىردەگى جۇمىس بارىسى.

بۇل ماسەلەلەردە  دەن سياوپين نەنى تالقىلاۋعا بولادى، نەنى تالقىلاۋعا بولمايدى دەگەن ماسەلەلەردىڭ ارا-جىگىن ايقىنداپ الىپ، ءۇش ماسەلەگە دە ءوزىنىڭ كەسىمدى جاۋابىن ايتتى. «مۇندا يەلىك قۇقىق ماسەلەسىن تالقىلامايمىز. 1997 جىلى قىتاي گونكونگتى قايتارىپ الادى. قانداي جولدارمەن قايتارىپ الۋ ماسەلەسىندە انگليا تارابىمەن كەلىسسوزگە دايىن»، - دەگەن كەسىمدى پىكىر بولدى.

ماسەلەنى بۇلاي قاراستىرۋدىڭ قىتاي ءۇشىن ءۇش ءتۇرلى پايداسى بار ەدى:

• ءبىرىنشى. گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن قايتارۋدا ونىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋى مەن ورنىقتىلىعىنا كەسىرىن تيگىزۋدەن بارىنشا ساقتانۋ;
• ەكىنشى. وتپەلى كەزەڭدە انگليا تارابىنىڭ بەلسەندى سايكەسۋىنە قول جەتكىزۋ ارقىلى گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعى قايتارىپ الىنعان سوڭ دا، انگليامەن قالىپتى ديپلوماتيالىق قاتىناستى ساقتاۋ;
• ءۇشىنشى. تايۆان ماسەلەسىن شەشۋدە ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ. تايۆانننىڭ ۇلى قۇرلىقپەن قوسىلۋىنا نەگىز قالاۋ;

مۇنداي كەلىسسىوز انگليا تارابىن قىزىقتىرماۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، قازىرشە گونكونگ سولاردىڭ قولىندا. ولار ءتىپتى مۇلدە كەرەناۋلىق تانىتۋى ابدەن مۇمكىن. سول سەبەپتى كەلىسسوزدى وسى تاياۋداعى ءبىر-ەكى جىلدا باستاۋ كەرەك. سودان سوڭ قىتاي گونكونگتى قايتارىپ الۋ جونىندەگى ءوزىنىڭ ناقتى شەشىمىن رەسمي جاريالايدى. بۇل تۋرالى ول: «ءبىز تاعى دا ءبىر-ەكى جىل كۇتۋگە بارمىز. بىراق كەسىپ ايتايىن، ءبىز، ءسوز جوق، ودان ءارى كەيىنگە قالدىرا المايمىز»، - دەپ انگليا تارابىنا ماسەلەنى ءسوز بۇيداعا سالىپ جۇرە بەرۋىنە بولمايتىندىعىن ەسكەرتتى. ول جانە ءسوز اۋانىن جايما-شۋاققا سالىپ: «ەگەر كەلىسسوز ءساتتى بولىپ، ىستەستىگىمىز ەكى جاقىتڭ دا كوڭىلىنەن شىعىپ جاتسا، انگليانىڭ مۇددەسى دە تولىقتاي ەسكەرىلەدى. وتپەلى كەزەڭدى قالاي ورنالاستىرامىز، بۇل جاعىنان انگليالىق ارىپتەستەرىمىزدىڭ ۇسىنىس-پىكىرىن مۇقيات تىڭدايتىن بولامىز. 1997 جىلدان كەيىن انگليالىقتار اقىلشى-كەڭەسشى سالاۋاتىمەن گونكونگتا قالا بەرۋىنە بولادى. ونداي جاعدايدا انگليالىقتار قىتايمەن بولعان ساۋدا جانە ينۆەستيتسيادا كوپتەگەن ءتيىمدى جاعدايلاردى يەلەنەتىن بولادى»، - دەپ ايتۋدى دا ۇمىت قالدىرعان جوق.

ءزىلدى جانە قاتاڭ پوزيتسياداعى اششى سوزدەر مەن قاتاڭ ەسكەرتۋلەر ەشبىر بۇكپەسىز ايتىلعان سوڭ، ەندى انگليا تارابىمەن ەشقانداي وڭدى كەلىسىم بولماسا نە ىستەيدى دەگەن ماسەلەدە دەن سياوپين قىتايدىڭ گونكونگتى قايتارىپ الۋ بويىنشا ۋاقىت پەن تاسىلدە قايتا باسقاشا ويلاۋعا ءماجبۇر بولاتىندىعىن ەسكەرتۋ ارقىلى مۇنداي سالدارلاردىڭ انگليا تارابىنا دا ەشقانداي پايدا اكەلمەيتىندىگىن قارسى تاراپقا ەسكەرتۋ ءۇشىن بولاتىن.

كەلىسسوز اياقتالعاننان كەيىن مارگارەت تەتچەر حانىم قوناق يەسىمەن كوڭىلسىز قوشتاسىپ، ەسىككە بەتتەدى. ونىڭ ءوڭى اشۋدان قۋارىپ، ساباسىنا سىيماي كەتىپ بارا جاتقاندىعى ايقىن بايقالدى. ول حالىق سارايىنىڭ ەسىگىنەن شىعىپ، باسپالداقپەن تومەن بەتتەگەندە، ەكىنشى باسپالداقتان بيىك وكشە ءتۋفليىنىڭ تابانى تايىپ كەتىپ، باسپالداققا وڭباي قۇلاپ ءتۇستى. قول سومكەسى دە ءبىر جاققا ۇشىپ كەتكەن بولاتىن. قۇداي قاققاندا، ول جازىق جەرگە قۇلاپ، قاتتى زارداپ شەككەن جوق. جانىنداعىلار دەرەۋ سۇيەپ تۇرعىزدى.

دەن سياوپين مارگارەت تەتچەر حانىمنىڭ «ءۇش ءتۇرلى كەلىسىمنىڭ ءالى قۋاتتىلىعى بار» دەگەن تۇجىرىمىن كۇل-تالقان ەتكەن سوڭ، كەلىسسوزدەگى ىرىقتىلىقتى ءوز قولىنا الىپ، گونكونگ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ باستى باعىتىن ايقىنداپ بەردى. كەيىن قىتاي مەن انگليا تارابى وسى باعىتپەن كەلىسسوز جۇرگىزەدى. مۇنىڭ العىشارتى - 1997 جىلى قىتاي گونكونگتى قايتارىپ الادى. وسى نەگىزدە قالعان 15 جىلدىق وتپەلى مەزگىلدە جانە گونكونگ قايتارىپ الىنعاننان كەيىنگى ماسەلەلەردى كەڭىنەن تالقىلايدى.

مارگارەت تەتچەر حانىمدى «تەمىر ايەل» دەسە، دەگەندەي بولاتىن. ول دەن سياوپينمەن العاشقى ايقاستا ىرىقسىز كۇيگە تۇسكەنىمەن، گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىق ماسەلەسىندە جول بەرگىسى كەلمەي، جارتى جىل بويى وزىنشە قىرسىعىپ باقتى. بىراق، اقىرىندا كەلىسىپ، كەڭەسپەۋدىڭ انگلياعا ەشقانداي پايدا اكەلمەيتىندىگىنە كوزى جەتكەن سوڭ، 1983 جىلى ناۋرىز ايىندا قىتايدىڭ سول كەزدەگى پرەمەر-ءمينيسترى جاۋ تسزىياڭعا حات جازىپ، ءوزىنىڭ گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن قىتايعا قايتارۋ ماسەلەسىندە انگليا پارلامەنتىنە ارنايى ۇسىنىس دايىنداپ جاتقاندىعىن ايتىپ، اتالعان ايماقتىڭ يەلىك قۇقىعىن قىتايعا قايتارۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى.

1983  جىلدىڭ 13-شىلدەسىندە مارگارەت تەتچەر حانىم قىتايعا قايتالاي ساپارمەن كەلىپ، ەكى جاقتى كەلىسسوزدى باستاپ كەتتى. بەلگىلەنگەن جوسپار بويىنشا ءبىر-ەكى جىل كولەمىندە كەلىسسوزدى اياقتاۋ قاجەت بولاتىن. قازىردىڭ وزىندە ءبىر جىلعا تاياۋ ۋاقىت وتە شىعىپتى. دەن سياوپين شىن مانىندە ۋايىمداي باستادى. ول وزىنشە ءبىر مەملەكەتتە ەكى ءتۇزىم جوسپارى بويىنشا تايۆاندى قوسىپ الۋدى ارمانداپ ءجۇرىپتى. ءبىر گونكونگ ماسەلەسىن شەشۋدە وسىنشاما قيىندىقتارعا تاپ بولسا، جاعداي قايتىپ مانديدى؟ سول سەبەپتى ەكىنشى رەتكى كەلىسسوز باستالعاندا ول قىتاي تارابى دەلەگاتسياسىنا: «تەك قانا تابىسقا جەتەسىڭدەر، ساتسىزدىككە ۇشىراۋعا استە بولمايدى!»، - دەپ ەسكەرتتى. بىراق انگليا تارابى 1997 جىلدان كەيىن دە گونكونگتى باسقارا بەرۋگە نيەتتەنىپ، يەلىك قۇقىقتى قايتارۋ ماسەلەسىنەن جول بەرگەنىمەن، باسقارۋ جاعىن وزدەرىنە قالدىرۋعا قاسارىستى. ءتىپتى ءتورتىنشى رەتكى كەلىسسوزدىڭ وزىندە ەشقانداي ىلگەرلەۋشىلىك بايقالمادى. 1983 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە انگليانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى ەدۆارد حيتپەن كەزدەسىپ، انگليا تارابىنىڭ يەلىك قۇقىقتى باسقارۋ قۇقىعىنا ايىرباستاۋ تالابىنىڭ ىسكە اسپايتىندىعىن ەسكەرتتى. قىتاي تارابى تولىق يەلىك قۇقىقتى ونى بيلەۋ قۇقىعىمەن ايگىلەي الادى. ءوز يەلىگىن ءوزى باسقارا الماسا، ونىڭ نەسى يەلىك؟! قىتاي ۇكىمەتى باسقارۋ قۇقىعىن گونكونگتىقتاردىڭ وزىنە قالدىرۋىنا بولادى. بىراق، انگليالىقتارعا قالدىرا المايدى. ولاي بولماعاندا، ءبىر مەملەكەتتە ەكى ءتۇزىم ەمەس، ەكى مەملەكەتتە ەكى ءتۇزىم بولىپ شىعادى. دەن سياوپين انگليالىقتارعا ءوز رايلارىنان قايتۋعا كەڭەس بەردى. ولاي بولماعاندا، ءوزى ۋادە ەتكەن ەكى جىل ۋاقىت تولاتىن 1984 جىلى قىركۇيەك ايىندا قىتاي ۇكىمەتى شاراسىزدىقتان گونكونگ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ باعىتى مەن ساياساتىن ءوز بەتىنشە جاريالايتىندىعىن ەسكەرتتى.  كەلىسسوزدىڭ تابىستى بولۋى ءۇشىن كەيبىر ماسەلەدە قىتاي تارابى دا يكەمدى ءادىس-تاسىلدەر قولدانا ءبىلدى.

انگليا تارابى دا امالسىز جول بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ولار 1997 جىلى تۇتاس گونكونگ ايماعىنىڭ يەلىك قۇقىعىن قىتايعا قايتارىپ بەرۋ شارتى نەگىزىندە قىتاي تارابىمەن كەلىسسوز وتكىزۋگە كەلىستى. اعىلشىن تارابى ءۇش ءتۇرلى كەلىسىمنىڭ ءالى دە قۋاتتى دەگەن ۇستانىمىنان اينىعان سوڭ، ەندى ولاردىڭ قىتايمەن ساۋدالاسۋدا پالەندەي كۇش-قۋاتى قالماعان بولاتىن. 1983 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنداعى ەكى تاراپتىڭ جەتىنشى رەتكى كەلىسسوزىنەن كەيىن كەلىسسوز ارناسى دەن سياوپين جوبالاعان باعىتپەن جىلجىپ وتىردى.

ەكى جىلعا سوزىلعان كەلىسسوزدە ءبىرىنشى جىل تۇتاسىمەن يەلىك قۇقىق ماسەلەسىندەگى داۋ-دامايمەن ءوتتى. بىراق دەن سياوپين ەڭ باسىنان باستاپ يەلىك قۇقىق ماسەلەسىن تالقىلانبايتىن تاقىرىپ دەگەن پرينتسيپپەن جۇرگىزىلگەندىكتەن، قىتاي تارابى كەلىسسوزدى باقىلاۋدا ۇستاي الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، 1984 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا كەلگەندە دەن سياوپين بەلگىلەگەن مەرزىم اياقتالار ساتتە قىتاي مەن انگليا بىرلەسكەن مالىمدەمەنىڭ ماتىنىنە قول قويىستى. مۇندا «قىتاي 1997 جىلدىڭ 1-شىلدەسىندە گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن تولىقتاي قايتارىپ الادى» دەپ جاريالاندى. جۇزدەگەن جىلدىڭ الدىنداعى تەڭسىز كەلىسىمدەر دەن ءسياوپيننىڭ ديپلوماتيالىق تاباندىلىعى مەن شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا  تاريحتىڭ قويناۋىنا كەتتى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz