ءبىرتۋار بابا بەينەسى

(زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار)

---

«ولەڭگە قىرعىن تۋعان قابان اقىن»

جەر ءجانناتى – جەتىسۋدىڭ جەرى تۇمسا تابيعاتىمەن، ايدارلى باتىرلارى، ايبارلى اقىندارىمەن تانىمال. قالىڭ قازاق ەلىنىڭ قاسىرەت كەشكەن «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» كەزەڭىندە ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، رۋحىن قۇلاتپاعان ابىز اتالار، اۋليە كومەي جىراۋلار، الاشتى العا باستاعان اقىندار ەدى. سوندىقتان دا قازاق جۇرتشىلىعى كومەيىنە ءسوز قونعان اقىندارى مەن جىراۋلارىن اسا جوعارى باعالايدى. ۇلى دالانىڭ ۇلىلىعى ءسوزدىڭ قۇدىرەتىمەن ساقتالىپ، ءسوزدىڭ كيەسىمەن تىرشىلىگىن ۇزبەدى، ۇلتتىڭ ۇلىلىعى ءسوزدىڭ سىرىندا ساقتالدى.

الاساپىران، استاڭ-كەستەڭ كەزەڭدە، ياعني، ءXVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، حالىق اراسىندا «ابىز اتا»، «اقىن اتا»، «اۋليە اتا» اتانعان قابان (قابىليسا) اسانۇلى الاشتىڭ تۋىن جوعارى ۇستاپ، رۋحىن اسقاقتاتقان، دالانىڭ داناگويى بولعان تانىمال تۇلعا.

«تەگىندە بار تەكتىلىك، شىقپاي قويماس ەپ قىلىپ» دەپ شەجىرە شەرتىپ سويلەيتىن قازاقىلىق جولمەن تارقاتساق، قابان جىراۋ ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندەگى ىرگەلى  ەل سانالاتىن «نوقتا اعاسى» جالايىر رۋىنىڭ مىرزا اتاسىنان تارايدى. حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن قابان اقىننىڭ اكەسى اسان وزىندىك داۋلەتى جاراسقان، اۋلەتى ءوسىپ-ونگەن، كورگەنى مەن بەرگەنى كوپ، جاپىراعى جايقالىپ، تامىرى تەرەڭ تارتقان بايتەرەكتەي باي-قۋاتتى ادام بولعان دەسەدى. اسان اكەسىنىڭ كىندىك كەسكەن جەرى اۋليە – انبيەلەر مەن اقىن-ابىزدار قانات قاققان قاسيەتتى سىردىڭ بويى بولسا كەرەك. جالايىردىڭ سىرماناق، شۋماناق اتالارىنىڭ اتاۋىنىڭ ءوزى سىر مەن شۋدى جايلاعاندىقتان قويىلعان دەگەن دە جورامال بار. «كوشپەلى تۇرمىستىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن قاتار كورگەن قازاقى تىرشىلىكتىڭ كوشىمەنەن 1767 جىلدارى جەتىسۋدىڭ جەرىنە قونىستانعان»، – دەيدى دەرەك كوزدەرى.سىردىڭ بويىمەن سىرعىپ وتىرىپ، جەتىسۋدىڭ ىلە وزەنى بويىن مەكەندەپ، قاراتال وڭىرىنە كوشىپ كەلگەن. قابان جىراۋ سىردا تۋعانىمەنەن، بالالىق شاعى مەن جىگىت­تىك كەزدەرىن شاعان تاۋىنىڭ شاتقالدارىندا، لاباسىنىڭ وزەگىندە وتكىزسە كەرەك.

اكەسى اسان الدىندا ايتقانىمىزداي، ريزىعىن ەلمەن بولىسكەن ورتا داۋلەتتى ادام ەكەن. اسان اتانىڭ كىندىگىنەن التى بالا تارايدى.اساننىڭ العاشقى ايەلى، ياعني، بايبىشەسىنەن: ايۋ، قابان، سەركەباي، ەركەباي تۋسا، توقالىنان: تەكەباي، كوسەمباي دەگەن ۇلدارى تۋعان. ارعى اتالارىنان بەرى اس تا توك داۋلەتىمەن دە، ءسان – سالتاناتتى ساۋلەتىمەن دە جۇرتتان وزعان قابان اقىننىڭ اتالاس اعايىندارى اراسىندا الاشقا اتى ءمالىم ەسكەلدى، بالپىق بيلەر بولعان. توپ باستايتىن كوسەمدىگى مەن ءسوز باستايتىن شەشەندىگى ارقاسىندا ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىك-ىنتىماعىن ارتتىرۋعا بۇل بابالاردىڭ قوسقان ۇلەسى اسا زور. بۇگىنگى بۋىن ۇلى بابالارىن ساناسىندا ساقتاپ، جادىنا جاتتاپ، ماڭگىلىك ماقتان تۇتادى.

اتادان التاۋ بولىپ تاراعان قابان جىراۋدىڭ دا ۇرپاعى ءوسىپ-ونگەن، وربىگەن ۇلكەن قاۋىم ەل بولعان ەكەن. قابان اقىننىڭ بەس ۇلى مەن ءبىر قىزى بولعان. بايبىشەسىنەن – شىنتەمىر، توقالىنان: سۇلەيمەن، وسپان، ءابدىماناپ، ىسقاق جانە قويانكوز. قابان جىراۋ جالعىز قىزى قويانكوزدى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، جانىنداي جاقسى كورىپتى. قويانكوز قىزى دا اكە اماناتىن ارقالاعان، ونەرگە جاقىن، ءان ايتىپ، كەرەگىندە كەنەتتەن كەلىستىرىپ ءسوز ايتا الاتىن اۋزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى ادام بولعان. ءبىر قاۋىم ەلدى وربىتكەن التىن قۇرساق انا، ارداقتى اجە، اقجاۋلىقتى اقىلمان بولعان دەسەدى. ۇلى قابان جىراۋدىڭ ۇرپاقتارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

قابان جىراۋدىڭ مۇباراك ەسىمى جىلدان جىلعا حالىققا جاقىنداي تۇسۋدە. قابان اقىننىڭ شەشەندىگى، كوسەمدىگى، اۋليەلىگى، كورىپكەلدىگى تۋرالى ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز-ءاپسانالار مەن جانعا جاقىن اڭگىمەلەر حالىق شىعارماشىلىعىندا، فولكلورلىق تۋىندىلاردا ءارتۇرلى سيۋجەتتە اسپەتتەلىپ ايتىلىپ كەلەدى. جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىرى، قالدىرعان مۇراسى تۋرالى ادەبيەت، تاريح، فيلوسوفيا، ءتىل ءبىلىمى عىلىمدارى سالالارى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارى دا اقىندى تانىپ-تانىتۋ جولىندا كوپ ۇلەسىن قوسۋدا.

قابان جىراۋ تۋرالى ادەبيەت تاريحىندا سۇبەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، تىڭ دەرەكتەر جاريالاپ، ولەڭدەرى مەن تولعاۋلارىنا ادەبي تالداۋ جاساپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ جۇمىستارى مۇحتار اۋەزوۆ ەڭبەكتەرىنەن باستاۋ الادى. قابان جىراۋدىڭ اسىل بەينەسى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن بۇرىن حالىق شىعارماشىلىعىندا ءوز ورنەگىن تابا ءبىلدى. قابان جىراۋ تۋرالى حالىق جىرى بىلاي ورىلەدى:

«ولەڭگە قىرعىن تۋعان قابان اقىن،

ماڭىنا قانداي ادام بارا الاتىن.

ايتىسسام دەپ كەلگەندەر

                                داۋىسىن ەستىپ،

استىنان التى قىردىڭ

                               جوعالاتىن».

بۇل جولداردان قابان جىراۋدىڭ قانشالىق حالىققا قادىرلى بولعانىن بىلۋگە بولادى.

قابان اقىندى جىر الىبى جامبىل مەن ونىڭ ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ ءپىر تۇتقاندىعى تۋرالى دەرەكتەر بار. ول جايلى جەتىسۋدىڭ جۇيرىگى كەنەن اتا بىلاي دەيدى:

«ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن».

ۇلى ءجۇزدىڭ بۇكىل اقىنى باس يگەن قابان جىراۋدى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز دەڭگەيىندە تانىتا الماي جاتقانىمىز جاندى جۇدەتەدى. كەنەن اقىننىڭ جىر جولدارىنداعى ورىلگەن سۋرەت – ناقتى تاريحي دەرەك، جالتارماس فاكت.

قازاقتىڭ ايتىس ونەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىسى بولىپ تابىلاتىن «ءبىرجان – سارا ايتىسىندا» اقىن قىز بىلاي تولعايدى:

«قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى،

مىرزاداي ىرگەسى كەڭ ەلدەن شىققان.

كەم بولماس ەشتەڭەدەن مۇنى ۇققان.

بۇل كىسى ءوزى اۋليە، ءارى اقىن،

ءيسى قازاق بىلەدى ونىڭ اتىن،

وزگەدەن قابەكەڭنىڭ ءسوزى تاتىم».

وسىناۋ جولداردا قابان جىراۋدىڭ بۇكىل قاسيەتىن اقىن سارا ايشىقتاپ ايتىپ، جەتكىزۋدەي-اق جەتكىزىپ بەرىپ وتىر.

ودان بولەك، قابان جىراۋدىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەپ، وزىنە ءپىر تۇتقان جەتىسۋلىق جۇيرىك باقتىباي اقىن بىلايشا تەرمەلەيدى:

«جاسىمدا جەتىم بولىپ

                                بەزىپ كەتتىم،

قاڭعىرىپ ايدالانى كەزىپ كەتتىم.

تۇسىمدە قابەكەڭنەن ولەڭ الىپ،

ناسىپكە باي بولاتىن كەزىكپەپپىن».

كومەيىنەن جىر توگىلگەن باقتىباي جولبارىسۇلى قىپشاقبايمەن ايتىسىندا:

«قابان اتام دەيتۇعىن

مەنىڭ ءپىرىم بولادى.

ون سەگىز مىڭ عالامدى،

ولەڭمەنەن تولعاعان»، – دەپ، قابان جىراۋعا دەگەن قۇرمەتىن ودان ءارى ارتتىرادى.

ەل اراسىنداعى اقىنداردان بولەك، قابان اسانۇلى تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن ارناعان عالىمدار دا بارشىلىق. قابان جىراۋ جىرلارىن بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە باستى سەبەپكەر بولعانداردىڭ باسىندا قازاق عىلىمىنىڭ «اققان جۇلدىزى» شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەگى وراسان زور. ونىڭ حاندىق داۋىردەگى جىراۋلاردىڭ جىرىن جيناقتاعان ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىندا قابان اقىننىڭ دا ولەڭدەرى كەزدەسەدى.

قابان اقىن تۋرالى تۇشىمدى وي ايتىپ، ادەبيەت تاريحىندا ويىپ ورىنىن الۋعا باستى سەبەپكەر بولعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. كەيىنگى كەزەڭدەرى جەتىسۋلىق اقىنداردى تەرەڭنەن زەرتتەگەن ۇلكەن عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ ەڭبەكتەرى مەن زەرتتەۋلەرى قابان جىراۋ مۇراسىن تانىپ-بىلۋگە قوسىلعان تولاعاي تابىستار، ولشەۋسىز ۇلەس دەپ باعالاۋعا بولادى. اسىرەسە، عالىمنىڭ: «قابان كەزىندە وتە ءىرى جىراۋ بولعان، ايلاپ ايتسا تاۋسىلمايتىن ۇزاق ەپوستاردى، زامانا جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلاعان. وكىنىشى، سونىڭ ەشقايسىسى دا ساقتالىپ بىزگە جەتپەگەن، سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى، قاباننىڭ ەسىمى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن. ءسۇيىنباي جاسىندا قاباننىڭ كوشىنەن جەتى كۇن قالماي ىلەسىپ ءجۇرىپ، باتاسىن السا كەرەك»، – دەگەن پايىمداۋى كوپ جاعدايدان حابار بەرەدى.

قابان اقىننىڭ مۇرالارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، جالپى جۇرتقا جاريا بولۋىنا سۇبەلى ۇلەسىن قوسقان عالىمنىڭ ءبىرى – سارسەنبى ءداۋىتۇلى. ول قۇراستىرعان، جيناقتاعان، تالداۋ جاساپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەن جيناقتار مەن كىتاپتار، ءماندى ماقالالار ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ەشقاشان جويماق ەمەس. سونىمەن قاتار، بەلگىلى عالىم، قوعام قايراتكەرى ءومىرالى قوپاباەۆتىڭ دا جازبالارىنان وقىرمان جاڭا دەرەكتەر مەن تىڭ ويلارعا كەزىگەدى، قابان اقىندى تانۋعا نيەتى ارتا تۇسەدى. قابان جىراۋدىڭ جىرلارى مەن ادەبي مۇراسى، ول تۋرالى دەرەكتەردى تۇگەندەۋ، ساراپتاۋ، كوپشىلىككە تانىتۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان جازۋشى نۇرجىگىت جۇنىسبەكۇلىنىڭ، جۋرناليست وراز يسمايلوۆتاردىڭ جانكەشتى ەڭبەكتەرىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز. سونداي-اق، سامات وتەنيازوۆ، قاراشاش الپىسباەۆا سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ىزدەنىمپازدىعى، ەرەن ەڭبەگى ارقاسىندا تىڭ دەرەكتەر تابىلىپ، قابان اقىندى حالىققا قاۋىشتىرۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. قابان جىراۋدىڭ دۇنيەتانىمىن زەرتتەۋ باعىتىندا جاس عالىم الماگۇل قاناعاتوۆا «بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ ادەپتىك دۇنيەتانىمدارى» دەگەن تاقىرىپتا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن الۋعا ارنالعان ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ شىقتى. عالىم ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ شىرايلى شىعارماشىلىعىنداعى بىرقاتار ۇقساستىق پەن سول زامانداعى ءزارۋ ماسەلەلەردىڭ نەگىزگە اينالۋى، سول تاقىرىپتاردى اشۋداعى ازاماتتىق ءۇن، ارنالى كوزقاراستارىنا كەڭىنەن توقتالعان.

مىنە وسىنداي ەڭبەكتەردىڭ ارقاسىندا «قابان اقىننىڭ اتى وشپەيدى، ۇرپاق جادىندا جاڭعىرا بەرەدى» دەپ سەنەمىز.

قابان جىراۋ – الدىمەن، اقيىق اقىن ءارى تەرەڭنەن تەرمەلەپ سويلەيتىن اۋليە كومەي، جورىقشى جىراۋ، جىرشى. ەكىنشىدەن، ەلدىڭ مۇڭى مەن زارىن ايتاتىن ءارى قالىڭ حالىقتىڭ اراسىندا سۋىرىپ سالىپ، ەلدىڭ نامىسىن قورعايتىن ايتىس اقىنى بولعان. ۇشىنشىدەن، ەسەيە كەلە ەلدىڭ قامقورى، اتالى ءسوز بەن باتالى تىلەك ايتا الاتىن ءسوزى دۇعالى ابىز، اۋليە، كورەگەن، كوسەم، كەمەڭگەر بولعان حالىقتىڭ قالاۋلىسى.

ەندى تارقاتا توقتالىپ، الدىمەن اقىندىعىن ايتساق، ونىڭ ولەڭ-تولعاۋلارى ادامنىڭ ومىردە ءوز جولىن تابۋىنا ارنالعان، ديداكتيكالىق مول مازمۇنعا يە شىعارمالار.

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە.

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە»، – دەگەن جولداردا ءومىردىڭ بۇكىل سىرى مەن ءمان– مازمۇنى انىق، ايقىن ايتىلعان. مۇنى ءومىردىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن كورگەن كەمەڭگەرلىككە جەتكەن ابىزدىڭ اتالى ءسوزى دەپ باعالاۋ كەرەك.

ەكىنشىدەن، ايتىسكەرلىگىنە كەلسەك، اقىننىڭ بىزگە ءۇش ايتىسى عانا جەتىپ وتىر. بىرەۋى – جاس كەزىندەگى تۇمارشامەن بولعان ايتىسى، ول ونى جەڭگەن. ودان كەيىن تاۋتان قىزبەن ايتىسى، بۇل وتە كۇردەلى جۇمباق ايتىس رەتىندە تاريحتا قالدى. ال، ءۇشىنشىسى، ءبىر قىزبەن قاعىسقانى. بۇل ايتىستار جالپى جۇرتقا بەلگىلى.

ۇشىنشىدەن، حالىقتىڭ باتاگوي قارياسى، داناگوي دارياسى بولعاندىعى بارشاعا ايان. قابان جىراۋدىڭ كورىپكەلدىگى مەن بولجاعىشتىعى، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتىپ، القالى توپتى اۋزىنا قاراتقان شەشەندىگى، قالىڭ جاۋدان قايمىقپاي قول باستاعان ەرلىگى، حالقىنا قامقورلىعى ەشقاشان ەلدىڭ ساناسىنان ۇمىتىلمايدى، ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلىقتالادى.

جەرۇيىعى – جەتىسۋدىڭ جەلدەن جۇيرىك ابىز اقىنى قابىليسا – قابان جىراۋدىڭ ەسىمى ەلدىڭ ەسىندە ماڭگىلىك ساقتالادى. جاڭا قازاقستانعا قادام باسقان ءاربىر ۇرپاق ۇلى بابالاردىڭ وتانىنا دەگەن ادالدىعىن، قاسيەتتى قازاق جەرىن قورعاۋداعى ەرەن ەرلىكتەرىن، سانالى، ساليقالى، ءماندى، مازمۇندى، كورەگەندى، كوركەم سوزدەرىن جادىنا جاتتاپ، اتالار مۇراسىن تەرەڭ مەڭگەرىپ بارىپ، العا ادىمداپ باسۋى كەرەك. ول ءۇشىن وسىنداي ۇلى بابالارىمىزدى بۇگىنگى بۋىنعا دارىپتەپ، تانىتۋ كوزى قاراقتى قاۋىمنىڭ باستى پارىزى دەپ بىلەمىز.

بابالاردان قالعان بار بايلىقتى قالپىن قۇلاتپاي، سىر-سيپاتىن بۇزباي جيناپ، رەتتەپ جارىققا شىعارۋ، زەرتتەپ-زەردەلەپ، بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋ – ول، تۇپتەپ كەلگەندە ۇلت رۋحانياتىن ءمىنسىز ساقتاۋ مەن بايىتۋ ءۇشىن كەرەك. ال ۇلت رۋحانياتىنىڭ اقاۋسىزدىعى مەن نىعايۋى – پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆتىڭ: «ءبىز ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ نەگىزىن نىعايتىپ، ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ جولىندا ۇيىسۋعا ءتيىسپىز.

بۇل – بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى قاسيەتتى بورىشىمىز»، – دەگەن باستاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا لايىقتى سەرپىن بەرەتىن تىرلىك بولماق.

دۇكەن ماسىمحانۇلى،

قر بعم عك ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى،  قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

---

قابىليسا (قابان)

XVIII عاسىردا ۇلى ءجۇز ىشىندەگى جالايىردان شىققان اسا كورنەكتى قايراتكەر قابىليسا ءور مىنەزىمەن، وجەت باتىرلىعىمەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى سوزىمەن كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق قابان اقىن اتانعان. ول ەل باسشىلارى ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن قاتار «اۋليە» دەگەن اتقا يە بولعان. ويتكەنى ءار جەردە شاشىراپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ بىرىكتىرۋدە، تۇتاس ءبىر ەل ەتىپ توپتاستىرۋدا ونىڭ ەڭبەگى، قاجىر-قايراتى ءۇش عاسىر بويى اڭىز-اڭگىمەگە اينالعان. ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن قانىن توگۋگە، جانىن قيۋعا ءازىر ەكەنىن مىنا ءبىر كورىنىستەن-اق بايقاۋعا بولادى:

«اقىننىڭ شوبەرەسى ءماريما  راقمەتقىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق-قالماق سوعىسى كەزىندە جالايىردىڭ ءبىر باتىرى جەكپە-جەكتىڭ شارتىن ساقتاماي، قارسىلاسىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شانشىپ ولتىرەدى. مۇنىڭ ارتى داۋ-دامايعا اينالىپ، قالىپتاسقان سالت-ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن الگى جاس باتىردى قالماق جاعى بايلاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. ەل اعالارى بۇل تالاپقا مويىنسۇنىپ تۇرعاندا، قابان اقىن العا شىعىپ: «بۇل باتىر ەل قورعانى بولا الاتىن ازامات ەكەن، جولىنا جان پيدا – مەنى بايلاپ بەرىندەر!» - دەيدى دە، ءوز ەركىمەن جاۋ قولىنا اماناتقا كەتە بارادى» (جۋرناليست وراز يسمايىلۇلىنىڭ جازباسىنان).

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ قابان اقىننىڭ الداعىنى بولجايتىن اۋليەلىگىن بەينەلەيتىن مىناداي اڭىز كەلتىرەدى: «بىردە جەتىسۋ ولكەسىنەن شىققان اتاقتى باتىرلار وتەگەن، رايىمبەك، قاراش جانە قابان تورتەۋى باس قوسىپ وتىرادى. رايىمبەك پەن وتەگەن – قۇرداس، قاراشتىڭ جاسى ولاردان ءسال كىشىلەۋ، بارىنەن ۇلكەنى قابان ەكەن.

رايىمبەك ءسوز باستايدى:

– وتەگەن، «ەل ارالاعان – سىنشى» دەگەن، جەر-دۇنيەنى شارلاپ كەلدىڭ، جاسىمىز بولسا تاقادى، باتىر اتاعىڭ بار، كوپتى كوردىڭ، ولە قالساق، جاعدايىمىز قانداي بولادى، قايسىمىز قاي جەردە قالامىز، ايتا الاسىڭ با؟ - دەيدى.

وتەگەن:

– «اعا تۇرىپ سويلەگەن ىنىدەن بەز» دەگەن، بۇل دۇنيەنىڭ جارىعىن بىزدەن بۇرىن كورگەن الدىمىزدا قابان اعامىز وتىر، سول كىسى ايتسىن! - دەپتى.

سوندا قابان:

– ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى ءبىرىڭ تۇرتكىلەپ، اقىرى مەنى سويلەتتىڭدەر مە؟ - دەپ ءسوز باستايدى. – اكە-شەشەم قويعان اتىمدى وزگەرتىپ، ەل مەنى قابان اتاندىردى: مەن ءبىر باستاۋدىڭ باسىندا، شوق قامىستىڭ تۇبىندە قالارمىن. ءۇش كۇن دەنەم جەردە جاتادى، ءۇش كۇننەن سوڭ تابىلمايدى. ال، وتەگەن، سەنىڭ مىنەزىڭ جايلى، ءجۇزىڭ جىلى ەدى، جىلجىپ اققان سۋدىڭ جاعاسىندا جاتاسىڭ، بىراق، تۇبىندە سەنى دە جىلجىتىپ، باسقا جەرگە قويادى. رايىمبەك، سەن كوپشىل ەڭ، قيامەت-قايىمعا دەيىن باسىڭنان دابىر، ۇستىڭنەن ءدۇبىر كەتپەيتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىندا بولاسىڭ، - دەگەن ەكەن. بۇل اڭىزدى كەنەن ازىرباەۆ پەن امىرقۇل قۇلشىقوۆ ايتقان» («اسىل ارنالار»، الماتى، «جازۋشى» باسپاسى، 1986, 152-153-بەت­تەر).

بۇل اڭىز راس بولسا، قاباندى شىن اۋليە دەۋگە قاقىمىز بار. سەبەبى، وتەگەننىڭ قابىرى «جىلجىپ اققان سۋ» ىلە وزەنىنىڭ بويىندا-تۇعىن، ال، ول بەرىدە قاپشاعاي «تەڭىزدىڭ» استىندا قالاتىن بولعان سوڭ، ۇرپاقتارى «جىلجىتىپ»، بيىك توبەنىڭ باسىنا قويدى. رايىمبەك الماتىدان تاشكەنتكە قاراي شىعاتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىنا جەرلەنگەن ەكەن، ول ماڭاي بۇرىن دا، قازىر دە دابىر-ءدۇبىردىڭ ورنى بولدى، جۋىردا ۇرپاقتارى باسىنا بيىك ەسكەرتكىش ورناتىپ، ارى-بەرى وتكەندەر، ارنايى كەلۋشىلەر ءتاۋ ەتەتىن قاسيەتتى مەكەنگە اينالدى. قاباننىڭ ءوزى ىلە وزەنى بويىنداعى شوق قامىستىڭ ىشىندە، بۇلاق باسىندا جاتىر.

قارت جۋرناليست م.جىلقايداروۆ مىناداي ءبىر دەرەك كەلتىرگەن: «بىردە اقىن اۋىلىنا ۇزىناعاش جاقتان ءبىر توپ مەيمان كەلەدى. بالا-شاعالارى جاقىن ءبىر اۋىلداعى تويعا كەتىپ، ۇيدە جالعىز قىزى (بەس ۇلدىڭ ىشىندەگى) قويانكوز بەن قابان اقىننىڭ ءوزى قالادى. قوناقتارعا شاي قايناتىلىپ، ەت اسىلعاندا ەركە قىز قۇدا تۇسۋگە كەلگەندەرگە ىلعي قويدىڭ قول ەتىن قازانعا سالىپتى. الدارىنا اس كەلگەندە قوناقتار تىكسىنىپ: «جاقسى اكەدەن دە وسىنداي كورگەنسىز بالا تۋادى ەكەن-اۋ» دەپ، بىرىنە-ءبىرى قاراسا كەرەك. سونى تەز اڭعارعان اقىن تابان استىندا:

«بالام بىلمەي، قوناققا قول اسىپتى،

قول اسسا دا قوي ەتىن مول اسىپتى.

ساننان بۇرىن ومىرگە قول كەلەدى،

سونى ءبىلىپ، ەرتەڭگە جول اشىپتى»، - دەيدى.

يشاراتتى تۇسىنگەن قوناقتار: «مىنا قىز وسال بولمادى. قازاقتىڭ ەسكى سالتىن بۇزىپ، جاڭا جورالعى جاساپ وتىر ەكەن، قويدىڭ جامباسىن، ءتوسىن، سان ەتىن اسپاي، قازانعا قولىن سالۋىندا دا ءمان بار ەكەن عوي»، – دەپ قۇداندالىق ءراسىمىن جاساپ، ەلدەرىنە قايتسا كەرەك.

قويانكوز سودان شاپىراشتى ەلىندەگى بايتەمىر دەگەن جىگىتكە ۇزاتىلىپ، ودان ەركەباي، ايمەن دەگەن بالالار تۋادى، ۇرپاقتارى قازىر الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق، كۇرتى، قاسكەلەڭ اۋداندارىندا تۇرىپ جاتىر. ەڭ باستىسى – قويانكوز اقىندىعىمەن دە ەل ەسىڭدە قالىپ، الماتى مەن قاپال اراسىندا پاتشا تۇسىندا بەكەتكە اينالعان كورىكتى ءبىر جەر سول اپامىزدىڭ اتىمەن اتالعان. سول ماڭايدا شوقان ءۋاليحانوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن وتكىزگەن، بۇل جونىندە جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆتىڭ «قويانكوزدە قۇلاعان جۇلدىز» اتتى شىعارماسى بار. تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا قارايتىن ءبىر اۋىلدىق كەڭەسكە سول كىسىنىڭ اتى قويىلعان.

سىر بويىندا تۋىپ-وسكەن اقىن ەل باسىلارى ەسكەلدى، بالپىق، وراقتىلارمەن بىرگە جالايىرلاردى ىلە مەن قاراتال وڭىرىنە كوشىرىپ اكەلگەندە، بارلىق سانالى ءومىرىن شاعان تاۋىنىڭ شاتقالدارىندا، لاباسىنىڭ باۋرايىندا وتكىزسە كەرەك. «قۇيما قۇلاق قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قابان – قاپساعاي دەنەلى، ايبارلى، اقىلدى ادام بولعان»، - دەپ جازادى وراز يسمايىلوۆ. ەل قورعاپ، ەرلىك كورسەتىپ، ءتىپتى ەلىنىڭ اماندىعى ءۇشىن اماناتقا ءوز ەركىمەن كەتكەن كەزدەرى دە بولعان. ەسەيە كەلە ەلشىلىككە ءجۇرىپ، بيلىككە ارالاسىپ، حالقىنىڭ قامىن جەگەن. ادىلدىك پەن اماندىقتى جوعارى ۇستاعان اقىن اتا اركىمنىڭ قايعى-قاسىرەتىنە ويلى كوزبەن قاراپ، ولارعا حال-قادىرىنشە قول ۇشىن بەرىپ وتىرعان. بۇل جايىندا بەلگىسىز ءبىر اقىن:

«كۇلدىرگەن قايعىلىنى قابان اقىن،

الدىنا ءبىر مۇڭلى ادام

                      كەلسە جىلاپ»، - دەپ جىرعا قوسقان.

قاباننىڭ قانداي اقىن بولعانىن كەنەن ازىرباەۆتىڭ «جامبىل – جىر» دەگەن تولعاۋىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس:

«ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

ناعاشىسى جالايىر قابان ەدى دەپ،

جامبىل اتام ايتاتىن

                                   ماعان اتىن.

اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ،

جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى

                                   ەستە تۇر-اۋ.

جيەنى – سارباس اقىن سويلەرىندە

 ادەتى – مۇرتىن قاعىپ،

                                    قۇلاق بۇراۋ».

 

«يمپروۆيزاتور اقىنداردا ءوزى تابىنعان ادامعا ەلىكتەۋ ادەتى بولعان»، - دەپ جازادى عىلىم دوكتورى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ. – «قابان جىراۋ – ءسۇيىنبايدىڭ دا، سارىباستىڭ دا ناعاشىسى. ءسۇيىنبايدىڭ، سارىباستىڭ، كەنەننىڭ جىر تولعاردا اسپانعا قولدارىن سەرمەپ، قۇلاق بۇراۋلارى سول قاباننان قالعان».

«مەنىڭ اقىندىعىم بالالارىما دارىمايدى، قىزىم مەن جيەندەرىمە كوشەدى»، - دەگەن ەكەن قابەكەڭ. ونىسى دا اۋليەلىك بولىپ شىققان. XIX عاسىردىڭ ەرەن جۇيرىك اقىنى باقتىبايدىڭ تۇسىنە كىرىپ، ارۋاعى قوناتىنىن قابەكەڭ، ارينە، بىلگەن جوق. XX عاسىردىڭ جىرشىسى قالقا اقىن دا قابانعا سىيىنىپ، «ءپىرىم» دەپ وتىرادى ەكەن. ارقانىڭ اقيىعى ءبىرجان سالمەن ايتىسقان اقىن سارا بىلاي دەپ تولعاعان:

«قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى،

مىرزاداي ىرگەسى كەڭ ەلدەن شىققان.

كەم بولماس ەشتەڭەدەن مۇنى ۇققان...

بۇل كىسى ءوزى اۋليە، ءارى اقىن،

ءيسى قازاق بىلەدى ونىڭ اتىن،

وزگەدەن قابەكەڭنىڭ ءسوزى تاتىم».

قابان، ەڭ الدىمەن، ادال سويلەيتىن، بيلىگى، بايلىعى بار ادامداردى وتىرىك ماقتاپ جاعىنبايتىن، قارا قىلدى قاق جارعان اقىن بولعان. وعان ءبىر مىسال: مارقۇم  يمانعازى قاريانىڭ  ايتۋىنشا، ءبىر جولى اقىن اۋىلىنا بارىمتاشىلار باسا-كوكتەپ كىرىپ، جىلقىلارىن ايداپ اكەتەدى. قابان باستاعان جاۋجۇرەك جىگىتتەر بارىمتاشىلاردى قۋىپ جەتىپ، ايقاسا كەتكەندە، انالاردىڭ ءبىر جىگىتى سوققان سويىلعا جىعىلىپ، مەرت بولادى. بارىمتاشىلار قۇن داۋلاپ، ءادىل تورەگە جۇگىنگەن. تورە قاباندى شاقىرتىپ: «قۇنىن نەگە قايتارمايسىڭ؟» - دەگەندە، اقىن ويلانباستان:

«ۇرىعا قۇن جوق،

ۇرىعا قۇن بولسا، مومىنعا كۇن جوق.

ءوزى ىزدەنىپ كەلىپ، ولگەن نەمەگە،

ماعان سالساڭ، دىم جوق!» - دەگەن ەكەن. ءاز-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى» ەسىنە ءتۇسىپ، تورە ارى قاراي داۋ ايتپاپتى.

ابىلاي حاننىڭ جەتىسۋدى بيلەگەن بالاسى ءادىل تورەنى بىردە قابان ءوز اۋلىنا قوناققا شاقىرسا، كەلمەپتى. بۇعان وكپەلەگەن اقىن ءبىر جيىندا ناز ايتسا، ءادىل:

– ۇيدە جاتىپ سالەم ايتقانىمدا، جالايىر ءبىر قىزىن ءوزى اكەپ قوينىما سالدى. ال، ەندى سەنىڭ اۋلىڭا بارماعانىم – جەڭگە بولارلىقتاي ءبىر ايەلدى كورە الماعانىم، - دەپ ورىنسىز تاكاپپارسىندى. بۇل ءادىلدىڭ شاۋ تارتىپ قالعان كەزى ەكەن، قابان ويلانباستان:

«قىزى ەدى جالايىردىڭ وسى حانىم،

وربىگەن بۇل كەلگەن سوڭ مالى-جانىڭ.

ايەلدىڭ «بول، بول» دەگەن ءبىر ءسوزى بار،

جاتادى قارتايعانعا بارماعانىڭ»، - دەپ ازىلدەگەن ەكەن.

ءادىل قارتايعانىن مويىنداپ:

– ءاي، اقىنىم-اي، تىم قۇرىسا ادامنىڭ كوڭىلىنە دە قارامايسىڭ-اۋ! - دەگەن ەكەن.

XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن باقتىباي اقىن ايتقانداي، «ينەمەن قارا ءسوزدى ساباقتاعان» قابان ەل-جۇرتتى يماندىلىققا، شاريعات جولىنا شاقىرىپ، كوپ ولەڭدەر شىعارعان. ونىڭ يسلام ءدىنىن جەتىك بىلگەندىگىن، كىتاپ وقىعان ساۋات­تىلىعىن، ولەڭدەرىن جازىپ تا شىعارعانىن تالاي تولعاۋلارىنان، وسيەت ولەڭدەرىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس. امال نە، قولجازبالارى سول كۇيىندە ساقتالماعان، جەكە جىرلارى اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ جۇرگەندە وزگەرگەنى، بۇرمالانعانى، كەيبىرەۋلەردىڭ ءوز جانىنان قوسقاندارى دا بايقالادى. ولەڭدەرىندە كەيبىر كىبىرتىكتىڭ كەزدەسۋى سودان. ايتپەسە، ءسۇيىنباي، سارباس، باقتىباي سياقتى اقيىق اقىندار قابانعا «ءپىرىم» دەپ سىيىنباس ەدى عوي. سوندا دا ءبىرسىپىرا سوزدەرىنەن تەرەڭ وي، ومىرگە فيلوسوفيالىق كوزقاراس ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى:

«ارام پەيىل ادامدار،

دوستىعىڭدا تۇرمايدى.

اراڭا كىرسە سۋماڭداپ،

سىرىڭدى شىم-شىم ۇرلايدى...

اقىلى جوق ناداننىڭ،

جاماندىق ءىسى قالمايدى.

كەر اۋزىنا بارعانشا،

اقىلدى ايتقان المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى  –

ءار نورسەنى تورلايدى.

وسىندايلارمەن دوس بولسا،

اقىلدى جىگىت سورلايدى»، - دەپ، وتكىنشى تىرشىلىكتىڭ سىرىنا ۇڭىلەدى. قارت اقىن قابان كەيىنگى جاستارعا ءتالىم-تاربيە بەرەتىن وسيەت سوزدەردى كوپ ايتقان. ارنايى مەكتەبى، عىلىم-ءبىلىم ورداسى جوق كوشپەندى قازاققا سول زامانداردا ۇلاعات سوزدەر اۋا مەن سۋداي قاجەت تە بولعان شىعار:

«مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي بۇرىن ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ...

شاشپا بەكەر مالىڭدى،

تاۋسىلسا، ءوزىم تابام دەپ.

ىركىپ ۇستا بارىڭدى،

سەنبە ەلدەن الام دەپ. 

ايتپاي كەتتى اعالار،

دەپ جۇرمەسىن بىزگە كەپ:

«ولگەنىڭشە وي – ازىق،

ونەر، عىلىم ىزدە»، - دەپ.

قاباننىڭ ەل ەسىندە قالعان دانالىق سوزدەرى كوپ-اق «نە قيىن؟», «نە قىمبات؟»، «دۇنيەدە نە جەتىم؟»، «نە ورتاق جانە نەشە جۇپتى بار؟» - دەپ ساۋال قويادى دا بارىنە ءوزى تاپتىشتەپ جاۋاپ قايىرادى. مىسالى، «نە قىمبات؟» - دەگەن سۇراعىنا كوكەيگە قونا كەتەتىن مىناداي جاۋاپ ايتادى:

«تۋىپ-وسكەن ەلىڭ قىمبات،

كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات.

الپەشتەگەن اناڭ قىمبات،

ەركەلەگەن بالا قىمبات.

جاقسى دوس، جارىڭ قىمبات،

بارىنەن دە ۇيات پەنەن

                    ارىڭ قىمبات».

«ەل كوڭىلىن كىم اشار؟»، «جىگىت كوڭىلىن كىم اشار؟»، «ۇل كوڭىلىن كىم اشار؟»، «اۋرۋدىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟»، «اتتىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟»، «كىم جاقىن؟»، «بىلگەندەردەن عيبرات ال» سياقتى ولەڭدەرىندە ءومىردىڭ سان قىرلى سىرلارىن، تىرشىلىكتەگى قيلى-قيلى قۇبىلىستاردىڭ استار-ءمانىن اشىپ كورسەتەدى. «باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟»، «باقىت، قايدا باراسىڭ؟» دەگەن جىرلارىندا سۇراق-جاۋاپ ارقىلى سان-سالالى تۇرمىستىڭ تاتىمدى-تاتىمسىز جاقتارىنا ويلانا قاراپ، تەرەڭ تولعانادى. قابان ەل-جۇرتتى تاتۋلىققا، باۋىرمالدىققا شاقىرۋدان جالىقپاعان. جاقان يساۇلى دەگەن كىسى مىناداي ءبىر وقيعانى ايتقان: «سول زاماندا ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك باتىس بەتكەيىندە قازاق-قىرعىز اراسىندا جانجال تۋىپ، قىرعىز جاعىنىڭ ءبىر باتىرى مەرت بولادى. مۇنىڭ اياعى ناسىرعا شاباتىن بولعان سوڭ، قازاق جاعى شۋ بويىندا جاتقان قابانعا ادام جىبەرەدى. لەزدە جەتكەن قابەكەڭ قاندى داۋدى شەشۋ ءۇشىن ەكى كۇن، ەكى ءتۇن جىرلاپ، كازاق پەن قىرعىز ەجەلدەن دوس باۋىر ەكەنىن، «توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان» تۋىستىعىن دالەلدەپ، تاتۋلىققا شاقىرعان:

«قىرعىز، قازاق باۋىرىم،

اينالعان التىن قازىعىم.

ارقالاسام – تاۋىمسىڭ،

ارالاسام – نۋىمسىڭ.

ازعا وكپەلەپ، ەلدەن كۇدەر ۇزبەيىك،

بالىق ىزدەپ، سۋدان جىلان سۇزبەيىك.

قۇت، بەرەكە، بىرلىكتى

وردامىزدان، وت باسىنان ىزدەيىك.

ارامىزعا ءازازىل كەپ كىرمەسىن،

كوڭىلىمىزدە كىربىڭ قالىپ

                                جۇرمەسىن...»

ۇزاق تولعاۋدان قالعان وسىناۋ از عانا جۇرناقتان حالىق قامىن، تاتۋ-تاتتىلىكتى مۇرات ەتكەن دانا قارتتىڭ بەينەسىن كورەمىز.

قابان – تالاي ايتىسقا ءتۇسىپ، جەڭىمپاز اتانعان اقىن. بىزگە جەتكەنى – ەكەۋ-اق، ولار: تۇمارشامەن جانە تاۋتانمەن ايتىسى. بۇلار دا تۇگەل ساقتالماعان، بارىنىڭ وزىنەن ارعىماقتاي جۇيرىك اقىننىڭ الدىنا جان سالماعانىن، شاڭعا كومىلمەي وزا شاپقانىن كورۋ قيىن ەمەس. اسىرەسە، تاۋتان قىزبەن جۇمباق ايتىسقا تۇسكەندە ءوز زامانىنا ساي اسا ءبىلىمدى، وقىمىستى ادامنىڭ بەينەسى كوز الدىمىزعا كەلەدى. ءومىردىڭ، تىرشىلىكتىڭ، ءدىننىڭ سان-سالاسىن قامتيتىن جۇمباقتى تۇمارشا سۇراق كۇيىندە قويادى دا، قابان سۇرىنبەستەن ءدال، انىق جاۋاپ قايتارىپ وتىرادى. بۇدان ءبىز تاپقىرلىقپەن قوسا اسقان اقىلدىلىقتى، بىلىمدارلىقتى اڭعارامىز.

بىلىمدارلىق دەمەكشى، قابان اقىننىڭ باسپا بەتىندە جارىق كورگەن جىرلارىنان «ارقاشان بىلگەنىمدى سالدىم حاتقا»، «ءوزىم كورگەن كىتاپتان وقىپ، ءبىلدىم»، «جازىپ وتىرمىن»، «جازىپ كەتتىم» دەگەن سوزدەردى ۇشىراتامىز. بۇعان قاراعاندا، ول جان-جاقتى ساۋاتتى ادام بولعان. جەتىسۋدىڭ داڭقتى اقىن-جىراۋلارى ۇلگى تۇتقان، ارۋاعىنا سىيىنعان قابىليسا قابان اقىن مۇراسى از ساقتالعانمەن، بارىنىڭ ءوزى بۇگىنگى، ەرتەڭگى ۇرپاققا ءتالىم-تاربيە بەرەرلىك التىن قازىناعا اينالىپ وتىر.

بەك توعىسباەۆ،

جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى

---

«ۇستازى سۇيىنبايدىڭ قابان جىراۋ»

بايىپتى سارالاپ قارار بولساق، ارعى تەگىمىز، ءتۇپ-تۇقيانىمىزدىڭ تاريحى باي دا بازارلى. قازىرگى يدەولوگيالىق قولشوقپارعا اينالمايتىن مامانداردىڭ پىكىرىنە قوناق بەرسەك، ارعى تاريحىمىز ءتىپتى قىرىق-الپىس مىڭجىلدىقتاردىڭ قويناۋىنا كەتەدى. ادامزاتتىق العاشقى وركەنيەتتىڭ التىن بەسىگىندە تۇرعاندىعىمىزدى ماقتان تۇتامىز.

شۇكىر دەيمىز، اسىرەسە، ازاتتىق العالى بەرگى ۋاقىتتا وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەندەي كۇيگە بولەندىك. التى الاشتىڭ نەبىر ارداقتىلارىنىڭ قاتارىندا قابان جىراۋ، باتىردىڭ دا ەسىمى ودان ءارى جاڭعىردى. ۇرپاقتىڭ جادىنا بۇرىنعىدان دا ۇيالاي ءتۇستى، جۇرەكتەردە جاتتالدى. ءبىز وسى ارادا قانداي باسشىلىق قىزمەتتە جۇرمەسىن اتا ءداستۇردى ايالاپ، ەل ارداقتىلارىنىڭ ەسىمدەرىن ۇلىقتاۋعا ۇلكەن قامقورلىق كورسەتىپ كەلە جاتقان ازاماتتارعا جۇرتشىلىقتىڭ اتىنان العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.

وڭىرىمىزدە قادىرعالي جالايىر، ەسكەلدى، بالپىق، قابانباي، ءسۇيىنباي، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ سىندى ءبىرتۋار پەرزەنتتەرمەن قاتار قابان جىراۋدى ارداقتاۋ تۇرعىسىندا كوپتەگەن يگىلىكتى شارالار تىندىرىلدى. سوناۋ 1993 جىلى كوكسۋ اۋدانىندا بابامىزدىڭ 300 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە ءوز مانىمەن، سانىمەن ءوتتى. ەسىمى ۇلكەن ۇجىمعا، شىرايلى مەكتەپكە، كوشەلەرگە بەرىلدى، ءمۇسىنى سومدالدى، مۇراجايى قامدالدى، زەرتتەۋ كىتاپتارى شىعارىلدى، ەسكەرتكىشى بوي كوتەردى.

قابان (قابىليسا) جىراۋ قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى، جۇلدىزدى جىراۋى، باتىرى عانا ەمەس، ىرگەلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. ءوزىنىڭ تەرەڭ قاتپارلى جالىندى جىرى، قارا ورمان جۇرتشىلىقتى سۇتتەي ۇيىتار سالماقتى ويى، ۇشقىر ناقىل ءسوزى، قاعيداتتارىمەن بىتىراڭقىلىققا ۇشىراعان حالقىمىزدى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرۋگە، ابىلاي سۇلتاننىڭ ابىرويىن اسىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. تۇركىستان تورىندە ابىلايدى اق بوز اتقا قوندىرىپ، بارشا قازاقتىڭ حانى ەتىپ سايلاۋعا مۇرىندىق بولدى. الاشتىڭ ارداق تۋىن كوپپەن بىرگە جەلبىرەتتى.

عاسىرلار بويىنا جاۋدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە، قىلىشتىڭ جۇزىندە كۇي كەشكەن جەتىسۋ جۇرتشىلىعىنىڭ ەلدىكتىڭ اڭسار ارناسىنا ءتۇسىپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ قامىن كۇيتتەۋىنە سول ءداۋىردىڭ تاۋ بەينەلى ەرەن تۇلعالارىمەن بىرگە زور بەلسەندىلىك تانىتتى. سىردىڭ بويى، كيەلى تۇركىستان مەن دۋلى تاشكەنت وڭىرىندە قانات جايىپ، تۇراقتانىپ قالعان جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ، باتۋاعا كەلتىردى. تولە بيمەن قاتار داۋ شەشىپ، بۇقار جىراۋمەن ۇزەڭگى قاعىستىرا كۇي كەشتى، ابىلايمەن ءبىر تۇمەننىڭ ساپىندا جوڭعارلارمەن شايقاستى. اتا جاۋدىڭ قولىنا دا ءتۇستى. رۋحىن ءتۇسىرىپ، جىگەرىن جاسىتپادى. ەلدىكتىڭ ۇرانىن سالدى، زامانا تۇراعىن شالدى. ءداۋىر جەلىنىڭ وكپەدەن ءوتىپ، جاندى جاراقاتتارىن، باس بىرىكتىرىپ، قولدا باردى بازارلاماسا، انتالاعان جاۋدىڭ ارانىندا جۇتىلىپ كەتە بەرۋ قاۋپىنىڭ قاي كەزدەگىدەن دە تاجالدى تۇردە تۇرعاندىعىن ساناعا قۇيدى سەبەلەتىپ. سول سەبەپتى دە ول:

«كيىك قايدا وينايدى،

تاۋدا تارعىن بولماسا،

بالىق قايدا وينايدى،

بالدىرلى سۋى بولماسا،

بۇلعىن قايدا وينايدى،

بۋالدىر سازى بولماسا...»، - دەپ جۇرەگى قان جىلاپ جىرلاي ءبىلدى.

قابىليسا اسانۇلىنىڭ توعىز تولعام تولعاۋلارى مەن ورنەكتى دە وزەكتى ولەڭ-داستاندارى، سونداي-اق، اردا بولمىستى ايتىس ۇلگىلەرى تولىمدى ادەبيەتىمىزدىڭ تۇرلاۋلى مۇراسى. ءوز ءداۋىرىنىڭ كەمەل ويىنىڭ كوكجيەگىن مەيلىنشە شىعانداتا كەڭەيتە بىلگەن ول، بۇگىنگى ۇرپاعىمەن دە توننىڭ ىشكى باۋىنداي ۇندەسىپ تۇر.

«ەلىم، جۇرتىم سىزگە ايتام،

بىرلىكتى بول، شىراقتار.

بىرلىكتى جەردە ريزىق كوپ،

ول ادام ەلگە تۇراقتار.

اۋىزبىرلىك بار جەردە،

جەتەتۇعىن مۇرات بار!»

وسىنداي ەركىڭدى باۋراپ الار ەلدىكتىڭ ءسوزىن كەنەن قالدىرعان بابامىزدى ءولدى دەپ قالاي ايتارسىز؟!

ابىلايدىڭ ۇلى ءادىل تورە جەتىسۋ ايماعىن بيلەپ تۇرعان مەزگىل. تورەلەر ۇرپاعىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس الىپ جاتقان تۇس. ولارعا قارسى كەلۋدىڭ ءوزى ارىستانعا ايبات شەگۋمەن تەڭ دۇنيە. ايتسە دە، ءادىل تورە اتاعى التى الاشقا ءماشھۇر قابان جىراۋدى ايرىقشا قۇرمەتتەسە كەرەك. ءتىپتى، كەيبىر ءوزىنىڭ قيسىنسىز كەتەر شاقتارىندا قايمىعىپ تا وتىرعان. «سولاي ەكەن» دەپ، قابان جىراۋ قۇلاق كوتەرگەن ۇساق-تۇيەك شارۋالارعا بولا ەل ىسىنە ارالاسا بەرمەگەن. بىراق، كوپتەن بەرى جىراۋدى سوناۋ جالايىر باباسىنان بەرمەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا ءداستۇرلى تۇردە جالعاسىپ كەلە جاتقان تاراق تاڭبانىڭ تەك تورەلەردىڭ ەنشىسىندە قالىپ قويعاندىعى قاتتى تولعاندىرىپتى. ەل ىشىندە وسىناۋ قوردالانعان جايتتىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ بەرۋدى ۇنەمى ءوتىنىپ وتىرعان اعايىندار دا بولعان.

بۇل ماسەلە، «شەگىنە جەتتى-اۋ» دەگەن بەدەردە قابان اقىن اتقا قونعان عوي.اكەسى ابىلايدىڭ ءوزى اسا قادىر تۇتقان قابان جىراۋدى ءادىل تورە قۇشاق جايا قابىلدايدى:

« – جول بولسىن، اقىن اعا!

– الەي بولسىن!

– اقىن اعا، دەيسىڭ-اۋ، اقىن اعا،

كىر جۋىتپاي كەلگەن ەم اتىما دا،

بۇلت قونباعان بىلسەڭىز باسىما دا.

تاراق تاڭبام سەندەردە

                                 قالىپ قويدى،

بۇل تورەلەر جويداسىز

                                 باسىنا ما؟!»

قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالعان ءادىل تورە: «كەشەگى شىڭعىس بابامنىڭ كەزىندە الاش مىڭى اراسىندا ۇلىعى تاراق تاڭبالى جالايىر بولعان. مۇنى ۇمىتساق، ەلدىگىمىز قايدا، تەڭدىگىمىز قايدا، كەڭدىگىمىز قايدا؟!» - دەي بەرەدى.

سوندا قابان جىراۋ بىلايشا تەڭىزدەي تولقيدى:

«مىنە، مىنە، ەندى كەلدىڭ جونىڭە،

شىقتىڭ بايتاق

                   شىڭ-بەلەستى ورىڭە.

سارى التىندى ەر-تۇرمان

              ساپقا تۇرسام جارقىراپ،

سۇلىك قارا ارعىماق

              اسپان تىرەپ ارقىراپ،

شىڭعىس قاعان باس قويسا –

             اق نايزام جاۋدى تىرەگەن،

قانىشەرىن ىنىندە

             قورىلداتىپ ىرەگەم.

مارال وتتى ارشا تاۋ

            اتا قونىس بولعان-دى،

باقىت-ىرىس باسىما

            اق قۇس بولىپ قونعان-دى.

تاراق تاڭبا تولىقسىپ،

            ەر بابامدى تۇرلەنتىپ،

جاھان كەشكەن شىڭعىس حان

            كەلەشەكتى شولعان-دى.

سۋارىلعان كوكتەمىر

           قۇرىشقا قالاي اينالدى؟!

جالايىردان سەرپىن اپ،

           «باقتيارلاپ» سايلاندى!

ءامىرشى بولساڭ – ءادىل بول،

           ءالى دە تالاي ايتارمىن،

تاراق تاڭبامدى جۇرتىما

           قايتارعىن، تورەم،

                              قايتارعىن!»

سوزگە جىعىلىپ قانا قويماعان، جىراۋدىڭ وسىناۋ لەبىزىنە ابدەن جان-دۇنيەسىمەن ۇيىعان ءادىل تورە تاراق تاڭبانىڭ بۇدان بىلاي مۇقىم جالايىرعا ورتاق ەكەندىگىنە قاتىستى ۇكىمىن بەرگەن ەكەن.

قابىليسا اسانۇلى كەڭ تىنىستى، سان قىرلى تالانت يەسى بولعان. قازاقتىڭ اقىندىق ونەرىنىڭ قايماق قالپىن ساقتاعان شىرايلى شىعارمالارىنىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگى باسىم. بىردە، ەپيك اقىن، ەندى بىردە، تەرەڭ تولعاۋلى فيلوسوفيالىق يىرىمدەردىڭ جەتەگىندە كەتەدى، كەلەسىدە، وقىرمانىنىڭ ساناسىنا بىردەن ساۋلە قۇيعان اقىلمان كەيپىنە ەنەدى. ال، ەندى ايتىس ونەرىندەگى ساقتالعان سوم شىعارمالارى تىپتەن سۇبەلى دەر ەدىك. قىز بەن جىگىت ايتىسى، جۇمباق ايتىسىنداعى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى زەرت­تەۋشىلەر تاراپىنان ءالى دە بولسا زەردەلەنۋ ۇستىندە.

زەرت­تەۋ دەمەكشى، قابىليسا بابامىزدىڭ ونەگەلى ءومىر جولى مەن سوم التىنداي جارقىراعان شىعارماشىلىعىن ءار جىلداردا، ءار قىرىنان مۇحتار اۋەزوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت مۇقانوۆ، راحمانقۇل بەردىباەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، وراز يسمايلوۆ، سارسەنبى ءداۋىتوۆ جانە تاعى باسقا زەرتتەۋشىلەر عىلىمي تۇرعىدا پايىمدادى.  مۇنى ءبىز قابىرعالى قازاق ادەبيەتى ايدىنىنىڭ تولىعا تۇسۋىنە قوسقان ولشەۋسىز ۇلەستەرى دەپ باعالايمىز.

وسى ارادا ءبىر ايتا كەتەيىن دەگەنىمىز، ونىڭ مول مۇراسىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىق جينالا الماي كەلە جاتقاندىعى. قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىنان ءالى دە تابىلىپ جاتقاندارى دا بارشىلىق. ماسەلەن، كەزىندە اۋىز ادەبيەتىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداعان قايراتكەر ساكەن سەيفۋللين «جالايىر قابان اقىن مەن قوياننىڭ ايتىسۋى» دەپ اتالاتىن بۇعان دەيىن نازارعا ىلىكپەگەن كولەمدى دۇنيەسىن تاپقان. بۇل شىعارمادا قارشىعاسىن قولىنا ۇستاعان قابىليسا اقىن مەن «كوجەكتەيىن» دەپ جۇرگەن ءالسىز قوياننىڭ تىلدەسۋى ارقىلى سول ادىلەتسىز زاماننىڭ كەيپى كوز الدىڭىزعا كەلەدى. قولىندا بيلىگى بار، بىلەگى مىقتىنىڭ دارمەنسىز، ءالجۋاز پەندەلەرگە كورسەتەر الىمجەت­تىگىن مىنەيدى. كوركەم دۇنيە ءبىر تۇسىندا بىلايشا قايىرىلادى:

قابان:

قاسىڭا كوكشە قويان بارامىن-اق،

قارشىعامدى كورسەتىپ

سالامىن-اق.

قالىڭ قارا شەڭگەلگە كىرگەنىڭشە،

قانىڭ سۋداي اعىزىپ الامىن-اق.

قويان:

جەگەن تەرىسكەن كەتپەيدى

تىسىمدەگى،

قىزىققانىڭ تەرىم بە ۇستىمدەگى.

ىشىمدە جەتى قويان كوجەگىم بار،

مەن ولسەم، ول دا ولەدى-اۋ

ىشىمدەگى!

مىنە، وسى ورالىمنان-اق قابان جىراۋدىڭ اقىندىق ءورىس اۋقىمىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيلى ەكەندىگىن اڭعارساق كەرەك!

عالىم الماگۇل قاناعاتوۆا ءوزىنىڭ ارنايى جازىلعان زەرت­تەۋ ەڭبەگىندە بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ شىرايلى شىعارماشىلىعىنداعى بىرقا­تار ۇقساستىق پەن سول زامانعى ءزارۋ ماسەلەلەردىڭ نەگىزگە اينالۋى، سول تاقىرىپتاردى اشۋداعى ازاماتتىق ءۇن، ارنالى كوزقاراستارىنا كەڭىنەن توقتالعان. جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ جىراۋلىق ونەرىندەگى قوس التىن ءدىڭ­گەككە سانالاتىن وسى ەكى اقىننىڭ ومىردە دە جولدارى سان مارتە تۇيىسكەن. بۇقار جىراۋدىڭ قابىليسادان ءبىر عانا جاس ۇلكەندىگى بار.

بىردە جەتىسۋ ولكەسىنەن شىققان باتىرلار – وتەگەن، رايىمبەك، قاراش جانە قابىليسا (قابان) جىراۋ وتكەن-كەتكەندى ەسكە الا اڭگىمەلەسىپ تۇرادى. رايىمبەك پەن وتەگەن قۇرداس. قاراشتىڭ جاسى ولاردان ءسال كىشى. بارىنەن ۇلكەنى – قابىليسا.

– وتەگەن! اتامىز قازاق «ەل ارالاعان – سىنشى» - دەگەن ەمەس پە؟! ءتاڭىر قولداپ، ءوزىڭ جەر-جاھاندى ءبىر ادامداي-اق شارلاپ كەلدىڭ. كورمەگەنىڭ دە، كوڭىلگە تۇيمەگەنىڭ دە شامالى دەپ ۇعامىز ەلدەگى بىزدەر. باتىر اتاعىڭ تاعى بار. ايتشى ءوزىڭ، شايتان ەمەسپىز، ەرتەڭگى كۇنى مىنا جالعاننان باقيلىققا كوشەرىمىز حاق. سول كۇيىمىز قانداي بولماق، قايسىمىزعا نەندەي جەر بۇيىرىپ تۇر. ايتا الاسىڭ با؟ - دەيدى رايىمبەك باتىر.

– الدىمىزدا كوڭىلى كۇمبىر، سامالاداي جارقىراعان قابان اعامىز وتىر. ول كىسى تۇرعاندا مەنىڭ ءسوز العانىم ارتىق بولار، ءسىرا. اعامىز ايتسىن بولجامىن، - دەيدى بۇل ساۋالعا وتەگەن.

ساقالىن ءسال تارامداپ، ويلانىپ تۇرعان قابان:

– ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى ءبىرىڭ تۇرتكىلەپ، اقىرى مەنى سويلەتتىڭدەر مە؟ اكە-شەشەم قويعان اتىمدى وزگەرتىپ، ەل مەنى قابان اتاندىردى. مەن ءبىر باستاۋدىڭ باسىندا، شوق قامىستىڭ تۇبىندە قالارمىن. ءۇش كۇن دەنەم جەردە جاتادى، ءۇش كۇننەن سوڭ تابىلمايدى. وتەگەن، سەنىڭ مىنەزىڭ ەرتەدەن جايلى، ءجۇزىڭ جىلى ەدى، جىلجىپ اققان سۋدىڭ جاعاسىندا جاتاسىڭ، بىراق، تۇبىندە سەنى دە جىلجىتىپ باسقا جەرگە قويادى. رايىمبەك، سەن كوپشىل ەڭ، قيامەت-قايىمعا دەيىن باسىڭنان دابىر، ۇستىڭنەن ءدۇبىر كەتپەيتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىندا بولاسىڭ.

– قابەكە، قۇرداستىعىمدى جەلەۋ ەتىپ، وتەگەننەن الدىمەن سىر سۋىرتپاقتاعانىما ايىپ ەتە كورمەڭىز. مىنا ايتقان كورىپكەلدىك بولجامىڭىز ءبىزدىڭ ءتۋابىتتى تابيعاتىمىزعا دا، جارىق دۇنيەدە پەشەنەمىزگە تيەسىلى تىرشىلىگىمىزگە دە ءدوپ كەلىپ، قيۋلاسىپ تۇر-اۋ. قالاي بولعاندا دا الدىمىز جارقىن، ۇرپاعىمىز ءورىستى دە جەڭىستى، ۇلاعاتتى بولعاي! - دەپ رايىمبەك قابەكەڭنىڭ الدىندا كىشىلىك بىلدىرەدى.

وسىدان كەيىن قابىليسانى ناعىز اۋليە، كورىپكەل دەپ قالاي ايتپاسقا؟! قالاي دەيسىز بە؟ وتەگەننىڭ قابىرى «جىلجىپ اققان سۋ» – ىلە دارياسىنىڭ بويىندا ەدى، بەرىدە قاپشاعاي سۋ قويماسىنىڭ استىندا قالاتىن بولعان سوڭ، ۇرپاقتارى جىلجىتىپ، قورداي بەلىنە قويدى. ال، رايىمبەك الماتىدان تاشكەنگە قاراي شىعاتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىنا جەرلەنگەن. ول ماڭاي بۇرىن دا، قازىرگى تاڭدا دا ناعىز دابىر-ءدۇبىردىڭ ورنى بولدى. باسىنداعى ۇلكەن ەسكەرتكىش قاسيەتتى مەكەنگە اينالدى.

ەندى قابەكەڭە، قابىليسا جىراۋعا كەلسەك، ءوزى ايتقانىنداي، ىلە وزەنىنىڭ بويىنداعى قىزىلجار اتتى مەكەندە جاتىر!

بۇگىن، مىنەكەي، ۇلاعاتتى ۇرپاعى، وسكەن ەلى، وركەندى جۇرتشىلىعىنىڭ قاسيەتتى بابامىزعا دەگەن وشپەس قۇرمەت-قوشەمەتىنىڭ ارقاسىندا كەسەنە - كۇمبەزى جارقىراي كوتەرىلىپ وتىر.

«ەرلەرىن ەلى ەندى تانىعانداي،

اڭساعان بابالاردىڭ

                             تاڭى قانداي!

ار تۇتىپ ازاتتىقتى،

                            الدا ءجۇرىپ،

ەلدىكتى قورعاپ ەدى جانى قالماي.

نامىستان تابيعاتى

                           جاراتىلعان،

اڭىز بوپ ەرەن ءىسى تاراتىلعان.

ەسكەلدى، بالپىق بي مەن قابىليسا،

تاريحتا تاۋداي تۇلعا

                     دارا تۇرعان»، - دەپ اقىن جىرلاعانداي، اسىل دا ارداقتى بابالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىنىڭ ەل كوگىندە جارقىراۋى ءبىزدىڭ ۇلت بولىپ ودان ءارى ۇيىسىپ، الداعى ۇلىق ىستەرگە ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي جۇمىلا دەن قويعاندىعىمىزدى پاش ەتەدى! ارۋاق سىيلاپ، قابىرعالى حالقىمىزدىڭ ادامي اسىل قۇندىلىقتارىن اسىرىپ جۇرگەن بارشاڭىزعا بەرەكە-بىرلىك، عيبراتتى عۇمىر تىلەيمىن!

ءومىرالى قوپاباەۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك

---

قابان جىراۋ (1686 – 1776)

«ايتىس ونەرىنىڭ التىن دىڭگەگى» اتانعان ءسۇيىنباي مەن «اعىنى اسپانداعى جۇلدىزداي بوپ» وتكەن باقتىبايدىڭ باس يگەن ادامى – قابان اقىن (قابىليسا). قاباندى قادىر تۇتقان حالايىق «اقىن اتا»، «ابىز اتا»، «قابان جىراۋ» دەپ تە اتاعان. ال ونىڭ ەلى جالايىر ىشىندەگى مىرزانى – «اقىن ەلى» دەپ قۇرمەتتەگەن.

ۇلان بايتاق ەلىمىزدە كەڭىنەن تانىمال ناعىز كۇمىس كومەي ءانشى، سازگەر، اقىن كەنەن ازىرباەۆ ءوزىنىڭ «جامبىل-جىر» دەگەن ولەڭىندە: «ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن، باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن. ناعاشىسى جالايىر قابان ەدى دەپ، جامبىل اتام ايتاتىن ماعان اتىن. اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ، جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى ەستە تۇر-اۋ»، - دەپ تەبىرەنە تولعاعان.

ال، باقتىباي جولبارىسۇلى بولسا، ءوزىنىڭ تۇسىنە كىرىپ، بويىنا اقىندىق شاراپات دارىتقان وسىناۋ تۇلعانى عۇمىر بويى اۋزىنان تاستاماعان. بىردە قىپشاقبايمەن ايتىسىندا: «قابان اتام دەيتۇعىن، مەنىڭ ءپىرىم بولادى. ون سەگىز مىڭ عالامدى ولەڭمەنەن تولعاعان»، - دەسە، بىردە: «اتام قابان وڭلاسا، ەسكەلدى، بالپىق، قارىمباي، اسان-سيىق قولداسا، قابان بەرگەن اقبالداق، ءبىر شالدىق، ءسىرا، بولماس پا؟»! - دەپ ايبات شەگىپ، ارقالانىپ وتىرادى. ال ەندى بىردە: «اساندا اقىن اتام اۋليە وتكەن، ينەگە قارا ءسوزدى ساباقتاعان»، -دەپ اسپانداتا ارداق تۇتادى. مۇنداي مويىنداۋ، ءپىر تۇتۋ، قۇرمەت سياقتى لەبىزدەردى جەتىسۋ جەرىنىڭ ارعى-بەرگى زامانىندا وتكەن: ءماۋلىمباي، قىدىرالى، ەسەنگەلدى، قالقا، تەمىرعالي، ارتىق، ابىكەن جانە ت.ب. ايتىسكەرلەر ءار كەزدەر-اق ايتىپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندەگى اقىن سارانىڭ مىنا ءبىر تولعامىن ەسكە الا ءوتۋىمىز ءجون: «قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى، مىرزاداي ىرگەسى كەڭ ەلدەن شىققان. كەم بولماس ەشتەڭەدەن مۇنى ۇققان، جالايىر قابىليسانى ەركەلەتىپ، قابان دەپ لاقاپتاپ اتىن تۇتقان»، - دەپ دارىپتەيدى. كەلتىرىلگەن وسى شۋماقتار مەن تولعامداردان-اق قابان اقىننىڭ تالاي قىرلارى اشىلا تۇسەدى. قابان اقىن ۇلى ءجۇزدىڭ ون ەكى اتا جالايىر ىشىندەگى مىرزا ەلىنەن شىققان. ونىڭ اكەسى اسان ورتا داۋلەتتى ادام ەكەن. ودان تۋعان بالالار التاۋ. بايبىشەسىنەن: ايۋ، قابان (قابىليسا), سەركەباي، ەركەباي، توقالىنان: تەكەباي، كوسەمباي. قاباننان بەس ۇل، ءبىر قىز تۋعان. بايبىشەسىنەن – شىنتەمىر، توقالىنان: سۇلەيمەن، وسپان، ءابدىماناپ، ىسقاق جانە قويانكوز. قويانكوز اكەسىنە تارتىپ، ءان مەن جىردى، ونەردى بەرىلە سۇيگەن. العى ءومىردى بولجاي بىلەتىن كورىپكەلدىگى، تۋا بىتكەن دانالىعى بولعان. بۇتكىل ۇلدارىنىڭ اراسىنداعى جاۋقازىنداي جالعىز قىزىن قابان ەرەكشە جاقسى كورىپتى. ول تۋرالى ەل اۋزىندا مىناداي اڭگىمە ساقتالعان: «بىردە اقىن اۋىلىنا ىلەنىڭ ارعى جاعىنداعى ۇزىناعاش دەگەن جەردەن ءبىر توپ قىز كورۋشىلەر كەلەدى. ايەلدەرى، بالا-شاعالارىمەن تويعا كەتىپ، ۇيىندە جالعىز قىزى مەن قابان اقىننىڭ ءوزى قالسا كەرەك. كەلگەن مەيمانعا قازان كوتەرۋ – قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ءداستۇر. شاي قايناتىلىپ، ەت اسىلادى. ءالى دە بولسا كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ ۇلگەرمەگەن قىزى ءجون-جوسىقتى بىلە الماي، الگىلەرگە كىلەڭ قويدىڭ قول ەتىن اسىپتى. الدارىنا اس كەلگەندە قوناقتار تىكسىنىپ، «جاقسى اكەدەن دە وسىنداي قىز تۋادى ەكەن-اۋ» دەپ سىبىرلاسىپتى. «قوي، بۇل بىزگە كەلىن بولىپ جارىتپاس» دەگەن وي ورالادى باستارىنا. سونى اڭعارعان قابان: – بالام بىلمەي قوناققا قول اسىپتى، قول اسسا دا قوي ەتىن مول اسىپتى. ومىرگە ساننان بۇرىن قول كەلەدى، سونى ءبىلىپ كەلەشەگىنە جول اشىپتى، - دەگەن عوي تابان استىندا. «الدىڭعى اياق قايدا جۇرسە، ارتقى اياق سوندا جۇرەدى. ونىڭ دۇرىس جۇرگەنى ابزال. تۋرا ءجۇرۋ دە، بۇرىس ءجۇرۋ دە الدىڭعى ەكى اياقتىڭ قۇزىرىندا دەگەن يشاراتى ەكەن عوي» دەپ ويلايدى قوناقتار. «مىنا قىز وسال بولمادى. قازاقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان سالتىن وزگەرتىپ، جاڭاشا جول اشتى. قول اسۋىندا وسىنداي ءمان بار ەكەن عوي» دەپ قىز كورۋشىلەر اۋىلدارىنا ريزا كوڭىلمەن قايتىپتى.

ۇزاتىلعان كەزىندە اكەسىنەن كوگەن ورنىنا ولەڭ سۇراپ جۇرگەن دە وسى قويانكوز قىزى كورىنەدى. ول شاپىراشتى ەلىندەگى ءالدى ءبىر اتانىڭ بالاسىنا – بايتەمىر دەگەنگە ۇزاتىلعان. «ودان تۋعان ەركەباي، ايمەن دەگەن بالالاردىڭ ۇرپاقتارى قازىر ءبىر رۋلى ەل»، - دەيدى قارت شەجىرەشىلەر. ولار نەگىزىنەن الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق، كۇرتى، قاسكەلەڭ وڭىرلەرىندە تۇراتىن بولسا كەرەك. ەڭ باستىسى – وسى قويانكوزدىڭ ەسىمى تاريحتا ەرتەدەن قالعان. ءXىX عاسىردىڭ وزىندە ول كىسىنىڭ اتىمەن قاپال مەن ۆەرنىي اراسىنداعى ۇلكەن ءبىر بەكەت اتالىنىپ كەلسە، قازىرگى كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى امانگەلدى ەلدى-مەكەنىن قامتيتىن ءبىر اۋىلدىق وكرۋگكە جانە ءبىر اۋىلعا سول كىسىنىڭ اتى بەرىلگەن. بۇل ماڭايدا قازاقتىڭ ساياحاتشى ۇلى عالىمى – شوقان ءۋاليحانوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن وتكىزىپ، ول تۋرالى جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ «قويانكوزگە قۇلاعان جۇلدىز» اتتى پوۆەست جازعان. اقىن اتانىڭ ءسۇت كەنجەسى  ىسقاققا كەلەتىن بولساق، ودان تۋعان بالالار دا بەسەۋ بولاتىن: بياحمەت، قوجاحمەت، مۇحامەتشە، راحمەت، كەنجەبەك. وسىلاردىڭ العاشقى ەكەۋىنەن تۇقىم جوق. قالعان ۇشەۋىنەن تۇقىم بار. مۇحامەتشە دەگەن ۇلىنان – وتەبەك (1922 ج.), راحمەتتەن – ءموريما (1923-2006) جانە ناعيما (ۇزىناعاشتا تۇرادى), كەنجەبەكتەن – جاقىباي بار. اقىن اتانىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ، ول كىسىنىڭ ءبىرلى-جارىم ءوزى تۇتىنعان زاتتارىن كوزدەرىنىڭ قاراشىقتارىنداي ساقتاپ كەلە جاتقاندار – وسى قارتتار. التىن ۇيادان ءوسىپ-ونگەن وسىناۋ جاندار قازىرگى كوكسۋ اۋدانىنا قاراستى اقتەكشە، كوكتەكشە، لاباسى، جارشاپقان اۋىلدارىندا تۇرادى. وسىمەن قاتار قابان اقىن – قابىليسانىڭ وسپان دەگەن بالاسىنىڭ نەمەرەسى يساۇلى جاقان دا سولاردىڭ جانىندا ەدى، جارىقتىق 1996 جىلى قايتىس بولدى. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەگەندەي، ءومىرىنىڭ سوڭىنا تامان اقىن اتانىڭ قىزى – قويانكوزدەن تاراعان جيەندەرىن ىزدەستىرىپ، تۇگەندەپ شىققان دا وسى ادام. يمانى جولداس بولعاي مارقۇمنىڭ!

قۇيماقۇلاق قاريالاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قابان اقىن قاپساعاي دەنەلى، ءور مىنەزدى، وجەت قىلىقتى، ايبارلى، نۇرلى ادام بوپتى. ونىڭ كەز-كەزىندە ەل قورعاپ، ەرلىك كورسەتىپ، ءتىپتى، ەلىنىڭ اماندىعى ءۇشىن اماناتقا ءوز ەركىمەن كەتكەن كەزدەرى دە بولعان. ەسەيە كەلىپ، ەلشىلىككە ءجۇرىپ، بيلىككە ارالاسىپ، حالقىنىڭ قامىن جەگەن. ادىلدىك پەن ادامدىقتى جوعارى ۇستاعان. اقىن اتا اركىمنىڭ قايعى-قاسىرەتىنە ويلى كوزبەن قاراپ، ولارعا حال-قادىرىنشە جۇبانىش ايتا بىلگەن. بۇل جايىندا بەلگىسىز ءبىر اقىن: «كۇلدىرگەن قايعىلىنى قابان اقىن، الدىنا ءبىر مۇڭلى ادام كەلسە جاقىن»، - دەپ جىرعا قوسقان. ەندەشە، ەندىگى اڭگىمەنىڭ بەتىن بىربەتكەي اقىن اتانىڭ وزىنە قاراي ويىستىرىپ، ونىڭ اقىندىق قابىلەتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە توقتالساق ءجون. اقىندىق عۇمىرىندا ءبىرجولاتا «قابان اقىن» اتانىپ كەتكەن قابىليسانىڭ اقىندىعى ونىڭ جاس كەزىنەن بايقالعان. اعايىندارى مەن اۋىلداستارى ودان ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، شولپان جۇلدىزداي جارق ەتىپ كورىنەر كەزىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن.

ءجۇرىسىن جاڭا تۇزەپ كەلە جاتقان جۇيرىكتەي اسەر بەرگەن جاس تالاپ ادەپكىدە ءوزىنىڭ شاعىن عانا وي تۇسىنىگى مەن تۇيسىگىن ولەڭدەرىنە وزەك ەتىپ وتىرعان. الايدا، البانداعى نايمانباي شالدىڭ بالاسى ەر ءاجىباي ءتۇسىرىپ وتىرعان جاس كەلىن تۇمارشامەن ايتىسۋى قابان اقىننىڭ ەڭ بالعىن شاعىندا وتكەندىگى ەشقانداي ءشۇبا تۋدىرمايدى. وعان وسى ايتىستىڭ قىسقارعان نۇسقاسىن بىزگە جەتكىزگەن مالكە قاجىنىڭ مىنا ءبىر جىر جولدارى تولىق كۋالىك ەتە الادى:

«ون بەسكە قابان اقىن كەلگەن جاسى،

ولەڭگە اۋدارىلعان ىقىلاسى.

توگەدى سويلەگەندە ءسوز مارجانىن،

ارتىقشا بوزبالادان مارتەبەسى». بايقالىپ تۇرعانداي، وسىناۋ جىر جولدارىنان ۋىزداي جاستىڭ قاسيەتتى ولەڭ-جىردى ءبىرجولاتا قۇلاي ءسۇيىپ، ءسوز مارجانىن توگىپ-شاشىپ، تابيعات سىيلاعان زور تالانتتىڭ ارقاسىندا ون بەسكە عانا كەلگەنىنە قاراماستان، «ارتىقشا بوزبالادان مارتەبەسى» دەگەن ماديحات، ماداق سوزگە ءىلىنىپ قالعانىن كورەمىز. دەمەك، ون بەس جاسىنىڭ وزىندە-اق قابان اقىن ءجۇرىسى تۇزەلگەن جۇيرىكتەي بابىنا كەلىپ، باعىن سىناپ، ايتىس ونەرىنىڭ الامان بايگەسىنە ءتۇسىپ جۇرگەن. ونى وسى ايتىستاعى ءسوز ساپتاسىنان دا سەلكەمسىز سەزىنەمىز. ماسەلەن، بويىندا دارىنى، جۇرەگىندە جالىنى بار جاس ۇلان ءسوزىنىڭ باسىن: «اۋەلى ءسوز سويلەيىن، يا، راحمان، بۇل تويعا جۇرت جيىلدى جاقسى-جامان. اۋىلعا كەلىن بولىپ جاڭا كەلدىڭ، جەڭەشە-اۋ ساۋ ءجۇرسىڭ بە ەسەن-امان؟ وزىڭدەي جاس جەڭگەمەن از سويلەسپەي، تارقاماس كوڭىلدەگى بار مۇدداعام،»- دەپ، بۋىرقانىپ باستايدى.

وسىناۋ التى جولدى العاشقى شۋماقتىڭ وزىنەن-اق، جاس جالىننىڭ الدىنداعى القاقوتان قاۋىمدى دا، قارسىلاسىن دا سىيلاي بىلەتىن ىزەتىن، سىپايىلىعىن، مايدا ءتىلدى، مايتالمان ادەپتىلىگىن، مادەنيەت­تىلىگىن، ءجون-جوسىققا جەتىك، ءتالىم-تاربيە كورگەندىگىن تانيمىز. سونىمەن قاتار ول: «وزىڭدەي جاس جەڭگەممەن از سويلەسپەي، تارقاماس كوڭىلدەگى بار مۇدداعام»، - دەپ، جاراسىمدى ءازىل تاستاپ، جاسىندى ءسوز ويناتادى. اسقاق ارىن اڭعارتادى. اقىندىعى مەن اقىلدىلىعى جۇپتاسقان جاس دارىن اياق تاستاسىن ودان ءارى ۇدەتىپ: «وزىڭدەي جەڭگە كورسەم ءپىرىم تۇسەر، قىرانمىن اق مارالدى الىپ ۇشقان»، - دەپ، ايتىسىنىڭ سوڭىنا تامان تىپتەن ايبىندانىپ، ايبارلانىپ كەتەدى. سەس كورسەتەدى: «قىرانمىن اق مارالدى الىپ ۇشقان». تەڭەۋى قانداي دەسەڭىزشى؟! ون بەس جاسار ءجاسوسپىرىمنىڭ اۋزىنان مۇنداي عاجاپ سۋرەت، عالامات بەينە كورىنىس شىعادى دەپ كىم ويلايدى؟!

«قۇدىرەت، ءسوز قۇدىرەتى، ولمەس ونەر، قۇدىرەتى – وسى» دەپ ايتپاسىڭىزعا لاجىڭىز قالمايدى. ەگەر ون بەس جاسىنا دەيىن مۇنان دا ۋىتتى، مۇنان دا قۇنارلى سوزدەر ايتقان بولسا، تابىلا جاتار، ال تابىلماعاننىڭ وزىندە وسى ءبىر تەڭەۋىمەن-اق قاباننىڭ پوەزيا تاريحىندا قالۋعا تولىق قۇقى بار دەي الامىز. بۇنداي بەينەلى تەڭەۋ ناعىز ارۋاقتى، ارقالى اقىنداردىڭ اۋىزدارىنان ىلۋدە-شالۋ ءبىر-اق رەت شىقسا كەرەك. تەڭەۋدىڭ ەرەكشەلىگى – اقىننىڭ ءوزىن كوتەرمەلەپ، قىرانعا بالاۋىندا عانا ەمەس، «قىرانمىن» دەي وتىرىپ، ول ءوزىنىڭ قاسقىر، قارساق، تۇلكى، قويان، تاعىسىن تاعى،  كەز-كەلگەن ءتۇز تاعىلارىنا تۇسە بەرمەيتىن، تۇسە قالسا، اپپاق اقمارالدى عانا ىلەتىن پاڭدىعىن، تالعامپازدىعىن ءبىلدىرىپ وتىر. قىران بولعاندا، اق مارالدى مىتىپ، شەڭگەلدەپ، ءبۇرىپ جىبەرەتىن اشۋلى، اشقاراق، بەيمىنەزدىلەۋى ەمەس، «اق مارالدى» عانا الىپ ۇشاتىن اقيىق، تەكتى قۇس پاتشاسىنىڭ كەلبەتىن بەرەدى. ال، «الىپ-ۇشقان» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا «ايالاپ، ماپەلەپ» دەگەن ماعىنا اپ-ايقىن بوي كورسەتىپ تۇر. ءوستىپ، ءار ءسوزىنىڭ اياسىنا كوڭىل كوزىڭىزدى جۇگىرتە كەلىپ، كەرەگەدەي قاناتتارىن كەڭىنەن جايىپ، كىر شالماعان، اقشا قارداي اپپاق ءتۇستى اق مارالدى الىپ، ۇشىپ بارا جاتقان قىراندى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. قىراننىڭ الىپتىعىنا دا، الاپاتتىعىنا دا ەرىكسىز قايران قالاسىز. مىنە، مۇنداي تاڭعاجايىپ سۋرەتتى جاساپ وتىرعان ون بەس جاسار جاس تالانت – قابان اقىن! ونىڭ كەستەلى ءسوز ونەرىندەگى كەرەمەتتىگىن وسىنداي شەبەرلىكتەرىنەن ىزدەۋ كەرەك. ۇلى سۋرەتكەر، عۇلاما عالىم مۇحتار اۋەزوۆ: «قابان اقىن وزىمەن ايتىساتىن اقىن وتىرعان اۋىلعا الىستان ايبارلانىپ، اندەتىپ كەلەدى ەكەن»، - دەسە، شەجىرە قارتتار: «ولەڭگە قىرعىن تۋعان قابان اقىن، ماڭىنا قانداي ادام بارا الاتىن؟! ايتىسامىن دەپ كەلگەندەر داۋسىن ەستىپ، استىنان التى قىردىڭ جوعالاتىن. ايتىسسا تىرانداي بوپ تونالاتىن، اۋىلىنان تاڭنان شىققان بايعۇس اقىن، قارمالاپ قاراڭعىنى ورالاتىن. بار جەردە قابان جىراۋ جول الاتىن، ادامدار نەنى ەكسە، سونى وراتىن. اللانىڭ اق جولىندا – اق دومبىرا، مىنەتىن جايتاڭداعان باران اتىن»، - دەپ سىر شەرتەدى. وسىندايلىق ەتىپ اسپەتتەلىنگەن قابان اقىن ءوز ومىرىندە ەشكىمنەن جەڭىلمەي كەتكەن. ونىڭ جيەندەرى – «قىزىل ەكەي» ءسۇيىنباي، ايگىلى سارىباس، قاسيەتىن ءوزى دارىتقان باقتىبايلار دا ەش اقىننان جەڭىلۋدى «بىلمەي وتكەن».

كونەكوز، كارىقۇلاقتاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قابان اقىن ون سەگىز مىڭ عالامدى، ياعني، بۇتىندەي بۇتكىل جاراتىلىستى ءبىر جىرلاپ كەتسە، بىرنەشە ايعا دەيىن توقتامايدى ەكەن. باتىرلار داستاندارىن كوپ ءبىلىپتى. بۇل جايىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى م.جولداسبەكوۆ: «قابان كەزىندە وتە ءىرى جىراۋ بولعان، ايلاپ ايتسا، تاۋسىلمايتىن ۇزاق ەپوستاردى، زامان جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلاعان، وكىنىشى، وسىنىڭ ەشقايسىسى دا ساقتالىپ، بىزگە جەتپەگەن. سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى، قاباننىڭ ەسىمى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن. ءسۇيىنباي جاسىندا قاباننىڭ كوشىنەن جەتى كۇن قالماي، ىلەسىپ ءجۇرىپ، باتاسىن السا كەرەك»، - دەيدى. («اسىل ارنالار»، «جازۋشى»، الماتى، 1986 ج، 152-ب.). ەسەيىپ، ەرجەتە تۇسكەن قابان اقىن قاي جەردە بولماسىن، حالىقتىڭ قامىن جەپ، سويىلىن سوققان. ول ءوز زامانىنا وراي سوڭىنان ەرگەن حالقىنىڭ اقىنى دا، باتىرى دا، قامقورشىسى دا بولا بىلگەن. قاي داۋىردە بولماسىن، جۇرت اقىنداردى سۋىرىپسالما شەشەندىكتەرى ءۇشىن عانا ەمەس، شىجعىرىپ شىندىقتى ايتىپ، بار اعايىندى الىس-جاقىن دەپ الالاماي، اۋىزبىرلىككە شاقىرۋشىلىعىمەن باعالاعان عوي. سوندىقتان دا جاۋگەرشىلىك ساتتەردە قول باستاپ، جايشىلىق كەزدەردە اقىل-كەڭەس، ونەگە، وسيەتكە كەنەلتكەن اقىنداردى حالىق قاتتى قۇرمەتتەپ، باستارىنا كوتەرگەن. تۋمىستارىنان زەيىندى، زەرەك جىرشى، جىراۋ، اقىندار اۋلەتى زامانا تىنىسىن، ءومىر وزگەرىسىن، قوعام دامۋىن قالتقىسىز تانىپ، باعىت-باعدار، بولجام جاساپ وتىرعان. سول قاسيەتتەرى ءۇشىن حالىق سۇيىكتى ۇلدارىن اسىرەلەي ماديحاتتاپ، «اۋليە»، «كورىپكەل» دەپ كوتەرمەلەپ تە جىبەرگەن. قابان سىندى قابىرعالى، قارىمدى اقىنداردىڭ اسىل ءبىر قاسيەتتەرى – سول ماقتاۋ، ماداقتاۋلارعا ماستانىپ كەتپەي، ءاۋ باستاعى ۇستانعان جولدارىنان تايماعان. ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىك (مارقۇم يمانعازى قاريانىڭ ايتۋىنان):  «بىردە اقىننىڭ اۋىلىنا باسا كوكتەپ بارىمتاشىلار كەلەدى دە، جىلقىلارىن دۇركىرەتىپ قۋا جونەلەدى. «مال اشۋى – جان اشۋى» دەيتىن قازاق قاراپ وتىرسىن با، ءاپ-ساتتە اتقا قونىسادى. شايقاس ۇستىندە بارىمتاشىلاردىڭ ءبىرى مەرت كەتەدى. الگىلەر ەندى قۇن سۇراۋعا كىرىسەدى. قانشاما قاۋزاعاندارىمەن الا المايدى. سوندا ابىلايدىڭ بەل بالاسى ءادىل تورە قاباندى شاقىرىپ الىپ: «مۇنىڭ قالاي؟» - دەيدى. اقىن جاۋاپتان توسىلمايدى، تابان استىندا: «قارىنداسىم قاس بولدى، حانىم، ماعان، سونىڭ ءۇشىن كەلگەنمىن، ءادىل، ساعان. ۇرىعا قۇن جوق! ۇرىعا قۇن بولسا، مومىنعا كۇن جوق! ءوزى ىزدەنىپ كەلىپ، ولگەن نەمەگە، ماعان سالساڭ، دىم جوق!» - دەيدى. ءسوز قيسىنى كوڭىلىنە قونعان ءادىل تورە تاپ سول كۇننەن باستاپ: «ۇرىعا قۇن جوق!» - دەپ، جالپىعا بىردەي جارلىق شىعارسا كەرەك. اقىن اتانىڭ مۇرالارىن جيناستىرىپ، جاقسى ساقتاعان ادام – جەتىسۋلىق نۇرجىگىت جۇنىسبەكۇلى (1903-1987). نۇرەكەڭنىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن اسا قۇندى دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى – «قاباننىڭ تاۋتان قىزبەن ايتىسى». بۇل مۇرانىڭ اسا قۇندى بولاتىن سەبەبى، ول – جۇمباق ايتىس. بارشاعا بەلگىلى جۇمباق ايتىسى – ايتىستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلى، قيىن ءتۇرى. مۇندا جالعىز اقىندىق، ولەڭ قۇراستىرعىشتىق قانا ەمەس، سول ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسى، قوعامى، داۋىرىنە لايىق ءبىلىمى، بىلگىرلىگى، تاپقىرلىعى بولۋى شارت. مىنە، وسىنىڭ ءبارى قابان اقىن مەن تاۋتان قىزدىڭ ايتىسىندا ايقىن كورىنىس بەرگەن. قولىمىزعا تۇسكەن تۋىندىنىڭ مازمۇنىنا قارايتىن بولساق، قابىليسا – قابان اقىن سول كەزدە الپىس جاستاعى ادام دا، تاۋتان قىز جيىرمانىڭ ار جاق، بەر جاعىندا. ايتىس 55 شۋماقتان تۇرادى، الايدا، مۇنى تولىق نۇسقا دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ويتكەنى ايتىستىڭ وزىنەن بايقالاتىنىنداي، ەكى اقىن ايتىستارىن كەشكىلىك ەل ورىنعا وتىرا بەرە باستاعان-داعى، كەلەسى كۇننىڭ تاڭى اتىپ، كۇنى كوتەرىلگەن شاقتا اياقتاعان. ونى: «…جاقسى مەرگەن ارقادان اڭ اتتى ما، بوزبالالار، قاراڭدار، تاڭ اتتى ما؟» - دەگەن جولدار اپ-ايقىن ءبىلدىرىپ تۇر. دەمەك، ايتىس از دەگەندە التى ساعات، ايتپەسە، سەگىز - ون ساعات شاماسىندا بولعان. ال ءبىزدىڭ قولىمىزعا جەتكەنى ماشينكاعا باسقانداعى 10 بەت نەمەسە 220 جول. مۇنداي كولەمدەگى ولەڭدى ىڭىلداپ، اۋەنگە سالىپ، قانشاما سوزعانىڭىزبەن ءبىر ساعاتتان ارتىق ۋاقىت كەتپەيدى. ياعني، ءبىزدىڭ ءدىتىمىز دۇرىس – بىزگە ۇلكەن، ۇزاق-سونار ايتىستىڭ جۇرناعى عانا جەتىپ وتىر. بىراق سونىڭ وزىنەن-اق، ءبىز قابان اقىننىڭ دا، تاۋتان قىزدىڭ دا ءوز زاماندارىنا ساي ءبىلىمدى، وقىمىستى بولعاندىقتارىن اڭعارامىز. بۇل ايتىستىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ەكى اقىن جۇمباقتى كەزەكتەسىپ ايتپايدى. جۇمباق – سۇراقتى باستان-اياق تاۋتان قىز قويىپ، قابىليسا – قابان اقىن ونى توقتاۋسىز شەشىپ وتىرادى. جۇمباقتاردىڭ تاقىرىبى الۋان ءتۇرلى. بىردە ءدىني كىتاپتاردان قويىلسا، بىردە – شاريعاتتىڭ شيىر-شيىر جولدارىنان، ادامزات تاريحىنان، ءپالساپادان، سول كەزدەگى تەحنيكالىق پروگرەسس جەتىستىكتەرىنەن قامتىلادى. ءبىر عاجابى – سونىڭ بارىنە قابان اقىن ىركىلمەستەن، مۇدىرمەستەن، تابان استىندا تاڭقالارلىق جاۋاپ بەرىپ وتىرادى. تاۋتان قىز اقىرى قابان اقىننىڭ عۇلامالىعىن دا، كەمەڭگەرلىگىن دە مويىنداپ، باتاسىن الۋمەن تىنادى. وسى ايتىسقا بايلانىستى ايقىن اڭعارىلىپ تۇرعان ۇلكەن ءبىر نارسە – تاۋتان قىز دا، قابان اقىن دا ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى، سالاۋاتتى جاندارى بولعان. سوندىقتان بۇل اقىنداردى زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ وقي دا، جازا دا بىلگەن جاقتارىنا باسا نازار اۋدارۋلارى ءجون. وسىمەن قاتار، بولاشاق زەرتتەۋشىلەردىڭ دە ەرەكشە ەسكەرەر جايتتارى نۇرجىگىت جۇنىسبەكۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى بولۋى ءتيىس. ويتكەنى، نۇرەكەڭ قابىليسا – قابان اقىننىڭ شىعارمالارىنا اسقان ادامگەرشىلىكپەن، زور ىلتيپاتپەن قاراپ كەلگەن يماندى جان. جاڭاعى، اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان ايتىستىڭ الدىنا جازعان كىرىسپەسىندە نۇرجىگىت قاريا: «نۇرجىگىتكە ءسوز دايىن ولەڭ جيسا، شىنداپ كەتسەم، شىعارام تالاي قيسسا. العان جارىم نۇريلا مىرزا ەلىنەن، بەسىنشى اتاسى ەدى قابىليسا. قابىليسانىڭ اكەسى بولار اسان، ءتورت عاسىر ءوتتى بۇرىن الدەقاشان. ۇرپاعىمەن سول كىسىنىڭ جۇپتى بولدىم، ويلاسام وسى جاعىن سۋداي تاسام!» - دەپ ءوزىن تانىستىرىپ وتەدى. بۇل جولداردا نۇرەكەڭنىڭ ليريكالىق سەزىم-كۇيى عانا ەمەس، تاريحقا قاجەتتى، شەجىرە تاراتۋعا سەپتىگى بار قۇندى ماعلۇماتتار دا تۇر. ەندىگى ءبىر اڭگىمە ونىڭ ەسىمى حاقىندا. ەل ىشىندەگى كارىقۇلاق قارتتار مەن شەجىرەشىلەردىڭ ءبىرازى، ءتىپتى، ايتارلىقتاي كوپشىلىگى «ۇلى جىراۋدىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ قويعان اتى – قابىليسا. ونى بۇرمالاپ، بۇزىپ اكەتىپ جۇرگەن اتقويعىش، ازىلكەش جەڭگەلەرى بولسا كەرەك» دەسە، ەندى بىرەن-ساراندارى «قابان اتامىزدىڭ جانتايتپا، جاناما ەسىمى عوي. ول ونىڭ جاۋعا شاپسا جاپىرىپ، جان-جاعىنا جالتاڭداماستان، بۇزىپ-جارىپ وتەتىن باتىلدىعىنا بايلانىستى بەرىلىپتى-مىس» دەگەندى قوسادى. وسىعان سەنەمىز بە، سەنبەيمىز بە؟! سەنسەك تە، سەنبەسەك تە قارسى ايتار ءۋاجىمىز قايسى؟ بىزدىڭشە، «اقىن اتانىڭ» شىن ەسىمى – قابان، لاقاپ اتى – قابىليسا! مۇنى نەمەن دالەلدەۋگە بولادى؟ ەندەشە، سوعان كوشەلىك. ءبىرىنشى دالەل – ۇلى جىراۋدىڭ اكەسى اسان اتانىڭ ارىستاي-ارىستاي التى ۇلى بولعان. بارلىق شەجىرەلەردە سولاردىڭ العاشقى ەكەۋى – ايۋ، قابان دەپ كورسەتىلگەن. ءبىزدىڭ وسىعان ايرىقشا كوڭىل اۋدارۋىمىز ءجون سەكىلدى. سەبەبى، باعزى زامانداردىڭ مۇعدارلارىندا «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى: جەتى كۇن – ەلدەن، جەتى كۇن –  جەردەن» دەپ ارتىنداعى ۇرپاعىن جاستايىنان-اق جالىندى، قايسار ەتىپ تاربيەلەگەن حالقىمىز اسان اتانىڭ ۋاعىندا دا ۇلدارىن قاجىرلى، قايراتتى بولسىن دەگەن يگى تىلەكپەن ءتۇز تاعىلارىنىڭ اتتارىمەن دە اتاي بەرگەن. ايۋ – تاۋداعى ورمان، توعايدىڭ تولاعايداي كۇشتىسى بولسا، قابان – وزەن-كول، داريا-تەڭىز بويىنداعى قالىڭ قامىس، نۋدى مەكەن ەتەتىن مىقتى حايۋانات. قازاقتا «بالاڭ تەنتەك تە بولسا، زور بولسىن» دەگەن ماتەل بار. بۇنداي تىلەكتىڭ تۇبىندە دە ءومىردىڭ ءوز زاڭدىلىعى جاتىر. اتاپ ايتساق، جاۋگەرشىلىكتى كوپ كورىپ، ابدەن زارەزاپ بولعان حالقىمىزدىڭ قۇدايدان تىلەگەنى كۇنى ەرتەڭ ويران سالاتىن جاۋلارمەن جاعالاسا الاتىن، ءتىپتى، ونى تويتارىپ، جايراتىپ تاستايتىن، تەكتى، جارامدى ۇلدار بولعان. ەگەر ولار ءار ءتۇتىن، ءار وتباسىنان شىعىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر دەپ قۋانعان. سونداي نۇرلى تىلەك اسان اتامىزدا دا بولعانعا ۇقسايدى. سوندىقتان دا ول ءبىر بالاسىن – ايۋ، ەكىنشى بالاسىن – قابان دەپ ىرىمداپ قويعان ءتارىزدى. وسى ورايدا باقتىبايدىڭ ۇلكەن اتاسى – اڭلاماستى دا ەسكە الا ءوتۋ ورىندى. ول العاشقى ەكى بالاسىنىڭ ءبىرىن – ايۋ، ءبىرىن – جولبارىس قويعان. جولبارىستان ايگىلى اقىن – باقتىباي تۋادى. ال ءيىسى قازاق حالقىنداعى: ارىستان، قاسقىرباي، تۇلكىبەك، قويانباي، قۇلانباي، قۇلجا، ارقار دەپ قويىلعان ەسىمدەرىڭ كوپتىگىن اركىمدەر-اق بىلەدى. ءتىپتى، ەر جالايىردىڭ شىن ەسىمى – قابىلان ەكەندىگىن دە تاريحشىلار تالاي جەردە ايتىپ ءجۇر. ەكىنشى دالەل – جامپوز جىراۋدىڭ ون بەس جاسىندا تۇڭعىش رەت ايتىسقان ادامى – تۇمارشا كەلىنشەك. ولاردىڭ سول ايتىسى جايىندا مالىمەت بەرىپ وتىرعان مالكە قاجى «بۇل تويعا كەلىپ ەدى قابان اقىن، اقىرىپ قابان اقىن قويا بەردى»، «ون بەسكە قابان اقىن كەلگەن جاسى» دەپ اتىن تۋرا اتايدى. بۇل ارادا ون بەس جاس دەگەنگە باسا نازار اۋدارۋىمىز ءجون. ويتكەنى، ون بەس جاسقا كەلگەن جاسوسپىرىمگە جەڭگەلەرى قانشا رەت «قابان» دەگەنىمەن، ول ەسىم ءيسى قازاق قابىلدايتىنداي جاعدايعا جەتە قويۋى – ەكىتالاي. ونىڭ ۇستىنە، ون بەسكە جاڭا تولعان جاس ۇلاننىڭ قانداي دا ءبىر قاندى جورىققا قاتىسىپ، «جاۋدىڭ شەبىن بۇزىپ-جارىپ، قابان سەكىلدى ەكەن عوي مىناۋ» دەگىزۋى، نەعايبىل! ءتىپتى، سولاي دەگەننىڭ وزىندە، ونىڭ جاناما، تەڭەۋ اتى – قابان، ون بەس جاستان اسقان سوڭ بارىپ قالىپتاسسا كەرەك ەدى. ال ونىڭ ون بەس جاسقا دەيىن-اق قابان اتالىپ وتىرعانى مالكە قاجىنىڭ تانىستىرىپ، سيپاتتاۋىنان اپ-ايقىن ءبىلىنىپ تۇر. مۇنىڭ ۇستىنە، تۇمارشانىڭ: «اتىڭىز كىم بولادى ايتشى ماعان؟» - دەگەن مىسقىل سۇراۋىنا اقىننىڭ ءوزى اسپاي-ساسپاي: «قابان دەپ قويعان اكەم اتىم، جالايىر ون ەكى اتا ارعى زاتىم»، - دەپ، ساليقالى جاۋاپ قايىرادى. بالا - جىگىتتى باسىنعىسى كەلىپ، ءساتى تۇسسە، كوڭىلىن شايلىقتىرىپ تاستاۋ ماقساتىمەن تۇمارشا ودان ءارى باستىرمالاتىپ: «قابان دەپ قالايشا ات قويدى ساعان، اتىڭدى اكەڭ مارقۇم ءبىلىپ قويعان»، - دەپ ءازىل-قالجىڭعا ويىستىرا، باتىرا تۇسەدى. بىراق ءالى ەشكىمنەن بەتى قايتىپ كورمەگەن جاس پەرى وعان توقىراپ، توقتاماستان، «اتىمدى قايتپاسىن دەپ قويدى قابان» دەپ تىپتەن ۇدەتىپ، ەكپىندەپ كەتەدى. ءيا، بىزدىڭشە دە شىندىعى وسى! الىسقانىن الىپ ۇرىپ، جان بالاسىنان جاسقانباي ءور بوپ ءوسسىن دەگەن ىرىمشىل اكە ءبىر بالاسىن – ايۋ، ءبىر بالاسىن – قابان دەپ اتاعانى قيسىندى. دەمەك، اقىن اتانىڭ شىن ەسىمىن «قابان» دەپ ۇعۋىمىز ورىندى. ەگەر، ىلگەرىدەگى دالەلدەرىمىز الدەكىمدەرگە ازداۋ كورىنسە، مىنا ءبىر دەرەكتى دە قوسا ايتۋىمىزعا بولادى. دۇنيە سالار الدىندا اقىن اتا ەل-جۇرتىن جيىپ، قوشتاسىپ: «مەنىڭ اتىمدى ھارام ماقۇلىقپەن اتاپ قالعاندىقتان عانا جەر قوينىنا كىرەرمىن. ايتپەگەندە، ولاي بولماس ەدى. سوندا دا جەر قوينىندا كوپ جاتپاسپىن، پەرىشتەلەر الىپ كەتەر»، - دەپتى دەگەن دە اڭىز-اڭگىمە بار. بۇل جايىندا ەلگە بەلگىلى عالىم م.جولداسبەكوۆ تە ءوزىنىڭ كىتابىندا: «وبالىم اتىمدى قابان قويعان اكە-شەشەمە بولسىن، اتىم قابان بولعاندىقتان ءبىر باستاۋدىڭ باسىندا، شوق قامىستىڭ تۇبىندە بولامىن. ءۇش كۇن دەنەم جەردە جاتادى. ءۇش كۇننەن سوڭ تابىلمايدى» دەگەن ماعلۇماتتى كەلتىرەدى. («اسىل ارنالار»، 153-ب.). مىنە، وسى مىسالداردان بايقالىپ تۇرعاندارىنداي، ونىڭ اكە-شەشەسىنىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ قويعان ءاۋ باستاعى ەسىمى – قابان! ەندەشە، ول قالايشا قابىليسا اتانىپ ءجۇر؟ بۇل ەسىم نەنىڭ قۇرمەتىنە، نە سەبەپتى بەرىلگەن؟ زەر سالىپ، زەيىن قويعان ادامعا بۇعان ايتىلار جاۋاپ اقىن اتانىڭ تاۋتان قىزبەن ايتىسىندا تۇر. قويعان جۇمباقتارىن ءتۇپ-تۇگەل شەشە بەرگەن سوڭ تاۋتان قىز ونىڭ تەڭىزدەي تەرەڭ كەمەڭگەرلىگىن ءبىرجولاتا مويىنداپ: «ءبىر كەلگەن دنيەگە اۋليەسىز، قابىليسا اتاندىڭ قىدىر دارىپ»، - دەيدى. ياعني، «بۇرىن قابان ەدىڭ، بەرتىن كەلە قاسيەتتەنىپ، قىدىر دارىپ، قابىليسا اتاندىڭ» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، انىق ايتىپ تۇر. ءوزىنىڭ وت­تى جىر، ويلى ءسوز، عيبراتتى ىستەرىمەن داڭعايىرلانىپ كەتكەن دارىندى اقىننىڭ ارتىندا قالدىرعان ۇلگىلەرى كوپ. سوندىقتان دا بولسا كەرەك، كۇنى كەشە عانا عۇمىر كەشكەن ايتىس ونەرىندەگى الىمدى اقيىقتاردىڭ ءبىرى بولعان كەنەن ازىرباەۆ «اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ»، «باس يگەن ۇلى جۇزدە تامام اقىن» دەپ تامسانسا، جالپى جۇرتشىلىق «اقىن اتا»، «ابىز»، «اۋليە» دەپ دارىپتەگەن. اتىن ارداقتاپ، ونىڭ ارتىنا قالدىرعان وسيەت ءسوز، جىر مۇرالارىن تۇپنۇسقا كۇيىندە بولماسا دا جۇلمىشتاپ، نوباي نۇسقالارىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىر. ارينە، بۇگىنگە دەيىن قولىمىزعا ىلىككەن جىر-تولعاۋ، تەرمە، قيسسا، ءبايىت، جەكە شۋماقتارى مەن ايتىستارىنىڭ سۇلدەلەرىنە قاراپ، ونىڭ پوەزيا الەمىندەگى كەلىستى كەلبەتىن، بيىك دەڭگەيىن، اقىندىق شەبەرلىگىن مولشەرلەۋ، ءسويتىپ ۋاعىندا شارتاراپقا داڭقى جايىلعان اقىننىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ورنىنا كەلتىرۋ قيىننىڭ قيىنى. سولاي بولعانىڭ وزىندە قاباننىڭ كەمەڭگەر دە، كيەلى اقىن بولعاندىعىنا كۇمان كەلتىرۋدىڭ ءوزى كۇنا. بىرىنشىدەن – وعان قولىمىزعا تۇسكەن جىر-مۇرالارى دالەلدىك ەتسە، ەكىنشىدەن – ونىڭ ارۋاعى دارىعان اقىنداردىڭ سوزدەرى كۋا. بۇل رەت­تە سارىباس، ەسەنگەلدى، قىدىرالى، ءماۋلىمباي، تەمىرعالي، ارتىق، ابىكەن، اباي، ءابدىراحمان جانە ت.ب. اقىنداردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ ءوتۋ ورىندى. وسى سوڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى قالقا جاپسارباەۆ ءوزىنىڭ اقسۋلىق ارىپتەسى قۋاتپەن ايتىسىندا: «ال سويلەيىن، ءسوز تىڭدا، جۇيىرىك پە وزباي تەرلەگەن؟ ءتىلدى دە ەشكىم جەتكەن جوق، كەشەگى ءبىزدىڭ قابانعا!» - دەپ اسقاقتاتا اسپەت­تەپ، وتكەن تاريحتان سەنىمدى دەرەك بەرەدى. وسىناۋ ولەڭ قونىپ، جىر دارىعان تارلاندار تابىنىپ وتىرعان قابان جىراۋدىڭ ارتىنا قالدىرعان اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى – ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي – تاۋتان قىزبەن ايتىسى. ءبىزدىڭ بولجامىمىز دا وسى ايتىسقا بايلانىستى. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى ايتىستىڭ بولمىسىنا، قۇرىلىمىنا قاراساق، بۇل – ايتىستىڭ ەكىنشى، سوڭعى جارتىسى. سەبەبى، ايتىس قابان اقىننىڭ باتا بەرۋىمەن اياقتالادى. ال، باتا قانداي جاعدايدا بولماسىن، تياناقتىلىققا جەتكەن جەردە بەرىلەدى. دەمەك، وسى ايتىستىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، ءسىرا دا، «جۇمباقتى قابان اقىن قويىپ وتىرعان-اۋ» دەپ جورامالداۋعا بولاتىن سەكىلدى. سەبەبى، قابان اقىن جاسى ۇلكەن، ەر ادام. ايتىسۋشى تاۋتان قىزدىڭ ءوزى ايتىپ وتىرعانىنداي «اۋليەلىگى» دە ماشھۇرلەنىپ قالعان كەز. ونىڭ ۇستىنە، قابان اقىن – ۇلى ءجۇزدىڭ بالاسى. ال، ۇلى ءجۇز قاي زاماننان-اق «نوقتا اعاسى» سانالعان. جول سونىكى. تاۋتان – ورتا ءجۇز، ارعىن ەلىنىڭ قىزى. دەمەك، بۇل ايتىستىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جۇمباقتى قابان اقىن قويىپ وتىرعان. ەندەشە، اقىلمان اقىن اعانىڭ سول جۇمباقتارى مەن تاپقىر تاۋتاننىڭ سول شەشۋ-جىرلارى قايدا؟ ەل اۋزىندا ساقتالعان با، جوق پا؟ بىزدىڭشە، ساقتالعان! ساقتالعاندا، ونى تاۋىپ، جازىپ، بىزگە قالدىرىپ كەتكەن ادام – ۇلى اعارتۋشى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ. بارشاعا بەلگىلى، ول كىسى ۇلى ءجۇزدىڭ وتىزدان استام ماقال-ماتەلدەرىن قاعازعا تۇسىرگەن. ءبىرتۋار ۇلى عالىمنىڭ ۇلى ءجۇز جەرىنەن جيناپ، جازىپ قالدىرعان مۇرالارى بۇلار عانا بولماي شىقتى. س.وتەنيازوۆ، ق.الپىسباەۆا قاتارلى ىزدەنىمپاز عالىمدار 1992 جىلى شوقان مۇراعاتىنان الىنعان 20 شۋماق جۇمباق ايتىستى جاريالادى («انا ءتىلى»، 27-سانى، 1992 ج.). وعان بايىپپەن زەر سالا قاراساق، ايتىس ءبىر شۋماق، ەكى شۋماقتان، ءار جەر - ءار جەردەن جينالماعان. قانداي بولماسىن، ەكى اقىننىڭ ءبىر كەزدەسۋلەرىندەگى قاقتىعىستارىنان تۋعان ءبۇتىن دۇنيە. كوپشىلىككە ءمالىم، 1982 جىلى «عىلىم» باسپاسىنان جارىق كورگەن «XV – ءXVىىى عاسىرداعى قازاق اقىندارى» دەگەن كىتاپ ىشىنە كوپتەگەن جىراۋلار ون-ون بەس جول جىرلارىمەن-اق ەنىپ وتىر. سوعان وراي، «ايگىلى جيەمبەت، مارعاسقا، اقتامبەردى، تاتتىقارا، ۇمبەتەي، بۇقار سىندى جىراۋلاردىڭ قاتارىنان قابان اقىن – قابىليسا دا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الۋى كەرەك-اق» دەۋشى ەدىك... شۇكىر، ول ويىمىز دا ورىندالىپ وتىر. ناقتىلاپ ايتقاندا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى س.ءداۋىتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن 2006 جىلى «ءداۋىر» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ون عاسىر جىرلايدى» اتتى جيناقتا قابان جىراۋدىڭ ولەڭدەرى بۇقار جىراۋدىڭ تاماشا تۋىندىلارىنان كەيىن ورنالاسقان. مۇنىڭ ۇستىنە، الماگۇل قاناعاتوۆا دەگەن جاس تالاپ «بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ ادەپتىك دۇنيەتانىمدارى» دەگەن تاقىرىپتا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن الۋ ءۇشىن عىلىمي ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ شىقتى. قابان اقىننىڭ ءىزباسار ءىنى، كەيىنگى تولقىن مۇريتتەرى جايىندا ىلگەرىدە ايتقان بىز. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى الدىندا ۇلگىسى مەن ونەگەسى، تاعىلىمى مەن تالابى بارلار قاشان دا باقىتتى جاندار. ءسۇيىنباي، جامبىل، اقىن سارا، باقتىبايلار سولاردىڭ توبىنان. ارتىنان پوەزيا الىپتارى شىققان قابان اقىن دا باقىتتى!

وراز يسمايلوۆ،

جازۋشى، جۋرناليست.

---

ءداۋىر دىلمارى

قازاق حالقى نەبىر ناۋبەتتى جىلدار مەن اۋمالى-توكپەلى زاماندى باستان وتكەردى. كەشەگى كەڭەستىك يمپەريانىڭ كوزقاراسىندا تاربيەلەنىپ، سول داۋىردە جوعارى ءبىلىم العانىمىزبەن قازاقتىڭ ارعى تاريحىمەن، اقتاڭداق بەتتەرىمەن تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا تام-تۇمداپ تانىسا باستادىق. ونىڭ ىشىندە، قىزىل يمپەريانىڭ زامانىندا ايتۋعا تىيىم سالىنعان الاش قوزعالىسىنان بولەك، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى سانالار جىرشى-جىراۋلاردىڭ عۇمىر جولى دا تىڭنان تۇرەن سالۋدى قاجەت ەتتى. ساناۋلى ادەبيەتشى عالىمدار بولماسا، كوپشىلىگى حIV-ءحىح عاسىر ارالىعىنداعى جىراۋلاردى ىندەتە زەرتتەۋگە اياق باسپادى. شاپقىنشىلىق زامانىندا دۇنيەگە كەلىپ، تۇيەنىڭ قومىندا، اتتىڭ جالىندا جارماسىپ وسكەن، سىندارلى ءداۋىر ءوزى تاربيەلەپ شىعارعان ءدىلمار-شەشەن، داناگوي-سۇلەيلەر قاتارىندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ قابان جىراۋى دا بار.

بىردەن ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ ايتساق، ەل ىشىندە قابان جىراۋ اتانىپ، باتىرلىعىمەن، شەشەندىگىمەن تانىلعان ۇلى دالا ءدىلمارى جايلى عىلىمي زەرتتەۋلەر ءالى دە تولىق ەمەس. قابان جىراۋدىڭ ەسىمىنەن باستاپ بۇكىل ءجۇرىپ وتكەن عۇمىر سوقپاعى، وسكەن ورتاسى، زامانى، اينالاسىنداعى ەت جاقىندارى، قوعامدىق قىزمەتى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءبىرىزدى عىلىمي تۇجىرىم تابۋ قيىن. دەسە دە، بۇگىنگى بەتالىس كوڭىل قۋانتادى. جەتىسۋدىڭ جىراۋى اتانعان، بىردە قابان، ەندى بىردە قابىلعايسا، قابىليسا دەپ ايتىلاتىن تۇلعا ومىرىنەن دالەلدى ءھام دايەكتى دەرەكتەر جازىلىپ جاتىر. مەرزىمدى ءباسپاسوز بەت­تەرىندە شىعاتىن تانىمدىق ماقالالار، جەرگىلىكتى اۆتورلاردىڭ جازبالارىنان قۇرالعان شاعىن كىتاپتار، ستۋدەنتتەر مەن جاس عالىمداردىڭ ديپلومدىق جۇمىستارى، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ مونوگرافيالارى – ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ ايقىن دالەلى. قابان جىراۋدىڭ ەسىمى مەن شىعارماشىلىعى حاقىندا العاشقى دەرەكتەر «ءبىرجان – سارا» ايتىسىندا، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ، م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ، ە.ىسمايىلوۆ پەن بەرتىندەگى م.جولداسبەكوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. دالەلدى پىكىر، سونى تۇجىرىم جاساپ، جىراۋ جايلى دەرەكتەردى بارىنشا ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ىشىندە وراز يسمايىلوۆتى ءبولىپ اتاۋعا بولادى.

قابان جىراۋدىڭ عۇمىر دەرەگىنەن بۇرىن ءبىزدى ەلەڭ ەتكىزگەنى – ولەڭدەرى مەن جىر-داستاندارى، ونداعى تەرەڭ وي مەن ىزگىلىك، ادامي قاسيەت پەن ءتالىم-تاربيەگە ۇندەگەن تاعىلىمدى سوزدەر. اسىرەسە، اتا ءدىنىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن ولەڭ جولدارىمەن، ادەبي تەڭەۋمەن ارلەپ، ناشىنە كەلتىرىپ، جەتكىزە سۋرەتتەگەنى جىراۋدىڭ قانشالىقتى شەشەن بولعانىن، حالىق مۇراسىمەن، ادەت-عۇرپىمەن، يسلاممەن بايلانىسقان ءداستۇر-سالتىمىزبەن تەرەڭ تانىس ەكەندىگىن بايقاتادى. وسىندايدا قازىرگى جات ءدىني اعىمنان ساقتانۋ ءۇشىن جىراۋلار پوەزياسىن جاستار اراسىندا كوبىرەك ناسيحات­تاعانىمىز دۇرىس پا دەگەن ويعا قالىپ وتىرمىن. ونىڭ ىشىندە، قابان جىراۋدىڭ تۋىندىلارىن قۇران مەن پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىن ايقىن مىسالدارمەن ءتۇسىندىرۋشى ادىستەمەلىك قۇرال دەپ اتاساق تا قاتەلەسپەيمىز.

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە.

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە»، - دەپ جىرلايدى قابان جىراۋ. بىزگە بۇدان ارتىق قانداي ونەگەلى ءسوز كەرەك؟ يسلام دىنىندە سان جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ۋاعىزدى جىراۋ ەكى شۋماق ولەڭگە سىيدىرعان. وسەك ايتۋدىڭ، بىرەۋدى كوزى جوقتا سىرتىنان عايباتتاپ، جامانداۋدىڭ قانداي اۋىر كۇنا ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ءدىنىمىز دە وسەك-اياڭعا تىيىم سالعان. ءتىپتى، يمامداردىڭ، ءدىنتانۋشى عالىمداردىڭ اۋزىنان ەستىپ جۇرگەنىمىزدەي، ءتىرى باۋىرىڭنىڭ ەتىن جەۋمەن بىردەي دەگەن تەڭەۋ قولدانىلادى! ارينە، قازىرگىدەي وركەنيەت­تى زاماندا كوپشىلىكتى مۇنداي سوزبەن ۇركىتىپ-قورقىتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. الايدا جىراۋدىڭ وسى ءبىر شۋماق ولەڭىنىڭ استارىن اشۋدا، اقىن شىعارمالارىنىڭ يسلام دىنىمەن ساباقتاسىپ جاتقانىن كورسەتۋدە ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى قازاقستاندا ءدىن ماسەلەسى وزەكتى بولا ءتۇستى. زايىرلى قوعام بولعانىمىزبەن شەتەل اسىپ كەلگەن جات ءدىني اعىمدار مەملەكەت تۇتاستىعىنا، حالىق بىرلىگىنە سىزات ءتۇسىرىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. اسىرەسە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى 10-20 جىلدىعىندا جاستارىمىزدىڭ ءبىرشاما بولىگى ءداستۇرلى ءدىن جولىنان الىستاپ، تەرىس ۋاعىزداردى تىڭداۋعا كوشتى. ارينە، مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارماسى بەلگىلى. الدى شەتەل اسىپ، بەيمالىم ميسسيالاردى ورىنداۋعا كەتسە، سوڭى ەل ىشىندەگى سالت-داستۇرگە، مىڭجىلدىقتارعا جالعاسقان جورالعىلارعا سىن كوزبەن قاراۋدى شىعاردى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، مۇنداي قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بابالار ءسوزىن باسشىلىققا الىپ، جىرشى-جىراۋلاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانعان دۇرىس. سونىڭ ىشىندە، قابان جىراۋدىڭ ناقىل سوزدەرى، وسيەت ولەڭدەرى وسى تاقىرىپقا سۇرانىپ تۇر. ارينە، بابالارىمىزدىڭ يسلام ءدىنىن قالاي بەرىك ۇستانعانى جايىندا، ولاردىڭ قالدىرعان مۇراسى تۋرالى كونتسەپتسيا دايىنداپ، قازىرگى جاستارعا جەتكىزۋدىڭ ءادىسناماسى قاجەت-اق. بالكىم، مەشىتتەردە يمامداردىڭ ۋاعىزىنا قوسۋ كەرەك پە، الدە، ورتا مەكتەپتەردە نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارىندا، كاسىبي ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەردە ارنايى ءپان ەنگىزگەن ءجون بە، ول جاعى الداعى ۋاقىتتا ەسكەرىلە جاتار. ءبىزدىڭ قازىرگى ايتپاعىمىز – قابان جىراۋ پوەزياسىنداعى ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە، تاعىلىمدى وي، عيبراتتى سوزدەر.

«ەلى-جۇرتىم، سىزگە ايتام،

بىرلىكتى بول، شىراقتار.

بىرلىكتى جەردە ريزىق كوپ،

ول ەلگە ادام تۇراقتار.

اۋىزبىرلىك بار جەردە،

جەتەتۇعىن مۇرات بار.

اۋىزبىرلىك جوق جەردە،

قياناتتى قيات بار...»

جىراۋ بۇل جەردە اۋىزبىرشىلىكتىڭ زور ءمان-ماڭىزىن ۇعىندىرعان. قازىرگى تاڭدا دا بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋ ۇلكەن مانگە يە. كەشەگى قاڭتار وقيعاسىندا دا، بۇكىل الەمدى ۇرەي قۇشاعىندا قالدىرعان ىندەت كەزىندە دە ەڭ باستى تالاپ اۋىزبىرلىك ەكەنى دالەلدەنگەنىن كوردىك. «ساۋساق بىرىكپەي، ينە ىلىكپەيدى» دەپ دانا حالقىمىز ايتقانداي، ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالىپ، ءوزارا سىيلاسىمدىقتا بولعان مەملەكەت قانا يگى ماقساتتارىن ابىرويمەن ورىنداي الادى. قابان جىراۋ عاسىرلارعا قالدىرعان قۇندى سوزىندە ادالدىق پەن قيانات­تى، ماحاببات پەن زۇلىمدىقتى، ۋادەگە بەرىكتىك پەن جاۋاپسىزدىقتى پاراللەل قويا وتىرىپ، اق پەن قارانى قاتار كورسەتىپ جىرلايدى. وسى ارقىلى وقىرمانعا وي تاستاپ، جاقسى مەن جاماندى جىلدام ايىرا بىلۋگە، ءتۇزۋ ءجۇرىپ-تۇرۋعا، ادامگەرشىلىكتەن اتتاماۋعا، ءادىل ءومىر سۇرۋگە باۋليدى.

«ەشكىمنىڭ حاقىن جەمەڭدەر، ارتىندا ونىڭ سۇراق بار»، - دەيدى جىراۋ ءبىر دانالىق سوزىندە. بۇل وسيەتتى قابان اقىنعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە تالاي ءدىلمار ايتتى. تالاي تۇلعا توم-توم كىتاپ ارنادى. بىراق ادامزات جارالعالى كۇشتىنىڭ ءالسىزدى باسىنۋى، ەڭبەگىن جەپ، بار دۇنيەگە ءوزى قوجالىق ەتكىسى كەلەتىنى سياقتى كەلەڭسىز كورىنىستەر توقتاعان جوق. زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان بۇگىنگىدەي بەيبىت زاماندا دا قيانات كورگەندەردىڭ، قۇقىعى تاپتالىپ جاتقانداردىڭ زارى مەن مۇڭىن ەستىگەندە ءوزىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ. وسىندايدا:

«الاردا اجال ادامدى

                               جاڭىلدىرار،

ءومىردى قۋ اجالعا باعىندىرار.

ومىردەن اجال ۇستەم بولار سوندا،

ادامدى ەلپەكتەتىپ تابىندىرار.

ءبىراز كۇن دۇنيەگە قىزىقتىرىپ،

ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ مالىندىرار.

قۇرمەتتەپ دۇنيە شىركىن

                               اينالدىرىپ،

موينىڭا گاۋھار، لاعىل 

                               تاعىندىرار»، -

دەگەن جىراۋ ءسوزىن تاعى ءبىر وقىپ شىعاسىڭ. اجال شىركىن ادامنىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلار ءساتتى ەشقاشان كەشىكتىرمەيدى. ءومىردىڭ دە ءدايىم تۇرلەنىپ، قىزىلدى-جاسىلدى بولىپ ماڭگى تۇرمايتىندىعىن دا بۇكىل ادامزات بالاسىنا ۇعىندىرعىڭ كەلەدى. بىراق تۇسىنۋشىلەر از. جىراۋدىڭ زامانىندا جالعاسقان زۇلىمدىق، كورسەقىزارلىق، دۇنيەقوڭىزدىق، سالعىرتتىق ءالى سول قالپىندا.

«مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي تۇرىپ ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ»، - دەيدى جىراۋ. وزىمبىلەمدىك، وركوكىرەكتىك، مەنمەندىك ەشبىر ادامدى جاقسىلىققا اپارماعان. مەيلى شارۋاقور، قاراپايىم ەڭبەك ادامى بول، مەيلى، جارتى الەمگە قۇزىرەتىڭ جۇرگەن پاتشا بول، سول تاكاپپارلىق تۇبىندە قارا باسىڭا بالە بولىپ جابىسادى. ۋاقىت ونى ءوزى-اق ۇعىندىرادى. ءومىردىڭ ماڭگىلىك ەمەس ەكەنىن جاراتقان يەمىز ساعان التىن ۋاقىتپەن-اق سەزدىرىپ قوياتىنى بار. كۇش-قۋاتىڭ تاسقىنداپ، مانسابىڭ ءجۇرىپ تۇرعان شاقتا كوزىڭدى شەل باسىپ، دۇنيەگە ماس بولىپ ءجۇرۋىڭ مۇمكىن. ال ۋاقىت ءوز دەگەنىن الىپ، قايراتىڭ قايتا باستاعاندا، باسىڭداعى داۋرەن شاتقاياقتايتىن كەزدە، قابان جىراۋ ايتقانداي، ەلپەكتەيسىڭ، جاڭىلاسىڭ، ءوزدى-ءوزىڭ مازاڭ قاشادى. ارينە، ارى قاراي ءبارى دە كەش. تىم كەش. سول ءۇشىن الدىڭعى بۋىننىڭ وكىنىشىن قايتالاماي، عاسىرلار قويناۋىنداعى قابان جىراۋداي بابالارىمىزدىڭ وسيەتىنە قۇلاق ءتۇرىپ، زەيىن قويىپ وقىپ وتىرعان ابزال-اق.

«شاشپا بەكەر مالىڭدى،

تاۋسىلسا، ءوزىم تابام دەپ.

ىركىپ ۇستا بارىڭدى،

سەنەن كەيىن الام دەپ.

ايتپاي كەتتى اعالار،

دەپ جۇرمەسىن بىزگە دەپ.

ولگەنىڭشە وي - ازىق،

ونەر، عىلىم ىستە دەپ.

ارام پەيىل ادامدار

دوستىعىڭا تۇرمايدى.

اقىلى جوق ناداننىڭ

جاماندىعى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا،

اقىل ايتساڭ المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى –

ءار نارسەنى تورلايدى.

وندايلارمەن دوس بولعان

اقىلدى جىگىت سورلايدى»، - دەيدى جىراۋ. كور اۋزىنا بارعانشا اقىل ايتسا، تىڭدامايتىن جاستاردان ساقتاسىن جاراتقان يەمىز! جاستار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دەپ ادەمى سويلەۋگە بەيىمبىز، بىراق، ولاردىڭ ءتالىم-تاربيەسى قانداي، حالىقتىڭ باي رۋحاني مۇراسىنا قانشالىقتى جاۋاپتى قارايدى، بۇل جاعى ويلاندىرار ماسەلە. ءبىز ەل بولىپ جاس ۇرپاق تاربيەسىنە قاعاز جۇزىندە ەمەس، ناقتى ناتيجەمەن نازار اۋدارار كەز جەتتى. بۇل باعىتتا قابان جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعىن، باتىرلار جىرىن، اڭىز-ءاپسانالاردى قايتا جيناستىرىپ، دەربەس مەملەكەت تۇرعىسىنان زەردەلەپ، جۇيەلەپ، ۇلكەن جوبا جاساۋدىڭ ماڭىزى زور.

ەگەر ءبىز قابان جىراۋدىڭ ولەڭدەرىن كەزەكتى ادەبي تۋىندىلاردىڭ ءبىرى دەپ تۇجىرىمداي سالساق، ونىڭ شىعارماشىلىعىن كوركەمدىك تۇرعىدا تالداۋمەن شەكتەلسەك، قات­تى قاتەلەسەمىز. جىراۋدىڭ مۇرالارىن يماندىلىق يىرىمدەرىنەن قۇرالعان ار-ۇيات پەن ادامگەرشىلىك ءىلىمى دەپ ۇققان ءجون بولار. جىراۋدىڭ بىزگە جەتكەن ازىن-اۋلاق جىر جولدارى بۇكىل ءداۋىر ءۇنىن ايشىقتاپ، قازاق تاريحىنان سىر اقتارادى. قابان اقىن تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردى جىرلايدى. ادامنىڭ ادالدىعى مەن تاربيەسى، ءىسى مەن ءسوزىنىڭ سايكەستىگى، پاراسات-پايىمى مەن مادەنيەتى ەشقاشان ەسكىرمەيتىن، الەمگە ورتاق تاقىرىپ.

قابان جىراۋ اتا دىنىمىزدەن، سالتىمىزدان سىر سۋىرتپاقتاي وتىرىپ، جالپى حالىققا تۇسىنىكتى، ايقىن مىسالدارمەن، ادەمى تەڭەۋلەرمەن جىر ارنايدى. ءسوزسىز، قابان جىراۋدىڭ ولەڭدەرى – ولمەيتىن ماڭگىلىك مۇرا. داناگوي ابىزدى جەتىسۋدىڭ جىراۋى دەپ اياسىن تارىلتپاي، ادامزاتتىڭ اقىنى دەپ باعالاساق ورىندى بولار ەدى. ويتكەنى، سۇلەيدىڭ ساۋلەلى ءسوزى سوعان سۇرانىپ تۇر. ول ادام بالاسىن رۋحاني تازالىققا شاقىرىپ، پاراسات بيىگىندە قالۋعا ۇندەدى.

«تۋىپ-وسكەن ەلىڭ قىمبات، كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات. الپەشتەگەن اناڭ قىمبات، ەركەلەگەن بالاڭ قىمبات. جاقسى دوس، جارىڭ قىمبات، بارىنەن دە ۇيات پەن ارىڭ قىمبات»، - دەگەن ەكەن جىراۋ. ءيا، ۇيات پەن ارىن جوعارى قوياتىن ادام – ەڭ تازا ادام. ونداي جاننان قيانات، وتىرىك كۇتپەيسىڭ. قابان جىراۋ ادامنىڭ ەڭ ۇلى سيپاتى ۇيات­تا جاتقانىن ايتادى. قاباننان كەيىنگى رۋحاني ساباقتاستىق ىبىراي، اباي، ءماشھۇر جۇسىپتەرمەن جالعاسىپ، بۇگىنگە جەت­تى. ەندىگى مىندەت – بابالار مۇراسىن وقۋمەن شەكتەلمەي، جۇرەككە، ساناعا توقۋمەن شۇعىلدانۋ. ارينە، قابان جىراۋدىڭ مۇرالارى ولەڭ-جىرمەن شەكتەلمەسى انىق. ونىڭ قازاق ايتىسىندا قالدىرعان قولتاڭباسى دا ەرەن. ەل باسقارۋ، بي رەتىندە كەسىم ايتۋ سياقتى ءتۇرلى قوعامدىق قىزمەتتە دە ورنى جوعارى بولعان. بابا مۇراسىن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ، ىزدەستىرۋ، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردى جيناستىرۋ دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن، يگىلىكتى ءىس. بۇل جۇمىس ءبىر تۇلعامەن توقتاماي، بۇكىل ۇلى دالاداعى ءدىلمارلاردىڭ دەرەكتەرىن جيناستىرىپ، كەيىنگى بۋىنعا ناسيحاتتاۋمەن جاندانۋى ءتيىس.

جاقىپجان نۇرعوجاەۆ،

جازۋشى، قازاقستاننىڭ

قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

---

قابىليساداعى ءداستۇرلى قازاق قوعامى

تانىتۋ

قابىليسا (قابان) جىراۋدىڭ بىزگە جەتكەن جىرلارى مەن تولعامدارى ءوزى ءومىر سۇرگەن 1733-1824 جىلدارداعى ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ بولمىسىن بوياماسىز كوز الدىڭا الىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى «قابان مەن تۇمارشا» ايتىسىنىڭ تۇپنۇسقا جازباسى قر ۇعا م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالعان (663-پاپكا، تاپسىرعان – ءابدولزايىت مالكەۇلى). الايدا، وسى ايتىستىڭ كەيىن بۇرمالانعان ەكىنشى نۇسقاسى تارالعانىن كورىپ ءجۇرمىز. البان قىزىلبورىك رۋىنان شىققان باتىر ءاجىباي نايمانبايۇلى (1699-1778) قالىڭدىق تۇسىرگەندە اقىندىقپەن اتى شىققان جاس كەلىن تۇمارشامەن قابىليسا ايتىسقا تۇسەدى. تۇپنۇسقالىق ايتىس ماتىنىندە قىز بەن جىگىت نەمەسە جەڭگە مەن قاينى اراسىنداعى وتكىر قالجىڭ جوق، سىپايى قالجىڭعا سۇيەنگەن ايتىس ماتىنىندە جاڭا تۇسكەن جاس كەلىننىڭ ۇياڭدىعى كورىنەدى. اۋىزشا جەتكەن دەرەكتەر بويىنشا، تۇمارشامەن ايتىسقا تۇسكەندە قابان 15 جاسار جىگىت ەكەن، ياعني، 1748  جىلدار شاماسى. بۇل قاباننىڭ البان ەلىنىڭ تويىندا بولۋى، ونىڭ جاستايىنان سەرىلىك قۇرعانىن كورسەتەدى. تويدىڭ كوركىن جىرمەن قىزدىرۋ ەرتەدەن سەرىلەرگە ءتان بولعان. «اتىمدى قايتپاسىن دەپ قويدى قابان», - دەپ جەڭگەسىنە ءوزىن تانىستىرۋىنان «قابان» لاقاپ اتى مىنەزىنىڭ قايسارلىعىن، تۇلعاسىنىڭ كەسەكتىگىن تانىتىپ تۇر. تۇمارشانىڭ ءوزىن تانىستىرۋىن سۇراۋىنا: «قانشاما ماقتاعانمەن تۇمارشا دەپ، جەڭەشە شامالى ەكەن ماعلۇماتىڭ»، - دەپ كەيۋى قاباننىڭ 15 جاسىندا اتى شىققاندىعىن كورسەتەدى. ەرەكشە قاسيەتكە يە بولىپ، حالىق اراسىندا تانىلعان ادامنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتتارى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ول حالىق بەرگەن اتىمەن تانىمال بولىپ قالادى. «قابان مەن تۇمارشا» ايتىسىنداعى قابانعا تيەسىلى ءماتىندى جىراۋدىڭ «اۆتوپورترەتى» دەپ تانۋعا بولادى.

اۋليەلىك كۋلت

قابىليسا (قابان) جىراۋدى حالىق «اۋليە» دەپ تانىعانى، ءسۇيىنباي ارونۇلى، جامبىل جاباەۆ، باقتىباي جولبارىسۇلى، سارباس، كەنەن قاتارلى اقىندار قابان جىراۋدى «ءپىر» تۇتقانى دا ايان. قارتايعان شاعىندا حالىق قابىليسانىڭ قابان اتانعان لاقاپ اتىن دا اتاماي، «ابىز اقىن»، «اقىن اتا»، «كورىپكەل اتا»، «كورىپكەل اۋليە» دەپ اتاپ، كيە تۇتقان دەسەدى. ءپىر – پارسى ءسوزى، اقساقال، قارت كىسى، اۋليە دەگەن ماعىنا بەرەدى.

سارا اقىن ءبىرجان سالمەن ايتىسىندا:

«قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى،

مىرزاداي ىرگەسى كەڭ ەلدەن شىققان.

كەم بولماس ەشتەڭەدەن مۇنى ۇققان.

بۇل كىسى ءوزى اۋليە، ءارى اقىن،

ءيسى قازاق بىلەدى ونىڭ اتىن»، – دەپ، قابان جىراۋدىڭ اۋليەلىگىن تىلگە تيەك ەتكەن.

اۋليەلىك يسلام ءدىنى كەلگەنگە دەيىن اتا-باباعا تابىنۋ، ونىڭ ارعى جاعى ءتاڭىرى، ۇماي، جەر-سۋدان باستاۋ السا دا، يسلام ءدىنىنىڭ دەندەپ ەنۋىنە وراي مۇسىلمانشىلىق سيپاتقا يە بولا باستادى. يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى كەزەڭىندە مۇسىلماندىق پەن يسلامعا دەيىنگى كۋلت تىعىز ارالاسىپ، سينكرەتتەنىپ، ونىڭ بەلگىلەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. يسلامدىق كەزەڭدە جەكەلەگەن اۋليەلەرگە تابىنۋ – تاڭىرلىك، تۇركىلىك تۇلعالاردى ءپىر تۇتۋدىڭ لوگيكالىق جالعاسى دەسەك تە بولادى.

ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ورىن العان اۋليەلىكتىڭ العىشارت­تارى – وزگەنى جانە ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋ ارەكەتىنەن باستاۋ الادى. يسلام ءدىنى اللانى، قۇدايدى تانۋ جولدارىن ۇسىنسا، سوپىلىق ءىلىم ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋ جاعدايلارىن الدىڭعى ورىندارعا شىعارادى. ءدىني ۇستانىمدا ادام «قۇدايعا جەتۋ» ءۇشىن مىناداي ساتىلاردان ءوتۋى ءتيىس: شاريعات (ۇستانىم، قاعيدا، ەرەجە), تاريحات (جول), ماعريپات (عىلىم، ءبىلىم) جانە حاقيحات (اللا تاعالا). وسى جولداردان ءوتۋ ارقىلى ءوزىن دە، وزگەنى دە تانۋ جاعدايلارىن جوعارى دارەجەدە مەڭگەرگەن ءبىلىمدى جاندار – اۋليەلەر بولعان دەپ ەسەپتەلەدى.

قازاقستان جەرىندەگى ءار «اۋليەلى جەرلەر»، «قاسيەتتى جەرلەر» ساناتىنىڭ وزىندىك تاريحى بار.

اۋليە/ۋالي – اراب ءسوزى، جەلەپ-جەبەۋشى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى سەميت تىلىنەن العاندا شىن بەرىلگەندىكتى، بايلانىسى جاقىندىقتى بىلدىرسە، ال بيبليادا گو’ەل گاددام نەمەسە شە’ەر, ارابشا ساير – مۇراگەر دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ءسوزدى ءدىني ماعىنادا ادام مەن قۇداي اراسىنداعى جاقىندىق دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. «جاقىن تۇراتىن» دەگەن تۇسىنىك كەڭەيە كەلە، ەسكى اراب تىلىندە «ءۋالي» سوزىنە اۋىسىپ، كەيىننەن «كومەكتەسەتىن»، «عاجايىپ يەسى»، «قۇدايعا جاقىن تۇرۋشى» دەپ قۇرمەتتەلە باستاعان. اۋليە – ءدىني نانىمدار ۇعىمىندا ادام تاعدىرىنا ىقپال جاسايتىن «قاسيەتتى», «كيەلى جان», ەرەكشە دىندارلىعىمەن، ءدىن جولىنا كىرشىكسىز بەرىلگەندىگىمەن حالىق سەنىمىنە يە بولعان قاسيەتتى تۇلعا.

قازاقى تۇسىنىكتە اۋليەلەر – قۇدايدىڭ راقىمى تۇسكەن، ونىڭ ەرەكشە سۇيگەن قۇلى. قازاق حالقىندا يسلامعا دەيىن-اق اتا-بابا ارۋاعىنا سەنۋ، حالىق اراسىندا وزىندىك دارا قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن ادامدارعا سيىنۋ كەڭ تارالعان بولاتىن. قازاق حالقى ءاۋ باستان اۋليەنى جاراتۋشىدان جوعارى قويماعان. اۋليەلەر – قۇدايدىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولىپ سانالاتىندىقتان، ەڭ ءبىرىنشى تىلەكتى «اللادان سۇراپ، سول قۇدايدىڭ جەردەگى ەلشىلەرى اۋليەلەردىڭ زيراتتارىنا بارىپ دۇعا ەتىپ»، عيبادات جاساعان.

«اۋليە» ادامداردىڭ بەيىتتەرى دە ولاردىڭ «اۋليەلىگىن» كورسەتىپ تۇرادى، بەيىتىندە وت (شىراق) جانادى، كۇمبەزى ۇزاق ۋاقىت بويى مىزعىماي، جانىنداعى باسقا عيماراتتار مەن ۇيلەر جەر سىلكىنۋ، سۋ تاسقىنى سياقتى قۇبىلىستاردان اپاتقا ۇشىراعاندا، ولار امان قالۋى مۇمكىن. اۋليەلەردىڭ كەيبىرى ۇشا الاتىن ەرەكشە قاسيەتكە يە بولعان. اۋليە ادامدار اقىلدى، تەرەڭ ويلى، ءادىل، شىنشىل رەتىندە بەينەلەنەدى. ولار ارقاشان دا ومىردەن جاپا شەككەندەرگە قول ۇشىن بەرىپ، كومەكتەسكەن، مەيىرباندىق تانىتقان. اۋليە ءدىندى، ەلدى، حالىقتى، ۇلت پەن رۋعا بولمەيدى، بارىنە ورتاق قارايدى. حالىق تۇسىنىگى بويىنشا، اۋليەلەردىڭ بۇل دۇنيەدە اتقاراتىن قىزمەتى: ناۋقاس جانداردى اۋرۋىنان ساۋىقتىرادى; پەرزەنتى جوق اتا-اناعا باتا بەرەدى، سول باتاسى قابىل بولىپ، ءسابيلى بولادى; مۇعجيزالار (كەرەمەتتەر) جاسايدى (40 ارشىن كوككە كوتەرىلۋ، ۇشۋ، جانعان وتتىڭ استىنان امان-ەسەن شىعۋ); ولاردىڭ و دۇنيەدە اتقاراتىن قىزمەتى: جوق ىزدەگەندەر باسىنا كەلىپ تۇنەسە، تۇسىندە ايان بەرەدى; بۇل دۇنيەدە قالعان ۇرپاقتارىنا قامقورشى بولادى; قاۋىپ-قاتەردەن، توسىن وقيعالاردان قورعاۋ ماقساتىندا الدىن-الا ەسكەرتەتىن بەلگى بەرەدى.

قابان جىراۋ اۋليەلىك ساتىعا ەرەكشە قاسيەتكە يە بولۋى ارقىلى كوتەرىلگەن.

«قابان مەن تۇمارشا» ايتىسىنداعى:

«وزىڭدەي جەڭگە كورسەم ءپىرىم تۇسەر،

 قىرانمىن اق مارالدى الىپ ۇشقان»، - دەگەن جەڭگەسىنە ءوزىن تانىستىرۋ جولدارى نازار اۋدارتپاي قويمايدى. قابان جىراۋدىڭ «پىرى/يەسى» قىران قۇس بولعان، «ءپىردىڭ ءپىرى» بولعان دەگەن جورامالدى العا تارتۋعا بولادى. قازاق حالقىنىڭ سەنىمىندە قاسيەت قونعان ادام بويىندا ۇيالاعان نەمەسە سول اداممەن بىرگە جۇرەتىن كورىنبەيتىن تىلسىم كۇشتىڭ ءبىرى – يە. يە ادامدى قورعاپ، قولداپ، قامقورشىلىق جاساپ جۇرەدى، ەرەكشە كۇش سەنىم بەرەدى. باتىر، ءتىلى وراقتى وتكىر شەشەن،  جىراۋ، ساۋەگەي باقسىلارعا يەسى رەتىندە ءبورى، جولبارىس، بۇركىت، قارشىعا سياقتى جان-جانۋاردى، قىران قۇستاردى ءپىر تۇتۋ ارقىلى ونىمەن تىلدەسىپ، سويلەسە الۋى نەمەسە ونى سەزىنۋ ارقىلى «ادام مەن تابيعات» اراسىنداعى ەرەكشە بايلانىس ورناعان.

جەكە تۇلعانىڭ قاسيەتتى ۇعىمعا اينالۋى

جەكە تۇلعا ەسىمىنىڭ حالىق اراسىندا «قاسيەتتى» دەپ تانىلۋى، ونىڭ ەلى مەن جەرى ءۇشىن اتقارعان ابىرويلى ىسىمەن بايلانىستى ءارى ونىڭ يگى ءىستى اتقارعان جەرى دە قاسيەتتى مەكەنگە اينالادى. نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى قونعان – قازىعۇرت; احمەت ياسساۋي ءومىر سۇرگەن – تۇركىستان; كەرەي مەن جانىبەك قازاق حاندىعىنىڭ تۋىن تىككەن – قوزىباسى، حانتاۋ; ابىلايدىڭ «حان ورداسى»، «اباي-شاكارىم» مەموريالدىق كەشەنى سياقتى جەرلەردىڭ كيەلى سانالۋى ولاردىڭ وسى جەردە اتقارعان يگىلىكتى ىستەرىنەن تۋىندايدى.

ەل باسقارعان، قول باستاعان ادام اتىنىڭ رۋ – تايپالاردىڭ ۇرانىنا اينالۋى، جىلدار وتكەن سوڭ، ەسىمى «ۇران» بولعان تۇلعانىڭ ۇرپاقتارى اراسىندا «قاسيەتتى» سانالۋى، ونىڭ تاريحتا قالعان ورنىمەن بايلانىستى. مىسالى، جالايىر تايپاسى باقتيار، قابىلان اتالارىنىڭ اتىن ۇران ەتكەن; دۋلات – باقتيار; سيقىم – سيقىم، رەبەك; جانىس – جانىس، تولە; بوتپاي – بوتپاي، سامەن; شىمىر – شىمىر، قويكەلدى; شاپىراشتى – قاراساي; ىستى – جاۋاتار; سىرگەلى – توعاناز; قاڭلى – بايتەرەك; شانىشقىلى – ايرىلماس; ارعىن – اقجول; كەرەيلەر – جاۋباسار، وشىباي; ۋاقتار – بارماق، جاۋباسار; نايمان – قاپتاعاي، جالباعاي; قوڭىرات – الاتاۋ; قىپشاق – ويباس; كەتە – مايلىباي; ءالىم – باقتىباي; شومەكەي – ءدويت; شەركەش – شاعىراي; ىسىق – بايتەرەك; ماسقار – قاراتاي; الاشا – بايباراق; تانا – تانا; بايباقتى – داۋقارا; قىزىلقۇرت – جيەنباي; تاز – تورەمۇرات; بەرىش – اعاتاي; اداي – بەكەت; ەسەنتەمىر – الدوڭعار; التىن، جاپپاس – بايمۇرات; تولەۋ – ارعىماق; رامادان – دۋلات; تاما – قارابۋرا; كەردەرى – قوجاحمەت; كەرەيىت – اقساقال; تابىن – توستاعان; جاعالبايلى – مالاتاۋ اتالارىنىڭ اتىن «ۇران» ەتۋ ارقىلى ارۋاقتى «قاسيەتتى» ۇعىمعا اينالدىردى.

ادام اتىنىڭ رۋ تارماقتاردىڭ دا ۇرانىنا اينالعانى تاريحتان بەلگىلى. قابانباي باتىر ەسىمى نايماننىڭ قاراكەرەي رۋىنا، ساركە باتىر ەسىمى سىر بويىنداعى تابىندارعا ۇران بولدى.

«جەكە كۋلتتىك بەينەلەردىڭ» قالىپتاسۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى حالىقتىڭ ءدىني دۇنيەتانىمىمەن، ياعني، اسا «ەرەكشە تىلسىم كۇشكە يە بولعان اۋليەلەر» دەپ تانىلعان ميفتىك بەينەلەردى ءپىر تۇتۋدان كورىنەدى. قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە «ساكرالدى كۋلتتىك بەينەلەردىڭ» الاتىن ورنى ەرەكشە، ولار: قۇدايمەن بايلانىستى اڭىز بەينەلەر (ۇماي انا، سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن، ءداۋىت پايعامبار، ءالى شىنار، ديقان بابا، ت.ب.); ادامدى جەلەپ جەبەۋشىلەر (قىزىر بابا، عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، ت.ب.), ءتورت تۇلىكتىڭ ءپىرى دەپ تانىلعان ميفتىك بەينەلەر (ويسىل قارا، قامبار اتا، زەڭگى بابا، شوپان اتا، سەكسەك اتا).

حالىقتىق ءبىلىم

«...يماندىدا ۇيات بار.

كوپشىلىككە جاققان جان –

باسىنا جاققان شىراق بار.

ءفاني تۇرماق، باقيدا

مىنەتۇعىن پىراق بار...»

              قابىليسانىڭ تولعامى.

پىراق – ميفتىك فولكلوردا ءدۇلدۇل، تۇلپار، سايگۇلىك، تارلان سياقتى جۇيرىك اتتاردىڭ ءسينونيمى رەتىندە قولدانىلىپ، تەڭدەسى جوق جۇيرىك اتتىڭ سيمۆولىنا، مەتافورالىق وبرازىنا اينالعان. پىراق قاناتتى، ءمۇيىزدى ات رەتىندە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كەلىپ جەتكەن سەنىمىمىزدەن ماڭگى ورىن الدى، ەلتاڭبامىزدىڭ باستى اتريبۋتى رەتىندە تاڭدالدى.

حالىق ۇعىمىندا «قاسيەتتى» دەپ تانىلعان «نىساندارعا» جان-جانۋارلار الەمىنىڭ «ميفتەنگەن وكىلدەرى» دە جاتادى. قاناتتى ايداھار بەينەلەرى الەم حالىقتارىنا ورتاق بولسا، قاناتتى پىراق، قاناتتى بارىس، جەلمايا سياقتى ميفولوگيالىق بەينەلەر قازاق حالقىنا ءتان، يەسىن قاس- قاعىم ساتتە كوزدەگەن جەرىنە جەتكىزە الاتىن كولىك. قاناتتى تۇلپار نەمەسە پىراق – قازاق دۇنيەتانىمىندا كەڭ تاراعان بەينە. ول يەسىمەن تىلدەسە الاتىن، ۇشقىر ارماننىڭ، سامعاعان تاڭعاجايىپ جاسامپازدىق قيالدىڭ، جاقسىلىققا قۇشتارلىقتىڭ بەينەسى. قوبىلاندى باتىردىڭ اتى – تايبۋرىل، الپامىس باتىردىڭ اتى – بايشۇبار، ەر توستىكتىڭ اتى – شالقۇيرىق، قامبار باتىردىڭ اتى – قاراقاسقا، ەر تارعىننىڭ – تارلانى، كەندەبايدىڭ – كەرعۇلاسى، پىراق بەينەسىندەگى تۇلپارلار.

قازاق جەرىنەن تابىلعان ارحەولوگيالىق بۇيىمداردان قاناتتى اتتىڭ بەينەسىنىڭ كەزدەسۋى قازاق جەرىن مەكەندەگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ ءدىني دۇنيەتانىمىندا «قاناتتى ات» وبرازىنىڭ تاريحي داۋىرلەردەن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقاندىعىنان. قاناتى بار سالت اتتىنى كورسەتەتىن الماتى وبلىسىنداعى تەڭدىك قورعانىنان تابىلعان التىن بۇيىمدار، ەسىك قورعانىنان تابىلعان قاناتتى جانە ءمۇيىزدى اتتار بەينەسى دالەلدەي تۇسەدى. قارعالى شاتقالىنان تابىلعان قارعالى كەنىشى التىندارىندا «قاناتتى اتتى»، «ءمۇيىزدى اتتى» كولىك ەتىپ مىنگەن ايەل وبرازى، ايەلدىڭ جاۋىنگەر رەتىندە اسكەر قۇرامىندا بولۋىمەن دە بايلانىستى.

«اقىلى جوق ادامدار

تەنتەكتىڭ ءسوزىن قۋاتتار.

اقىلى بار ادامدار

بال باستاۋدان سۋاتتار»

                     قابان جىراۋ

«اقىلى بار ادامدار، بال باستاۋدان سۋاتتار» دەگەن وي ورامى ارقىلى رۋحاني تۇلعالارعا حالىققا داناگويلىك، ماعىنالىق ءمانى زور ءسوز ايتۋعا، تەك ادامگەرشىلىك، اقىلدىدان شىققان ءسوز ۇرپاققا ماڭگى داريتىنىن العا تارتىپ، ادالدىقتى تۋ ەتۋگە مىندەتتەيدى. حالىق ءۇشىن جاسالعان يگى ءىسى بار ادامنىڭ جان دۇنيەسىن «بال باستاۋعا» تەڭەۋ ارقىلى حالىقتى ادال بولۋعا شاقىرادى. جەر استى سۋلارى كوزىنەن ونەتىن باستاۋ، بۇلاق، قاينار، تۇما – جاراتقان يەنىڭ ادامزاتقا بەرگەن ەرەكشە سىيى، تابيعات ەسكەرتكىشتەرى. باستاۋ – جەر استىنان شىعىپ جاتقان اعىندى سۋ كوزىنىڭ، بۇلاق كوزدەرىنىڭ باسى. باستاۋدان نەگىز العان بۇلاق سۋىنىڭ اعىسى جىرا ءتۇزىپ، ارناسى وزەنگە ۇلاسادى. سۋى ەڭ تۇششى بۇلاقتى اينابۇلاق، بالبۇلاق دەيدى. مۇنداعى اينا، بال – مەتافورالانعان اتاۋ «وتە تازا»، ياعني «تۇششىلىعى اسا جوعارى» دەگەن ۇعىمدى اڭعارتادى. تۇششىلىعى اسا جوعارى بۇلاق باستاۋىن «بالباستاۋ» دەپ قاسيەت­تى ساناپ، سۋىن ەمدىككە پايدالانۋ، كوزىن شەگەندەپ «بالقۇدىق» جاساۋ ەرتەدەن بار. بالقۇدىقتىڭ سۋى بۇلاقتان ءونىپ تۇرعاسىن قانشا تارتساڭ دا ورتايمايدى، تارتقان سايىن ونە تۇسەدى. اقتوبە وبلىسىنداعى دادەم اتا باسىنداعى، ارالداعى اقيرەك تاۋىنداعى، ارىستانباب باسىنداعى، ابايدىڭ تۋعان جەرى سىرت قاسقابۇلاقتاعى قۇدىقتار بۇلاق كوزىنەن جاسالعان. حالىق اراسىندا وسى كۇنگە دەيىن باسىنا توقتاپ، سۋ ىشەتىن، باسى قاشان دا جولاۋشى توقتايتىن بەكەت بولعان قۇدىقتى «سۋات» دەپ اتايدى. سۋى تۇششى «بالسۋات» سارقىلمايتىن سۋ كوزى بولسا، اقىلدىدان شىققان ءسوز بالسۋاتتاي ماڭگى ساقتالادى.

«…ارشىندى بولسىن الىمىڭ…» بۇل – قابىليسا جىرىنداعى باتالى ءسوز. ارشىن – بايىرعى ۇزىندىق ولشەمى. 1 ارشىن – 0, 71 م (كەي دەرەكتە 71, 12 سم). ال، «بابىرناما» جازباسىندا 1 ارشىن بايىرعى ولشەمدە 1 قارىعا، ياعني شاشامەن 70 سم تەڭ بولعاندىعى ايتىلعان. ارشىننىڭ ۇزىندىعى قازاقى ولشەم بويىنشا بالاماسى كەز ولشەمىنە سايكەس، ال 1 كەز ۇزىندىق قازىرگى 0, 69 – 0, 89 م ۇزىندىعىمەن شامالاس. ارشىن دا، كەز دە ادامنىڭ يىعىنان ساۋساعىنىڭ ۇشىنا دەيىنگى ولشەممەن بەلگىلەنەدى. ادامداردىڭ قولىنىڭ ۇزىندىعى ءارتۇرلى بولعاندىقتان دا ارشىن مەن كەزدىڭ دە ۇزىندىقتارى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. مەترلىك ولشەم بىرلىگى ەنگىزىلگەن سوڭ، ارشىن مەن كەز ولشەمى تەڭەۋ رەتىندە قولدانىلاتىن بولعان. مىسالى، ءبىر ارشىن، ءبىر كەز. ەرتەدە ارشىن قۇدىق تەرەڭدىگىن ولشەۋگە دە كەڭ قولدانىپ، قۇدىقشىنىڭ ەڭبەك اقىسىن قۇدىقتىڭ تەرەڭدىگىنە قاراي باعالاعان. «ارشىندى بولسىن الىمىڭ»، - دەپ باتا بەرۋ، «دىتتەگەن ماقساتىڭا جەت», «اسۋدان، بەلەستەن اس», «باستاعان ءىسىڭدى اياقسىز قالدىرما», «قول جەتكىز» دەگەنى.

«...ساياتتىڭ ساڭلاق باعى، قۇس قايىرىپ»، - دەۋى ساياتشىلىق پەن قۇس قايىرۋدىڭ قابان جىراۋ تۋىپ وسكەن جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ اڭشىلىق (اڭ قاعۋ) كاسىبىنەن ەرەكشە ورىن العاندىعىنىڭ كورىنىسى.ساپارعالي بەگاليننىڭ «قىران» پوەماسىنا، قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى قالقا جاپسارباەۆتىڭ «ءۋالي شورا قۇسشىنىڭ اڭگىمەسى» داستانىنا ارقاۋ بولعان اتاقتى قۇسبەگى جالايىر ءۋالي شورا – قابىليسانىڭ زامانداسى، جەتىسۋدان شىققان قۇستىڭ ءتىلىن بىلگەن اۋليە.

ساياتشىلىق، قۇس قايىرۋ (قۇس سالۋ) عاسىرلار بويى ەن دالانى ەركىن مەكەندەپ، ءتۇز تاعىلارىنىڭ تىرشىلىك تاسىلدەرى مەن ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارىن باقىلاعان حالىق تاجىريبەسىنەن تۋىندادى. قۇس سالۋ، ساياتشىلىققا بەرىلگەندىكپەن قاتار، شىدامدىلىقتى قاجەت ەتەتىن ونەر. «قۇسبەگى-ساياتشىلار» كوك تاعىسى مەن جەر تاعىسىن سىناققا سالۋدىڭ حالىقتىق ءبىلىمىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالدىرىپ وتىردى.

ءتۇيىن

ۇلى دالا كەڭىستىگى تاريح ساحناسىنا الىپ شىققان اقىن-جىراۋلار وزدەرى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن جاساۋشى جانە قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردى كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزۋشى كۇش بولدى. وسى تۇرعىدان العاندا قازاق دالاسىنىڭ ادامزاتقا سىيلاعان رۋحاني تۇلعالارى – دالا وركەنيەتىنىڭ اقىل-ويلارىن جەتكىزەتىن اقىن-جىراۋلار!

تاريحي داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە سول زاماننىڭ رۋحاني قۇندىلىقتار جۇيەسى كورىنىس تاپتى.

ۇلى ادامداردىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى ءاردايىم قوعامنىڭ زاماناۋي دامۋىمەن سۇرانىسقا يە بولاتىن رۋحاني جاڭعىرۋعا جانە مەملەكەتتىلىكتىڭ دامۋىندا قولدانىلاتىن جاڭا يدەيالارعا مۇقتاجدىق تۋدىراتىن قاينار كوزى بولىپ قالا بەرمەك.

تاتتىگۇل قارتاي

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

پروفەسسورى، ەتنوگراف

---

 وز زامانىنىڭ باتىرى، ەل باسقارعان كوسەمى، توپتى جارعان شەشەنى بولا بىلگەن قابان جىراۋ اسانۇلى

كىرىسپە

«XYIII عاسىردا ۇلى ءجۇز ىشىندەگى جالايىردان شىققان اسا كورنەكتى قايراتكەر قابىليسا ءور مىنەزىمەن، وجەت باتىلدىعىمەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى سوزىمەن كوزىنىڭ تىرىسىڭدە-اق قابان اقىن اتانعان. ول ەل باسشىلارى ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن قاتار «اۋليە» دەگەن اتاققا يە بولعان. ويتكەنى ءار جەردە شاشىراپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ بىرىكتىرۋدە، تۇتاس ءبىر ەل ەتىپ توپتاستىرۋدا ونىڭ ەڭبەگى، قاجىر-قايراتى ءۇش عاسىر بويى اڭىز-اڭگىمەگە اينالعان»

(ب.توعىسباەۆ، تاڭدامالى شىعارمالارى، IV توم)

قاباننىڭ ءومىرى جايىندا دەرەك تىم تاپشى. ءبىزدىڭ ازىرگە بىلەتىنىمىز، ونىڭ ىلگەرىنى بولجاعىش، جىراۋ-اقىندىعىنىڭ ۇستىنە ۇلكەن باتىر بولعاندىعى. جەتىسۋدىڭ ايگىلى باتىرلارى وتەگەن، رايىمبەك، قاراشپەن تۇستاس ەكەندىگى.

جىراۋدىڭ اكەسى اسان ارتىقشا باي بولماعان. وزىندىك اۋقاتى بار كىسى كورىنەدى. ءوزى دە مال-داۋلەت جيناماعان. «ەلدە بار بولسا، ەرىنگە تيەدى، جالپىدا بار بولسا، جالقى اشتان ولمەيدى»،- دەيدى ەكەن. بۇل كىسىنىڭ تۋعان جەرى سىر بويى كورىنەدى. ول جاقتان «جەتىسۋعا كوشكەنى 1767 جىلى ەدى» دەپ كورسەتىلەدى شەجىرەلەر مەن تاريحي قۇجاتتاردا.

اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشى قالامگەر ت. قاۋپىنبايۇلى قابان جىراۋعا قاتىستى مىناداي ماڭىزدى دەرەك ۇسىنادى: «وسى جەردە 90 جىل ءومىر كەشكەن قابان اسانۇلىنىڭ وتكەن، تۋعان جىلى تۋرالى ءسوز قوزعاي كەتۋدىڭ ورايى كەلەتىن سەكىلدى. ويتكەنى، جوعارىدا اتالىپ وتكەن «اسىل ارنالاردا» قابان جىراۋدىڭ 1686-1776 جىلدارى ءومىر سۇرگەنى كورسەتىلگەن. ول ەڭبەكتە ءسۇيىنباي اقىننىڭ قاباننان باتا العانى دا ايتىلادى. ءسۇيىنبايدىڭ 1815 جىلى تۋعانىن ەسكەرسەك، بۇل دەرەكتىڭ قيسىنسىزدىعى ايقىن كوزگە ۇرادى. قاباننىڭ تۋعان جىلى، وسكەن ورتاسى 77 جىل ءومىر سۇرگەن ەسكەلدى، 88 جاسىندا دۇنيەدەن قايتقان بالپىق بيلەرمەن تۇرعىلاس بولىپ، سولار كەشكەن عۇمىر جىلدارىمەن قيسىندى ۇندەسەتىن دە، ۇيلەسەتىن دە ءتارىزدى. جاڭادان تولىقتىرىلىپ كەلە جاتقان دەرەكتەر اسانۇلى قابان جىراۋدىڭ 1736-1826 جىلدارى ءومىر سۇرگەنىنە دايەك بولا الادى».

وكىنىشكە قاراي، قابان جىراۋدىڭ مۇرالارى تولىق قالپىندا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەگەن. قولدا ازىرگە بارى – تۇمارشا دەگەن كەلىنشەكپەن جانە تاۋتان قىزبەن ايتىستارى، «تىڭداڭىزدار، اعايىن»، «حالىقپىز ءبىز، قيىنبىز» دەگەن تولعاۋلارى مەن «ارىز»، «حاق تاعالا الدىندا»، « كىم ايتار؟»، «جەر ويپاڭى بىلىنبەس»، ت.ب. ولەڭدەرى عانا.

جازۋشى وراز يسمايىلدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، «ۇلى ءجۇزدىڭ ون ەكى اتا جالايىر ىشىندەگى مىرزا ەلىنەن شىققان اساننان تۋعان بالالار التاۋ: ايۋ، قابان (قابىليسا), سەركەباي، ەركەباي، تەكەباي، كوسەمباي. قاباننان بەس ۇل، ءبىر قىز تۋعان. بايبىشەسىنەن – شىنتەمىر، توقالىنان – سۇلەيمەن، وسپان، ءابدىماناپ، ىسقاق جانە قويانكوز.

قويانكوز اكەسىنە تارتىپ، ءان مەن جىردى، ونەردى بەرىلە سۇيگەن. بولاشاقتى بولجاي بىلەتىن كورىپكەلدىگى، تۋماتالانتى بولعان. بارشا ۇلدارىنىڭ اراسىنداعى جالعىز قىزىن قابان ەرەكشە جاقسى كورىپ، ەرەكشە مەيىرىمگە بولەپ وسىرگەن ەكەن».

قاريالاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، «قابان اقىن قاپساعاي دەنەلى، ءور مىنەزدى، وجەت جۇرەكتى، ايبارلى، نۇرلى ادام بولعان».

داڭعايىر جىراۋدىڭ توعىتپا جىر-تولعاۋلارى

قابان جىراۋدىڭ ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن ولەڭدەرى، ناقىلدارى مەن اڭىز اڭگىمەلەرى كوپ-اق. تەك ساتىندە ىزدەۋشىسىن، قامقورشىسىن تاپسىن دەڭىز.

جامپوز جىراۋدىڭ شىعارماشىلىق تۋىندىلارى كوبىنەسە جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ارا-قاتىناسىن اجىراتىپ، سارالاۋعا قۇرىلعان. ول ءوزىنىڭ «بارىڭداعى تىڭداڭدار» اتتى ولەڭىندە:

«بولىڭدار تىرشىلىكتە تاتۋ، ءتاتتى،

ءبىر كۇنى بارامىز عوي كور اۋزىنا.

دۇنيەدە ەشبىر قاتەر جۋىمايدى

اركىم يە بوپ جۇرسە ءوز اۋزىنا.

باسىنا بالە ادامنىڭ تىلدەن بولار،

سول تىلدەن ۇرىنادى ءوز داۋىنا.

ءار ادام ءوز اۋزىنا يە بولسا،

ءادىلدىڭ جولىعادى قورعاۋىنا»، - دەيدى. راسىندا، بار ءىستىڭ تەتىگى تىلدە ەكەنى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. تىلدەن كەلەتىن پايدانى دا، زياندى دا اتا-بابامىز جاقسى بىلگەن. سوندىقتان دا: «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»، - دەگەن.

بىردە باتىر اعاسىنا اساننىڭ كىشى بالاسى سەركەباي ەلدەن بەرەكە-بىرلىك كەتكەنىن ايتىپ شاعىنادى. سوندا قابان تەرەڭنەن تولعاپ بىلاي دەگەن ەكەن:

«وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،

جۋىتپاعىن دەنەگە.

ءادىلدىڭ وزار ادىمى

ادال جان شىعار توبەگە.

تەكتەن ادام شىعا الماس،

توبە تۇگىلى، سورەگە.

بىرەۋگە ادام ور قازسا،

ءوزى تۇسەر ورەگە...

اقىننىڭ ەلى سونداي دەپ،

ۇلگىسى جاقسى قانداي دەپ،

بولىڭدار ەلگە ونەگە».

جىراۋلىق پوەزيانىڭ ءتۇپ قازىعى – اقىل-ناقىل ەكەنى امبەگە ايان. قابان جىراۋ كەيىنگى جاستارعا ءتالىم-تاربيە بەرەتىن وسيەت سوزدەردى كوپ ايتقان. ارنايى مەكتەبى، عىلىم-ءبىلىم ورداسى جوق كوشپەلى قازاققا سول زامانداردا ۇلاعات سوزدەر اۋا مەن سۋداي قاجەت بولعانى انىق:

«مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي بۇرىن ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ...

شاشپا بەكەر مالىڭدى،

تاۋسىلسا، ءوزىم تابام دەپ.

ىركىپ ۇستا بارىڭدى،

سەنبە ەلدەن الام دەپ.

ايتپاي كەتتى اعالار،

دەپ جۇرمەسىن بىزگە كەپ:

« ولگەنىڭشە، وي – ازىق،

ونەر، عىلىم ىزدە»، - دەپ!»

قارت جىراۋدىڭ كوپتى بەرەكە-بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرعان ءبىراز تولعاۋلارى بار. مىسالى:

«ەلى-جۇرتىم، سىزگە ايتام،

بىرلىكتى بول، شىراقتار.

بىرلىكتى جەردە ىرزىق كوپ،

جەتەرلىك وندا مۇرات بار.

اۋىزبىرلىك جوق جەردە،

قياناتتى قيات بار.

ۇيات – يمان باسى دەر،

يماندىدا ۇيات بار».

بۇل جىر جولدارىنان اقىننىڭ حالىقتى شاريعات ارقىلى اۋىزبىرلىككە شاقىرعانى كورىنىپ تۇر. كەيىنگى ۋاقىتتا ادەبيەتىمىزدىڭ وتكەن تاريحى جونىندە تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، تولىمدى ويلار قوزعاپ جۇرگەن بەلگىلى قالامگەر ت. قاۋپىنبايۇلى قابان جىراۋ تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تولعايدى: «قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن قيىنشىلىقتار مەن نەبىر زۇلماتتاردان دەرەك بەرەتىن قابان جىراۋدىڭ «حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز» دەگەن تولعاۋىن تالدىقورعاندىق ەتنوگراف جاقان بالشەنوۆ دەگەن اقساقالدان جازىپ العان. تولعاۋدا ايتىلاتىن وي مەن مازمۇن تۇتاستىعى، اقاۋسىز ءتىل وقىرمانىن بىردەن باۋراپ الادى. سوعان قاراعاندا، بۇل تۋىندى جارىق دۇنيەدەن كوپ تۇيگەن، حالىق تاجىريبەسىن، ونىڭ تاريحي قۇرىلىمىن بويعا مولىنان سىڭىرگەن ادامنىڭ ويتاڭباسىن تانىتاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيمىز»

«جەكە-جەكە جەتەتىن،

ىزعا تاستاپ كەتەتىن

جان بايلىعىڭ، سىيىڭ – ءبىز.

ارتىق ايتسام، كەلمەڭىز،

قۇنتسىز شىققان كەمەمىز

اداساتىن ءجيى – ءبىز.

ۇيدەن-ۇيگە جەتەتىن،

دەمدە تارقاپ كەتەتىن،

ۇيىرىلگەن قۇيىنبىز.

وتكەل تاپقىش توتەدەن،

داۋرىعاتىن وتە كەڭ،

رۋ جيعان جيىنبىز.

شىمبايىندا ەرى تار،

ارقالى بوپ كورىنەر،

وزا المايتىن ميىڭبىز.

تەكتىك پەنەن تەكسىزدىك،

ەپتىك پەنەن ەپسىزدىك،

تەڭ تۇسەتىن ءۇيىڭ– ءبىز.

قالىپ العان قاناعات،

ەسكىرگەنشە، جاڭا – جات،

اقىل، ەستى بۇيىمبىز.

جانات قيال جالداعان،

مۇزداپ ءولىپ قالماعان،

تالايى – ءتاستۇيىن، ءبىز.

قاسيەت قىپ جاندىققا،

قانىقتىرا الدىق پا،

ءدىن-مۇسىلمان ءيىن ءبىز؟

تۋسىراپ ءبىر تويعاندا،

شەتتەدىك نۋ ويدان دا،

جاعاسى كىر كيىمبىز.

شەكسىزدىك بوپ كورىنگەن،

بىزدەن وتپەس ەرىنگەن،

ەمەس ەدىك بۇرىن ءبىز.

جاسىل ەدىك-اۋ مانارلى،

بۇگىنگىدەن بۇرىن ءبىز.

جەتە بولىپ جەتەتىن،

پارىق بولىپ وتەتىن،

قولى قالىڭ ۇيىمبىز.

قۇنت كەلمەسە وتەمىز،

قۇر كۇپىنىپ، شىن بىلمەي،

جەر – الەمنىڭ سىيىن ءبىز،

حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز»، - دەپ تولعاعان دانعايىر دا ۇلى جىراۋدىڭ «حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز!» اتتى تولعاۋى بۇگىن دە ەستى جاندى تولعاندىرماي قويمايدى.

قاباننىڭ تارىداي نارسەدەن تاۋداي، تەڭگەدەي ىستەن تەبىنگىدەي دۇنيە تۋدىراتىن اقىندىق قۇدىرەتى بولعان. ول:

«تامشىدان تەڭىز مولايىپ،

تارىداي تاستان زورايىپ،

بىرىگىپ ۇلكەن تاۋ بولماق،

از سوزدەن شاتاق مولايىپ

بارا-بارا زورايىپ،

ۇلعايىپ، ءتۇبى داۋ بولماق»، - دەپ تولعاسا، ەل-جۇرتتى وركوكىرەكتىكتەن ساقتاندىرىپ، كىشىلىك پەن كىسىلىككە شاقىرىپ تۇر.

قابان بابامىزدىڭ مىنا جىر جولدارىنان («كىم ايتار؟» تولعاۋى) الىستاعى اسپان شىراقتارىنداي سان قىرلىلىعىن كورەمىز:

«كۇڭىرەنىپ وتكەن كۇندەردى،

تۇنەرىپ وتكەن تۇندەردى

تۇنەك ەمەس دەپ كىم ايتار؟

سىي قىلماساڭ حالقىڭا،

كەلە الماساڭ قالپىڭا،

تۇسە الماساڭ سالتىڭا،

جۇرە بەرسەڭ سالپىلداپ،

ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەكەن

دەگەندى ساعان كىم ايتار؟

جەلمايامەن جورتپاساڭ،

جامپوز جۇگىن ارتپاساڭ،

ادىرناداي شيعىرىپ،

سەرپىلىپ ءبىر تارتپاساڭ،

ەلدىڭ دە سىيى تۇزەلمەس،

ەردىڭ دە ءسانى تۇزەلمەس.

كوش، كوش ەلىم، كوش، ەلىم،

كوشە دە ءجۇرىپ، تۇزەلدىم،

كوشە دە ءجۇرىپ، كۇزەلدىم.

كوشۋدە تۋعان نارەستە،

قالدى عوي، بىزدە ءبارى ەستە.

سالماعىن ەلدىڭ كوتەرىپ،

دەمىكپەي العا كەتەر نىق،

شيرىعىپ بەلگە جەتەر نىق!»

كوپ جاساپ، كوپتى كورگەن، سۇڭعىلا قارت جىراۋ:

 

«شىرىمەس التىن جەردە

                                جاتقانمەنەن،

وق تيمەس اجالسىزعا اتقانمەنەن.

جامانعا ءسوز، جالقاۋعا تاياق وتپەس،

استارلاپ، قانشامالاپ

                                ايتقانمەنەن.

وتكەن كۇندە بەلگى جوق

                               قانشا ايتساڭ دا،

قىزىققا ءبىر كۇندەرى باتقانمەنەن»،- دەيدى. وسى ءبىر شۋماق ولەڭدەگى ءاربىر سوزدە، ءاربىر جولدا استارلى دا انىق شىندىق جاتىر. ۇرپاقتان-ۇرپاققا توزباي جەتەر، سول اسىل مۇرات جاتىر. ول ۇلكەن جۇرەكتىڭ ارمانى، اسىل وسيەتى، ادامي ھام اقيقي ۇستانىمى!

اقىن بابا ءوز زامانىندا جىلاعاندى جۇباتقان، قينالعاندى سۇيەگەن سۇيەنىشى بولدى. ونىڭ:

«كيىك قايدا وينايدى،

تاۋدا تارعىن بولماسا؟!

بالىق قايدا وينايدى،

بالدىرلى سۋ بولماسا؟!

بۇلعىن قايدا وينايدى،

بۋالدىر ساز بولماسا؟!

جەر ويپاڭى بىلىنبەس،

ەبىن تاۋىپ ءۇي تىكسە.

ەل ويپاڭى بىلىنبەس،

ەلىنە ساي ۇل كەلسە.

شاپاعاتى جاناتىن

جاعالاي بيىك نۋ كەلسە...»، - دەپ ، از بولسا دا ساز جازىلعان جىرى («جەر ويپاڭى بىلىنبەس» ولەڭى) كوركەمدىگىمەن جۇرەككە جىلى تيەدى.

قورىتا كەلە ايتارىمىز، قابان جىراۋدىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىن وقىعان سايىن بويىمىزداعى ءمىنىمىزدى اينادان كورگەندەي بولامىز. ولقىلىعىمىزدى جوندەگىمىز، كوڭىلىمىزدى اعارتقىمىز، تازارتقىمىز كەلەدى. اقىن وسىنداي ىزگىلىك، ىزەتتىلىگىمەن ءىرى. ونىڭ ولەڭدەرى ءىنجۋ-مارجان سياقتى. سوندىقتان دا ول ءوز حالقىمەن بىرگە ۇزاق جاساي بەرمەك.

قابان جىراۋ – جەتىسۋداعى ايتىس ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى

قابان اسانۇلى – تالاي ايتىسقا تۇسكەن، جەڭىلمەگەن اقىن. ول تۇمارشامەن، تاۋتان قىزبەن، قويانمەن ايتىسىپ، سوڭىنا كوپتەگەن عيبراتتى ولەڭدەر مەن تولعاۋلار قالدىرعان.

بىراق بۇل ايتىستار تۇگەل ساقتالماعان. بارىنىڭ وزىنەن ارعىماقتاي جۇيرىك اقىننىڭ الدىنا جان سالماعانىن، شاڭعا كومىلمەي الاماننان وزا شاپقانىن كورۋ قيىن ەمەس. ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي، ويى وزىق، تۇيسىگى تەرەڭ اقىندى قىراعى كوز جازباي تانىيدى، ءسىرا.

الباننىڭ باتىرى ءا.نايمانبايۇلى (1699-1778) قالىڭدىق تۇسىرگەندە قابان جىراۋ جاس كەلىن تۇمارشامەن ايتىسقان. ءومىردىڭ، تىرشىلىكتىڭ جايتتارىن، ءدىننىڭ امالدارىن، زاڭدارىن قامتىعان جۇمباقتى تۇمارشا سۇراق كۇيىندە قويادى دا، قابان سۇرىنبەستەن، ءدال، انىق جاۋاپ قايتارىپ وتىرادى. بۇدان ءبىز تاپقىرلىقپەن قوسا، اسقان اقىلدىلىقتى، بىلىمدارلىقتى اڭعارامىز.

مىسالى، اقىن كەلىنشەك تۇمارشانىڭ: «اتىڭىز كىم بولادى ايتشى ماعان؟»، – دەگەن مىسقىل سۇراۋىنا جاس اقىن اسپاي-ساسپاي:

«قابان دەپ قويعان اكەم اتىم،

جالايىر ون ەكى اتا ارعى زاتىم»،- دەپ، ساليقالى جاۋاپ قايىرادى.

بالا جىگىتتى باسىنعىسى كەلىپ، ءساتى تۇسسە، كوڭىلىن شايلىقتىرىپ تاستاۋ ماقساتىمەن تۇمارشا ودان ءارى باستىرمالاتىپ:

«قابان دەپ قالايشا ات قويدى ساعان،

اتىڭدى اكەڭ مارقۇم ءبىلىپ قويعان»،- دەپ، ءازىل-قالجىڭعا ويىستىرا، باتىرا تۇسەدى. بىراق ءالى ەشكىمنەن بەتى قايتىپ كورمەگەن جاس پەرى وعان توقىراپ، ەش توقتاماستان: «اتىمدى قايتپاسىن دەپ، قويدى قابان!» - دەپ ەكپىندەپ كەتەدى.

قابان اقىننىڭ مىنەز-قۇلقى، سويلەۋ ناقىشى، داۋىسى ءوز تۇرعىلاستارىنان وزگەشە بولعانىن باياندايتىن اڭىز-اڭگىمەلەر ەل ىشىندە قازىر دە از ايتىلمايدى. اقىننىڭ سونداي ءبىتىمىن ءا.مالكەۇلى جازىپ قالدىرعان تۇمارشامەن ايتىسى دا ەسكە سالىپ وتەدى:

«ايتىسسا ايتىسسىن» دەپ

                        ايتتى حالىق،

تۇمارشا جۇرگەن بۇرىن

                        بايگەنى الىپ.

اقىرىپ قابان اقىن قويا بەردى،

ءبىرتۇرلى ەستىمەگەن انگە سالىپ.

ون بەسكە قابان اقىن كەلگەن جاسى،

ولەڭگە اۋدارىلعان ىقىلاسى.

توگەدى سويلەگەندە ءسوز مارجانىن،

ايرىقشا بوزبالانىڭ مارتەبەسى».

بۇل ايتىستىڭ بىزگە ازىرگە ەكى ءتۇرلى نۇسقاسى بەلگىلى بولىپ وتىر. ءبىرى – «جازۋشى» باسپاسىنان 1988 جىلى شىققان «ايتىس» كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا ەنگەن، ال، ەكىنشىسى – فولكلور زەرتتەۋشىسى وراز يسمايلوۆتىڭ ماقالاسىندا جاريالانعان ۇلگىلەر («وكتيابر تۋى»، 11 قىرقۇيەك 1990 جىل).

ءبىر قىزبەن (قويانمەن) قاعىسقاندا:

«ولەڭدى ايتا المايسىڭ كەشەۋلەسەم،

بولار ەم قابان اقىن سەنى جەڭسەم،

جۇلدىزدى توبەدەگى كىم ساناپتى،

كوپ جاتقان شالقاسىنان

                          سەن بىلمەسەڭ»، - دەپ، سەنىمدى تۇردە جەڭگەن ەكەن.

وزىنشە ءبىر الەم، اسا قۇندى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى – قاباننىڭ تاۋتان قىزبەن ايتىسى. بۇل مۇرانىڭ اسا قۇندى بولاتىن سەبەبى، ول – جۇمباق ايتىس. جۇمباق ايتىسى – ايتىستاردىڭ ەڭ كۇردەلى، اسا ۇلكەن ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ءتۇرى.

مۇندا جالعىز اقىندىق قانا ەمەس، سول ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسى، قوعامى، داۋىرىنە لايىق ءبىلىمى، بىلگىرلىگى، ۇلكەن تاپقىرلىعى بولۋى شارت. مىنە، وسىنىڭ ءبارى قابان اقىن مەن تاۋتان قىزدىڭ ايتىسىندا ايقىن كورىنىس بەرگەن ەكەن.

تاۋتان:

– وتىرمىن ءبىر قۇدايعا

                  جىلايىن دەپ،

ءبىر سوزگە توقتام قىلىپ

                              ۇنايىن دەپ.

اقىن دەپ، اتا، ءسىزدى ەستىپ ەدىم،

وتىرمىن از شاريعات سۇرايىن دەپ.

قابىليسا:

– جولى بار شاريعاتتىڭ پارا-پارا،

ءتىلىمدى جاڭىلدىرما حاق تاعالا.

بولامىز ءبىلىپ ايتساق ءبىز دە جاقسى،

قىز تاۋتان، شاريعاتىن سۇراپ قارا.

ەكى اقىن ۇزاق ايتىسىپ، ساۋالعا جاۋاپ قايتارىپ، سوڭىنا تامان اسا كوركەم ءارى ءماندى ۇلگىدە جالعاستىرعان.

تاۋتان:

– ءبىر ادام ءجۇر التىندى كيىك باعىپ،

موينىنا ءۇش ءجۇز الپىس

                                    ارقان تاعىپ.

ەكى ۇرى الامىن دەپ كۇندە اڭديدى،

بەكىتتىم ءتورت ءجۇز قىرىق ءتورت

                                    قازىق قاعىپ.

قابىليسا:

– جانىڭا يە ادامىڭ اناڭ بولار،

اناسىز كورگەن كۇنىڭ قاراڭ بولار.

ءۇش ءجۇز الپىس ارقانىڭ

                                   جىل ون ەكى اي،

مۇنى تاپقان قابەكەڭ كىمىڭ بولار؟

ەكى ءناپسى – ەكى ۇرى، بىلسەڭ تانىپ،

ءتورت ءجۇز قىرىق ءتورت سۇيەك بار،

                                    ۇققىن انىق.

ءتىرى بولسام تابامىن جۇمباعىڭدى،

تاۋتان بالا، باتەمدى ال،

                                   ءتىلىمدى الىپ.

تاۋتان:

– قۇدايدىڭ جاراتقانى ءبىر بايتەرەك،

ءتورت بۇتا سول تەرەكتە بولسا كەرەك.

ءتورت بۇتاقتى جانە ءبىر-ەكى بۇتاق،

قابەكە، اقىن بولساڭ تاپساڭ كەرەك.

قابىليسا:

– ءبىر بايتەرەك دەگەنىڭ مۇحامەتىم،

ءۇش جاسىندا انادان قالعان جەتىم.

ءتورت بۇتاعى سۇيىكتى

                                ءتورت جارى ءدۇر،

پايعامبارىم قورعايدى

                                      كوپ ۇممەتىن.                                           .

«بۇل ايتىستىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ەكى اقىن جۇمباقتى كەزەكتەسىپ ايتپايدى. جۇمباق – سۇراقتى باستان-اياق تاۋتان قىز قويىپ، قابىليسا-قابان اقىن ونى توقتاۋسىز شەشىپ وتىرادى. جۇمباقتاردىڭ تاقىرىبى الۋان ءتۇرلى. بىردە ءدىنى كىتاپتاردان قويىلسا، بىردە شاريعاتتىڭ شيىر-شيىر جولدارىنان، ادامزات تاريحىنان، ءپالساپادان، سول كەزدەگى تەحنيكالىق پروگرەسس جەتىستىكتەرىنەن قامتىلادى. ءبىر عاجابى – سونىڭ بارىنە قابان اقىن ىركىلمەستەن، مۇدىرمەستەن، تابان استىندا تاڭقالارلىق جاۋاپ بەرىپ وتىرادى» (جازۋشى و.يسمايلوۆتىڭ زەرتتەۋىنەن).

دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، اقىن قىز تاۋتان اقىرى قابان اقىننىڭ عۇلامالىعىن دا، كەمەڭگەرلىگىن دە مويىنداپ، باتاسىن الۋمەن تىنادى. وسى ايتىسقا بايلانىستى ايقىن انعارىلىپ تۇرعان ۇلكەن ءبىر نارسە – تاۋتان قىز دا، قابان اقىن دا ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى، سالاۋاتتى جاندارى بولعان.

عۇلاما جازۋشى م.اۋەزوۆ: «قابان ولەڭ ايتار الدىندا نەمەسە ايتىسقا تۇسەتىندە اششى ايقايعا سالادى ەكەن. وزىمەن قاعىسۋعا، ۇستاسۋعا كەلگەن قارسىلاس اقىننىڭ زارە قۇتىن ءسويتىپ الادى ەكەن»، - دەپ جازعان. مۇنى ەل ءسوزى دە راستايدى:

«ولەڭگە قىرعىن تۋعان قابان اقىن،

ماڭىنا قانداي ادام بارا الاتىن.

ايتىسسام دەپ كەلگەندەر داۋىسىن ەستىپ،

استىنان التى قىردىڭ جوعالاتىن.

استىنان التى قىردىڭ جوعالاتىن.

ايتىسسا، تىرناداي بوپ تونالاتىن.

اۋىلىنان تاڭنان شىققان بايعۇس اقىن

قارمالاپ قاراڭعىنى ورالاتىن.

بار جەردە قابان جىراۋ جول الاتىن،

ادامدار نەنى ەكسە، سونى وراتىن.

اللانىڭ اق جولىندا – اق دومبىرا،

مىنەتىن جايتاڭداعان باران اتىن».

وسى ءۇش شۋماق ولەڭمەن-اق حالىق ءوزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن قابان جىراۋدىڭ بارلىق ىشكى-سىرتقى بەينەسىن، جان دۇنيەسىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، اپ-ايقىن كورسەتكەن. اسىرەسە، ونىڭ داۋىسىنداعى عاجايىپ سيقىرلى سازدىڭ قۇدىرەتىن ءدوپ تاۋىپ ايتقانى ىرزا قىلماي قويمايدى.

قابان جىراۋدىڭ قازاق-قالماق سوعىسىنا قاتىسۋى

قابان جىراۋ دارىندى اقىندىعىمەن قاتار ءسوز باستاعان شەشەن، ەل باسقارعان كوسەم، سوڭىنا قول ەرتكەن ءباھادۇر  دە بولعان. ويتكەنى ءتۇر-تۇلعاسى باتىرعا كەلەتىن، رۋحى بيىك اقىننىڭ تولىسقان ازاماتتىق شاعى جوڭعارلاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن ەكەن.

بىزگە جەتكەن تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قالماق پەن قازاق سوعىسىنا قول باستاعان ساردار بولعان قابان جىراۋ باستان - اياق قاتىسقان. ءتىپتى، ءوز ەركىمەن جالىندى جاس جاۋىنگەردىڭ ورنىنا جاۋ قولىنا اماناتقا دا بارعان.

ول تۋرالى اقىننىڭ شوبەرەسى ءماريما راحمەتقىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق-قالماق سوعىسى كەزىندە جالايىردىڭ ءبىر باتىرى جەكپە-جەكتىڭ شارتىن ساقتاماي، قارسىلاسىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شانشىپ ولتىرەدى. مۇنىڭ ارتتى داۋ-دامايعا اينالىپ، قالىپتاسقان سالت-ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن الگى جاس باتىردى قالماق جاعى بايلاپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن. ەل اعالارى بۇل تالاپقا كەلىسۋدەن باسقا امال تابا  الماي تۇرعاندا، قابان اقىن شىعىپ: «بۇل ۇلان ەل قورعانى بولاتىن ازامات ەكەن، جولىنا – جان پيدا،  مەنى بايلاپ بەرىڭدەر!» - دەيدى دە، ءوز ەركىمەن جاۋ قولىنا امانات بولىپ كەتكەن ەكەن.

باتىر ءھام جىراۋ قازاق جاساقتارىن جىرىمەن جىگەرلەندىرىپ، رۋحىن كوتەرگەن. «ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە» اتتى تۋىندىسىندا:

«ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە،

وتەدى دۇنيە ءبىر كۇندە.

تىڭداپ وتىر، شىراعىم،

مەن سالامىن بۇلكىلگە.

جىگىت بولساڭ مايدا بول،

تال جىبەكتەي ۇلپىلدە.

بارىڭا قىل قاناعات،

نە بەرەدى قۇر تىلگە؟

الپىس كۇن اتان بولعانشا،

بۋرا بوپ ءبىر كۇن زىركىلدە.

كوزىڭدى جۇم دا جاۋعا شاپ،

اجالدى ولەر، ىركىلمە.

كەشەگى وتكەن زاماندا

ەردىڭ قۇنىن تاتقان كوپ،

اشۋلانىپ ءبىر تۇندە», - دەپ جىرلاۋى وسى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى بولماق. رۋحتىڭ جاسامپازدىعى عوي وسىناۋ جىر!

قابان (قابىليسا) اسانۇلى بابامىز: «باتىرسىز ەل – پاناسىز، اقىنسىز ەل – ساناسىز»، - دەگەن ناقىلدى ءجيى ايتادى ەكەن. سوندىقتان ونى اقيىق اقىن م. ماقاتاەۆ «رايىمبەك، رايىمبەك!» اتتى پوەماسىندا جورىق ۇرانشىسى، ەل ابىزى بەينەسىندە جىرلاۋى تەگىن ەمەس. تاريحي داستاندا قابان جىراۋدىڭ (پوەمادا قاباي جىراۋ كەيىپىندە ءجۇر):

«دالا جاتىر.

ساعىمى شيراتىلا،

بارا جاتىر قىرىنا، بۇيراتىنا.

ەكى جەتىم، بۇلاقتىڭ باسىنداعى

اۋليەنىڭ بۇرىلدى زيراتىنا.

باستارىنا ءىس تۇسكەن شاقتى ويلاعان،

اعاشىڭا پاندەلەر اق بايلاعان.

قۇلان جورتسا،

قۇتىلماس قۇلا دالا،

قۇلازىعان، يەسىز جاتتى اينالا.

كەرۋەن جول قاسىنان كەسىپ وتكەن،

وسى جەردى اۋليە بەسىك ەتكەن.

مۇسىلماندار عيبرات ەتۋشى ەدى،

مۇندار-تىرلىك مۇقالتىپ، ەسى كەتكەن.

اۋليەنىڭ باس ءيىپ مەكەنىنە،

مۇسىلماندىق پارىزىن وتەدى دە،

قاباي جىراۋ قايتادان ەرىپ كەت­تى،

قاجاپ تۇرعان ويىنىڭ جەتەگىنە...»

نەمەسە:

«جايلاۋىمدى جاۋ الىپ،

ءورىسىمدى ءورت الىپ،

وزەگىمدى دەرت الىپ،

كەلدىم ساعان، اۋليە!

بوزداقتارىم جوعالىپ،

بوز كەبىنگە ورانىپ،

ماڭدايىمنان cop اعىپ،

كەلىپ تۇرمىن، اۋليە. 

قىزدارىمدى قاتىن عىپ،

شاڭىراعىمدى وتىن عىپ.

وتاۋىمدى توپىر عىپ،

وتانىمدى قوقىر عىپ،

ويران ەت­تى، اۋليە! 

قان ساسىعان دالامنىڭ،

قاتىن مەنەن بالامنىڭ،

كەگىن قايتىپ الارمىن؟

جەبەپ جىبەر، اۋليە؟!» - دەپ، اۋليە زيراتىنا بارىپ كۇڭىرەنۋى، سوعىس كەزىندە جەتىم قالعان جاس بالا، كەيىنگى جولبارىس جۇرەكتى رايىمبەك باتىرعا قامقور بولۋى تەكتەن-تەك بولماسا كەرەك. اقىن جىرىندا:

«...ايتسا ءتىلىن الدىرعان،

الماستان وعىن جوندىرعان،

اتا-قازاق بالاسىن

الاقانعا قوندىرعان،

بار قازاقتان – ءبىر قازاق،

تابار ما ەكەم، اۋليە؟»  - دەپ تولعانۋى، جاس رايىمبەكتىڭ بولاشاق باتىر ەكەندىگىن تانۋى دا قابان جىراۋدىڭ تەگىن بولماعاندىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى سياقتى.

الداسپان سەمسەردەي بەتى جاۋدان قايتپاعان قابان جىراۋدىڭ بۇكىل ساربازى جاۋ قولىنان مەرت بولعاندا، اللاعا سىيىنىپ، اۋليە زيراتىنا تاعزىم ەتىپ، حالىقتىڭ تىلەۋىن تىلەگەنى دە بۇل تۇلعانىڭ تەڭىزدەي تەرەڭدىگىن، اسقار الاتاۋداي اسقاقتىعىن، اۋليە-كورەگەندىگىن پاش ەتەدى.

قابان جىراۋدىڭ اقىندىق ءداستۇرىنىڭ ءوز زامانىندا جەتىسۋ وڭىرىنە كەڭ تاراۋى

قابان جىراۋدىڭ اقىندىق ءداستۇرى ءوز زامانىندا بۇكىل جەتىسۋ وڭىرىنە كەڭ تاراعانى، جىر كۇمبەزىنىڭ اسىل دا اتالى ورداسىنا اينالعانى بەلگىلى.

قازاق حالقىنىڭ ءسۇيىنباي، باقتىباي، جامبىل، سارىباس، كەنەن، ارىستان، قۇلمامبەت، قىپشاقباي سىندى شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس، الىپ اقىندارىنىڭ قاي-قايسى دا اقيىق قابان جىراۋدىڭ اقىندىعىنا ءتانتى بولىپ، ۇشقىر دا ويلى ءسوزىن عۇمىر بويى قۇرمەتتەپ تە، قاستەرلەپ تە وتكەن.

ءسۇيىنباي ارونۇلى ايتىستىڭ ۇزدىك ونەرپازى، سىن-سىقاقتىڭ شەبەرى، شەشەن دە تاپقىر اقىن – قاباننىڭ ولەڭ-جىرىن جاتقا بىلۋمەن قاتار، ونىڭ اقىندىق ونەر جارىسى ۇستىندە ارنايى قايتالاپ وتىراتىن كەيبىر داعدىلارىن دا ەسىندە ساقتاپ قالعان. ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان جاس اقىندارعا ءسۇيىنباي ءوزى ۇستاز تۇتقان قابان اقىننىڭ باسقا دا ەلدەن بولەك ادەتتەرىن عيبرات ەتىپ ايتادى ەكەن.

قابان جىراۋدىڭ زامانىندا الىپ اقىن بولعاندىعى جايلى بەلگىلى عالىم م. جولداسبەكوۆ كەڭىنەن تولعاپ جازدى. عالىم ايتقان تۇجىرىمعا توقتاساق، ءسۇيىنبايدىڭ وتتى دا ويلى جىرلارى، نايزاعايداي وتكىرلىگى اتاقتى ناعاشىسىنا تارتقانى انىق.

2. ءوز زامانىندا شىندىقتى بەتكە ايتا بىلگەن، «توپتا تورعاي بەرمەگەن، جەڭىلۋدى بىلمەگەن» ءدىلمار اقىن سارىباستى حالقى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاي كەلەدى. قابان جىراۋ ءسۇيىنباي مەن سارىباستىڭ ناعاشىسى.

«مەن مايكوتتىڭ سەگىز ۇلىنىڭ ءبىرى ەدىم.

مەن سەندەيدىڭ ءبارىن دە،

جانىشتاپ جاستاپ ءجۇر ەدىم.

شاقىرعان سوڭ قاۋىمىم،

بۇل جيىنعا كەلەمىن.

ناعاشىم – جالايىر، ول – قابان،

وسال جەردەن شىقتى دەمەگىن», - دەگەن سارىباس اقىن قابان جىراۋدىڭ جيەنى بولعانىن ماقتان تۇتقان.

3. ۇلى جىراۋ جامبىلدىڭ اقىندىق ونەرىنىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي ەمەس، ەل اۋزىندا ساقتالعان ولەڭ-جىرلارى، شەشەندىك تاپقىر سوزدەرى ارقىلى اسەر ەتكەن. قابان اقىن تۋرالى، كوپ اڭىز-اڭگىمەلەردى، ونىڭ وت جىرلارىن جامبىل نەگىزىنەن ۇستازى ءسۇيىنبايدان ۇققان.
4. ءبىزدىڭ بايتاق ەلىمىزدە كەڭىنەن تانىمال سازگەر، اقىن كەنەن ازىرباەۆ ءوزىنىڭ «جامبىل -جىر» دەگەن ولەڭىندە:

«ۇلى ءجۇز ۇلاعات قىلعان ءسۇيىنبايدى،

ولەڭ جىر ءسۇيىنبايسىز بۇيىرمايدى.

اقىندار ءسۇيىنبايدى اتاماسا،

باياعى باسقان ءىزدى شيىرلايدى.

ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ – قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

ناعاشىسى جالايىر قاباندى دەپ،

جامبىل اتام ايتاتىن ماعان اتىن.

اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ،

جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى ەستە تۇر-اۋ.

جيەنى – سارىباس اقىن سويلەرىندە،

ادەتى – مۇرتىن قاعىپ، قۇلاق بۇراۋ».

يمپروۆيزاتور اقىندارعا ءوزى تابىنعان اقىنعا ەلىكتەۋ ادەت بولعانى انىق. ءسۇيىنبايدىڭ، سارىباستىڭ، كەنەننىڭ جىر ايتاردا اسپانعا قولىن سەرمەپ، قۇلاق بۇراۋى سول قاباننان قالعان عادەتتەردەن بولسا كەرەكتى.

5. قابان جىراۋدى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ارۋاقتى اقىننىڭ ءبىرى – باقتىباي جولبارىسۇلى. اتاقتى دا اردا اقىنداردىڭ ءومىربايانىندا ءتۇس كورۋ، ولەڭ ايتىپ ويانۋ سەكىلدى جايتتار كەزدەسە بەرەدى. سول سەكىلدى باقتىباي دا اقىندىقتى ءتۇس كورۋدەن باستايدى: «باقتىباي جەتى جاسقا كەلگەندە، اكە-شەشەسى قاتار ءولىپ، ءتورت جاسار ءىنىسى ءتاتتىباي ەكەۋى جەتىم قالادى. ءتاتتىبايدى جولبارىستىڭ ءوز اعاسى ايۋ باعىپ الادى دا، باقتىبايدى بالقاش، سەكسەۋىل، شۇرىق جاقتاعى ناعاشىسى الىپ كەتەدى. باقتىباي ون-ون ءبىر جاسقا دەيىن مىڭقىلداپ سويلەي المايدى. ءسوزىن ادام ۇقپايتىن مىلقاۋ، ءارى جۋاس بالا بولىپ وسەدى. ون ەكى جاسىندا ناعاشىسىنىڭ ەشكىلەرىن قاسقىرعا قىرعىزىپ الىپ، ناعاشىسىنان قورقىپ، كۇزدىڭ وكپەنى الا تۇسەتىن سۋىق جاۋىندى تۇنىندە ەلىنە قاشادى. قاراڭعىدا قالىڭ بۇيرا قۇمنىڭ ىشىندەگى جاڭا كوشىپ كەتكەن باي اۋىلىنىڭ جۇرتىنا تاپ بولادى. ءارى قورقىپ، ءارى توڭىپ، دىردەكتەپ جۇرگەن بالا باي ءۇيدىڭ ۇلكەن جەر وشاعىن قوپارىپ قازىپ، كۇلىنە اياعىن تىعىپ، بۇك ءتۇسىپ ۇيىقتاپ قالادى. تۇسىندە قابان اقىندى كورەدى. بۇل ەلدەگى اۋليە ساناتىنداعى ارۋاقتى اقىن بالا باقتىبايعا: «ولەڭ الاسىڭ با، كوگەن الاسىڭ با؟» - دەيدى. باقتىباي: «ولەڭ الامىن»، - دەيدى. قابان جىراۋ بالانىڭ اۋىزىنا تۇكىرىپ: «جۇتىپ قوي»، - دەپ بۇيىرادى. باقتىباي ونىڭ ايتقانىن ىستەيدى. ەرتەسىنە ساسكەدە عانا ويانسا، ءتۇسى ەكەن. كوڭىلى كوتەرىلىپ، بويىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان شات­تىق كەرنەپ، مىلقاۋ ءتىلى اشىلىپ قويا بەرەدى. سول كۇننەن باستاپ ولەڭگە قۇمارلىعى ارتادى. اۋزىن اشسا، كوكىرەگىنەن ولەڭ توگىلەتىندەي بولادى. مۇنىڭ تۇنەپ شىققان جەرى قابان ۇرپاعىنىڭ (شىن اتى – قابىليسا), ياعني، قاباننىڭ سۇيەگى شىققان ۇلكەن ءۇيدىڭ جەر وشاعى ەكەن».

باقتىباي اقىندىق كيە قابان باباسىنان قونعانىن «كىم قالار؟» دەگەن ولەڭىندە ماقتانىپ تا، ءسۇيىنىش ەتە دە جىرلاعان:

«جاسىمدا جەتىم بولىپ بەزىپ كەتتىم،

قاڭعىرىپ ايدالانى كەزىپ كەتتىم.

تۇسىمدە قابەكەڭنەن ولەڭ الىپ...»

ايگىلى اسەت اقىنمەن جۇزدەسكەندە باقتىباي بۇل ويىن بىلاي دەپ تەرەڭدەتە تۇيىندەيدى:

«مەنىڭ اتىم – باقتىباي،

دومبىرامدى قاقتىم-اي.

اقىن قابان اۋليە

ولەڭ بەرگەن باقىتىما-اي.

قۇداي بەرگەن ونەرمەن

ەل-جۇرتىما جاقتىم-اي.

ەسە بەرمەي ەشكىمگە،

ورگە، قىرعا شاپتىم-اي».

ءوزىنىڭ تۇسىنە كىرىپ، بويىنا اقىندىق شاراپات تاراتقان وسىناۋ ۇلى تۇلعانى باقتىباي جولبارىسۇلى عۇمىر بويى اۋزىنان تاستاماعان. ءاردايىم:

«بايۇزاق، مامبەت ەدى اباقتاعى،

ەسكەلدى، بالپىق ەدى تاراقتاعى.

اسان - سيىق اۋليە ءۋالي شورا،

قۇدايىم ونداي جاندى جاراتپادى.

مىرزادا قابان وتكەن،قابىليسا

اتاقتى اقىن بولعان ساناتتاعى»،-دەپ اسپانداتا ارداق تۇتقان.

مۇنداي مويىنداۋ، ءپىر تۇتۋ، قۇرمەت سياقتى لەبىزدەردى جەتىسۋ جەرىنىڭ ارعى-بەرگى زاماندا وتكەن ءماۋلىمباي، قىدىرالى، ەسەنگەلدى، قالقا، تەمىرعالي، ارتىق، ابىكەن سىندى ايتىسكەرلەر ءار كەزدەردە ايتىپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندەگى اقىن سارانىڭ مىنا ءبىر تولعامىن ەسكە الا ءوتۋىمىز ءجون:

«قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى،

مىرزاداي ىرگەسى كەڭ ەلدەن شىققان.

كەم بولماس ەشتەڭەدەن مۇنى ۇققان،

جالايىر قابىليسانى ەركەلەتىپ،

قابان دەپ لاقاپتاپ اتىن تۇتقان».

جەتىسۋدىڭ تاعى ءبىر تارلانبوز اقىنى قالقا جاپسارباەۆتىڭ:

«ال سويلەيىن ءسوز تىڭدا،

جۇيرىك پە وزباي تەرلەگەن؟!

تىلدە دە ەشكىم جەتكەن جوق

كەشەگى ءبىزدىڭ قابانعا،

شارپىنى تيگەن ماعان دا»، - دەپ شىرقاعانى بەلگىلى.

سونىمەن، قاباننىڭ (قابىليسا) ەرەكشە قاسيەتى – وزىنەن تاراعان ۇرپاقتارى مەن شاكىرت­تەرىنەن اۋزىنا قۇس تىستەگەن جۇيرىكتەر، «شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان» عاجايىپ اقىنداردىڭ شىعۋى.

ءتۇيىن

ءبىزدىڭ ەرتەدە وتكەن كوسەمدەرىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ، اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز تاريحىمىزدا الار ورنى ەرەكشە. ولار كەزىندە ەل بىرلىگىن ساقتادى. قازاقتىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، رۋحى بيىك ەل بولۋىنا ۇلەس قوستى.

ءسوز جوق، ءوزىنىڭ اقىندىعىمەن، جىراۋلىعىمەن، اۋليەلىگىمەن اتاعى التى الاشقا شىققان ەرەكشە ادام – قابان (قابىليسا) اسانۇلى. اتاعى كۇللى قازاققا تاراعان، بىزگە جەتكەن ەڭبەكتەرى ارقىلى ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق تولعامدارعا تولى اقىن ەكەندىگىن، جىگەرلى جىرلارىنىڭ قاي زاماندا دا ۇستەم ەكەندىگىن دالەلدەگەن جىراۋدىڭ ءومىرى ەرتەگى مەن اڭىزعا تولى.

ماسەلە، ءدۇلدۇل اقىننىڭ شالقار دارياداي شالقىعان جىرلارىنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا ۇشقىنى جەتكەندىگى ەمەس. سول ۇشقىننىڭ جالىنعا اينالىپ، جالپاق جۇرتتىڭ جۇرەگىن جاۋلاۋىندا. كەزىندە:

«...تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرمىز، ءبىر كۇن كەمەگە»، - دەگەن قابان جىراۋدىڭ ءومىرى – ماڭگىلىك. ونىڭ ارتىندا قالعان ولمەس مۇراسى ومىرشەڭ دەمەكپىز.

راشيت قارەنوۆ،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى

---

كەنەۋلى ويلى، كەمەل ءتىلدى – قابىليسا جىراۋ

 بىزدەن ءۇش عاسىر بۇرىن، 1733-1824 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن قابىليسا (قابان) جىراۋ تۋرالى جازاردا داعدارىپ قالعانىمىز شىندىق. «بەس عاسىر جىرلايدى»، «جەتى عاسىر جىرلايدى» كىتاپتارىنا، ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرمەگەن، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلاماسىندا جوق، شىعارماسى تۋرالى مونوگرافيا جازىلماعان جىراۋ تۋرالى تارازىم ءادىل بولا الا ما؟ ولشەم، مولشەرىم سالماقتى شىعا ما؟ ءسۇيىنباي ارونۇلىنا، باقتىباي جولبارىسۇلىنا ۇستاز، قالقا جاپسارباەۆقا، كەنەن ازىرباەۆقا ءپىر بولعان اقىننىڭ ادەبيەت تاريحىنان العان ورنىن ءوزىمىزدى دە، وزگەنى دە شاتاستىرماي ايتىپ بەرە الامىز با؟ ماسەلە – وسىندا.

ادەبيەت تاريحىنداعى توقسان جولدىڭ تورابىن تۇتاس الساق، ارعى جاعاسىن حV عاسىرداعى اسان قايعىدان (اسان ءسابيتۇلى) باستايمىز دا، كول-داريا مول دۇنيەگە، وتكەن كۇن، كوشكەن ءداۋىر، كونە تىرلىككە كۇمپ بەرەرىمىز انىق. قۋاتتى لەكتىڭ شىنەن ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىر رۋىنان شىققان قابان جىراۋ، قابان اسانۇلىنىڭ جىرلارىنا زەر سالعىمىز كەلەدى. مول مۇرا قالدىرعان بولار، بىراق قولىمىزدا بارى – «بارىڭداعى تىڭداڭدار»، «ىرىس الدى – ىنتىماق»، «ارعىماق جابى كورىنەر»، «تامشىدان تەڭىز مولايىپ»، «بارلى، بارلى، بارلى تاۋ»، «جەر ويپاڭى بىلىنبەس»، «قارىنباي» (قيسسا) شىعارمالارى مەن تۇمارشامەن جانە تاۋتان قىزبەن ايتىسى. نەگە از؟ مۇمكىن جوعالعان، جويىلعان جادىگەرلەر قاتارىندا كەتكەن بولار... الدە؟! الدە، قوجا احمەت ياسساۋيدى وزبەك عالىمدارىنىڭ ادەبيەت تاريحىنان ءوشىرىپ تاستاعانىنداي قيانات پا ەكەن؟ قىرعىزداردىڭ مولدا قىلىش مۇراسىنا ۇركە قاراعانىنداي، ىلىك ىزدەۋشىلەر بولدى ما؟ وزىمىزدە دە مۇنداي كەسىرلى كەساپاتتار مىڭ سانداپ كەزدەسەدى عوي. «شورتانبايدىڭ قايشىلىعى مول مۇراسىن اتادى» دەپ، س. تەلجانوۆتى، «دۋلاتتى قۇلاعىنان تارتىپ كوتەرە بەرەدى» دەپ، حانعالي سۇيىنشاليەۆتى، «اقىلبەك سابالوۆتى قاتارعا قوسامىن دەپ قارا تەرگە ءتۇستى» دەپ، بەلگىباي شالاباەۆتى ات قۇيرىعىنا بايلاۋعا ءازىر تۇردىق ەمەس پە؟

اتادان ۇل، انادان قىز، كەشەگىدەن بۇگىن وزعان كەزدە ەسىمىزدە جوق ەجەلگى ۋاقىتقا، ونىڭ ادەبيەتىنە مىنەزدەمە قالاي بەرىلەدى؟ جازۋ كۇيىندەگى ماعلۇمات تىپتەن جوقتىڭ-قاسى. كارىقۇلاق ەسكى كىسىلەر ازايعان، اۋىزشا ۇلگىلەر دە جوققا ءتان. ولاردىڭ مۇراسى بەرگى زامانعا جالپى ەلدىڭ ۇعىمى، جالپاق جۇرتتىڭ كوزقاراسى، حالىقتىڭ، ءتىپتى، رۋىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى ارقىلى كەلەدى. ءيا، شىعارمالارى داۋ-ءدۇدامالدى اقىندار – ءحVىىى عاسىر اقىندارى.

مۇڭ مەن نالا، ىزا مەن كەك، ارمان مەن مۇرات كوركەم ءسوز ارقىلى ءورىس تاباتىن. سول كەزدىڭ ميتينگىسى مەن كونفەرەنتسياسى، دەباتى مەن فورۋمى جىراۋلاردىڭ وتتى جىرلارى ەدى. ولار ەل تىلەگىنىڭ جوقشىسى، سول زاماننىڭ شەجىرەشىسى، جىلناماشىسى. كەيىنگى، ادەبيەت تاريحى زەرتتەلە باستاعانداعى ولاردىڭ يدەولوگياعا جاقپاعان ەرەكشە تۇستارى – قوعامدىق قۇرىلىسقا ۇنەمى وپپوزيتسيادا بولۋلارى. ساياسات وزىنە جاقپاعانداردىڭ ءوزىنىڭ دە، مۇراسىنىڭ دا كوزىنە تۇز قۇيىپ جىبەردى عوي.

ەلگە ۇيىتقى، اقىلگوي بولعان بىرەگەي جىراۋدىڭ ەل ۇستانىمىن ايقىنداپ بەرەر كەنەۋلى دۇنيەلەرى شاڭ بولىپ ءبىر ارحيۆتە جاتىر-اۋ دەپ تە ويلايمىن.

كوشپەلى تىرلىك كەشكەن حالىقتىڭ ءوز اقىندارىنا ءىلتيپاتى بولەك ەدى. ءدال دە، دولبارلاپ تا، نوبايلاپ تا قاسيەت قوندىرعان. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قابان اقىن دا «اۋليە» دەگەن اتقا يە بولعان. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى م. جولداسبەكوۆ قابان اقىننىڭ الداعىنى بولجايتىنىن اۋليەلىگىن بەينەلەيتىن ەلگە بەلگىلى اڭىزدى مىسال رەتىندە كەلتىرەدى.

اڭىز جەلىسى بويىنشا، قابىليسا ءبارىنىڭ دە دۇنيەدەن وزعان سوڭ، تىنىم تاۋىپ، مازارى تۇرار جەرىن ءدال تاپقان. عالىم اعامىز بارىنەن ۇلكەنى قابان جىراۋ ەكەن دەيدى. وتەگەن باتىر 1699-1773, رايىمبەك باتىر 1705-1785, قابىليسا (قابان) جىراۋ 1733-1824 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ەكەن(؟!). قابىليسا وتەگەن باتىردان 34 جاس، رايىمبەك باتىردان 28 جاس كىشى. اڭىز دا راس شىعار، اۋليەلىگىنە دە داۋىمىز جوق. ادەبيەت تاريحىنىڭ بار ماسەلەلەرى دالمە-ءدال كەسىلىپ-ءپىشىلىپ قويعان دەي المايمىز. ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. تەك كەيىنگى ۇرپاققا نە نارسەنى دە ۇساق-تۇيەك دەمەي، شاما كەلسە دۇرىسىنان جەتكىزۋ. ابىز اقىننىڭ تۋعان جىلىن انىقتاپ، عۇمىر كەشكەن ۋاقىتىن ناقتىلاپ، ءبىر مامىلەگە كەلتىرۋ كەرەك. بۇنى دا ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق.

قابىليسا جىراۋ شىعارمالارى ناقىل، قاناتتى سوزدەردەن قۇرالعان فيلوسوفيالىق تولعاۋلار، مورال، ەتيكا تاقىرىپتارىن، ەلەۋلى قوعامدىق ماسەلەلەردى كوتەرگەن كوركەم جىرلاردان تۇرادى:

«ويلاپ تۇرساق، جىگىتتەر،

كوپ قوي ءبىزدىڭ قاتەمىز.

ءاربىر ءسوزدى كوپ سويلەپ

كوپ كۇناعا باتامىز»

* * *

«ۇياتتىڭ يمان قابى دەر،

يماندىدا ۇيات بار.

كوپشىلىككە جاققان جان،

باسىنا جاققان شىراق بار.

ءفاني تۇرماق باقيدا،

مىنەتۇعىن پىراق بار.

ەشكىمنىڭ قاقىن جەمەڭدەر.

اقىرەتتە سۇراق بار» ، - دەپ، كەنەۋلى ويدى كەمەل تىلمەن جەتكىزگەن ەكەن ءدۇر جىراۋ. بۇرىنعىلاردىڭ دا، قازىرگىلەردىڭ دە كوڭىل پەرنەسىن ءدوپ باسىپ تۇر. اسىرە دىنشىلدىك سارىن ەمەس، «اقىرزامان كەلدى» دەپ جىلاپ تۇرعان جوق. بولاشاقتى بۇلدىرعا تىرەمەيدى. ەل ۇستانىمىن ايتادى. 1733 جىلى تۋىپ، 15 جاسىندا توپقا ءتۇسىپ جۇرگەن دارا جىراۋدىڭ جاۋگەرشىلىك زاماندا باتىر، قولباسى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان سول تۇستا شىعارماشىلىعى باسەڭ تارتىپ قالۋى دا مۇمكىن. شىعارما – اقىن جانىنىڭ لەبى، ىشكى داۋىسى. قابىليسا جىراۋدىڭ ولەڭدەرىندە كونە داستۇرلەردى ۇلگى تۇتۋ دا بار، ودان گورى اعارتۋشىلىق يدەيالارى باسىم. «نە قيىن؟ نە قىمبات؟»، «دۇنيەدە نە جەتىم؟»، «نە ارتىق جانە نەشە جۇپتى بار؟»، «كىم جاقىن؟» دەگەن ولەڭدەرىنە تاريحي وقيعالاردىڭ بوياۋى سىڭگەن، ولەڭنىڭ ءوز ءۇنى بار. بويىنا سان قىرلى قابىلەت دارىتقان جىراۋ تاۋتان جانە تۇمارشا دەگەن قىزدارمەن ايتىسقا تۇسكەنىن ايتىپ وتتىك. ايتىستا ءبىلىمدى، تاپقىر، اقىلدى مادەنيەتتى بولماساڭ، ءباسىڭ تومەندەيدى. قۇنىڭ تۇسەدى. ەل ءىلتيپاتىن جوعالتادى. وسى ايتىستا دا الىمدى-شالىمدى بولىپ، مەرەيى ۇستەم تۇسكەن ەكەن. جىراۋ – ولەڭشى ەمەس. كەلەشەك زاماننىڭ بولجاۋشىسى. نە ايتسا دا، كوپتىڭ دەرتىن ايتادى. ءسوزى ەلگە ەم-ءدارى بولعاندىقتان، جۇرت بي سايلايدى. حالىقتىڭ قالاۋلىسى دا، ەلدىڭ ەلەۋلىسى دە، قاۋىمنىڭ باتاگويى دە بولعان جىراۋلار قيۋى قاشىپ، ەل اراسى اشىلعاندا تابىستىراتىن، جول نۇسقايتىن كەمەڭگەر، جەر تاڭداۋدا، ەل تاڭداۋدا، كوشۋ-قونۋدا، سوعىسۋ مەن بىتىمدەۋدە دە جۇرت بي بولعان، قولباسشى بولعان جىراۋدىڭ سوزىنە توقتاساتىن. قابىليسا (قابان) جىراۋدىڭ قوعامداعى، ادەبيەت تاريحىنداعى ورنى سول بيىكتە.

ءدىلدار مامىرباەۆا,جازۋشى، حالىقارالىق

«الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

---

«...ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە تامام اقىن!»

كەنەن ازىرباەۆ

قابان (قابىليسا) اسانۇلى

(مونوگرافيا)

(1686–1776)

ۇستازى سۇيىنبايدىڭ قابان اقىن

قازاق ساحاراسىندا اقىندىق، جىراۋلىق، جىرشىلىق ونەردە وزىندىك ورنەگى، قولتاڭباسى بار مەكتەپتىڭ ءبىرى – جەتىسۋ جىراۋلىق، جىرشىلىق، اقىندىق مەكتەبى دەسەك، وسى مەكتەپتى قالىپتاستىرعان، كەمەلىنە كەلتىرگەن قابان جىراۋ، ءسۇيىنباي اقىن جانە جامبىل جاباەۆ.

اۋىز ادەبيەتى جانرىنىڭ ىشىندە جىراۋلىق، جىرشىلىق ونەرمەن قاتار ايتىستىڭ ەرەكشە دامۋى كەزىندە جەتىسۋ اقىندىق، جىر مەكتەبىنىڭ ورنىن ەرەكشە كورسەتتى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا جەتىسۋ جىراۋلىق، اقىندىق، جىر ايتۋ داستۇرىنە سۇبەلى ۇلەس قوسقان ءدۇر دۇلدۇلدەردىڭ قۇتتى قاتارىندا قابان (قابىليسا) اسانۇلى باستاعان ءسۇيىنباي ارونۇلى، باقتىباي جولبارىسۇلى، جامبىل جاباەۆ، قۇلانايان قۇلمانبەت، سارىباس، سارا تاستانبەكقىزى، اسان بارمانبەكۇلى، تۇبەك بايقوشقارۇلى، كودەك بايشاعىرۇلى، بولتىرىك اتاحانۇلى، ءماۋلىمباي ساياقبايۇلى، كەنەن ازىرباەۆ سەكىلدى مايتالمانداردى، بارماق مۇقانباەۆ، ماقىش رايىمبەكوۆ، شۇكىتاي  ابدىكارىمۇلى، قالقا جاپسارباەۆ، ۇمبەتالى كارىباەۆ، تەمىرعالي رۇستەمبەكوۆ، ارتىق جەكسەنباەۆ، قۋات تەرىباەۆ، ابدىعالي ساريەۆ، ءسايادىل كەرىمبەكوۆ، بالتاعۇل بيگەلديەۆ، ەسداۋلەت كاندەكوۆ، ارقاباي مايكوتۇلى، ومىرزاق قارعاباەۆ سيقتى ساڭلاقتاردى اتاۋعا بولادى.

جەتىسۋ جىراۋلىق، اقىندىق داستۇرىنە كوز سالعاندا، بۇل اڭىز ايماقتاعى جىراۋلىق، اقىندىق ءداستۇردىڭ ءتۇپ نەگىزى ءبىر بولعانىمەن، دامي كەلە ءتورت سالاعا جىكتەلگەنىن، بىراق، ءبىر-بىرىنەن الشاق كەتپەي، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ وتىرعانى انىق بايقالادى.

كەزىندە سىر بويىندا تۋىپ، جەتىسۋ جىراۋلىق ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن سالعان قابان (قابىليسا) جىراۋ مەكتەبىن جالعاستىرۋشى باقتىباي جولبارىسۇلى، قالقا جاپسارباەۆ، ءماۋلىمباي ساياقبايۇلى، قىدىرالى، تەمىرعالي رۇستەمبەكوۆ، ارتىق جەكسەنباەۆ، قادەن بالعىنباەۆ، ابىكەن سارىباەۆتار اقىندىقتىڭ وزىندىك ايتىس مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ، ونى كۇنى كەشە جۇماش وسپانبەكوۆا، اباي اسىلباەۆ، اسەت كەرىمبەكوۆ، بۇگىن بالعىنبەك يماشەۆ، ايتاقىن مەن جانداربەك بۇلعاقوۆتار جالعاستىرىپ وتىرسا، قابىليسانىڭ جيەنى ءسۇيىنباي ارونۇلى ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىردى.

ءسۇيىنبايدىڭ شاكىرتى جامبىل جاباەۆتىڭ ەرەن دارىنى ارقاسىندا بۇل مەكتەپ سارىباس، كەنەن ازىرباەۆ، ۇمبەتالى كارىباەۆ، بارماق مۇقانباەۆ، ءسايادىل كەرىمبەكوۆ، ابدىعالي ساريەۆ، نۇريلا ابەنقىزى، شۇكىتاي  ابدىكارىمۇلى، ەسداۋلەت كاندەكوۆ، ماقىش رايىمبەكوۆ، ومىرزاق قارعاباەۆ جانە ونىڭ كەيىنگى جالعاستىرۋشىلارى الىمقۇل جامبىلوۆ، ءاسىمحان قوسباساروۆ، اياز بەتباەۆ، ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ، نادەجدا لۋشنيكوۆا، ت.ب. تالانتتار ارقىلى ەرەكشە تانىلدى.

ال جەتىسۋ ولكەسىندە تاعى ءبىر وزىندىك ورنى بار اقىندىق مەكتەپ – قۇلانايان قۇلمانبەت دامىتقان ورتا. كەشەگى اسان بارمانبەكۇلى، بولتىرىك اتاحانۇلى، كودەك بايشاعىرۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى، قاپەز بايعابىلۇلى، اجەك مىرزاۇلى، كەيىنگى شاكەن شاپيەۆ، ءناسىلحان توقتاسىنوۆا، حاسەن ساماتىروۆ، ورازالى دوسبوسىنوۆ، بيعايشا مەدەۋوۆا جانە ت.ب. وكىلدەرى بار بۇل مەكتەپتىڭ دە سۋىرىپ-سالما ونەرمەن قاتار، قيسسا - داستاندار جىرلاۋدا وزىندىك قولتاڭباسى ەرەكشە. ونىڭ ءبىر عانا مىسالى رەتىندە جامبىلدىڭ «كورۇعلى» جىرىن قۇلمامبەتتەن ۇيرەنۋىن ايتۋعا بولادى.

ال،  جەتىسۋ ولكەسىندەگى ءوز ونەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن تاعى ءبىر مەكتەپ – اباي داستۇرىنە بوي الدىرىپ، سۋىرىپ سالما ونەردى جازبا ادەبيەت داستۇرىمەن ۇشتاستىرعان كەشەگى سارا تاستانبەكقىزى، اسەت نايمانباەۆ، قۋات تەرىباەۆ، مۇقاش بايباتىروۆ، قانابەك رايسوۆ جانە بۇگىنگى جۇماش وسپانبەكوۆا، حانشا دۇكەنوۆالار دامىتقان باعىت. بۇل مەكتەپتەردىڭ ارقايسىنىڭ ەرەكشەلىگىن اجىراتا، تەرەڭدەتە زەرتتەۋ ءالى كۇنگە كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە ەكەنى داۋسىز.

جامبىل جاباەۆتىڭ اتىنىڭ الەمگە تانىلۋى ارقىلى كەزىندە ءسۇيىنباي ارونۇلى شىعارماشىلىعىن زەردەلەۋ قولعا الىنىپ، ونىڭ مۇرالارى جينالىپ، جاريالانىپ، زەرتتەلە باستاعان. ال، وسى مەكتەپتىڭ نەگىزىن سالعان قابان جىراۋ اسانۇلىنىڭ، باقتىباي جولبارىسۇلىنىڭ، قۇلانايان قۇلمامبەتتىڭ شىعارماشىلىعى كەيىنگى جىلدارى عانا جينالىپ، باسىلىپ، زەرتتەلە باستادى.

جەتىسۋ اقىندارىنىڭ ءبارى باس يگەن دارا تۇلعا، داۋىلپاز جىراۋ – قابان (قابىليسا) اسانۇلىنىڭ (1686– 1776) ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى كەيىنگى كەزدەرى كوپتەگەن ءىس-شارالاردىڭ قولعا الىنۋى قابان جىراۋدىڭ باعاسىن بەرەتىن، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءحVىى-ءحVىىى عاسىرداعى بەلگىلى جىراۋ، اقىندارى قاتارىندا ادەبيەت تاريحىنان ءوزىنىڭ ءتيىستى ورنىن الاتىن كۇندەر دە الىس ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.

م.اۋەزوۆ «جەتىسۋ ايتىس ونەرىنىڭ التىن دىڭگەگى» دەپ اتاعان، جەتiسۋ اقىندارىنىڭ اقتۇيعىنى بولعان ءسۇيiنبايدىڭ ۇستازى ءارى ناعاشىسى – جالايىر قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلى تۋرالى اكادەميك، پروفەسسور م.اۋەزوۆ «ايتىس اقىندارى»، «قازاق ادەبيەتى تاريحى» اتتى ەڭبەكتەرىندە [1, 281]، اكادەميك س.مۇقانوۆ ادەبيەت تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەرىندە قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان [2, 26].

جەتىسۋ اقىن-جىراۋلارى ءپىر تۇتقان اتاقتى قابان (قابىليسا) اسانۇلى – ءارى جىراۋ، ءارى ساۋەگەي ابىز، ءارى ايتىسكەر اقىن، ەل بىرلىگىن قورعاعان باتىر، داناگوي اقىلشى بولعان تۇلعا.

ۇزاق جىلدار بويى كوزدەن سىرت، كوڭىلدەن قالىس، زەرتتەۋدەن تىس قالىپ كەلگەنىمەن، قابان جىراۋدىڭ قازاق جىراۋلىق داستۇرىندەگى، جەتىسۋ اقىندىق مەكتەبىن قالىپتاستىرۋداعى ورنى ەگەمەندىگىمىزدى العان كەزەڭدەردە بيىك مىنبەلەردەن، دۋالى اۋىزداردان ايتىلا باستادى.

جامبىل جاباەۆتىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويىن اشۋ كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ: «جاكەڭنىڭ ءوزى جىرلاعانداي ونىڭ ءسۇيىنباي سىندى ۇلگى العان ۇستازىنىڭ ار جاعىندا سۇيەكەڭمەن تۇستاس مايكوت، قابان، باقتىباي، قۇلمامبەت، وزىمەن تۇرعىلاس سارىباس، قۋاندىق، امىرلەر، سوناۋ سىپىرا، اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز، بۇقار، بازار، اقتامبەردى، ۇمبەتەيدەن باستالىپ، شال، ماحامبەت، دۋلات، مۇرات، شورتانباي، نىسانبايلارعا كەلىپ ۇلاسقان اقىن، جىراۋلار مەن جىرشىلار مەكتەبىنىڭ يگى ءداستۇرى جاتىر»، - دەگەن ەدى [3] .

سونىمەن قاتار، كەزىندە ءسۇيىنباي، باقتىباي، كەنەن، قالقا، ت.ب. اقىنداردىڭ جىر-تولعاۋلارىنداعى قابان جىراۋ تۋرالى دەرەكتى جولداردان بولەك، م. اۋەزوۆ جانە ت.ب. كوپتەگەن عالىمدار ەڭبەكتەرىندە قابان جىراۋ تۋرالى ءبىرشاما مالىمەتتەر جيناقتالعان.

جىراۋلىق پوەزيا – عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن ءسوز ونەرىمىزدىڭ اسىل مۇراسى، دامىعان ۇلت ادەبيەتىنىڭ عاجاپ كوركەمدىك بەلگىسى.

حV-حVIII عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسى – ءومىردى تانىتۋشىلىق، فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق ماعىناسى مول مۇرا. اقىن-جىراۋلار ولەڭ-جىرلارىمەن، ونەگەلi iسiمەن حالىققا بەلسەنە قىزمەت ەتiپ، ەل ۇيىتقىسى، ءتالiم-تاربيە مەكتەبiنiڭ ۇستازى بولا بiلدi.

بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلۋ ءۇشىن ونىڭ ادەبيەتىن، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن جەتىك ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى ءسۇت بەتىنە شىققان قايماقتاي كوزگە كورىنىپ تۇرماق.

قابان جىراۋدىڭ ءوز زامانىنىڭ ۇلى تۇلعاسى بولعاندىعىنا بىرىنشىدەن، قولىمىزعا تۇسكەن جىر-مۇرالارى دالەلدىك ەتسە، ەكىنشىدەن، ونىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى، «اقىندىق قابان اتالارىنان دارىعان» دەپ ساناعان اقىنداردىڭ سوزدەرى بۇعان كۋا. بۇل رەتتە سارىباس، ەسەنگەلدى، قىدىرالى، ءماۋلىمباي، تەمىرعالي، ارتىق، ابىكەن، اباي، ءابدىراحمان، تۇلكىبەك، بالعىمبەك، ايتاقىن، جانداربەك سىندى اقىنداردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ ءوتۋ ورىندى.

كەزىندە قازاق ادەبيەتى تاريحىن داۋىرلەرگە بولۋگە بايلانىستى ق.جۇماليەۆتىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىن بۇقار جىراۋدان باستاپ، ال، «ودان بۇرىنعى ادەبيەت – فولكلورلىق مۇرالار» دەگەن پىكىرى جانە سۋىرىپ سالما ونەر يەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءدىني ۇستانىمدارىنا بايلانىستى كوپتەگەن جىراۋلار مۇرالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قابان، بازار سەكىلدى جىراۋلار شىعارماشىلىعىن ەرتەرەك زەرتتەۋگە، ادەبيەتىمىزدىڭ بايىرعى ءتول تاريحي باستاۋلارىنا ءتان ءداستۇر ۇلاسۋىن ايقىنداۋ مەن دالەلدەۋگە كەدەرگى كەلتىرگەنى دە راس[4].

سونداي-اق، ءسۇيىنباي، جامبىل، باقتىباي، سارىباس، قۇلمانبەت سەكىلدى ۇلى تۇلعالارعا قابان جىراۋ، ءارى ۇستاز، ءارى باس بولعاندىعىنا مىسالدار مول.

قىرعىز رەسپۋبليكاسى ش.ايتماتوۆ اتىنداعى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا ساقتالعان سۇيىنبايمەن ارىستانبەكتىڭ ايتىسىنداعى اقىن ءسۇيىنبايدىڭ: «سەندەردە قابانداي جىرشى كىم بولعان؟» - دەپ باستالاتىن جىر جولدارى دا وسى ويىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى.

XV-XVIII عاسىرلارداعى جىراۋلار ەلدىك، ەرلىك، ءومىر، ءدىن، زامان حاقىندا تولعاعان بولسا، ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن اقىندار جىراۋلىق ءداستۇردى دامىتۋمەن قاتار، شىعىس پوەزياسى داستۇرىمەن ءومىردىڭ وتپەلىلىگىن جىرلاپ، ىزگىلىك پەن يناباتتى دارىپتەپ، اعارتۋشىلىق ناسيحاتقا باسا نازار اۋدارا باستادى. زامانىنىڭ ويلى پەرزەنتى رەتىندە وسى كەزەڭدەگى جىراۋ، اقىندار ءومىردىڭ سان الۋان ماسەلەلەرىن ساراپقا سالىپ، گۋمانيستىك تۇرعىدا فيلوسوفيالىق - ديداكتيكالىق ءتۇيىن-تۇجىرىمدار جاساپ، جەر مەن اتامەكەندى قورعاۋ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ماسەلەلەرىن دە جىرلاعان. ال بۇعان جىراۋلىق پەن اقىندىقتى قاتار الىپ جۇرگەن قابان جىراۋ جانە ونىڭ تۇستاستارى جول سالعان.

بۇنى قابان جىراۋدىڭ ءومىر ديالەكتيكاسىنا دا تەرەڭ كوز جىبەرگەن، دۇنيەنىڭ ءبىر قالىپتا تۇرمايتىنىن، ۇنەمى وزگەرىستە بولاتىنىن دۇرىس پايىمداعان، ادامگەرشىلىك ەتيكا، مورال ماسەلەلەرى كەڭ ورىن العان مىنا ءبىر تولعاۋىنان انىق بايقايمىز:

«الاردا اجال ادامدى جاڭىلدىرار،

ءومىردى قۋ اجالعا باعىندىرار.

ومىردەن اجال ۇستەم بولار سوندا،

ادامدى ەلپەكتەتىپ، تابىندىرار.

ءبىراز كۇن دۇنيەگە قىزىقتىرىپ،

ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ، مالىندىرار.

قۇرمەتتەپ دۇنيە، شىركىن، اينالدىرىپ،

موينىڭا گاۋھار، لاعىل تاعىندىرار.

كوتەرىپ كوڭىلىندى، كوتەرمەلەپ،

ارنەگە سوقتىقتىرىپ، قاعىندىرار.

كەي جاننىڭ مارتەبەسىن بيىك ەتىپ،

استىنا تاق، باسىنا ءتاج سالىندىرار» [5, 44].

جىراۋلار مۇراسىندا سول داۋىردەگى تالاي تايپالار، رۋلار، قازاق حالقى باسىنان وتكەرگەن تاريح ىزدەرى سايراپ جاتىر. ءار ءداۋىردىڭ ءىرى، ىرگەلى وقيعالارى، كورنەكتى ادامدارى تاريحي تۇرعىدا ناقتى، دالدىكپەن كورىنە قويماسا دا، جىراۋلار مەن اقىنداردىڭ ءوز باسىنىڭ جاعدايلارى،   جىر جولدارىندا كەزدەسەتىن ادامدارمەن قارىم-قاتىناسى، ولاردىڭ سىرتقى جانە ىشكى بەينەسىنىڭ كەيبىر كورىنىستەرى، سول زامانداعى بىرقاتار وقيعالارعا بايلانىستى دەرەكتەر انىق بايقالادى.

«قابان جىراۋدىڭ ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قازاق جىراۋ­لارىنىڭ ىشىندەگى ورنى قانداي، ول ءوز شىعارمالارىمەن اتالعان كەزەڭدەگى جىراۋلىق پوەزياعا نە قوستى، نەنى دامىتا ءبىلدى» دەگەندى جەتە ايتۋ ءۇشىن، ءبىز ءوز زەرتتەۋىمىزدە قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىن وزىنەن بۇرىنعى، وزىمەن تۇستاس جانە وزىنەن كەيىنگى جىراۋلار قازتۋعان، ۇمبەتەي، اقتامبەردى، بۇقار، بازار سەكىلدى جىراۋلار، شال، كوتەش سەكىلدى اقىندار شىعارماشىلىعىمەن سالىستىرا، ايتىلعان ويلارعا ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ تالداۋعا تىرىستىق.

ءداستۇرلى جىراۋلىق پوەزيانىڭ بەينەلەۋ تاسىلدەرىن جەتە مەڭگەرگەن قابان جىراۋ تۋىندىلارى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، ءوز زامانداسى بۇقار جىراۋ جانە وزىنەن بۇرىنعى جىراۋلار شىعارمالارى سەكىلدى ءحVىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءحVىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى جىراۋلىق پوەزيانىڭ قۇندى بولىگىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

قابان جىراۋ تۋرالى م.و.اۋەزوۆتەن باستاپ، ازدى-كوپتى پىكىر ايتقان ۇلى تۇلعالاردىڭ جانە م.جولداسبەكوۆ، و.يسمايلوۆ، ت.قاۋپىنباەۆ، و.جالايري، س.ءداۋىتوۆ، ا.قاناعاتوۆا، م.جىلقايداروۆ جانە ت.ب. عالىم، جازۋشىلار ەڭبەكتەرى وسى مونوگرافيالىق جۇمىستى جازۋعا كوپ كومەگىن تيگىزگەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون.

«الدەقاشان كوشىپ كەتكەن كوشتىڭ ورنىنان سونبەي قالعان شوق تاۋىپ الىپ، ونى ۇرلەپ، قايتا تۇتاتقانداي بولعان» بۇل ارەكەت وڭاي جۇمىس بولمادى. سولاي بولا تۇرسا دا «باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن» قابىليسا جىراۋدىڭ جىراۋلىق ونەردەگى العان ورنىن، ونىڭ قوعامدىق قىزمەتىن ايقىنداپ، قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى بۇقار جىراۋدان كەيىنگى الاتىن ورنىن بەلگىلەۋ كەيىنگى ۇرپاقتىڭ قاسيەتتى بورىشى ەكەنىن سەزىنىپ، ۇزاق جىلدار بويى باقتىباي، ءسۇيىنباي، جامبىل جانە ت.ب. اقىندار اۋزىنان تۇسپەگەن جىراۋدى ناسيحات­تاۋ بىزگە دە پارىز بولدى.

كەيىنگى ۇرپاق وكىلدەرى بولسا، قابان جىراۋدىڭ ءدىني، ۇلتجاندى كوزقاراستارىنا جانە ت.ب. شىعارمالارىنىڭ قۇندىلىقتارىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، جىراۋ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن اڭىزدان ارىلتىپ، «ناقتى باعاسىن بىزدەن دە تەرەڭىرەك بەرەدى» دەپ ويلايمىز.

تالاي جىلدار بويى ەرىنبەي، جالىقپاي تەر توگىپ، جىراۋدىڭ مۇرالارىن جيناعان، ساقتاعان، كەيدە بۇرىس، كەيدە دۇرىس بولسا دا ايتىپ، جازىپ قالدىرعان، ارنايى ماقالا، جيناقتار شىعارعان، ەسكەرتكىشتەرىن دە قويعان ب.توعىسباەۆ، و.يسمايلوۆ، ت.قاۋپىنباەۆ، م.جولداسبەكوۆ جانە ت.ب. وسى ەڭبەكتىڭ ىشىندە ارقايسىنىڭ ەڭبەكتەرىنە جەكە-جەكە توقتالعان ازامات­تار ەڭبەگىنە ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.

قابان جىراۋ جانە ونىڭ جىراۋلىق داستۇردەگى ورنى

قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ۇلتتىق جىراۋلىق ونەر حاقىندا، «جىراۋ» تەرمينى تۋرالى تەوريالىق ۇعىمدار ءارتۇرلى ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەنىمەن، بارلىق زەرت­تەۋشىلەر جىراۋ شىعارماشىل تۇلعا ەكەنىن باسا ايتادى.

جىراۋلار پوەزياسى – قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ قۇندى ءھام باسقا حالىقتاردا كەزدەسە بەرمەيتىن سۋىرىپ سالما ونەردىڭ وزىق ادەبي مۇراسى.

جىراۋلار پوەزياسىنىڭ قۇندىلىعى نەدە؟ م.اۋەزوۆ: «بۇل داۋىردەگى الەۋمەت تىرشىلىگىنىڭ، ەڭ شەشۋشى ماسەلەسىن ادەبيەت جۇزىنە ءتۇسىرىپ، العاشقى رەت قالىڭ ەل قامىن ويلاپ، كۇڭىرەنگەن قاريا – اسان. بۇل زامان سىنشىسى سويلەسە، شەشىلمەگەن جۇمباق، ءتۇيىنى شاتاسقان سوزدەردى عانا سويلەيدى، ءوزى تۋعان زاماننىڭ بەلگىلەرىن قاراپ، كەلەشەك زامان نە ايتارىن بولجايدى: ءسوزىنىڭ ءبارىن تەرەڭ وي، تەرەڭ ماعىنامەن اسپەتتەيدى. ايتپاق جايلارىن اشىپ، ۇعىمدى قىلىپ ايتىپ بەرمەيدى. ادەيى كومەسكىلەۋ، جۇمباق قىپ ايتادى. جىراۋدىڭ ءسوزى ماقساتسىز ايتىلمايدى. نە ايتسا دا كوپتىڭ مۇڭى، كوپتىڭ جايى تۋرالى، نە كوپكە ارنالىپ اقىل، وسيەت ەسەبىندە ايتىلادى»، - دەيدى [1, 181].

عالىمنىڭ وسى عۇلامالىق پىكىرىندە جىراۋلار پوەزياسىنىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك ءمانى تەرەڭ اشىلعان.

كورنەكتى عالىم، قازاقتىڭ داڭقتى جازۋشىسى، ادەبيەتتانۋشى م.ماعاۋيننىڭ: «قازاق حالقىنىڭ جالپى تۇركىلىك ورتاق ەتنوس قۇرامىنان ءبولىنىپ، دەربەس وردا قۇرعان حاندىق زامانى ءتورت عاسىرعا جۋىق ۇزاق داۋىرگە سوزىلدى. حV– ءحVىىى عاسىرلاردا جاسالعان ادەبيەت ەل مۇددەسىن، جۇرت مۇراتىن ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. جىراۋلار مۇراسى وزىندىك ءتۇر تاۋىپ، ايقىن ۇلتتىق سيپاتتا قالىپتاستى. الاشتىڭ جايساڭ جانىن، ءور رۋحىن بەدەرلەي تاڭبالاپ، كەلەر ۇرپاق ءۇشىن ەشقاشان ەسكىرمەس ۇلگىلەر تۋدىردى. كوركەمدىك تانىمنىڭ اسقار بيىگىنە كوتەرىلىپ، الەمدىك ورەدەگى ۇلى شىعارمالار قالدىردى»، – دەيدى [6, 13]. ياعني، جىراۋلار پوەزياسى – قازاق ءسوز ونەرىنىڭ الەمدىك كلاسسيكالىق پوەزيالار شوعىرىنا قوسىلاتىن ۇلتتىق رۋحاني قازىناسى.

قازاق ادەبيەتىندەگى جىراۋلار ءومىرناماسىنىڭ پايدا بولۋ، تۋ سەبەپتەرى، ونىڭ تولىعۋ، دامۋ، كەمەلدەنۋ كەزەڭدەرى، جەكەلەگەن جىراۋلاردىڭ ءومىربايان دەرەكتەرىن جۇيەلەپ، شىعارماشىلىق مۇراسىنىڭ ساقتالۋ، باسىلىم، زەرتتەلۋ جايى جونىنەن، جىراۋلار پوەزياسىنىڭ وزىنە ءتان كوركەمدىك وزگەشىلىكتەرى ۇزاق جىل بويى قازاق ادەبيەتىنىڭ بار مۇراسىن جيىپ، باعالاپ، سارالاپ، باستىرۋدىڭ تۇتاستاي شارۋاسىنىڭ اياسىندا قامتىلىپ كەلگەن ءىس. بىراق بۇل پروتسەسس بار شىعارماشىل تۇلعالارعا قاتىستى بىردەي جۇرگىزىلدى دەپ ايتۋ قيىن. وعان قوعامدىق، ساياسي جاعدايلار، شىعارماشىلىق تۇلعالاردىڭ ءدىني كوزقاراسى، ماڭايىندا ونىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى تالانت­تى شاكىرت­تەردىڭ، كوزى اشىق زەرتتەۋشىلەردىڭ بولۋىنا دا بايلانىستى بولعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. بۇل اتالعاندار قابان اسانۇلىنىڭ مۇرالارىن جيناپ، شىعارۋعا، ونىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى ورنىن ابدەن سارالاۋعا دا اسەرىن تيگىزگەنى راس.

قابان جىراۋدىڭ جىراۋلىق، اقىندىق پوەزياداعى ورنىن جەتە ءتۇسىنۋ ءۇشىن «جىراۋلىق، اقىندىق ءداستۇر دەگەندە عالىمدار قالاي تارازىلايدى، قانداي ءتۇيىندى ويلارمەن تولىقتىرادى» دەگەندى دە ايتا كەتكەن ءجون ءتارىزدى. سونىمەن قاتار، «قابان جىراۋدىڭ الدىندا، ارتىندا قانداي جىراۋ، اقىندار بولدى، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىمەن قابان جىراۋ شىعارماشىلىعى قالاي ۇندەسەدى، قالاي قاتار دامىعان» دەگەن ماسەلەر دە كوڭىل اۋدارۋدى كەرەك ەتەتىن سەكىلدى.

جىراۋلاردىڭ اتقارعان قىزمەتىن عالىمدار بىرنەشە سالاعا تاراتىپ قاراستىرادى. ءبىرىنشى قىزمەتى – ساۋەگەيلىگى، كورىپكەلدىگى، بولاشاقتى بولجاۋى.

نەگىزىنەن، جاۋگەرشىلىك ۋاقىتتاردا تۋىپ، تاريح كوشىنە ىلەسكەن جىراۋلىق ونەر «تۇلپار ءمىنىپ تۋ بايلاپ، جاۋعا شاپتىم ايعايلاپ» دەيتىن زامانداردىڭ اتىس-شابىس دەرەگى ەمەس، وتكىر، ءور، سۇلۋ ولەڭ، بابالارىمىزدىڭ ارمانى مەن اسقار ويى جاتقان سيقىرلى جىر دۇنيەسى ارقىلى بىزگە جەتىپ وتىر.

كەيىنگى كەزدەرى جىراۋلار پوەزياسى ادەبيەتتانۋ عىلىمىمىزدا، ادەبيەت تاريحىندا كوركەمدىك نەگىزدەرى جونىنەن دە، الەۋمەتتىك، تاريحي ءمانى جونىنەن دە جان-جاقتى قاراستىرىلىپ، جۇيەگە تۇسكەن ءسوز ونەرى.

بۇگىنگى كۇنى جىراۋلار پوەزياسى ەجەلگى تۇركى ادەبيەتىنە ءتان جالپى وسيەت شەڭبەرىنەن شىعىپ، قوعامدىق، الەۋمەتتىك وي-پىكىرلەردى بىلدىرەتىن، تۇتاس ەلدىڭ بولمىسىن كورسەتەتىن قوعامنىڭ وي اعىمىنا اينالدى.

جىراۋلار ءومىردىڭ ۇساق ماسەلەسىنە از ارالاسىپ، ءومىر، كوبىنەسە، زامان – ءداۋىر، وتكەن مەن بولاشاك، ادامگەرشىلىك، جاقسىلىق، جاماندىق جايلى ويلار، بولجاۋلار، قاعيدالى سوزدەر ايتىپ وتىرعان. بۇل تاقىرىپتاعى تولعاۋ سوزدەرىندە سەزىمگە بوي الدىرار ليريكا بولمايدى، كوبىنەسە، مەڭزەۋ، ماقال - ماتەلدەر رەتىندە كەلەتىن تولعاۋلار، تەرمەلەر بولىپ وتىرادى.

قابان جىراۋدىڭ جانە باسقا دا جۇزدەن جۇيرىك جىراۋلاردىڭ تۇركى رۋحاني دۇنيەسىنە جىراۋ دەگەن اتپەن تانىلعان تۇلعاسىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن، عالىمداردىڭ جىراۋ تەرمينىنە بەرگەن سيپاتتامالارىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، تەرمين توڭىرەگىندە بەرىلگەن تالداۋ، تۇجىرىمدارعا كوڭىل اۋدارا كەتەيىك.

ا.بۋداگوۆتىڭ ۇعىمدى تۇسىندىرۋىنشە: «جىراۋ – ءۇندىنىڭ اسىل تاس ماعىناسىنداعى سوزىنەن تۋى مۇمكىن»، - دەيدى [7, 12]. ۆ.جيرمۋنسكي مەن ح.زاريفوۆ: «جىراۋدى اقىن، شايىر ءتيپىنىڭ ەڭ كونە ءتۇرى»، - دەپ تانىعان [8, 27]. بۇل پىكىردى قازاق، قاراقالپاق، وزبەك، قىرعىز فولكلورشى عالىمدارى دا قوستاپ ءجۇر.

م.اۋەزوۆ: «جىراۋ دەمەك، اقىن دەۋ ەمەس. جىراۋدىڭ اقىن اتاۋلىدان، جىرشىدان بولەك ءوز جانرى بار.

بۇنىڭ ءوز شىعارماسى – تولعاۋ. جىراۋدىڭ ماقساتى مىندەتى – نە بولسا سول، كوڭىل اشار ، الدەنە دەرلىكتەي ءسوزدى ايتۋ ەمەس. ول زامان سىنى، مەزگىل، ءداۋىر بولجامىن، تاريحي وقيعانىڭ مازمۇن باعاسىن ءسوز قىلادى. كوبىنەسە ءارى جىراۋ، ءارى بي بولادى» [1, 156]، - دەپ باعالاسا، پروفەسسور ن.سميرنوۆا: «جىراۋ ءسوزىنىڭ ماعىناسى «جىر ايتۋشى» دەگەن ءسوز. بۇل جىر ايتۋشىلار ينستيتۋتى قانشالىقتى كونە بولسا، اتاۋى دا سونشالىقتى كونە»، - دەپ جازادى [9, 40].

پروفەسسور ە.ىسمايىلوۆ ن.يلمينسكيدىڭ پىكىرىنە جانە تاتار تىلىندە «جىرۋ»، «جىرۋچە» سوزدەرىنىڭ «جىر» سوزىمەن ماعىنالاس ەكەندىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، «جىراۋ» ءسوزىن «جىر»، «جىر ايتۋشى»، «جىرلاماق» سوزدەرىمەن بايلانىستىرىپ، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى «تاريحي جىر ايتۋشى، بولاشاقتى بولجاۋشى» ەكەندىگىن ايتادى [10, 40]. جىراۋ دەگەن تەرمين جىرلاۋ، جىر ايتۋ، جىرلاماق سوزىنەن كەلىپ شىققانى ءسوزسىز. مۇنىڭ ءتۇپ توركىنى بايىرعى جىر، جىرشى دەگەن ۇعىمدارمەن استاسىپ جاتىر.

ش.ءۋاليحانوۆ كەزىندە «جىردىڭ بەلگىلى ءبىر اۋەنمەن، قوبىز سۇيمەلدەۋى ارقىلى ورىندالىپ، باتىرلاردىڭ ەرلىك ىستەرىن دارىپتەۋگە قۇرىلاتىنىن» ايتا كەلىپ: «جىر دەگەنىمىز – راپسوديا. جىرلاماق ەتىستىگىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر اۋەنمەن جىرلاۋ ماعىناسىن بىلدىرەدى. ءبىر جايت: باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىكتەرىنە قاتىستى وقيعانىڭ ءبارى قارا سوزبەن باياندالادى، جىر پوەما قاھارمانى مەن باستى كەيىپكەرلەردى سويلەتۋ قاجەتتىگى تۋعان كەزدە عانا قولدانىلادى»، - دەپ جازدى [11, 120]. راس، جىر, جىرشى دەگەن ۇعىمدار ادەبيەت­تىمىزدە ەرتە كەزەڭدەردە-اق تۋىپ، قالىپتاسقان. بۇعان ءوز جانىنان شىعارىپ ايتۋعا مۇمكىندىگى بار الۋان ءتۇرلى سۋىرىپ سالما اقىندار جاتقىزىلىپ كەلگەن.

قۇربانعالي حاليدۇلى – قازاقتاعى جىر, ولەڭنىڭ ءتۇر، مازمۇن قۇرىلىسىنداعى ايىرماشىلىق بەلگىلەرىن العاش تانىپ، اڭگىمەلەگەن عالىم. ول اقىن مەن جىرشىنىڭ ولەڭشىلەردەي ەمەس، ءوز جانىنان شىعارىپ ايتاتىن دارىن قاسيەتى بار دەپ ساناپ: «اقىنداردىڭ ءبىر بولىگىن جىرشى دەيدى. بۇلار اقىنمەن تەڭ تۇسەدى. شىعارمالارىندا ايىرماشىلىق بار. اقىن شىعارماسىن ءولەڭ دەيدى. ولاردىڭ ءبىر جولى ءتورت نەمەسە ودان دا كوپ سوزدەن تۇرادى. ال جىر بولسا، ودان گورى قيسىنعا قۇرىلعان، قيىننان قيىسقان ءۇش سوزدەن تۇرادى. مىسالى، بۇحار جىرشىنىڭ جىرى، اسان اتانىڭ ماقال سوزدەرى جانە ابىلاي حان قايتىس بولعانداعى بۇحاردىڭ كوڭىل ايتۋى دا جىرعا جاتادى»،دەپ تۇيىندەيدى [12, 35 ]. ۆ.رادلوۆ جىردى شۋماققا بولىنبەيتىن يمپروۆيزاتسيا، «قايعىلى جىر – جوقتاۋ» دەپ جىكتەپ، ال، «جىراۋدى – جىرشى, كونەنى جىرلاۋشى جانە الدىن بولجاۋشى»، - دەپ تۇيەدى. قازاق جىرىنىڭ كونە سيپاتىن: «قايسىبىر جىرلاردا كونە تۇرىك ۇيقاستارىنىڭ زاڭدىلىق ىزدەرى سايراپ جاتىر، بۇنى، اسىرەسە، سونداعى الليتەراتسيا، اكروستيح جانە ىشكى ۇيقاستار مەن كونە ماتەلدەردەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى» [13, 35]، - دەپ تۇسىندىرەدى.

پروفەسسور ە.ىسمايىلوۆ جىراۋلاردىڭ قوعامداعى ءرولىن اسا جوعارى باعالاي كەلىپ: «جىراۋلار ءومىردىڭ ۇساق ماسەلەسىنە از ارالاسىپ، كوبىنەسە زامان-ءداۋىر، وتكەن مەن كەلەشەك، ادامگەرشىلىك، جاقسىلىق پەن جاماندىق جايىندا ويلار مەن بولجاۋلار، قاعيدالى سوزدەردى ايتىپ وتىرعان» [10, 39-42] ، - دەپ وي تۇيسە، ءا.مارعۇلان: «جىراۋ – رۋ باسى اقساقال، حالىقتىڭ كوكەيتەستى ارمانىنىڭ مۇڭشىسى، جىرشىسى رەتىندە وتە قاجەتتى تۇستاردا عانا بولماسا، سۋىرىپ سالىپ جىرلاي بەرمەگەن. ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن جىراۋلارعا جۇرت بولاشاعىنا قاۋىپ ءتونىپ، قالىڭ بۇقارا جول تابا الماي، تىعىرىققا تىرەلگەن ەكىتالاي اۋىر ساعاتتاردا عانا اقىل سالىپ، كەڭەس سۇرايتىن بولعان. بولاشاقتى بارلاپ، بولجام ايتۋ – كورەگەن دە بىلگىر، جامپوز جىراۋلاردىڭ پوەتيكالىق ونەردىڭ باستى ءتاسىلى بولىپ سانالعان. قازاق جىراۋلارى ەپيكالىق جىردى جاساۋشىلار بولۋىمەن قاتار، قوعامدىق ءومىردىڭ بارىسىن، بولاشاقتى بولجاپ ايتاتىن جەكە پروفەسسيونالدىق توپتىڭ دا ءىرى وكىلدەرى»، - دەپ جازادى [14, 146].

اكادەميك ز.احمەتوۆ جىراۋدىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتىن ەپوستىق جىرلارمەن بايلانىستىرا قاراپ: «جىراۋلار تۆورچەستۆوسىنىڭ جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى، ولار ءوز جىرلارىن قازاق حالقىنىڭ كونە پوەتيكالىق ۇلگىسى – تولعاۋلار ارقىلى تاراتقان. جىراۋ ءسوزىنىڭ كوپ ماعىناسى ەپوستاردا عانا ساقتالىپ قالعان. مۇنى ەپوستىق كەيىپكەرگە اينالعان، سىپىرا بەينەسىنەن انىق اڭعارامىز. بەرتىن كەلە، بۇل ۇعىم وزگەرگەن، جاڭا ماعىناسىندا قولدانا باستادى»، - دەپ تۇيىندەيدى [15, 65].

ءا.قوڭىراتباەۆ: «ەرتەگى، ۇساق سالت جىرلارى ءجاي ايتۋشىلاردان باستالسا، ەپوس پروفەسسيونال جىراۋلاردىڭ ۇلەسىندە بولعان. بۇل – ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنداعى وزگە دە قايتالانباس باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى»، - دەپ تۇيىندەيدى [16, 38].

قازاق جىراۋلارىنىڭ سان عاسىرلىق شىعارماشىلىعىن نەگىزىنەن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعان ءجون سياقتى. ءبىرىنشى توپقا جىراۋلىق ءداستۇردىڭ نەگىزىن قالاعان العاشقى وكىلدەرى قورقىت، اتالىق (كەتبۇعا), سىپىرا جىراۋلار جاتادى. بۇل ءداۋىر ءحى-ءحىV عاسىرلاردى قامتيدى. جىراۋلىقتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن بەلگىلەيتىن ەكىنشى توپقا اسان قايعى، قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت شىعارمالارى كىرەدى. مۇنىڭ كەزەڭى – حV-ءحVى عاسىرلار. ءۇشىنشى توپتى جىراۋلىقتىڭ ابدەن تولىعىپ، كەمەلدەنگەن كەزەڭىندەگى وكىلدەرى ۇمبەتەي، جيەمبەت، تاتىقارا، اقتامبەردى، بۇقار، قابان جىراۋلار قۇرايدى. بۇعان ءحVىى – ءحVىىى عاسىرلار جاتادى.

بۇقار، قابان جىراۋلار – ۇلتتىق، ءتول ادەبيەتىمىزدى جاڭا تاريحي كەزەڭدە، حاندىق ءداۋىر ىدىراي باستاعان، ەل باسىنا قيىن قاتەر تونگەن، كونەدەن جەتكەن جىراۋلىق ءداستۇردىڭ سايابىر تابا باستاعان – XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ادەبيەتتى ءداستۇرلى وي-تولعانىسىمەن، كوركەمدىك ءسوز ورنەگىمەن ءارى قاراي دامىتقان تۇلعالار. بۇلاردىڭ جىر-تولعاۋلارى سول تاريحي ءداۋىردىڭ كوركەمدىك كورىنىسى ەكەنى ءسوزسىز. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى، XVIII عاسىر ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى رەتىندە بۇقار جىراۋ پوەزياسى ارنايى زەرتتەلىپ، مونوگرافيالار جازىلىپ، قازاق ادەبيەتى تاريحىنان ءوزىنىڭ زاڭدى ورنىن السا، قابان جىراۋ شىعارمالارى كەيىنگى ونشاقتى جىلداردا عانا جاريالانىپ، تولىققاندى زەرتتەۋلەرگە ەندى عانا ىلىنە باستادى.

ءوز جانىنان سۋىرىپ تولعاۋ ايتاتىن، ەپوستىق مۇرالاردىڭ العاشقى جەلىسىن تۋدىرعان جىراۋلار XV عاسىردا عانا تۋا سالعان جوق. جىراۋ تۇلعاسىنىڭ تاريحى تەرەڭدە. ساۋەگەيلىك، باتاگويشىلدىك، ءتۇس كورۋ، ىرىم ايتۋ، تابيعات قۇبىلىستارىنا، ت.ب. جايلارعا قاراي بولجام جاساۋ، ابىزدىڭ بار مىندەت­تەرىن اتقارۋ – كونە ءداۋىر جىراۋلارىنا ءتان قاسيەت «جاڭا» جىراۋلارعا بوتەن بولماعانىن جىراۋلار شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك جازىپ كەلەدى. ءيا، جىراۋلىق مەكتەپتىڭ ءتۇپ نەگىزى ابىزداردان باستالادى. ەل ەرتەڭى جايلى بولجام جاساپ، دانىشپاندىعىمەن دارالانىپ جۇرگەن جىراۋلار حان سارايىندا وتىرىپ، الداعى بولار قاۋىپ-قاتەردى بولجاپ وتىردى. حانداردىڭ ءتۇسىن جورىپ، حالىق اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ قالاي باعىت الاتىنىن بولجاپ، ونى جىر جولدارىمەن جەتكىزىپ، ابىزدىق ءداستۇردى ادەبيەتپەن بايلانىستىرا دامىتتى.

جىراۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا جورىقتارعا قاتىسىپ، كەيدە باتىر قولباسى بولا ءجۇرىپ، ەل قورعاۋ، ازاماتتىق تاقىرىپتارىنداعى جىرلار تۋعىزعان. جىراۋلار قولدانعان كوركەمدىك تاسىلدەر ونىڭ پوەزياسىنىڭ ىشكى مازمۇنىنا ورايلاس. جىراۋ تولعاۋلارى ادام كوڭىلىن ءدوپ باسار اسەرلىلىگىمەن، ءمىردىڭ وعىنداي وتكىرلىگىمەن، از سوزگە كوپ ماعىنا سىيعىزعان مىقتىلىعىمەن، قيىننان قيىستىرعان كوركەمدىگى جانە قۋاتتى سەرپىندىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ءومىر بەل-بەلەستەرىنىڭ ساتىلارىن سانالاپ باعا بەرۋ، تىرشىلىكتە ادام باسىنا تۇسەر اۋىر ىستەردى سيپاتتاۋ ءادىسى بۇقار، قابان، دۋلات، شال، شەرنياز، ت.ب. اقىن، جىراۋلاردا عانا ەمەس، باۋىرلاس قاراقالپاق، قىرعىز، باشقۇرت جانە ت.ب. حالىقتار پوەزياسىندا دا مولىنان كەزدەسەدى. بۇنىڭ ءوزى دە تۇركىتىلدەس ۇلتتاردىڭ اۋەل باستاعى ادەبي باستاۋى ءبىر بولعاندىعىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر. كەيىن ءار حالىق ءوزىنىڭ ويلاۋ، ادەت-عۇرىپتىق داعدىسىنا وراي يكەمدەپ، تۇرلىشە وزگەرىستەر ەنگىزگەن.جىراۋلار مەن اقىندار پوەزياسىندا شەشەندىك سىننىڭ كەزدەسۋى زاڭدى قۇبىلىس. جىراۋلار مەن اقىندار ەل ءومىرىنىڭ ەلەۋلى ماسەلەلەرى تۋرالى شەشىمدى ءسوز ايتار اۋزى دۋالى ابىزى، بەدەلدى ءبيى بولسا، ونىڭ اعىلا، تەبىرەنە تولعاۋىندا بۇلدىرتپاي شەگەلەي ايتاتىن، شەشەندىك شەشىمدەردىڭ بولۋى ورىندى. قابان جىراۋ:

«ارام پەيىل ادامدار

دوستىعىڭا تۇرمايدى.

اقىلى جوق ناداننىڭ

جاماندىعى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا،

اقىل ايتساڭ المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى،

ءار نارسەنى تورلايدى.

وندايلارمەن دوس بولعان

اقىلدى جىگىت سورلايدى» [5, 41]، -

دەپ، ادام بويىنداعى ناشار قاسيەتتەردى تولعاي وتىرىپ، ونداي ادامداردان الىس بولۋدى ناسيحاتتايدى. ءومىردىڭ ارتەكتى، الۋان ءتۇرلى ماسەلەلەرى تۋرالى وسىنداي شەشەندىك سيپاتتاعى تارماقتارمەن قاتار، قابان جىراۋ تىرشىلىك ءمانى، ءومىردىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىنە باعا بەرۋدە دە سىنشىلدىق تانىتادى. حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى بالالار ويىنىندا «ءبىر دەگەنىڭ – بىلەۋ» دەپ كەزدەسەتىن، سانامالاپ سۋرەتتەۋ ءتاسىلىن اقىن، جىراۋلار ءومىردىڭ ءار كەزەڭىن سيپاتتاۋدا، نە ادام مىنەز-قۇلقى نورمالارىن (بۇقار، «بىرىنشىدەن دە جامان») بەينەلەۋدە دە ۇيلەسىمدى قولدانادى. سانامالاپ، ناقتىلاپ سيپاتتاۋ اقىن-جىراۋلاردىڭ نەگىزگى ايتپاق ويىن اسەرلى جەتكىزۋگە لايىقتى ءتاسىل ەكەندىگى اڭعارىلادى. بۇل ءتاسىل قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىندا دا ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى:

«ءبىر جاستا بالا بولىپ تالپىنعانىڭ،

قالقيىپ ەكى جاستا قاز تۇرعانىڭ.

كەلگەن سوڭ ودان اسىپ، ءۇش جاسىڭا،

دالادا بەلدەۋ ۇستاپ، شارق ۇرعانىڭ.

قىز بولدىڭ ءتورت جاسىڭدا تۇلىمشاقتى،

تاقتىردىڭ تۇلىمىڭا تاس مونشاقتى.

كەلگەن سوڭ ودان اسىپ، بەس جاسىڭا،

وينادىڭ بالا قىلىپ قۋىرشاقتى.

كەلگەن سوڭ التى جاسقا، ۇرشىق الدىڭ،

جىبەكتەن جەتى جاستا بۇل شىعاردىڭ.

كەلگەن سوڭ ودان اسىپ، سەگىز جاسقا،

شەشەڭنىڭ تويعا اپار دەپ، تىنىشىن الدىڭ.

بۇرالىپ توعىز جاستا تويعا باردىڭ،

قولىڭا ون جاسىڭدا ويماق الدىڭ.

كەلگەن سوڭ ودان اسىپ، ون ءبىر،ون ەكىگە،

ءبىر قۋلىق شەشەڭ بىلمەس ويلاپ الدىڭ.

بولدىڭ عوي ون ءۇش پەن ون تورتىڭدە ءمانىستى قىز،

جىگىتپەن ون بەسىڭدە تانىستىڭىز.

كەلگەن سوڭ ونان اسىپ، ون التىعا،

قوسىلىپ، جۇبايلاسىپ، تابىستىڭىز» [5, 64].

نەمەسە:

«ءبىرىنشى – ءبىر قۇداي مەن ءدىن جۇپتى.

ەكىنشى – تۋعان اي مەن كۇن جۇپتى.

ءۇشىنشى – ەرلى-زايىپتى ادام جۇپتى.

ءتورتىنشى – قارا كۇڭ مەن قۇل جۇپتى.

بەسىنشى – ارتقان جۇك پەن نار جۇپتى.

التىنشى– جاققان وت پەن اس جۇپتى.

جەتىنشى – جاڭبىر مەن سەل جۇپتى.

سەگىزىنشى – اسپان مەن جەر جۇپتى.

توعىزىنشى – تاڭ مەن كۇن جۇپتى.

ونىنشى – ديۋ مەن جىن جۇپتى.

ون ءبىرىنشى – جاقسى مەن جامان جۇپتى.

ون ەكىنشى – توبە مەن وي جۇپتى.

ون ءۇشىنشى – قاسقىر مەن قوي جۇپتى.

ون ءتورتىنشى – ءولى مەن ءتىرى جۇپتى.

ون بەسىنشى – باقا مەن كول جۇپتى.

ون التىنشى – الىس پەن جاقىن جۇپتى.

ون جەتىنشى – جىراۋ مەن اقىن جۇپتى.

ون سەگىزىنشى – ەرلەر مەن ەل جۇپتى» [5, 70].

قازاق ادەبيەتى تاريحىندا حV-ءحVىىى عاسىرلارداعى جىراۋلار مەن اقىندار ىشىندە شال، قابان جانە ت.ب. ازداعان ونەر يەلەرى شىعارمالارىندا عانا ايتىس ۇلگىلەرى ۇشىراسادى. ارينە، قابان، شال ايتىستارى ۇزاق كوسىلە، ەسىلە تولعاعان ونەر سايىسى ەمەس، قىسقا، قالجىڭ، جۇمباق ءسوز قاعىسى رەتىندەگى ايتىستار.

حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويىنداعى ءومىر تاجىريبەسىنىڭ ءتۇيىنى ىسپەتتى ماقال-ماتەلدەر ۇلگىسىمەن اقىن، جىراۋلار ءوز شىعارمالارىندا اقىل، ناقىلدىڭ نەبىر ۇلگىسىن تۋعىزا ءبىلدى. اساننىڭ «ەدىل بول دا، جايىق بول»، «ەستى كورسەڭ، كەم دەمە»، «اتادان التاۋ تۋدىم دەپ»، اقتامبەردىنىڭ «اتتى مىڭسەڭ، زوردى ءمىن»، بۇقاردىڭ «جار باسىنا قونباڭىز»، «اي، ابىلاي، ابىلاي» تولعاۋلارى تۋرا نۇسقاپ ايتىلعان وسيەت، اقىل ءسوز ۇلگىلەرى. ال، ءدال نۇسقاپ وتىرماي-اق، ومىردە بولعان ىستەر ناتيجەسىن ۇلگى، عيبرات ەتىپ جاي عانا مەڭزەپ ايتاتىن ناقىل تۇرلەرى قابان جىراۋ تولعاۋلارىندا دا اسا مول:

«اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

اڭدىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟!

قىزىل ءتىلىم، سويلەپ قال،

قىزىعىڭدى جەر كورەر،

ءبىر توبەنىڭ باسىنا

اپارىپ تاستاپ كەتكەن سوڭ.

ماڭكۇر-مۇڭكىر جەتەدى

ۋاقتىلى كۇنىڭ بىتكەن سوڭ.

بۇل دۇنيەدەن كەتەسىڭ،

تىرلىكتە سىيلاس، اعايىن» [5, 42].

قابان جىراۋ ءوز شىعارماشىلىعىندا اقىل، ناقىلدارعا تولى تولعاۋلارىنا فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق سيپات بەرەدى. جىراۋ مۇراسىنداعى كوپتەگەن تولعاۋلاردىڭ تاپ وسىنداي ديداكتيكالىق سارىنعا قۇرىلعانى بۇعان دالەل بولا الادى.

ابايعا دەيىنگى ادەبيەت تاريحىندا ديداكتيكالىق سارىننىڭ باسىمدىعىن اكادەميك ق.جۇماليەۆ تە ورىندى بايقاپ: «ولاردى، نەگىزىندە، ديداكتيكالىق پوەزيا دەپ اتاساق تا ارتىق بولمايدى»، - دەيدى [4, 54]. وسىناۋ ديداكتيكالىق پوەزيانىڭ العاشقى بەلدى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى – قابان جىراۋ.

جىراۋلار پوەزياسى – حالقىمىزدىڭ نەشە عاسىرلىق ءومىرىن ونەر ورنەگىنە، اقىل سوزىنە بەينەلەپ تۇسىرگەن، وشپەس، ولمەس مۇرامىز جانە حالىقتىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي وقيعالاردى، ونىڭ ارمان-مۇراتىن، كەشىرگەن قيىندىقتارىن، تارتقان تاۋقىمەتىن جىرلاۋىمەن عانا باعالى ەمەس، ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تىرشىلىگىن، وي-ساناسىن، دۇنيەتانىمىن كوركەم، بەينەلى تىلمەن بەرە بىلۋىمەن دە باعالى.

پروفەسسور، ف.ع.د. ءا.تاجىباەۆ: «جىراۋ –  سوز جوق، اقىن. اقىن بولماي، جۇرت قادىرلەيتىن جىراۋ اتانۋ مۇمكىن ەمەس. اقىندىعى كۇشتى جىراۋلاردىڭ جالىندى جىرلارى ۇنەمى جاڭعىرىپ، كەيىنگى ۇرپاققا سيقىن بۇزباي، كورىكتى كۇيىندە جەتىپ وتىرادى. ال، جىراۋلىق – ەرتەدەن كەلە جاتقان حالىق پوەزياسىنىڭ ۇلكەن ءبىر ءداستۇرلى سالاسى» [17, 286]، - دەپ، جىراۋلىق ءداستۇردى ادەبيەتتە ورنى بولەك جەكە سالا رەتىندە الىپ قاراستىرادى.

ال، جىراۋ ءتيپىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭى جايلى   پروفەسسور   ە.تۇرسىنوۆ: «جىراۋ ءتيپىنىڭ اسكەري دەموكراتيا كەزىندە پايدا بولعانىن اڭعارتادى. باتىرلار جىرىنىڭ تاريحتا بولعان باتىرلار، دارىندى قولباسشىلار، كوسەمدەر تۋرالى باياندايتىنى بەلگىلى. العاشقى باتىرلار جىرىنىڭ ۇلگىلەرى وسى  ادامداردىڭ قۇرمەتىنە شىعارىلعان ماداقتاۋ، ماقتاۋلاردان تۋعاندىعى دا بارلىق فولكلورشىلارعا بەلگىلى. العاشقى باتىرلار جىرىنىڭ ارۋاقتاردى ماداقتاۋعا ارنالعاندىعى جانە ماگيالىق ماقساتتا ورىندالعاندىعى، باتىرلىق ەپوس ۇلگىلەرىنىڭ، ەرتەگىلەر سياقتى، ارقاشان دا ەرلىكتەرى ءساتتى اياقتالۋى سەبەپ بولدى دەپ ويلايمىز. دەمەك، جىراۋ ءتيپىنىڭ پايدا بولۋى ارۋاقتار كۋلتىنىڭ پايدا بولىپ قالىپتاسۋى پروتسەسىمەن قاتارلاسا ءوتىپ جاتتى» [18, 175] ، - دەپ، ورىندى وي تۇيەدى.

جىراۋ جانە وسى تەكتەس جىر ايتۋشى، شىعارۋشى، تاراتۋشىلار تيپتەرىنىڭ اتقارعان قىزمەتى، اتاۋى جايلى، ونىڭ كوشپەلى قوعامداعى ورنى، ءتۇرلى تاراپتىق كورىنىستەرى – جالپى تۇركى-مونعول تەكتەس حالىقتاردىڭ فولكلوريستيكا عىلىمىندا تولىق، جان-جاقتى زەرتتەلمەگەن، سىرى اشىلماعان، ەندى عانا قولعا الىنا باستاعان كۇردەلى ۇعىم.

جىراۋلار – قازاق ەتنومادەني دامۋىنىڭ ەڭ ءبىر شەشۋشى، كۋلميناتسيالىق كەزەڭى، تاريح ساحناسىنا «قازاق» اتىمەن شىعىپ، دەربەس حاندىق قۇرۋ ۋاقىتىمەن، ونىڭ العاشقى قالىپتاسۋ كەزەڭىمەن تىعىز بايلانىستى تۇلعالار. ولار – ءوز جانىنان ولەڭ-جىر شىعارىپ ايتاتىن جانە ەپيكالىق داستاندار مەن تولعاۋلاردى ورىندايتىن حالىق پوەزياسىنىڭ وكىلدەرى. بىراق بۇدان جىراۋلىق قۇبىلىس وسى ءبىر كەزەڭدە تۋا سالدى دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك. جىراۋلىق ءداستۇردىڭ ءتۇپ توركىنىندە ۇزاندار، باقسىلار شىعارماشىلىعى جاتقانى دا حاق.

ماحمۇت قاشعاري بولسا، جىراۋ ءسوزىن «يارىعۋ»، «ولەڭ شىعارۋشى، مۋزىكانت» دەپ تۇسىندىرەدى [19, 32].

جىراۋ – قازاق ادەبيەتىنىڭ سۋىرىپ سالما ونەرىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى. ادەبيەت­تە دە، تاريحتا دا ماڭىزدى ورىن الار ەرەكشە تۇلعا. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا» جىراۋعا: «جىراۋ – ءوز جانىنان شىعارىپ ايتاتىن جانە ەپيكالىق داستاندار مەن تولعاۋلاردى ورىندايتىن حالىق پوەزياسىنىڭ وكىلى.جىراۋ اتاۋى «جىر» سوزىنەن تۋىندايدى»، - دەگەن تۇسىنىك بەرىلگەن [20, 32].

قازاق ادەبيەتىندە جانە حالىق ۇعىمىندا قاتارىنان، سينونيم رەتىندە قولدانىلاتىن تەرميندەر از ەمەس. مىسالى، جىر, داستان, قيسسا نەمەسە «ولەڭ»، «جىر» دەگەن ۇعىمدار ەل اراسىندا، زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە اۋىسىپ قولدانا بەرۋ ءجيى كەزدەسەدى.

حالەل دوسمۇحامەدۇلى ءوز ەڭبەكتەرىندە حالىق ادەبيەتى ۇلگىلەرىن مازمۇن، ءمان، سيپات جاعىنان سارالاي كەلىپ، «پوەزيانىڭ ءبىر ءتۇرى بولجال ولەڭدەر» دەپ ناقتىلايدى. ال، «وسى بولجال ولەڭدەردىڭ باسىندا جانىبەك حان تۇسىندا ءومىر سۇرگەن اسان قايعى تۇرادى» دەپ جازادى. ونىڭ مىسالى رەتىندە اسان قايعىنىڭ جانىبەككە ايتقان تولعاۋىن تالدايدى. سونداي-اق: «پوەزيانىڭ بيلەر ءسوزى دەپ اتالاتىن ۇتىمدى دا تاپقىر جاۋابى بار ءتۇرى بيلىك ءسوزى دەپ اتالادى»، - دەيدى.

سونداي-اق، حالەل دوسمۇحامەدۇلى: «جىراۋلار پوەزياسىندا ناسيحات تولعاۋلار باسىم، ال، وندا   قازاقتاردىڭ ادامشىلىق پەن ىزگىلىك، دۇنيە، تىرشىلىك تۋرالى تانىم-تۇسىنىگى، نە جاقسى، نە جامان، نە دۇرىس، نە بۇرىس دەگەندەر كورىندى»، - دەپ تۇيەدى [21, 32]. ح.دوسمۇحامەدۇلى ايتىپ وتىرعان وسى جانر ەرەكشەلىكتەرى تەك ەجەلگى جىراۋلار شىعارماشىلىعىندا عانا ەمەس، جىراۋلىق پوەزيانىڭ اقىندىق پوەزياعا بەت بۇرۋ كەزەڭىنىڭ باسىندا تۇرعان كوتەش، شال اقىندار، قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىندا كەڭىنەن قامتىلعان.

قازاق حالىق ادەبيەتىنە ح.دوسمۇحامەدۇلى جاساعان سارالاۋدا اتاپ وتىلەتىن ۇگىت، وسيەت ولەڭدەر جانە ت.ب. جىكتەۋلەر «جىراۋلار پوەزياسى» دەپ اتالىپ، قاراستىرىلماعانىمەن، جىراۋلار پوەزياسىنا قاتىستى تۇستارى دا اسا مول.

قابان جىراۋ پوەزياسىنىڭ وزىندىك قۇندىلىعىن، قازاق سۋىرىپ سالمالىق پوەزياسىنداعى ورنىن ناقتى ايقىنداي ءتۇسۋ، پىسىقتاۋ ءۇشىن  جىراۋلار شىعارماشىلىعىندا مولىنان پايدالانىلعان تولعاۋ جانرى تۋرالى عالىمدار پىكىرلەرىنە كوز جىبەرۋ دە ارتىق بولمايدى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ ايگىلى «ادەبيەت تانىتقىش» ات­تى ەڭبەگىندە سۋىرىپ سالما ونەر يەلەرىنىڭ باستى پايدالانعان جىر تۇرلەرىنە قاتىستى، ياعني، تولعاۋ، تەرمە، تاقپاق دەگەنگە انىقتاما بەرەدى جانە ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن: «تولعاۋ  – جىراۋدىڭ ءىشى قازانداي قايناعان ۋاقىتتا شىعاتىن جۇرەكتىڭ لەبى، كوڭىل قۇسىنىڭ سايراۋى، جاننىڭ تارتاتىن كۇيى. تەرمە  – ءتۇرلى ولەڭدەر. تەرمە دەپ ات قويىلۋىنىڭ ءمانىسى – بۇل ءتۇرلى شىعارمالار ءبىر نارسەنىڭ جايىنان سويلەپ تۇرعاندا كوپ نارسەنى تەرىپ، ءسوز ەتەدى. تاقپاق – سالت-ساناسىنا سايكەس پىكىرلەردى كەلتەسىنەن كەلتىرىپ، ولەڭ تۇرىندە ۇيقاستىرىپ ايتۋ تاقپاق بولادى»، - دەپ توقتالادى [22, 254]. ا. بايتۇرسىنوۆ تولعاۋدى بىرنەشە تۇرگە جىكتەپ: «ساپ، مارقايىس، قالىس، نامىس، سۇقتانىس، ويمالداۋ، سوگىس، تولعاۋ»، - دەپ بولەدى.

«تولعاۋ – ادەبيەتىمىزدىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن كورىنىپ، كونە داۋىرلەردە تۋىپ، قالىپتاسقان شىعارمانىڭ ءبىر ءتۇرى»، - دەيدى تولعاۋ جانرىن ارنايى زەرت­تەپ، مونوگرافيالىق ەڭبەك جازعان ف.ع.د.، پروفەسسور ب.ابىلقاسىموۆ [23, 15].

تولعاۋ جانرى اقپا-توكپە جىراۋلارعا توگىپ، قولما-قول ايتۋعا، تابان استىنان جەدەل جىر شىعارۋعا اسا ءبىر لايىق جانر بولدى. جىراۋلار، اقىندار تولعاۋ مەن قارا ولەڭدى قاتار پايدالانا ءبىلدى. جىراۋلار مەن اقىنداردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق، ليريكالىق تولعانىستارىنىڭ حان مەن باتىردى اسقاق جىر كۇيىندە ءور پافوسپەن ماداقتاپ، نە، كەكتەنە، مىنەپ ايتقان تەبىرەنىستەرىنىڭ كوبى تولعاۋ تۇرىندە كورىنەدى. دەمەك، تولعاۋدا اقىن، جىراۋدىڭ قۋانىپ، شاتتانعان، نە، كەكتەنىپ، ىزالانعان جان تەبىرىنىسى دە، سول داۋىردەگى الەۋمەتتىك ءىرى وقيعالارعا ايتقان پاراساتتى پايىمداۋلارى دا، دۇنيە، ءومىر، ادام، تابيعات، زامان سىرلارىن تارازىعا سالا وتىرىپ تەبىرەنگەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق پىكىرلەرى دە بوي كورەسەتەدى.

تولعاۋلاردا تەبىرەنىس سەزىم دە، تەرەڭ وي دا، ۇشقىر قيال دا، ءور پافوس تا ورىلە كەلەدى. حV-ءحVىىى عاسىرلارداعى جىراۋلار مەن اقىندار تولعاۋلارىنداعى وسى سيپاتتار ءحىح عاسىرداعى سۋىرىپ سالما اقىندارعا دا ءتان بولدى.

جىراۋلىق پوەزيانىڭ ىشكى استار-قاباتتارىنداعى جاتقان قاينار كوزدەرىن اشۋعا، قيساپسىز كوركەمدىك قۇبىلىستاردى ايقىنداۋعا، ءسوزدىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق قاسيەتتەرىن تانۋعا قابان جىراۋ مۇرالارى مول دەرەك، ناقتى مۇمكىندىك بەرەدى.

م.اۋەزوۆ «ادەبيەت تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ورنى، جىراۋدىڭ الەۋمەتتىك تۇلعاسى جايلى العاش پىكىر ايتقان عالىمداردىڭ ءبىرى. ول اتالعان ەڭبەگىندە «جىراۋ كىم، ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى نە، جىراۋدىڭ مىندەتى مەن تولعاۋ شىعارۋداعى شارتى جونىنەن» جان-جاقتى ءسوز قوزعادى. اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋ شىعارماشىلىعىنا ارنايى توقتالىپ، جىراۋدىڭ قوعامدا جانە قازاق ادەبيەت تاريحىندا الاتىن ورنىن ناقتىلاۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى جاسالدى. اكادەميك بۇقار جىراۋ شىعارمالارىنداعى ەڭ باستى سارىن، نەگىزگى كۇي توڭىرەگىندە بايلام، تۇجىرىمدار جاسادى. جىراۋدىڭ ادەبيەت تاريحىنداعى باعاسىن بەردى، تۇعىرىن تياناقتادى.

ال، ەندى بۇقار جىراۋدىڭ قابان جىراۋمەن ناقتى ءبىر كەزەڭدە ءومىر سۇرگەنىن، بۇقار جىراۋمەن قاتار ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىندا بىرگە ءجۇرىپ، حان بيلىگىن، ەل تىنىشتىعىن، جەر اماندىعىن ساقتاۋعا زور ەڭبەك سىڭىرگەنىن ەسكەرسەك اكادەميك م.اۋەزوۆتىڭ ايتىپ وتىرعان تۇجىرىمدارى قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىنا دا تىكەلەي قاتىستى. سونداي-اق، كەيىن م.اۋەزوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە قابان جىراۋ تۋرالى پىكىر ءبىلدىرۋى دە كەزدەيسوق ەمەس. ول تۋرالى جوعارىدا ايتىپ وتتىك.

«ەڭبەكشى قازاق» گازەتى ارقىلى بارشا وقىرماندارىنا 1929 جىلى حات جولداپ، قۇندى اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن جيناۋعا كومەك سۇراپ، ءوزى جيناعان جانە قولىنا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان ماتەريالداردى جاريالاۋدى، زەرتتەۋدى ءبىر جاعى عىلىمي قىزىعۋشىلىقپەن، ەكىنشى جاعى، پروفەسسور ت.كاكىشەۆ جازعانداي، ورتالىقتان سىرتقا شىعىپ كەتىپ، ساياسي تازالاۋدان باس ساۋعالاۋدان قاشىپ قولعا العان س.سەيفۋللين قازاق جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءتول ادەبيەت تاريحىنا ەنۋىنە، ونىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالۋىنا ەرەكشە ءمانى بار قىزمەت اتقاردى. كوپتەگەن قۇندى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى، سونىڭ ىشىندە جىراۋ، اقىندار مۇرالارىن جاريالاعان س.سەيفۋلليننىڭ 1931 جىلى شىققان «قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى» اتتى ەڭبەگىنە قابان جىراۋدىڭ «جالايىر قابان اقىن مەن قوياننىڭ ايتىسۋى» [24, 196] اتتى كولەمدى مىسال ايتىسى دا ەنگەن. ال، بۇل قابان جىراۋ مۇرالارىنىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى كوڭىلىن وزىنە اۋدارعاندىعىن، بىراق، جىراۋ مۇرالارى جينالىپ توپتاستىرىلماعان، زەرتتەۋشىلەر قولىنا تۇسپەگەن سوڭ، ناقتى پىكىر ايتۋ قيىن بولعاندىعىن كورسەتەدى. ەگەر، بۇقار جىراۋ مۇراسىن جيناپ، باسقالارعا تانىستىرىپ، جاريالاۋعا زور ەڭبەك سىڭىرگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ سەكىلدى عۇلاما قابان جىراۋ توڭىرەگىندە بولسا، ۆ.رادلوۆ جيناعىنان دا قابان جىراۋ مۇرالارىن كورەتىنىمىز ءسوزسىز ەدى. س.سەيفۋلليننىڭ اتالعان ەڭبەگىندە قابان جىراۋدان كەيىنگى جىراۋلىق ءداستۇردىڭ ءىرى تۇلعاسى بازار جىراۋ تەرمەلەرىن دە وسى ەڭبەگىندە جاريالاي وتىرىپ، «بازاردى قازاقتىڭ كورنەكتى جىراۋلارىنىڭ ءبىرى» دەپ، وتە جوعارى باعالاعان [24, 223].

كەزىندە ءىرى شىعارماشىلىق تۇلعا بولعانىمەن، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قابان جىراۋ سەكىلدى كەيىنىرەك قانا حالقىنا مۇراسى تولىعىمەن جەتىپ، زەرتتەلە باستاعان جىراۋلار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – وسى بازار جىراۋ.

جىراۋلار، اقىندار پوەزياسىن زەرتتەۋگە دەن قويعان س. مۇقانوۆ كوڭىلىنەن قابان جىراۋدىڭ دا تىس قالماۋى – زاڭدىلىق. وعان اكادەميك س.مۇقانوۆتىڭ ءوز ەڭبەگىندە: «جالايىر ىشىندە ءۇش اۋليە بولعان. ولار: قابىليسا، ەسكەلدى، بالپىق» [2, 470]، - دەپ جازۋى وسىعان كۋا.

ق.جۇماليەۆ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن بۇقار جىراۋدان باستاعان كونتسەپتسياسىن بەكىتۋ ماقساتىندا، جىراۋلىق ونەر، بۇقار جىراۋدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنىڭ نەگىزدەرىن ءبىرشاما قاراستىرىپ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازدى. جىراۋلار مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنا توقتالدى. جىراۋ بولۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ىرعاعى بار، ۇيقاسى بار ولەڭ شىعارا الۋ كەرەكتىگى تۋرالى دا ايتتى. اكادەميك ق.جۇماليەۆ: «ەكىنشىدەن، جىراۋدىڭ سوزدەرى تەرەڭ ماعىنالى، سىرتى سۇلۋ كەلگەن شەشەندىك سوزدەر توبىنا جاتاتىن تاقپاق بولىپ كەلۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، الەۋمەتتىك ءمانى بار ويلى پىكىر ايتۋى كەرەك. سوندا عانا جىراۋدىڭ مىندەتىن اتقارا الادى»، - دەپ تۇيىندەيدى [4, 69].

ە.ىسمايىلوۆ ءوزىنىڭ «اقىندار» اتتى مونوگرافياسىندا «جىراۋلاردى ادەبيەتتىڭ كونە وكىلى» دەيدى. عالىم ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى، تاقىرىبىنىڭ، سارىنىنىڭ بىرىڭعايلىلىعى ەكەنىن باسا ايتادى. «نەگىزىندە، ولاردىڭ شىعارمالارىندا ادام مۇڭى، قايعىزار، وتكەن-كەتكەن جايلارعا، كۇيلەرگە بويلاۋ، باتاگويلىك، شەشەندىك باسىم. بۇل جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءداستۇرلى سيپاتى»، - دەپ توپشىلايدى [10, 39-41].

ح.سۇيىنشاليەۆ «جىراۋلار پوەزياسىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە ءورىس العان كەزەڭى» دەپ XIV-XVI عاسىرلاردى اتايدى. عالىم جىراۋلار پوەزياسىنىڭ تولعاۋ، تەرمە، وسيەت، ونەگە تۇرلەرىندە كەلەتىنىن، ەرلىك، ماداق جىرلاردان، ارناۋلاردان تۇراتىنىن اجىراتا قاراستىرادى. ح.سۇيىنشاليەۆ «قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى» مونوگرافياسىندا قازاق جىراۋلار پوەزياسىن ادەبيەتىمىزدىڭ قۇندى مۇراسى رەتىندە عىلىمي تۇرعىدان العاش رەت تولىق تۇردە جۇيەلەپ، مونوگرافيالىق ەڭبەك بەردى [25, 189]. وسى ورايدا قازاق ادەبيەتىندەگى جىراۋلىق ونەر اسا ايقىن كورىنگەن، داۋسىز جاساعان قازاق حاندىعى ءداۋىرى تۋرالى، سول ءداۋىردىڭ ادەبيەتىن بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن، عىلىمي نەگىزبەن قاراستىرۋدى، تەرەڭ زەردەلەپ،  زەرتتەۋدى جولعا قويعان پروفەسسور، ف.ع.د. ب. كەنجەباەۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ولشەۋسىز ەكەندىگىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن ەدىك.

قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەتتى جان-جاقتى قاراستىرىپ، زەردەلەگەن، كوپتەگەن بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن جىراۋلاردىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرىن تۇڭعىش رەت جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنعان ب. كەنجەباەۆتىڭ شاكىرتى، ف.ع.ك.، جازۋشى م.ماعاۋين جىراۋلار پوەزياسىن قاراستىرۋدا تولىمدى، تۇبەگەيلى ەڭبەك تىندىردى. عالىمنىڭ جىراۋلار پوەزياسىنىڭ تۋ، جەتىلۋ سەبەپتەرىن تاريحي جاعداي، مازمۇن، ءمان جاعىنان تايعا تاڭبا باسقانداي جىلىكتەپ، جىكتەپ وتىرىپ، سول جايلاردى ەندى ادەبيەتتىڭ، پوەزيانىڭ كوركەمدىك زاڭدىلىقتارىمەن قوسا-قابات قاراستىرۋى، نەگىزدەۋى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ايتۋلى تابىسى.ەل قورعاۋشى ازاماتتىڭ بويىندا قانداي ادامگەرشىلىك قاسيەتتىڭ بولۋىن قالاعان اسان قايعى:

«ەشكىممەنەن ۇرىسپا،

جولداسىڭا جاۋ تيسە،

جانىڭدى اياپ، تۇرىسپا.

ەردىڭ قۇنى بولسا دا،

الدىڭا كەلىپ قالعان سوڭ،

قول قۋسىرىپ بارعان سوڭ،

اسا كەش تە، قويا بەر،

بۇرىنعىنى قۋىسپا» [26, 28]، - دەپ، «كوپشىل بول، دوستىقتى باعالاي ءبىل» دەگەن ناسيحات ايتادى.

بۇل پىكىر حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ءتۇيىنى قازاق ماقال-ماتەلدەرىندە ايتىلاتىن: «جاۋعا جانىڭدى بەرسەڭ دە، جولداسىڭدى بەرمە»، «جاقسىدا جات­تىق جوق»، «الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» دەگەن قۇندى قاعيدالارمەن قابىسىپ جاتىر. جاتسا-تۇرسا، حالىق قامىن جەگەن، حالىقتى بەرەكەلى بىرلىككە، دوستىققا شاقىرىپ، ءسوز مارجانىن تىزبەكتەپ، حالىق قامىن جەۋدى، ءازازىلدىڭ سوزىنە ەرمەۋدى، قۇلقىننىڭ قۇلى بولماۋدى، «ادامگەرشىلىكتىڭ ۇلكەن پارىزى» دەپ ۇققان قابان جىراۋ اسان قايعىنىڭ وسى ءبىر ويىن جالعاستىرىپ:

«تاتۋ بولسا اعايىن،

ساف التىنداي جارقىلدار.

كەساپاتتى كىسەندەپ،

اقىماقتى القىمدار.

از ءومىردىڭ ىشىندە

تاتۋ بول دا ءتاتتى بول.

اراڭدى بۇزار دۇشپانعا

اياۋسىز اششى، قاتتى بول.

وتىرىك، وسەك، ۇرلىققا

تىيىم سالىپ، بەرمە جول.

ءبىر ارنادان ءسوز شىقسا،

بەرەكە مول، دوستىق سول» [5, 41]، - دەپ، «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول»، «كوپكە قىزمەت ەت، حالىق قامىن ويلار ازامات بول» دەگەن ۇلاعاتتى وسيەتتى ناسيحاتتايدى. «اشۋدى اقىلعا جەڭگىز، كوپشىل بول» دەگەن ونەگەلى وسيەتتىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ۇرپاق ءۇشىن ءمان-ماعىناسى جويىلماعان ديداكتيكالىق قاسيەتى كۇشتى كەڭەس ەكەنى داۋسىز.

ال وسى ءداستۇردى XVII – XVIII عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى – بۇقار، قابان جىراۋلار ارى قاراي دامىتىپ، جىراۋلىق پوەزيانى جاڭا بيىككە كوتەرىپ، ونىڭ تاقىرىپ اياسىن كەڭەيتە ءتۇستى. ونىڭ مىسالىن قابان جىراۋدىڭ:

«ارعىماق جابى كورىنەر،

اسا شاۋىپ بۋلانسا.

ايدىن كول باتپاق كورىنەر،

استىنا تارتىپ سۋ السا.

ءبىراز عانا سويلەيىن،

مويىن بۇرىپ جاقسىلار،

بۇل ءسوزىمدى تىڭداسا.

بايتەرەك سوياۋ كورىنەر،

جاپىراعى ءتۇسىپ قۋارسا.

ارعىماق سايلاپ نە كەرەك،

ارتىنان جابى جەتكەن سوڭ؟!

اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

اڭدىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟!» [5, 42 ]، -

دەگەن جىر جولدارىنان كورۋگە بولادى.

قازاق ادەبيەتىندە ەسىمى ەل اۋزىندا ساقتالىپ، اڭىزعا اينالىپ جۇرگەن جىراۋلار وتە كوپ. دەگەنمەن ولاردى زەرتتەۋدەگى قيىن تۇسى، جىراۋلار شىعارمالارىنىڭ بۇگىنگە دەيىن اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، جەتكەندىگىندە بولىپ وتىر. ۋاقىت وتكەن سايىن ۇمىتىلىپ نەمەسە بىرەۋلەردىڭ ءوز جاندارىنان قوسىپ، وزگەرتۋلەرىنە ۇشىراۋى تاعى بار. سوندىقتان دا، جىراۋلار شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز بولعاندا ولاردىڭ تۋىندىلارىن تالداي، سالىستىرا، سارالاي وتىرىپ قانا وي تۇيۋگە بولادى. وسى رەتتە، قابان جىراۋ مۇرالارىنىڭ قۇندىلىعىن جەتە ءتۇسىنۋ ءۇشىن باسقا دا جىراۋلارعا توقتالۋدى ءجون سانادىق.

بۇقار شىعارمالارىنان جىراۋدىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن قيلى زامان كەلبەتى ايقىن تانىلادى. حان - سۇلتانداردىڭ، ءىرى فەودالداردىڭ ءار جۇزدە، ءتىپتى، كەيدە جەكەلەگەن رۋلاردا ءوز بيلىگىن جۇرگىزبەك بولعان، ۇلتتىق مۇددەگە قايشى، قۇلقىنشىل ساياساتى، رۋارالىق تارتىستىڭ كۇشەيۋى، زاماننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ادامداردىڭ ساناسىنداعى قۇبىلىستار – وسىنىڭ ءبارى دە بەلگىلى مولشەردە جىراۋ ونەرناماسىنان كورىنىس تاپتى. بۇقار كونە پاتريارحالدىق قاتىناستار بۇزىلا باستاعانىن كورەدى، وسىنىڭ ءبارى بولاشاقتا جۇزەگە اسار تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ باسى عانا ەكەنىن تۇسىنەدى. الايدا جىراۋ مۇنداي قۇبىلىستاردىڭ كوبىن ۇناتپايدى، وعان سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. ءتىپتى، تۋعان حالقىنىڭ بولاشاعىنا كۇماندانىپ، پەسسيميزمگە بەرىلەتىن تۇستارى دا بار بۇقار جىراۋ كوزقاراسىنا تولىعىراق توقتالىپ وتى­رۋىمىزدىڭ سەبەبى، وسى كوزقاراس، وسى ۋايىم، وسى مىندەتتىڭ قابان جىراۋ تۇلعاسىنا دا ءتان بولۋى، ونىڭ شىعارماشىلىعىندا ايقىن كورىنىس تابۋى. مىسالى، قابان جىراۋدىڭ:

«جاسىل ەدىك-اۋ مانارلى،

اسىل ەدىك-اۋ جانارلى

بۇگىنگىدەن بۇرىن ءبىز.

جەتە بولىپ جەتەتىن،

پارىق بولىپ وتەتىن،

قولى قالىڭ ۇيىمبىز.

قۇنت كەلمەسە، وتەمىز

قۇر كۇپىنىپ، شىن بىلمەي

جەر-الەمنىڭ سىيىن ءبىز،

حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز» [5, 53]، - دەپ كەلەتىن تولعاۋى وسىنىڭ دالەلى.بۇقار جىراۋ شىعارمالارى عاقليا تولعانىستار، ناقىل افوريزمدەر تۇرىندە كەلەدى. ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ ولەڭ ولشەمى وتە كۇردەلى.

مىنە، وسى بۇقار جىراۋمەن قاتارلاس ءومىر كەشكەن قابان جىراۋدىڭ دا بۇل داستۇردە وزىندىك ورنى بار ەكەنى كەيىنگى كەزدە ءجيى ايتىلىپ، زەرتتەلە باستادى.

جىراۋلار پوەزياسىنا دەيىنگى ادەبيەت حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتى دەپ اتالدى. بۇل تۋرالى كەزىندە اۋىز ادەبيەتى مەن سۋىرىپ سالما جىراۋلىق پوەزيانىڭ اراجىگىن اجىراتۋ ءۇشىن پروفەسسور، ف.ع.د. مىرزابەك دۇيسەنوۆ «فولكلور ما، ادەبيەت پە؟» دەپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بەتىندە پىكىرتالاس كوتەرگەنى دە تەگىننەن تەگىن ەمەس ەدى [29].

قابان جىراۋ جانە ول تۋرالى اقيقات پەن اڭىز

جەتىسۋ ولكەسىندە قابان (قابىليسا) جىراۋدى ۇستاز ساناپ، ونىڭ تالانتىنا باس ءيىپ، ءپىر تۇتقان جىراۋ، اقىن، جىرشىلار مولىنان كەزدەسەدى. قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلى – ءور مىنەزىمەن، وجەت باتىرلىعىمەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى سوزىمەن كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق اتاعى الىسقا كەتكەن، ەل اۋزىنا تاراعان تۇلعا. ول ەل باسشىلارى ەسكەلدى، بالپىق بيلەر سەكىلدى «اۋليە» دەگەن اتقا يە بولعان. ءبىر شەتى سىر بويىندا، ءبىر شەتى شۋ بويىندا، تاشكەنت ماڭىندا، ءار جەردە شاشىراپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ بىرىكتىرۋدە، تۇتاس ءبىر ەل ەتىپ توپتاستىرۋدا، جەتىسۋ ولكەسىنە قونىستاندىرۋدا ونىڭ قىرىق جىلعا سوزىلعان ەڭبەگى، قاجىر-قايراتى ءۇش عاسىر بويى اڭىز-اڭگىمەگە، تاريحي اڭگىمەلەرگە اينالىپ كەلەدى.

م.اۋەزوۆ «ايتىس ونەرىنىڭ التىن دىڭگەگى» اتانعان ءسۇيىنباي ارونۇلى مەن ايتىس ونەرىندە ايشىقتى ورنى بار سارا تاستانبەكقىزى «اعىنى اسپانداعى جۇلدىزداي بوپ» دەپ باعالاعان باقتىباي جولبارىسۇلى، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جىر ءدۇلدىلى جامبىل جاباەۆ سەكىلدى وت ءتىلدى، وراق اۋىز اقىنداردىڭ قابان جىراۋ تۋرالى ولەڭ جولدارى بۇعان ايعاق. كەنەن ازىرباەۆ ءوزىنىڭ «جامبىل-جىر» دەگەن داستانىنىڭ جولدارىندا:

«ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

ناعاشىسى جالايىر قابان ەد دەپ،

جامبىل اتام ايتاتىن ماعان اتىن.

اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ،

جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى

ەستە تۇر-اۋ» [28, 305]، -   دەپ، اقىننىڭ ءوز كەزىندە ورنى قانداي بولعانىن ءوزىنىڭ ۇستازدارىنىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، تەبىرەنە تولعايدى.

باقتىباي جولبارىسۇلى تۇسىندە وزىنە قابان جىراۋدىڭ اق بالداق بەرگەنىن ءومىر بويى ماقتانىشپەن ايتىپ، ءپىر تۇتىپ قانا قويماي، ءسۇيىنباي، تەزەك، اسەت، جامبىل جانە ت.ب. اقىندارمەن ايتىسقاندا:

«كەلەدى دەپ ءسۇيىنباي،

جاتىرمىن كۇتىپ جيىندى-اي.

شاپىراشتى ەلىندە

ءسۇيىنباي اقىن بار دەگەن.

قاتاعانمەن ايتىسقان،

كەتكەن داڭقىڭ قيىرعا-اي.

ايتا المايمىن ولەڭدى،

قابەكەڭە سىيىنباي» [29, 164]،- دەدى،

نەمەسە:

«مەنىڭ اتىم باقتىباي،

دومبىرامدى قاقتىم-اي.

اقىن قابان اۋليە،

ولەڭ بەرگەن باقىتىما-اي» [29, 171]، - دەپ تولعادى،

نەمەسە:

«قابان اتام دەيتۇعىن

مەنىڭ ءپىرىم بولادى،

ون سەگىز مىڭ عالامدى

ولەڭمەنەن جوقتاعان» [29, 144-145]، - دەپ،

نەمەسە:

«اتام قابان وڭلاسا،

ەسكەلدى، بالپىق، نارىمباي،

اسان - سيىق قولداسا» [29, 150]،- دەپ، ايتىستارىندا جىراۋدى جىرعا قوسىپ وتىرعانىنان كورۋگە بولادى.

ۇزاق ۋاقىت ىجداعاتپەن جيناۋ ناتيجەسىندە قابان اقىننىڭ بىزگە جەتكەن مۇرالارىنىڭ قۇندىلارى – تۇمارشا، تاۋمان قىزدارمەن جانە ءوزى جازعان مىسال ايتىستارى، «بارىڭداعى تىڭداڭدار»، «ىرىس الدى – ىنتىماق»، «ارعىماق جابى كورىنەر»، «تامشىدان تەڭىز مولايىپ»، «بارلى، بارلى، بارلى تاۋ»، «جەر ويپاڭى بىلىنبەس» اتتى تولعاۋ ولەڭدەرى ءھام «قارىن» اتتى قيسساسى، «كەتەسىڭ وقىماساڭ، جولدان تايىپ» ءبايىتى. سونداي-اق، قىسقا-قىسقا نۇسقالارى جەتكەن شىعارمالارى دا ءبىرشاما. قابان جىراۋ:

«شىرىمەس التىن جەردە

                جاتقانمەنەن،

وق تيمەس اجالسىزعا

                اتقانمەنەن.

جامانعا ءسوز، جالقاۋعا

               تاياق وتپەس،

استارلاپ قانشامالاپ

               ايتقانمەنەن.

وتكەن كۇندە بەلگى جوق

               قانشا ايتساڭ دا،

قىزىققا ءبىر كۇندەرى

باتقانمەنەن» [5, 56]، - دەگەن جىر شۋماقتارى وسى ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى شاشىلىپ جاتسا دا شىرىمەس التىنداي بولىپ ساقتالعان مۇراسى تۋرالى ايتقانداي. وسى ءبىر شۋماق ولەڭدەگى ءاربىر ءسوز، ءاربىر جولدا شىمىرلاعان شىندىق جاتىر، ۇرپاقتان-ۇرپاققا كونەرمەي، توزباي، سىن-سيپاتى بۇزىلماي، سول كۇيىندە جەتەتىن اسىل مۇرات جاتىر. ول – ۇلكەن جۇرەكتىڭ ايالاعان ارمان-تىلەگى، اسىل وسيەتى.

قابان جىراۋعا سىيىنۋ، ونى وزىنە ءپىر تۇتۋ تەك جوعارىدا اتى اتالعان اقىندار عانا ەمەس، جەتىسۋدىڭ باسقا دا كەشەگى جانە بۇگىنگى اردا اقىندارى قۇلمامبەت، ءماۋلىمباي، قىدىرالى، ەسەنگەلدى، قالقا، تەمىرعالي، ارتىق، ابىكەن، بالعىنبەك جانە ت.ب. ولەڭدەرىندە كەزدەسەدى.

قالقا جاپسارباەۆ كەزىندە اقسۋ اۋدانىنىڭ اقىنى قۋاتپەن ايتىسىندا:

«ال سويلەيىن، ءسوز تىڭدا،

جۇيىرىك پە وزباي تەرلەگەن؟

تىلدىدە ەشكىم جەتكەن جوق

كەشەگى ءبىزدىڭ قابانعا!» [30, 54] - دەپ اسقاقتاتا اسپەتتەپ، وتكەن تاريحتان سەنىمدى دەرەك بەرەدى.

«يمپروۆيزاتور اقىنداردا تابىنعان ادامىنا ەلىكتەۋ ادەتى بولعان. قابان – ءسۇيىنبايدىڭ، سارىباستىڭ ناعاشىسى. ءسۇيىنبايدىڭ، سارىباستىڭ، كەنەننىڭ جىر تولعاردا اسپانعا قولدارىن سەرمەپ، قۇلاق بۇراۋلارى سول قاباننان قالعان»، - دەيدى پروفەسسور، ف.ع.د. م.جولداسبەكوۆ [31, 151].

ءحىح عاسىردىڭ جۇيرىك اقىنى باقتىبايدىڭ تۇسىنە كىرىپ، وعان ەرەكشە اقىندىق دارىن قوناتىنىن، حح عاسىردا ءومىر سۇرگەن قالقا جاپسارباەۆ اقىن دا قابانعا سىيىنىپ، «ءپىرىم» دەپ وتىراتىنىن جىراۋ مۇلدە بولجاماعان  دا شىعار؟!

ارقانىڭ اقيىعى ءبىرجان سالمەن ايتىسقان، اتاق-داڭقى يiسi قازاققا ايگىلى اقىن سارا تاستانبەكقىزىنىڭ ولەڭدەرiندە دە قابان اقىن جونiندەگى دەرەكتi كەزدەستiرەمiز.

سارا تاستانبەكقىزى 1806 جىلى اۋىرىپ، جەتىسۋدىڭ ەلىنە ەم الا كەلىپ ون ەكى اتا جالايىر ەلiنىڭ بالعالى، اڭداس، مىرزا، سيىرشى، سىپاتاي، كالپە، بايشەگىر، كۇشىك، وراقتى رۋلارىنىڭ اۋىلدارىن اۋىرىپ جۇرسە دە ارالاپ، بوي جازىپ، ون ەكى اتا جالايىردى ولەڭ-جىرىنا مەيiر قاندىرعانى، ولەڭىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنگەنى تاريحتان بەلگىلى. وسى ساپارىندا ەلدiڭ جاقسى-جايساڭدارىن ءوزىنىڭ ولەڭ-جىرلارىنا ارقاۋ ەتكەن. وسى ساپارىندا قابان جىراۋ جونiندە:

«قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى

مىرزاداي ۇلكەن ەلدەن شىققان اقىن.

جالايىر قابىليسانى ەركەلەتىپ،

قابان دەپ جاس كەزiندە قويعان اتىن.

كەيiننەن حالقى ونى قۇرمەت ەتiپ،

قادىرلەپ «اقىن اتا» دەپ اتاپتى.

باسقادان ول كiسiنiڭ ءسوزi قۇندى،

بۇل كiسi ءوزi اقىن، ءوزi ارداقتى،

بiلمەيتiن ادامدار جوق

                      ونىڭ اتىن» [32, 126]، - دەپ جىر ارناعان.

«ەسكى داۋىردە اقىن، سال-سەرىلەر جالايىر ەلىنەن كوپ شىققان. سونىڭ ءبىرى اتاقتى قابان جىراۋ، تاعى ءبىرى سەرى، ءوزى اڭشى، ءوزى اقىن، ءوزى كۇيشى، ءوزى ساۋىققوي شەدەگەي»، - دەيدى الكەي مارعۇلان [14, 48].

پروفەسسور م.جولداسبەكوۆ: «قابان كەزىندە جىراۋ بولعان، ايلاپ ايتسا دا تاۋسىلمايتىن ەپوستاردى، زامانا جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلاعان، وكىنىشى، سونىڭ ەشقايسىسى دا ساقتالىپ بىزگە جەتپەگەن. سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى، قاباننىڭ ەسىمى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن. ءسۇيىنباي جاسىندا قاباننىڭ كوشىنەن جەتى كۇن قالماي، ىلەسىپ ءجۇرىپ باتاسىن السا كەرەك»، - دەپ [31, 151]، العاش قابان جىراۋ تۋرالى تولىمدى پىكىر ايتىپ، ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە رەكتورلىق قىزمەت اتقارعاندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جىراۋ مۇراسىن جيناستىرۋعا، جاريالاۋعا جانە زەرتتەۋگە مۇرىندىق بولعان، سول كەزدە ءوزى دە ءبىراز عىلىمي ماقالالار جازىپ، كەيىننەن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىندە قابان جىراۋ ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا جان-جاقتى توقتالعان.

م.جولداسبەكوۆ تالانتتى فيلولوگ، قابان اتامىزدىڭ ەلىندە تۋىپ، وسكەن، جالايىردىڭ كىشىك اتاسىنان شىققان، وكىنىشكە قاراي ەرتە قايتىس بولعان يمانعالي زەيپولدانوۆتى باس قىلىپ، فولكلورلىق ەكسپەديتسيا شىعارىپ، قابان اتامىزدىڭ مۇراسىمەن قاتار ساياقباي، باقتىباي جانە ت.ب. جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ اقىن، جىراۋلارىنىڭ مۇرالارىن جيناۋعا باس يە بولعان.

بىراق، پروفەسسور م.جولداسبەكوۆ ايتقان دەرەك پەن قازىرگى ناقتىلانعان جىراۋدىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارىنا قاراساق، ۋاقىت جاعىنان قابان جىراۋ مەن ءسۇيىنباي اقىننىڭ كەزدەسۋى مۇمكىن ەمەستىگىن دە ەسكەرتە كەتكەن ءجون. ياعني، ءسۇيىنباي ارونۇلى قابان جىراۋ قايتىس بولعان سوڭ وتىز توعىز جىلدان سوڭ دۇنيەگە كەلگەن.

سونىمەن قاتار، جىراۋ ءومىرى تۋرالى ەكىنشى دەرەكتى، ياعني «1733-1824 جىل– دارى ءومىر ءسۇردى» دەگەندى باسشىلىققا الساق، ءسۇيىنباي توعىز جاسار شاعىندا جىراۋدى كورۋى دە مۇمكىن ەكەنى دە جوققا شىعارىلمايدى.

جاستاۋ كەزدە ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ ناعاشىلارى جالايىرلار ەلىندە ءبىراز جىل بولعانىن تاريحي دەرەكتەردەن جانە ءسۇيىنباي قايتىس بولعاندا ەكى قىزىنىڭ ءبىرى قويجاننىڭ ايتقان جوقتاۋىنىڭ ماتىنىنەن كورۋگە بولادى:

«اقىندىعىڭ بەلگىلى،

جالايىردا قۇلىنشاقتاي

ولەڭ ايتىپ جۇرگەندە،

الاشقا داڭقىن مىڭ شىقتى-اي!» [33, 117].

سولاي بولا تۇرسا دا ءسۇيىنبايدىڭ قابان جىراۋدان باتا الۋى تۋرالى بۇدان باسقا دا اڭىز-اڭگىمەلەر از ەمەس. سونىڭ ءبىرى: «قازاقتىڭ جيىن-تويلارى، باسقوسۋلارى ولەڭ-جىرسىز وتكەن بە؟ ءسۇيiنباي بiر باسقوسۋدا ولەڭ ايتقان ەكەن. ول جينالعان جۇرتتى ولەڭiمەن ۇيىتىپ، قالىڭ كوپشىلiكتi ريزا ەتكەن. سول جيىندا اۋىلىنىڭ بiر قازىنالى قارياسى: «ارقالى اقىن بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەنسiڭ، شىراعىم. تالابىڭا نۇر جاۋسىن. «باتالى كۇل ارىمايدى، باتاسىز ۇل جارىمايدى»، - دەگەن. ىلەنiڭ كۇنشىعىس جاعىندا قابان دەگەن ايگىلى اقىن ناعاشىڭ بار. سوندا بارىپ، باتاسىن ال دەپ اقىل ايتقان ەكەن. سول قازىنالى قاريانىڭ اقىلىن الىپ، ارادا جىل وتكەندە ءسۇيىنباي قابان ناعاشىسىنىڭ اۋىلىنا كەلگەن. ول كەزدە اقىن اۋىلى جايلاۋعا كوشiپ بارا جاتسا كەرەك. بiرنەشە كۇن iلەسiپ، مالدارىن ايداسقان. ءوز كوشتەرiندە بەيتانىس بالا كەلە جاتقانىن بايقاعان اقىننىڭ بايبiشەسى ءسۇيىنبايدى شاقىرىپ، ءجون سۇراپ، ءىستىڭ ءمان - جايىنا قانىققان سوڭ، بەيتانىس بالا جايىن قابان اقىنعا باياندايدى. قابان كوشتi توقتاتىپ، اۋىلىنىڭ اقساقالدارىن جيناپ، مال سويىپ، الىستان iزدەپ كەلگەن جيەنiنە اق باتاسىن بەرگەن ەكەن. ءسۇيiنباي: «سودان كەيiن تۇلا بويىمدى ولەڭ-جىر كەرنەپ كەتتi»، - دەپتى»، - دەگەن اڭىز ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراعان [33, 54].

ۇلى ءجۇز اقىندارىنىڭ، ناقتىراق ايتقاندا ءسۇيiنباي مەن سارباس، باقتىباي تاعى باسقا دا مايتالمانداردىڭ «ەكپiندەپ سوققان داۋىلداي، شەلەكتەپ قۇيعان جاۋىنداي جىر نوسەرiن سەلدەتە توگۋى، مويىندارىن سوزىپ، قولدارىن اسپانعا سەرمەپ، مۇرتتارىن قاعىپ، قۇلاق بۇراۋى – قاباننان قالعان ءداستۇر، جىراۋعا ەلiكتەۋدەن تۋعان عادەت ەكەن» دەپ بارشا زەرتتەۋشىلەر ايتىپ، جازىپ كەلەدى.

1895 جىلى الماتى قالاسىنداعى قوجامبەردi بولىستىڭ ۇيiندە جامبىل مەن سارىباستىڭ ايتىسقانى تاريحتان بەلگiلi. ايتىستى سارىباس باستاپ:

«ناعاشىم – جالايىر اقىن قابان،

وسال جەردەن شىقتى دەمەگiن...

قاباننىڭ ارعى اتاسى الiك-امان،

بىرەۋ جۇيرىك بولعاندا، بىرەۋ شابان.

بىرەۋ جاقسى بولعاندا،

              بىرەۋ جامان» [34, 113]، - دەپ، ءوزىن ايتىس اقىندارىنا ءتان داستۇرمەن اسقاقتاتا توگىلگەن جولدارمەن تانىستىرعان.

1880 جىلى ءۇرجاردا سەمەي مەن جەتىسۋ ولكەسىنىڭ جاقسى-جايساڭدارى باس قوسقان جيىن وتكەن. وسى جيىندا قىپشاقباي مەن باقتىبايدىڭ ايتىسقانى تاريحتان بەلگiلi جانە ايتىس ءماتىنى ءار كەزەڭ باسىلىمدارىندا جاريالانىپ كەلەدى. بۇل ايتىستى تاماشالاۋعا شاكارiم قۇدايبەردىۇلى دا قاتىسىپ، تورەلiك ەتكەن. باقتىباي ءسوزiنiڭ باسىن شاكارiمگە سالەم بەرۋدەن باستاپ:

«اسسالاۋماعالايكۇم، امان با

 شاكارىم سىندى بەگiمiز؟!

 ارعى اتاڭ سەنiڭ – قۇنانباي،

 ورتا ءجۇز اسقان تەگىڭiز» [29, 139]، -دەي كەلiپ، ءوزiن تانىستىرعان:

«قابان جىراۋ دەيتۇعىن

مەنiڭ پiرiم بولادى،

ون سەگiز مىڭ عالامدى

ولەڭمەنەن توقتاتقان» [29, 144]، -  دەپ، ءوزى ءپىر تۇتاتىن قابان جىراۋدىڭ ولەڭدەگى ورنىن تiلگە تيەك ەتكەن.

بىراق شاكارىمنىڭ اتىن اتاۋعا بولمايتىن كەزەڭدە بۇل ايتىس جاريالانعان ەڭبەكتەردە ونىڭ اتى بۇرمالانىپ، «شاكىرحان» دەپ باسىلىپ كەلگەن. ياعني، بۇل ايتىس جولدارى شاكارىمنىڭ دە قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىنان حابارى بولعانىن كورسەتەدى. سونداي-اق، ايتىستا شاكارىمنىڭ اتاسى قۇنانبايدىڭ اتى بىرنەشە مارتە اتالىپ، ونىڭ اتىنا قاتتىراق ءسوز دە ايتىلادى. قىپشاقباي:

«قۇنانباي قاجى دەيتۇعىن

دابىسى شىققان تۇلپارىم،

قالمايتۇعىن جارىستان»، - دەپ باستاعان سوزىنە باقتىباي:

«ارعىننىڭ ايتقان ءسوزىنىڭ

اڭعارىنا قاراشى.

قۇنانباي دەگەن قاجىنى

تۇلپارىم دەپ ايتادى» [29, 14-143]، - دەپ قاعىتادى.

ءسوز قادىرىن بىلگەن زەردەلى شاكارىمنىڭ باقتىباي ايتىپ وتىرعان «ون سەگىز مىڭ عالامدى ولەڭمەنەن توقتاتقان» قابان جىراۋ تۋرالى بىلمەۋى، بىلمەسە، بۇل قانداي جىراۋ ەكەن دەپ قىزىقپاۋى مۇمكىن ەمەس.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى ۋاقىتتا وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەندەي بەكزات كۇيگە بولەندىك. التى الاشتىڭ نەبىر ارداقتىلارىنىڭ قاتارىندا قابان جىراۋ، باتىردىڭ دا ەسىمى حالىق تاريحىنان ءوز ورنىن الا باستادى.

قابان جىراۋ جالايىر اتاسىنىڭ شۋماناق تارماعىنىڭ ىشىندەگى مىرزا دەگەن رۋدان شىققان. 1686 جىلى سىر بويىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1776 جىلى 90 جاسىندا جەتىسۋ جەرىندە قايتىس بولعان. كەيبىر دەرەكتەردە جىراۋدىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى 1733-1824 دەپ بەرىلىپ تە جۇرگەنى بار (م.جولداسبەكوۆ، ت.قاۋپىنباەۆ،«قابان جىراۋ»/«ەگەمەن قازاقستان»، 1993ج. №67).

ەل ەسىندەگى ەستەلىك، اڭىزدارعا، تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، قابان جىراۋ ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن، رايىمبەك، وتەگەن باتىرلارمەن تۇستاس ءومىر ءسۇرىپ، ەل قامىن قاتار ويلاعان ۇلى جىراۋ، باتىر، كەمەڭگەر ابىز ادام بولعان.

قابان جىراۋدىڭ اتى م.اۋەزوۆتىڭ «ايتىس اقىندارى» دەگەن زەرتتەۋىندە، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى» قالقا جاپسارباەۆ تۋرالى ماقالاسىندا ايتىلسا، ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءار جىلداردا، ءار قىرىنان س.سەيفۋلليننىڭ «قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى» اتتى ەڭبەگىندە، س.مۇقانوۆ، ر.بەردىباەۆ، م.جولداسبەكوۆ، و.يسمايلوۆ، س.ءداۋىتوۆ، م.ىسقاقباەۆ، ۇ.دوسپانبەتوۆ جانە باسقالاردىڭ ەڭبەكتەرىندە جازىلىپ كەلدى. سونداي-اق، اكادەميك، پروفەسسور، ەسكەلدى ءبيدىڭ ۇرپاعى ە.ەرعوجين، مەملەكەت قايراتكەرى، پروفەسسور م.نارىكباەۆ، پروفەسسور، «قابان جىراۋ»، «قادىرعالي جالايري» قورلارىنىڭ توراعاسى، زاڭگەر، پروفەسسور ءو. جالايري، سوعىس ارداگەرى جىلقايدار ەگىنباەۆ، مۇسىنشىلەر، ساۋلەتشىلەر مەن سۋرەتشىلەر نۇرباقىت قويشىباەۆ، جەڭىس مولداباەۆ، تيمۋر وردابەكوۆ تە جىراۋ ءومىرى مەن مۇرالارىنا بايلانىستى ءبىراز ەڭبەك ەتتى.

قابان جىراۋدىڭ 325 جىلدىعىنا وراي، باسىنا كۇرتى گرانيتىنەن بيىكتىگى 7,4 مەترلىك، شاڭىراعى ون ەكى باعاناعا سۇيەنىپ تۇرعان، 2,3-تە 2,8 مەتر اۋماقتى الىپ جاتقان جىراۋ قابىرىنىڭ ۇستىنە ورناعان كەسەنە ( قر ەڭبەك سىڭىرگەن ارحيتەكتورى كازبەك جارىلعاپوۆ) دە اتاپ ايتۋعا تۇرارلىق ەڭبەك ەدى.

قابان جىراۋ تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەردەن تاريحي شىندىقتى ارشىپ الاتىن كەز ەندى كەلدى. ول ءۇشىن تاريح قويناۋىنا سۇڭگىپ، ەل-جەر اتتارىن سارالاپ، جىراۋ تولعاۋلارىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋ قاجەت سەكىلدى.

«ءۇيدiڭ جاقسى بولماعى اعاشىنان، جiگiتتiڭ جاقسى بولماعى – ناعاشىدان» دەگەن عوي حالقىمىز. جامبىل باس ءيىپ وتكەن، قازاق تۇرماق، قىرعىزدى مويىنداتقان ءسۇيىنباي اقىننىڭ، دارا ءسوزدىڭ داڭعىلى سارباس اقىننىڭ ناعاشىلارى قابان جىراۋ ءۇشىن وسى ماقال ورنىن تاۋىپ تۇرعانى انىق.

قابان جىراۋعا بايلانىستى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە تاريحي دالەلدەر، شىندىقتىڭ شەتى شىعىپ جاتۋى دا ونىڭ ءوز كەزىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن دالەلدەي تۇسەدى.

قابان جىراۋدىڭ اۋليەلىگى جونىندە مىنانداي اڭىز كەڭىنەن تاراعان: «بىردە جەتىسۋ ولكەسىنەن شىققان اتاقتى باتىرلار وتەگەن، رايىمبەك، قاراش جانە قابان تورتەۋى باس قوسىپ قالادى. رايىمبەك پەن وتەگەن قۇرداس ەكەن دە، قاراشتىڭ جاسى ءسال كىشىلەۋ، ال قابان جىراۋ بارىنەن ۇلكەنى ەكەن.

رايىمبەك وتىرىستا اڭگىمە تىزگىنىن قولىنا الىپ: «وتەگەن، حالقىمىزدا: «ەل ارالاعان – سىنشى»، - دەگەن ماقال بار عوي، سەن شارشاماي، شالدىقپاي، جەر-دۇنيەنى شارلاپ، ارالاپ كەلدىڭ، جاسىڭ بولسا بىرازعا جەتتى جانە باتىر دەگەن اتاعىڭ بار، كوپتى كورىپ، كوڭىلىڭدى كەڭەيتىپ كەلدىڭ، سەنەن ءوتىنىش، ءبىز ولگەن سوڭ، قايسىسىمىز قاي جەردە جەرلەنەمىز، سونى بولجاپ ايتا الاسىڭ با؟- دەيدى.

وتەگەن: «اعا تۇرىپ ءىنى سويلەگەننەن بەز»، - دەگەن حالقىمىز، بۇل دۇنيەنىڭ جارىعىن بىزدەن بۇرىن كورگەن الدىمىزدا قابان اعامىز وتىر، اعانىڭ الدىنا ءتۇسۋ ابەستىك بولار. قابان اعام ايتسىن بۇل ساۋالىڭنىڭ جاۋابىن»، - دەپتى.

سوندا قابان جىراۋ: «ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى5689++++++++++-ءبىرىڭ تۇرتكىلەپ، اقىرى مەنى سويلەتەيىن دەدىڭدەر مە؟» - دەپ، ءسوز باستايدى: «اكە-شەشەم قويعان اتىم قابان بولعاندىقتان مەن ءبىر باستاۋدىڭ باسىندا، شوق قامىستىڭ تۇبىندە قالارمىن. ءۇش كۇن دەنەم جەردە جاتادى، ءۇش كۇننەن سوڭ تابىلماس. ال، وتەگەن، سەنىڭ مىنەزىڭ جايلى، ءجۇزىڭ جىلى ەدى، جىلجىپ اققان سۋدىڭ جاعاسىندا جاتاسىڭ، بىراق، تۇبىندە سەنى دە جىلجىتىپ، باسقا جەرگە قويادى. رايىمبەك، سەن كوپشىل ەڭ، قيامەت-قايىمعا دەيىن باسىڭنان دابىر، ۇستىڭنەن ءدۇبىر كەتپەيتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىندا بولاسىڭ»، - دەگەن ەكەن [5, 152].

كەيىنگى  كەزەڭنىڭ تاريحي شىندىعى قابان جىراۋدىڭ بولجامدارىنىڭ ءدال كەلگەندىگىن كورسەتىپ، ونىڭ اۋليەلىگىنە باس يۋگە سەبەپ بولىپ تۇر.

تاريح بەتتەرىنە كوز سالساق، وتەگەننىڭ قابىرى «جىلجىپ اققان سۋ» ىلە وزەنىنىڭ بويىندا، شولاقتاۋ دەگەن، بۇگىن قاپشاعاي سۋ قويماسىنىڭ شەڭگەلدى جاعىندا توبەسى كورىنىپ تۇرعان تاۋ بوكتەرىندە ەدى، كەيىن قاپشاعايدىڭ استىندا قالاتىن بولعان سوڭ، ۇرپاقتارى سۇيەگىن «جىلجىتىپ»، قوردايعا، تۋعان ەلىنە قايتا جەرلەپ، باسىنا كۇمبەز ورناتتى. وتەگەن باتىر مەن قابان جىراۋدىڭ قىزى قويانكوزدىڭ وسى جەرگە جەرلەنۋى دەرەگى دە كەزىندە وسى شولاقتاۋ كوپتەگەن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ مەكەنى بولعانىن كورسەتەدى.

وتەگەن باتىر تۋرالى اشىلماعان سىرلار، ايتىلماعان شىندىقتار ءالى دە جەتەرلىك. ونىڭ ءبىر ۇشى كەزىندە ءبىراز سىنعا ۇشىراعان تاۋاسار قازبەكۇلىنىڭ «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى ەڭبەگىندە جاتىر. ەڭبەكتەگى تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىقتى اجىراتا سارالاي زەرت­تەسەك، قابان اتامىز تۋرالى دا دەرەكتەردى تابارىمىز ءسوزسىز. شولاقتاۋعا جەرلەنگەن وتەگەن باتىر تۋرالى باسقاشا پىكىردى جازۋشى ۇ.دوسپانبەتوۆتىڭ «باق پەن سور» ەڭبەگىنە ەنگەن «جالايىر وتەگەن سابدەنۇلى حاقىندا» اتتى ماقالادان دا كورۋگە بولادى [35, 501].

رايىمبەك الماتىدان تاشكەنتكە قاراي شىعاتىن ۇلكەن جولدىڭ بۇگىنگى كۇنى ءوز اتىمەن اتالاتىن داڭعىلدىڭ بويىنا جەرلەنگەن، ول ماڭاي بۇرىن دا، قازىر دە دابىر-ءدۇبىردىڭ ورنى. بۇگىنگى كۇنى ۇرپاقتارى بيىك ەسكەرتكىش ورناتىپ، ارى-بەرى وتكەندەر، ارنايى كەلۋشىلەر سىيىناتىن، باس يەتىن قاسيەتتى مەكەنگە اينالدى.

كەڭەستىك كەزەڭدە تاشكەنگە شىعاتىن ۇلكەن كۇرە جولدى كەڭەيتۋ كەزىندە «جول قۇرىلىسى ايماعى باسىپ وتەتىن بولعاندىقتان، بابا جاتقان جەردى تەگىستەپ تاستاۋ جوسپارى بولعاندىعىن، بىراق، بابا ارۋاعى بۇعان مۇمكىندىك بەرمەي، جول سالاتىن تەحنيكالار بۇزىلىپ، ادامدار مەرت بولعان سوڭ، جولدى وڭعا قاراي بۇرىپ سالعان» دەگەن اڭگىمە ەل اراسىندا ءالى ايتىلىپ كەلەدى.

قاباننىڭ ءوزى ىلە وزەنى بويىندا، باقاناس كۇرە جولىنا، قىزىلجار– كوكباستاۋ سىلەمىنە جاقىن شوق قامىستىڭ ىشىندە، بۇلاق باسىندا جاتىر. ەرتەرەكتە جىراۋ قابىرىن كورگەن، ول تۋرالى ايتىلعان اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، شىنىندا دا كەزىندە قابىردىڭ ءبىر ءبۇيىرى وپىرىلىپ قالعانعا ۇقسايدى.

1977 جىلى جىلقايدار ەگىنباەۆ (جولداسى ءموريما راحمەتقىزى قابان جىراۋدىڭ شوبەرەسى) ۇلى جىراۋ باسىنا بيىكتىگى ەكى مەتر، سالماعى ەكى توننا تەكەلىنىڭ كوك ءمارمار تاسىنان ەسكەرتكىش قويسا، 1993 جىلى باسقا ۇرپاقتارى ونى كورىكتەندىرىپ، قورشاپ رەتكە كەلتىرگەن ەدى. كوكسۋ اۋدانىنداعى اقتەكشە (بۇرىنعى كۋيبىشەۆ) اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپكە 300 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى، قابان جىراۋدىڭ اتى بەرىلدى، مۋزەي اشىلىپ، ەڭسەلى ەسكەرتكىش تە (مۇسىنشىلەرى: مولدابەكوۆ، قويشىبەكوۆ) ورناتىلدى. 2010 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ باقاناس كۇرە جولىنىڭ بويىندا، كوكباستاۋ سىلەمىندە قابىليسا جىراۋدىڭ 325 جىلدىعىنا وراي، ونىڭ قابىرىنىڭ باسىنا ۇلكەن كەسەنە تۇرعىزىلدى.بىراق بۇدان «ۇلى جىراۋدىڭ قابىرىنىڭ باسىندا بۇرىن ەشنارسە بولمادى» دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. شىندىعىندا، ۇلى بابا قابىرىنىڭ باسىندا ءوز زامانىنا ساي بوپاۋ بەيسەنبىۇلى سالعىزعان «تورتقۇلاق» قورشاۋ بولعاندىعى، وندا بوپاۋدىڭ ءوزى شىراقشى بولعانى جونىندە جانە ودان كەيىن ول زيراتتا 1930 جىلدارعا دەيىن نەمەرەسى راحمەت شىراقشى بولعانى تۋرالى ناقتى دەرەك بار. راحمەت اقساقال قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىن 1956, 1959 جىلدارى قابان جىراۋ باباسىنىڭ باسىنا ەرتىپ بارىپ، كورسەتىپ، زيرات باسىنا تاس ۇيگىزىپ، اتالارىنىڭ جاتقان جەرىن ۇمىتپاۋدى تاپسىرعان.

ءسوزىمىز قابان جىراۋدىڭ ۇرپاقتارى جايلى بولعان سوڭ اتى اڭىزعا اينالىپ، قابان جىراۋ مۇرالارى تۋرالى زەرتتەۋ، ەستەلىكتەردە ايتىلىپ كەلە جاتقان جىراۋدىڭ بەس ۇلدىڭ ىشىندەگى جالعىز قىزى قويانكوز تۋرالى دەرەكتەرگە تەرەڭىرەك شولۋ جاساي كەتكەن ءجون سەكىلدى.

اساننىڭ بايبىشەسىنەن: ايۋ، قابان (قابىليسا), سەركەباي، ەركەباي ات­تى ءتورت ۇل، توقالىنان: تەكەباي، كوسەمباي اتتى ەكى ۇل تۋعان.

قاباننىڭ بەس ۇل، ءبىر قىز بولعان. بايبىشەسىنەن – شىنتەمىر، توقالىنان – سۇلەيمەن، وسپان، ءابدىماناپ، ىسقاق جانە قويانكوز.

جىراۋ ايتتى دەگەن اڭىز اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە: «مەنىڭ اقىندىعىم بالالارىما دارىمايدى، قىزىم مەن جيەندەرىمە كوشەدى»، - دەگەن ەستەلىك بار.

«جىراۋدىڭ قىزى قويانكوز اكەسىنە تارتىپ، ءان مەن جىردى، ونەردى بەرىلە سۇيگەن، ءوزى دە ونەرلى بولعان» دەيدى ەستەلىكتەر. الداعى ءومىردى بولجاي بىلەتىن كورىپكەلدىگى، تۋا بىتكەن دانالىعى بولعان. قابان جىراۋ بەس ۇلدىڭ اراسىنداعى جالعىز قىزىن ەرەكشە جاقسى كورىپتى. ءبىر دەرەكتەردە «قويانكوزدىڭ شىن اتى اينامكوز ەكەن» دەيدى، بىراق، «كوزىنىڭ ادەمىلىگىنە بايلانىستى قويانكوز اتالعان» دەگەن دە اڭىز ەل اراسىندا ايتىلىپ ءجۇر [5, 154].

قويانكوزدى ەرتەرەك ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى رۋىنىڭ تەكە دەگەن اتاسىنان شىققان رىسباي بالاسى بايتەمىرگە اتاستىرىپ قويادى. بۇل كەزدە جالايىرلار مەن شاپىراشتىلار ىلە وزەنىنىڭ ەكى جاعىندا قاتار ورنالاسىپ ءبىر اعا سۇلتاندىققا باعىنعان. ونى مىنا ءبىر دەرەكتەردەن انىق كورۋگە بولادى...

1846 جىلى 23-ءشى ماۋسىمدا شۇباراعاش-ويجايلاۋدا ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات، البان، سۋان، جالايىر، شاپىراشتى تايپالارى، «رەسەي پاتشالىعىنا باعىنۋ تۋرالى» كەلىسىمگە كەلىپ جاتقاندا، جالايىر مەن شاپىراشتى رۋلارىنىڭ باسشىلارى پاتشا وكمەتىنىڭ وكىلى شەكارالىق ءسىبىر قازاقتارىنىڭ باستىعى، گەنەرال-مايور ن.ۆيشنەۆسكيگە «سوك ابىلايحانوۆتى وسى ەكى رۋدىڭ اعا سۇلتانى ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى» حات جازۋى جالايىر مەن شاپىراشتىنىڭ ىلە بويىندا قونىس تەپكەنىن كورسەتەدى. حات مازمۇنى مىنانداي: «دۋلات جانە باسقا رۋلار بار، بارلىق ءۇيسىن ەلى پودپولكوۆنيك ءالي ادىلوۆكە باعىنسىن دەپ شەشىلگەنمەن، ءبىز ءوز رۋلارىمىزدىڭ جالپى كەڭەسىندە دۋلاتتاردان بولەك اعا سۇلتاندىق بولساق دەپ ۇيعارىمعا كەلىپ، ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزدىڭ الدىندا باسىمىزدى يە وتىرىپ بىزدەردى، جالايىر مەن شاپراشتىلاردى (اسىل، ايقىم) باسقارۋ ءۇشىن 8-ءشى سىنىپتى سۇلتانىمىز سوك ابىلايحانوۆتى اعا سۇلتان ەتىپ تاعايىنداۋىڭىزدى وتىنەمىز. جالايىر مەن شاپىراشتى سەكىلدى ەكى رۋلى ەلگە كەلەتىن بولساق، بۇلار تاتۋ-ءتاتتى تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەل» [36, 67-68]. بۇل حاتقا جالايىر جاعىنان ون ەكى، شاپىراشتى جاعىنان التى سۇلتان، بيلەر قول قويىپ، مورلەرىن باسقان. وسى حاتتىڭ ناتيجەسىندە «1847 جىلى، 17 شىلدەدە پاتشا وكىمەتى ۇلى جۇز سۇلتاندارىنىڭ قاتارىندا سوك ابىلايحانوۆتى اعا سۇلتان ەتىپ تاعايىنداپ، 343 سوم كۇمىس اقشا جالاقى بەكىتكەن» [36, 106-107]. سونداي-اق، اعا سۇلتان سوك ابىلايحانوۆتىڭ ورداسى، قاپال مەن اراسان ەلدى مەكەنىنىڭ ورتاسىنداعى بايانجۇرەك تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندە بولعانى، سول جەرگە سالىنعانىنا جىل بولماي، اسىعىس سالىنعاندىقتان قۇلاپ قالعان اعا سۇلتان سوك ابىلايحانوۆتىڭ كەسەنەسىنە كەزىندە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بارعاندىعى شوقان جازبالارى ارقىلى كوپشىلىككە بەلگىلى. بۇعان قاراعاندا، جالايىر مەن شاپىراشتى رۋلارىنىڭ ورنالاسۋ ايماعى ءبىز قازىر ايتىپ جۇرگەن جەرلەردەن الدەقايدا كەڭ بولعاندىعىن كورسەتەدى.

ەرتەدەن جالايىرمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن شاپىراشتى ەلى بۇل داستۇرلەرىن ۇزبەي ءسۇيىنبايدىڭ اكەسى ارونعا دا جالايىردان قىز الىپ بەرگەن.جاۋىنگەرشىلىك زامان بايتەمىر مەن قويانكوزدىڭ اتاستىرىلۋىنا بايلانىستى قۇدالىقتى رەتىمەن وتكىزۋگە مۇرسات بەرمەي سوزىلىڭقىراپ كەتكەندە اعاسى جورىق كەزىندە قولعا ءتۇسىرىپ، ءوزى ۇيلەنبەك بولعان قالماق قىزى جىرعالىمەن بايتەمىر جاقىنداسىپ قويىپ، قىزدىڭ اياعى اۋىر بولىپ قالادى. ءىنىسىنىڭ ەرسى ارەكەتىنە قاتتى اشۋلانسا دا اعاسى اشۋىن اقىلىنا جەڭگىزىپ: «بولار ءىس بولىپ قويعان ەكەن، ەكەۋىن قوسىڭدار»، - دەپ رۇقساتىن بەرۋى قۇدالىق توسىپ وتىرعان قابان جىراۋ اۋىلىنا جەتەدى. ءارى باتىر، ءارى ەل ءسوزىن ۇستاعان جىراۋ بۇعان نامىستانىپ، شاپىراشتىلاردى شاپپاق بولادى. ءىس ناسىرعا شاپسا، ەندى عانا ەس جيناي باستاعان قازاق تاعى قىرىق رۋ بولىپ، قان توگىلەتىنىن تۇسىنگەن قويانكوز اناسى ارقىلى اكەسىنە ءوزىنىڭ ەكىنشى ايەل بولىپ بارۋعا ريزا ەكەندىگىن جەتكىزەدى.

قانشا اشۋ بۋسا دا بەتىنەن قاعىپ كورمەگەن، اقىلى اسقان قىزىنىڭ شەشەمىنە جىراۋ قارسى تۇرا المايدى. قۇدالارعا «كەلسىن» دەپ حابارلايدى.بۇنى ەستىگەن ىلەنىڭ ارعى جاعىنداعى، تاۋتۇرگەن ەلىندەگى (كەيبىر دەرەكتە جازىلىپ جۇرگەندەي، «ۇزىناعاشتان ەمەس»), بولاشاق قۇدالار ىلەدەن ءوتىپ، اقىن اۋىلىنا، قابان جىراۋدىڭ قىزى قويانكوزگە قۇدا تۇسۋگە كەلەدى. بايبىشە جاقىن اۋىلعا تويعا كەتىپ، (كەيدە، «بۇل كەزدە قابان جىراۋدىڭ ايەلى قايتىس بولعان» دەپ ايتىلادى) ۇيدە قىزى قويانكوز بەن قابان اقىن قالعان ەكەن.

قوناقتاردى كۇتىپ الىپ، قوي سويىلىپ، ەتتى قازانعا سالعاندا قازان-اياققا كوپ ارالاسا بەرمەيتىن ەركە قىز قۇدا تۇسۋگە كەلگەندەرگە پىسكەن قويدىڭ قول ەتتەرىن تاباقپەن الدارىنا تارتىپتى. الدارىنا اس كەلگەندە قوناقتار تاباقتا قۇدالارعا، سىيلى قوناقتارعا تارتىلاتىن مۇشەلەر ەمەس، قويدىڭ الدىڭعى قول ەتتەرىن كورىپ تىكسىنىپ: «جاقسى اكەدەن دە وسىنداي ءجون بىلمەس قىز تۋادى ەكەن-اۋ»، - دەگەندەي ءبىر-بىرىنە قاراسادى. بۇنى اڭعارعان  اقىن:

«بالا بىلمەي قوناققا قول اسىپتى،

قول اسسا دا قوي ەتىن مول اسىپتى.

ساننان بۇرىن ومىرگە كەلەدى قول،

سونى ءبىلىپ ەرتەڭگە جول اشىپتى» [5,101]، - دەپ، قۇدالارىنا قايىرىلىپتى. مىنانداي ءسوزدى ەستىگەن قوناقتار: «مىنا قىز وسال بولمادى. قازاقتىڭ ەسكى سالتىن بۇزىپ، جاڭا جورالعى جاساپ وتىر ەكەن، قويدىڭ جامباسىن، سان ەتىن اسپاي، قازانعا قول ەتىن سالۋىندا دا ءمان بار ەكەن عوي»، - دەپ ريزاشىلىقپەن قۇداندالىق ءراسىمىن جاساپ، ەلدەرىنە قايتىپتى.

كوپ ۇزاماي قويانكوز، شاپىراشتى ەلىنە كەلىن بولىپ تۇسكەندە، «بايتەمىردىڭ بايبىشەسى – جىرعالى جاس كەلىنىڭ الدىنان ءبىر كوش جەردەن ءوزى شىعىپ، ءوزى شاشۋ شاشىپ، قارسى الىپتى» دەگەن دە اڭىز بار. جىرعالى بايبىشە بولاشاقتا بار بيلىكتى، بەس بالاسىنىڭ تاربيەسىن قويانكوزدىڭ قاراۋىنا بەرگەندىگى، بيلىك پەن بالا تاربيەسىن قويانكوزدىڭ دانالىقپەن اتقارعاندىعى ول تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەردە جان-جاقتى ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر.

قويانكوزدىڭ ەسىمى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا «قويانكوز بەكەتىنە» بايلانىستى ەرتەدەن ايتىلىپ كەلەدى. وندا ءXىX عاسىردا قويانكوزدىڭ اتىمەن قاپال مەن ۆەرنىي اراسىنداعى ۇلكەن ءبىر بەكەت اتالسا، قازىرگى كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى امانگەلدى، شوقان، شانحاناي ەلدى مەكەندەرىن قامتيتىن ءبىر اۋىلدىق وكرۋگ جانە سول جەردە قويانكوز اتالاتىن تاۋ اڭعارى بار.

قويانكوز بەكەتى جانە جىراۋدىڭ قىزى قويانكوزگە بايلانىستى وي تۋدىراتىن ءبىراز دەرەكتەرگە جانە قابان جىراۋدىڭ قىزىنا بايلانىستى اڭىز-اڭگىمە، تاريحي دەرەكتەرگە كەيىنىرەك كەڭىنەن توقتالامىز.

الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى قويانكوز (قازىرگى شوقان ءۋاليحانوۆ، قابان جىراۋ، شانحاناي اۋىلدارى ورنالاسقان جەردىڭ تاۋ بوكتەرىندەگى جايلاۋ) دەگەن جەردە ۇلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن وتكىزىپ، وسىندا تەزەك تورەنىڭ قارىنداسى ايساراعا ۇيلەنىپ، قايتىس بولعان سوڭ، ومىرلىك مەكەنىن وسى قويانكوز قويناۋىنان تاپقان. قابان جىراۋدىڭ قىزى قويانكوزدەن ەركەباي، ايمەن اتتى ءبىر ۇل، ءبىر قىز تۋعان. بىراق وسى دەرەكتەردىڭ ىشىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، تاريحي دەرەك، جەر-سۋ اتتارىن پايدالانا وتىرىپ، انىقتاي كەتەتىن جەرلەر دە جوق ەمەس.تاريحي دەرەكتەرگە كوز سالساق، قويانكوزدىڭ كۇيەۋى بايتەمىر ونىڭ جيىرما بەس جاسىندا، ەرتە قايتىس بولعان. بايتەمىر قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ جىلىن وتكىزىپ قويانكوزدى قاينىسى باتىربايدىڭ بالاسى تاۋسارى امەڭگەرلىكپەن العىسى كەلگەندىگىنى تۋرالى ەل ەستەلىگى ساقتالعان [5, 152]. ەل اراسىنا بەدەلى، اقىلدىلىعىمەن، كورىپكەلدىگىمەن اتى شىققان قويانكوزدى شاپىراشتى ەلى «شىمدىعان اپا» دەپ اتاپ كەتكەندىگىن دە كەيىنگى ادامدار ەستەلىكتەرىندە جازىلدى [5, 154].

امەڭگەرلىك جولمەن توقالدىققا بارعىسى كەلمەگەن قويانكوز ەل جاقسىلارىنىڭ الدىنا بايبىشە جىرعالىنىڭ ۇلىن سىزدەرگە ايتاتىن تىلەگى بار ەدى دەگەن سىلتاۋمەن الىپ بارىپ، ءوزىنىڭ ءۇش تىلەگى بار ەكەنىن جەتكىزگەن. ول تىلەگى ءبىرىنشى جەتى بالاعا، ەكىنشى جىرعالىعا جانە وزىنە بوستاندىق بەرۋىن جەتكىزىپ، ال ءۇشىنشى تىلەگىن بالالار ەر جەتكەن سوڭ ەلىنە الىپ كەلگەندە ايتاتىنىن ايتىپ، ءوزىنىڭ توركىنىنە، ىلەنىڭ ەكىنشى بەتى شولاقتاۋدىڭ ەتەگىنە كوشىپ كەلەدى.

قويانكوز انامىزدىڭ كەزىندە شاپىراشتىلاردىڭ يگى-جاقسىلارىنا ايتقان ءۇش تىلەگىن جازۋشى، قابان جىراۋ مۇرالارىن ىجداعاتپەن جيناپ باستىرۋشى، زەرت­تەۋشى و.يسمايلوۆ (1940-2017) ءوز ەڭبەگىندە بىلاي باياندايدى: «ءۇش تىلەگىم بار: ءبىرىنشى – جەتى بالانىڭ باسىنا، ەكىنشى – جىرعالى ەكەۋمىزدىڭ باسىمىزعا بوستاندىق بەرىڭىزدەر. بالالارىڭىز ات جالىن تارتىپ، اتقا مىنە الاتىن ازاماتتىق شاعىندا قولدارىڭىزعا الىپ كەلىپ بەرەمىن. سوندا ءۇشىنشى تىلەگىمدى ايتامىن» [5, 160].

قويانكوز بەن بايبىشە جىرعالى جانە جەتى بالا شولاقتاۋدىڭ ەتەگىنە كەلىپ قونىس تەۋىپ، سول جەرگە بەكەت سالدىرىپ، ونى ءوزى باسقارىپ، ۇستاپتى. ول بەكەت كەيىن «قويانكوز بەكەتى» اتالىپتى. وسى جەردەن قويانكوز اپامىزدىڭ بەكەتى، ونىڭ ورنالاسقان جەرى تۋرالى دەرەكتەردە سايكەسسىزدىك تۋا باستايدى. وسى ءبىر ەستەلىكتە جانە قويانكوز شەشەمىزگە بايلانىستى باسقا دا ەستەلىكتەردە قويانكوز بەكەتىنىڭ سالىنعان جەرى شولاقتاۋ دەپ انىق ايتىلىپ تۇر.زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانى، شوقان، امانگەلدى، شانقاناي اۋىلدارى ورنالاسقان جايلاۋ اتاۋىنىڭ قويانكوز اتالۋىنا بايلانىستى «قويانكوز بەكەتى» دە وسى جەردە ورنالاسقان دەگەن پىكىر ايتادى، ءتىپتى، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىنان دەرەك تە كەلتىرەدى.

ال، شىندىعىندا، قويانكوز بەكەتى شولاقتاۋدا، وتەگەن باتىر جەرلەنگەن جەردە ورنالاسقان. شولاقتاۋدىڭ قازىر قاپشاعاي كولىنىڭ شەڭگەلدى اۋىلىنا جاقىن جەرىندە سۋ ورتاسىندا توبەسى كورىنىپ تۇر. بۇعان قاراعاندا، كەزىندە ول شولاقتاۋ ەڭسەسى بيىك، ونىڭ ەتەگىندە ەل-جۇرت، قالىڭ تىرشىلىك بولعان سەكىلدى. سوندىقتان دا قويانكوز انامىز ءوزىنىڭ ءۇشىنشى تىلەگىندە ءوزىن وسى شولاقتاۋدىڭ ەتەگىنە جەرلەۋدى امانات ەتۋى تەگىن ەمەس. تەك، كويانكوز انامىز جەرلەنگەن وسى شولاقتاۋدىڭ ەتەگى كەيىن ەل كوشىپ، وتەگەن باتىردىڭ سۇيەگى جاتقاندىقتان، وتەگەن اتالىپ، «كويانكوز بەكەتى» تەزەك تورە قونىستانعان كوشەنتوعايدىڭ قاسىنداعى قويانكوز جايلاۋىنا تەلىنىپ كەتە بەرگەن ءتارىزدى.

بۇدان بولەك، «قويانكوزدىڭ بارعان جەرى شاپىراشتى ەلى» دەگەنگە كوپ جۇرت ۇزىناعاش ماڭىن مەڭزەيدى. ال، شىندىعىندا، شاپىراشتىلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە تەكە اتالارىنىڭ اتا جۇرتى بۇرىن دا، قازىر دە تاۋتۇرگەن بولعانى انىق (تاۋتۇرگەن اۋىلى اۋدان ورتالىعى ەسىك قالاسىنان 20 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان). جەر اتاۋى تاۋدان قاتتى، شاپشاڭ اعاتىن وزەننىڭ اتاۋىنا لايىق ەكەنىن كورسەتەدى. سوندىقتان ىلەنىڭ ەكى جاعى قويانكوز اپامىز ءۇشىن توركىنى مەن قايىن جۇرتىنىڭ اراسى ەكەنى، تەك ىلە وزەنى ءبولىپ تۇرماسا، الىس بولماعانىن كورسەتەدى.تاعى ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق ماسەلە، وتەگەن باتىردىڭ العاش جەرلەنگەن جەرى شولاقتاۋ دا، بۇگىنگى قابان اتامىزدىڭ جاتقان جەرى دە باقاناس تاس جولىنىڭ بويى، كوكباستاۋ سىلەمى دە كەزىندەگى جىبەك جولى، قازىرگى الماتى - تالدىقورعان كۇرە جولىنىڭ بويى، ءبىر تارماعى، ياعني، ءبىر-بىرىنەن ونشا الىس ەمەس. اعايىن، تۋىسى وتەگەن باتىردى شولاقتاۋعا، اتى التى الاشقا كەتكەن ۇلى جىراۋدى تۋرا وسى قاپشاعاي تەڭىزىنە وتىز شاقىرىمداي جەردەگى كوكباستاۋ سىلەمىنە جەرلەگەندە ايدالاعا ەمەس، ولاردىڭ ءوز وسيەتى بويىنشا اتا قونىستارىنا جاقىن جەرگە جەرلەگەنى ءسوزسىز.

ەندى ش. ءۋاليحانوۆتىڭ: «قويانكوزدەن ءوتىپ، تاڭەرتەڭگىلىك التىن ەمەلگە جەت­تىك» [11, 351]، - دەگەن پىكىرىنە كەلسەك، شىندىعىندا دا، شوقان كويانكوزدى باسىپ وتكەن. بىراق زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەن تەزەك تورەنىڭ ورداسى ورنالاسقان جەردەگى قويانكوز ەمەس، شولاقتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى، كەشەگى ەسكى قاپشاعاي كوپىرىنىڭ، ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى، كەزىندە العاش وتەگەن باتىر جەرلەنگەن جەردەگى قويانكوز بەكەتىن باسىپ وتكەن. التىن ەمەل مەن تەزەك تورەنىڭ ورداسى ورنالاسقان قويانكوز ءبىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان جەر ەكەنىن ەسكەرسەك، ول جەردى باسىپ ءوتۋ كوپ ۋاقىتتى المايدى، سوندىقتان، شوقان ايتىپ وتىرعان قويانكوز بەكەتى شولاقتاۋدا بولعانى انىق. سونداي-اق، قويانكوز بەكەتى ۇلى جىبەك جولىنداعى بەلگىلى بەكەتتەردىڭ ءبىرى بولعاندىعى، وعان تالاي كەرۋەن ايالداعانى – تاريحي شىندىق. ال، ش.ءۋاليحانوۆ جەرلەنگەن جەردەگى قويانكوز ەلدى مەكەنى ۇلى جىبەك جولىنان قيعاش جاتقاندىعى دا «ءبىزدىڭ قويانكوز بەكەتى شولاقتاۋ ماڭايىندا بولعان» دەگەنىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى.

كەزىندە سوك ابىلايحانۇلى سۇلتاننىڭ ورداسى بولعان بايانجۇرەكتەن ىلە بويىنا اۋىستىرىلعان اعا سۇلتان ءادىل ورداسىنا قابان جىراۋ تالاي رەت ات باسىن تىرەپ، ءادىل تورەگە جىر ايتقان.

ءسۇيىنباي، تۇبەك، باقتىباي توپىراعىن باسىپ، تەزەك تورەمەن ايتىسقان بۇگىنگى قويانكوز اتالاتىن التىن ەمەل باۋرايىنداعى كويانكوز القابىنا بايلانىستى شەشىلمەگەن شىندىقتار، ايتىلماعان اقيقات­تار جەتەرلىك. ءتىپتى، وندا قازىر قالپىنا كەلتىرىلىپ، ەسكەرتكىش قويىلعان تەزەك تورەنىڭ قابىرىنىڭ جاتۋىنىڭ ءوزى دە كوپ نارسەنى اڭعارتادى. سونداي-اق، اتالعان جەردە «كويانكوز اۋىلى» دەگەن اتاۋ بۇرىنعى امانگەلدى اۋىلىنا كەيىن بەرىلدى، ال تەزەك تورە جايلاعان تاۋ اڭعارى بۇرىننان كويانكوز دەپ اتالعان.

كۇرەڭبەل جەرىنىڭ كۇردەلى تاريحى ءوز قويناۋىندا تالاي سىردى بۇگىپ جاتقاندىعىن وسى ءبىر دەرەكتەردەن كورۋگە بولادى. بۇل جەرگە كەزىندە ن. پوتانين سەكىلدى فولكلورشى عالىمداردىڭ مەن گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ، سونداي-اق، قابان، تۇبەك، ءسۇيىنباي، باقتىباي، قۇلمامبەت سەكىلدى ۇلى اقىنداردىڭ، ۇلى ءجۇز عانا ەمەس، قازاق-قىرعىزدى اۋزىنا قاراتقان ىستى بولتىرىك، سۋان قوجبانبەت سەكىلدى بيلەردىڭ، قىرعىزدىڭ اتاقتى داتقالارى مەن ماناپتارىنىڭ دا تابانىنىڭ ءىزى قالعانى، ءتىپتى، قازاقتىڭ كەيىنگى يگى جاقسىلارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ات باسىن تىرەگەن قويانكوزدىڭ تاريحى ءالى زەرتتەلىپ، ايتىلىپ بىتكەن جوق.

قويانكوزگە العاش كەلىپ-كەتىپ، كەيىن ءومىرىنىڭ ءبىراز ۋاقىتىن تەك وسىندا عانا وتكىزگەن شوقان ءۋاليحانوۆ تا ءبىراز ەڭبەكتەرىن وسىندا جازعانى جانە ەجەلدەن بويىنا سىڭگەن ادەتپەن جەتىسۋدىڭ جانە قىرعىز حالقىنىڭ تاريحى، فولكلورى، ادەت-عۇرىپتارى تۋرالى، جەتىسۋعا بايلانىستى مول دەرەكتەردى جازىپ العانى انىق. كەزىندە اكادەميك الكەي مارعۇلان جازعان شوقاننىڭ جەسىرى ايسارانى الىپ كەتكەندە، شوقاننىڭ اعاسى جاقىپپەن بىرگە كوكشەتاۋعا كەتكەن كۇمىس ساندىعىنداعى قولجازبالار وسىنداي دەرەكتەردى قامتىعان شىعار. سونداي-اق، ايسارانىڭ كوكشەگە بارعان سوڭ امەنگەرلىك جولمەن جاقىپقا تۇرمىسقا شىعۋى، ودان رايحان دەگەن قىزى مەن ۇلى بولعاندىعى، ءالى كۇنگە دەيىن ۇلىنىڭ جانە رايحاننىڭ ۇرپاقتارى سىرىمبەتتە تۇراتىنى دا كوڭىل اۋدارۋدى كەرەك ەتەدى. شوقاننىڭ شاشىلىپ كەتىپ، ءتۇرلى مۇراعاتتاردا جاتقان جازبالارىنداعى جەتىسۋ ولكەسىنىڭ فولكلورلىق مۇرالارى ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەلمەي جاتۋى دا الدا ىستەلەتىن جۇمىستار از ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى. تاعى ءبىر اڭىزدا ۇزاتىلاتىن كەزىندە «قويانكوز اكەسىنەن كوگەن ورنىنا ولەڭ سۇراعانى» اقىندار تۋرالى اڭىزداردا مولىنان كەزدەسەتىن دەرەك. بىراق قويانكوز اپامىزدىڭ ولەڭدەرى، عيبرات­تى سوزدەرى ەل اراسىندا ساقتالماي، تەك ول كىسى جايلى اڭىزدار عانا ساقتالعان.كەيىنگى زەرت­تەۋشىلەر قويانكوز انامىزدىڭ ۇرپاقتارى نەگىزىنەن الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق، كۇرتى، قاراساي اۋداندارىنىڭ وڭىرلەرىندە مەكەن ەتكەندىگىن ناقتىلاپ، ولاردىڭ اتى-ءجونىن انىقتاعانىن ايتا كەتكەن ءجون.

سىر بويىندا تۋىپ-وسكەن قابان جىراۋ ەل باسشىلارى، كورەگەن بي، قايتپاس باتىرلار ەسكەلدى، بالپىق، رايىمبەكپەن بىرگە ون ەكى اتا جالايىرلاردى ىلە مەن قاراتال وڭىرىنە كوشىرىپ الىپ كەلىپ، البان، سۋانداردى حان ءتاڭىرى، ىلە بويىنا رەت-رەتىمەن قونىستاندىرىپ، ءوزى بارلىق ءومىرىن شاعان تاۋىنىڭ ەتەگىندە، لاباسىنىڭ باۋرايىندا وتكىزگەن. «بىزگە جەتكەن اڭىز-اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، قابان قاپساعاي دەنەلى، ايبارلى، اقىلدى ادام بولعان سەكىلدى»،- دەپ جازادى قابان جىراۋ مۇرالارىن جاريالاۋعا، ناسيحاتتاۋعا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن جازۋشى و. يسمايلوۆ.

قابان اقىننىڭ ءسۇت كەنجەسى ىسقاقتان تۋعان بالالار بەسەۋ: ولار بياحمەت، قوجاحمەت، مۇحامەتشە، راحمەت، كەنجەبەك. «وسىلاردىڭ العاشقى ەكەۋىنەن تۇقىم جوق»، - دەيدى زەرتتەۋشىلەر. «قالعان ۇشەۋىنەن، ياعني، مۇحامەتشە دەگەن ۇلىنان – وتەبەك، راحمەت دەگەن ۇلىنان – ءماريما جانە ناعيما، كەنجەبەك دەگەن ۇلىنان – جاقىباي تۋعان»، - دەيدى قابان جىراۋ ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر [5, 12].

قابان جىراۋدىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ، ول كىسىنىڭ ءبىرلى-جارىم ءوزى تۇتىنعان زاتتارىن كوزدەرىنىڭ قاراشىقتارىنداي ساقتاپ كەلە جاتقاندار وسى ۇرپاقتارى ەكەنىن راستايدى.

ۇلى جىراۋدىڭ كىندىگىنەن ءوسىپ-ونگەن تۇقىمدارى قازىرگى كوكسۋ اۋدانىنا قاراستى اقتەكشە، كوكتەكشە، لاباسى، جارشاپقان (تالاپتى) اۋىلدارىندا تۇرادى. قابان جىراۋدىڭ وسپان دەگەن بالاسىنىڭ نەمەرەسى ىسقاقۇلى جاقان جارشاپقان /تالاپتى/ جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ، 1996 جىلى قايتىس بولعان.

قابان اقىننىڭ قىزى قويانكوزدەن تاراعان جيەندەرىن كوپ جىل ىزدەستىرىپ، تاپقان ادام – جىراۋدىڭ وسى شوبەرەسى يساۇلى جاقان ەكەنىن قالامگەر و.يسمايلوۆ ءوز ەڭبەگىندە جازعان ەدى. قابان جىراۋ ادىلدىك پەن اماندىقتى جوعارى ۇستاعان، اركىمنىڭ قايعى-قاسىرەتىنە ورتاقتاسىپ، ولارعا جاناشىرلىق تانىتىپ، حال-قادىرىنشە قول ۇشىن بەرىپ وتىرعان.

قابان جىراۋعا بايلانىستى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە تاريحي دالەلدەر، شىندىقتىڭ شەتى شىعىپ جاتۋى دا تەگىن ەمەس ەكەنىن جوعارىدا ايت­تىق. اقىننىڭ شوبەرەسى ءماريما راقمەتقىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق-قالماق سوعىسى كەزىندە جالايىردىڭ ءبىر باتىرى جەكپە-جەكتىڭ شارتىن ساقتاماي، قارسىلاسىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شانشىپ ولتىرەدى. مۇنىڭ ارتى داۋ-دامايعا اينالىپ، قالىپتاسقان سالت-ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن الگى جاس باتىردى قالماق جاعى بايلاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. ەل اعالارى بۇل تالاپقا مويىنسۇنىپ تۇرعاندا، قابان اقىن العا شىعىپ: «بۇل جىگىت ەل قورعانى بولا الاتىن ازامات ەكەن، جولىنا جان – پيدا، مەنى بايلاپ بەرىڭدەر!» - دەيدى دە، ءوز ەركىمەن جاۋ قولىنا اماناتقا كەتە بارادى [5, 19].

قابان ءوز كەزىنىڭ جىراۋلىق ءداستۇردى اقىندىق داستۇرگە جالعاستىرعان شال، كوتەش اقىندار سەكىلدى ءىرى وكىلى بولعانى جانە ونىڭ ون بەس جاسىنان باستاپ ايتىسقا تۇسكەنى ونىڭ ارتىندا قالعان دۇنيەلەرىنەن انىق كورىنەدى. قابان اقىندىعىمەن قوسا، ەسكەلدى، بالپىق سياقتى ءسوز باستاعان شەشەن، ەل باستاعان كوسەم، قول باستاعان باتىر بولعان. قابان جىراۋدىڭ اكەسى اسان ارتىقشا باي بولماعان، وزىندىك اۋقاتى بار كىسى كورىنەدى.

قابان جىراۋ تۋعان جەرى سىر بويى ەكەنىن جوعارىدا ايت­تىق. سىر بويىنان شەجىرەشىلەردىڭ ايتۋىنشا، جىراۋ سول جەردەگى جالايىرلاردى باستاپ، جەتى­سۋ­عا 1767 جىلى كوشكەن. جالايىر رۋىنىڭ سىرماناق (سىردان شىققان), شۋماناق (شۋدان شىققان), بىرماناق (جەتىسۋدى مەكەندەگەن) بولىپ ءبولىنۋى، ءالى كۇنگە دەيىن سىر بويىندا تاريحي ەسكەرتكىش «جالايىر كوپىرىنىڭ»، «جالايىر اۋىلىنىڭ» ساقتالۋى، جالايىرلاردىڭ قازىر دە سىر بويىندا، شۋ ايماعىندا، تاشكەنت، تاراز جەرلەرىندە قونىس تەۋىپ وتىرۋى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر اقىن ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى جانە ونى تەرەڭدەي زەرت­تەۋ كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان ماسەلە ەكەنىن كورسەتەدى.

جىراۋ ەسىمىنىڭ كەيدە قابان، كەيدە قابىليسا بولىپ اتالۋى تۋرالى اڭىز دا، بولجاۋلار دا از ەمەس. «اقىننىڭ شىن ەسىمى – قابان، لاقاپ اتى – قابىليسا دەپ» دالەلدەۋشىلەر كوپ دالەلدەر كەلتىرەدى. سونىڭ ءبىرى بىلايشا باياندالادى: «جىراۋدىڭ اكەسى اسان اتانىڭ ارىستاي-ارىستاي التى ۇلى بولعان. بارلىق شەجىرەلەردە سولاردىڭ العاشقى ەكەۋى: ايۋ، قابان دەپ كورسەتىلگەن. ءبىزدىڭ وسىعان ايرىقشا كوڭىل اۋدارۋىمىز ءجون سەكىلدى. سەبەبى، بۇرىنعى زامانداردا «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جەتى كۇن ەلدەن، جەتى كۇن جەردەن»، - دەگەن قاعيدانى ۇستانعان حالقىمىز ۇرپاعىن جاس كەزىنەن-اق جالىندى، قايسار ەتىپ تاربيەلەۋگە تىرىسقان. وسى ءبىر جاۋىنگەرشىلىك ۋاقىت­تا حالقىمىز ۇلدارىن قاجىرلى، قايراتتى بولسىن دەگەن يگى تىلەكپەن ءتۇز تاعىلارىنىڭ اتتارىمەن اتاي بەرگەن. ايۋ – تاۋداعى ورمان، توعايدىڭ تولاعايداي كۇشتىسى بولسا، قابان – وزەن-كول، داريا-تەڭىز بويىنداعى قالىڭ قامىس، نۋدى مەكەن ەتەتىن مىقتى حايۋانات. قازاقتا «بالاڭ تەنتەك تە بولسا، زوربولسىن» دەگەن ماتەل بار. بۇنداي تىلەكتىڭ تۇبىندە دە ءومىردىڭ زاڭدىلىعى جاتىر. اتاپ ايتقاندا، جاۋگەرشىلىكتى كوپ كورىپ، ابدەن زارەزاپ بولعان حالقىمىزدىڭ قۇدايدان تىلەگەنى كۇنى ەرتەڭ ويران سالاتىن جاۋلارمەن جاعالاسا الاتىن، ءتىپتى، ونى تويتارىپ تاستايتىن جارامدى ۇلدار بولعان. ەگەر، ولار ءار ءتۇتىن، ءار وتباسىنان شىعىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر دەپ قۋانعان. سونداي نۇرلى تىلەك اسان اتامىزدا دا بولعانعا ۇقسايدى. سوندىقتان دا ول ءبىر بالاسىن – ايۋ، ەكىنشى بالاسىن – قابان دەپ ىرىمداپ قويعان ءتارىزدى». وسىنداي سايكەستىك قابان جىراۋدى وزىنە ءپىر ەتىپ وتكەن باقتىبايدىڭ اتالارىنا دا قاتىستى. باقتىبايدىڭ ۇلكەن اتاسى اڭلاماس ەكى بالاسىنىڭ ءبىرىنىڭ اتىن – ايۋ، ەكىنشىسىن – جولبارىس قويعان. جولبارىستان باقتىباي تۋادى.

جالايىردىڭ شىن ەسىمى قابىلان ەكەندىگىن دە تاريحشىلار جازىپ ءجۇر. ەكىنشى ءبىر دالەلدە: جىراۋدىڭ ون بەس جاسىندا تۇڭعىش رەت ايتىسقان ادامى – تۇمارشا كەلىنشەك. قابان مەن تۇمارشانىڭ ايتىسى جايىندا العاش دەرەك بەرگەن مالكە قاجى: «بۇل تويعا كەلىپ ەدى قابان اقىن، اقىرىپ قابان اقىن قويا بەردى»، «ون بەسكە قابان اقىن كەلگەن جاسى» دەپ اقىننىڭ اتىن «قابان» دەپ ايقىن ايتادى. تۇمارشانىڭ «اتىڭىز كىم بولادى ايتشى ماعان؟» دەگەن سۇراۋىنا:

«قابان دەپ قويعان اكەم اتىم،

جالايىر ون ەكى اتا – ارعى زاتىم» [5, 96]، - دەپ جاۋاپ قايىرادى. بالا  جىگىتتى ايتىستا تۇقىرتىپ الماق نيەتپەن، ءساتى تۇسسە، كوڭىلىن شايلىقتىرىپ تاستاۋ ماقساتىمەن تۇمارشا ودان ءارى باستىرمالاتىپ:

«قابان دەپ قالايشا ات قويدى ساعان،

اتىڭدى اكەڭ مارقۇم ءبىلىپ قويعان» [5, 96]، - دەپ، ءازىل-قالجىڭعا يكەمدەپ، باتىرا تۇسەدى. بىراق ءالى ەشكىمنەن بەتى قايتىپ كورمەگەن جاس اقىن وعان توقىراپ، توقتاماستان: «اتىمدى قايتپاسىن دەپ قويدى قابان!»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. الىسقانىن الىپ ۇرىپ، جان بالاسىنان جاسقانباي، ءور بوپ ءوسسىن دەگەن ىرىمشىل اكە ءبىر بالاسىن – ايۋ، ءبىر بالاسىن – قابان دەپ اتاعانى قيسىندى. دەمەك، ونىڭ شىن ەسىمىن – قابان دەپ ۇعۋىمىز ورىندى.

دۇنيە سالار الدىندا جىراۋ ەل-جۇرتىن جيىپ، قوشتاسىپ: «مەنىڭ اتىمدى ھارام ماقۇلىقپەن اتاپ قالعاندىقتان عانا جەر قوينىنا كىرەرمىن. ايتپەگەندە، ولاي بولماس ەدى. سوندا دا جەر قوينىندا كوپ جاتپاسپىن، پەرىشتەلەر الىپ كەتەر»، - دەپتى دەگەن دە اڭىز بار [5, 122].

بۇل جايىندا عالىم م.جولداسبەكوۆ: «وبالىم اتىمدى قابان قويعان اكە-شەشەمە بولسىن، اتىم قابان بولعاندىقتان، ءبىر باستاۋدىڭ باسىندا، شوق قامىستىڭ تۇبىندە جەرلەنەرمىن. ءۇش كۇن دەنەم جەردە جاتادى. ءۇش كۇننەن سوڭ تابىلمايدى»، - دەگەن ماعلۇماتتى كەلتىرەدى [33, 152]. مىنە، وسى دالەلدەرگە سۇيەنسەك، اقىنىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – قابان.

ال ەندى، قابان جىراۋدىڭ قالايشا قابىليسا اتانعانى جونىندەگى اڭىز، اڭگىمەلەرگە كوز سالالىق. دەرەك كەلتىرۋشىلەر ونىڭ ءبىر سەبەبى، جىراۋدىڭ ءدىن جولىن بەرىك ۇستانۋى دەگەندى العا تارتادى.

شىندىعىندا  قابان جىراۋدىڭ ءدىن جولىنداعى ۇلكەن تۇلعا جانە سول ءدىندى ۋاعىزداۋشى ءىرى جىراۋ بولعاندىعى، اۋليە، ابىز اتانعاندىعى ءھام ونىڭ كەڭەستىك كەزدە ەرتەرەك تانىستىرۋعا، ەڭبەكتەرىن جاريالاۋعا ۇلكەن كەدەرگى بولعانى حاق. زەر سالىپ، زەيىن قويعان ادامعا جىراۋدىڭ قابىليسا اتالۋىنا قاتىستى جاۋاپ ونىڭ تاۋتان قىزبەن ايتىسىندا انىق ايتىلادى. ايتىس كەزىندە قابان جىراۋ تاۋتان قىزدىڭ قويعان جۇمباقتارىن ءتۇپ-تۇگەل شەشە بەرگەن سوڭ تاۋتان قىز ونىڭ تەڭىزدەي تەرەڭ كەمەڭگەرلىگىن ءبىرجولاتا مويىنداپ:

«ءبىر كەلگەن دۇنيەگە اۋليەسىز،

قابىليسا اتاندىڭ قىدىر دارىپ» [5, 105]، - دەيدى. ياعني، «اتىڭ قابان ەدى، بەرتىن كەلە قاسيەت، قىدىر دارىپ، قابىليسا اتاندىڭ» دەپ انىقتاپ تۇر.

ۇلى ءجۇز عانا ەمەس، جالپى، شىعىس، وڭتۇستىكتە قابان اقىن جونىندە اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان اڭگiمەلەر كوپ. ول ولەڭ-جىردىڭ ءدۇلدىلى عانا ەمەس، جاۋىنا دەس بەرمەگەن باتىر دا بولعان دەيدى كەي اڭىزدار.

قابان جىراۋ زaمaنى قaزaق ەلىنە ءبىر جaعىنaن جوڭعaر شاپقىنشىلارى، ءبىر جaعىنaن رەسەي پaتشaلىعى، ءبىر جaعىنaن قىتaي يمپەرياسى سەكىلدى aلپaۋىتتaر قaۋىپ تۋدىرىپ وتىرعaن كەزەڭ بولدى. وسى كەزدە حaلىق aتىنaن جىرaۋلaردىڭ ءسوز سويلەۋى دە ۇلتتىق سaنaنىڭ قaلىپتaسقaنىنىڭ كورىنىسى. ولaر ۇلتتىق مۇددەنى ويلaپ، ارەكەت ەتۋگە شaقىرعaنىن كورۋگە بولaدى.

قالماقتارمەن قاندى شايقاستا جىراۋ جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، تۇتكىندا بولعان. ءبىراز جاۋ قولىندا بولعان حاس باتىر ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، تاپقىرلىعى جانە ارتىندا تۇرعان قالىڭ ەلىنىڭ ارقاسىندا تۇتقىندا قالماي، ەلگە قايتقان.

كەزىندە ابىلاي حاننىڭ ءوزى دە جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، جاسىماي، شارت سىنباي ەلىنە ورالعانى سەكىلدى سىناقتان قابان جىراۋ دا وتكەن ءتارىزدى.

ونىڭ جاۋ قولىنا ءتۇسۋ سەبەبىن ەستەلىك ايتۋشىلار جاۋ قولىنا تۇسكەن جاس باتىردىڭ ورنىنا سۇرانىپ، ءوزى بارعان دەپ باياندايدى. جاس باتىردى قۇتقارىپ، جوڭعارلاردىڭ قولىنا ءوز ەركىمەن بەرىلگەن قابان جىراۋدان ءبىر نارسە الىپ قالۋ، ونىڭ ساعىن سىندىرۋ ماقساتىندا جاۋلارىنىڭ وعان ىستەگەن ارەكەتتەرى دە ول تۋرالى اڭىزداردا ايتىلىپ كەلەدى. جاۋ قولىنان تاپقىرلىقپەن قايرات جۇمساپ، اقىل-ايلاسىنىڭ ارقاسىندا ەلىنە ورالعان قابان جىراۋدىڭ:

«الپىس كۇن اتان بولعانشا،

بۋرا بوپ ءبىر كۇن زىركىلدە.

اجال جەتپەي ءولiم جوق،

جاۋعا شاپ قارسى، ىركىلمە» [5, 48]، -

دەگەن جىر جولدارى ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراپ، جاۋىنگەرشىلىك زاماندا حالىققا جىگەر بەرگەن.

قابان (قابىليسا) جىراۋ – قازاق حالقىنىڭ سۋىرىپ سالما ادەبيەتىنىڭ ءىرى تۇلعاسى، جورىق جىراۋى، باتىرى عانا ەمەس، ىرگەلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. ءوزىنىڭ تەرەڭ ويلى، جالىندى جىرى، قارا ورمان حالىقتى سۇتتەي ۇيىتار سالماقتى دا ۇشقىر سوزىمەن جەتىسۋ عانا ەمەس، شاپقىنشىلىقتان بوساي باستاعان قازاق حالقىن، باتىرلارىن ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرۋگە، ابىلاي سۇلتاننىڭ ابىرويىن اسىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، تۇركىستاندا ابىلايدى قازاقتىڭ حانى ەتىپ سايلاۋعا مۇرىندىق بولعانداردىڭ ءبىرى بولدى. الاشتىڭ الا تۋىن باتىر، بي، جىراۋ، اقىندارمەن بىرگە جەلبىرەتكەن. بۇنىڭ ءوزى-اق ونىڭ قازاق حالقىنىڭ تالاي ۇلى تۇلعالارىمەن دامدەس، سەرىكتەس بولعانىن كورسەتەدى.

جالايىردىڭ انداس اتاسى ورنالاسقان ارقارلى اسۋىندا جەردى جوڭعارلاردان ازات ەتۋدە مەرت بولعان كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارى مالايسارى مەن جولاماننىڭ ماڭگىلىككە مەكەندەپ جاتۋى دا كەزدەيسوق ەمەس جانە قازاق ەلىنىنىڭ باتىرلارى جەرگە، رۋعا بولىنبەي، قاسيەتتى قازاق جەرىن بىرگە ءجۇرىپ قورعاعانىن، ازات ەتكەنىن وسى ءبىر دەرەكتەن-اق كورۋگە بولادى.

عاسىرلار بويىنا جاۋدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە، قىلىشتىڭ جۇزىندە ءومىر كەشكەن جەتىسۋ جۇرتشىلىعىنىڭ ەلدىكتىڭ اڭساعان ارناسىنا ءتۇسىپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ قامىن كۇيتتەۋىنە سول ءداۋىردىڭ ەرەن تۇلعالارىمەن بىرگە قابان جىراۋ دا زور بەلسەندىلىك تانىتقان.

سىردىڭ بويى، تۇركىستان مەن تاشكەنت وڭىرىندە قانات جايىپ، تۇراقتاپ قالعان جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ، باتۋاعا كەلتىرىپ جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋعا مۇرىندىق بولعان. تولە بيمەن قاتار داۋ شەشىپ، بۇقار جىراۋمەن ۇزەڭگى قاعىستىرا جىر تولعادى، الاڭ كۇي كەشتى، ابىلايمەن ءبىر تۇمەننىڭ ساپىندا جوڭعارلارمەن شايقاستى. اتا جاۋدىڭ قولىنا دا ءتۇستى. رۋحىن ءتۇسىرىپ، جىگەرىن جاسىتپادى. ەلدىكتىڭ ۇرانىن سالدى، ەل ىرگەسىن بەكىتتى، جايلى قونىسقا ورنالاستىردى.

قابان جىراۋ – سۋىرىپ سالمالىق داستۇردەگى ادەبيەتكە جاڭا سەرپىن، تىڭ مازمۇن الىپ كەلۋمەن قاتار، ونى ءتۇر جاعىنان كوركەيتىپ، كەمەلدەندىرە تۇسكەن، بۇرىننان ديداكتيكالىق سيپاتى باسىم قازاق ادەبيەتىنىڭ ناسيحاتتىق وي تۇجىرىمدارمەن تولىعا تۇسۋىنە ەرەن ەڭبەك ەتكەن، ءتول فولكلورەن سۋىرىپ سالما اۋىزشا ادەبيەتتىڭ ءوزارا جاقىنداسۋىنىڭ، تولىسىپ، كوركەيۋىنىڭ دانەكەرى بولا وتىرىپ، وسى ەكى سالانى ۇتىمدى پايدالانعان تالانت.

قوعام، ءدىن، ەتيكا، ادامگەرشىلىك، قارىز بەن پارىز، ەرلىك پەن ەزدىك، بايلىق پەن كەدەيلىك، دۇنيە مەن ءدىن جايلى ويلار توعىسقان فيلوسوفيالىق تۋىندىلارى دا قابان جىراۋ پوەزياسىنىڭ تەرەڭ دۇنيەتانىمدىق سيپاتىن اڭعارتادى.

قابان جىراۋ اقپا-توكپە يمپروۆيزاتور، ولەڭدى قارۋ ەتكەن سۋىرىپ سالما ونەر ادامى، حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن پاراساتى مول ەل اعاسى، قىسىلعاندا جول تابار اقىلشىسى، ۋاقىت، وقيعا سىرىن، زامانا باعىت-باعدارىن اقىل تارازىسىنا سالىپ سىناي، سالماقتاي بىلەتىن، بولجاعانى بولىپ، ايتقانى كەلەتىن تاپقىر دا كورەگەن، دانا ابىز بولدى. ءوز تولعاۋلارىندا ول ەل تاعدىرىن شەشەر ءىرى وقيعالار، اسا ءماندى، كوكەيكەستى ماسەلەلەر، حالىق قايعىرعاندا دەمەپ، قۋانعاندا قانات ءبىتىرىپ، اقىل قوساتىن ماسەلەردى قوزعاعان. سونداي-اق، جىراۋلىق پوەزيا مەن اقىندىق شىعارماشىلىقتىڭ شەكاراسىندا تۇرعان، جىراۋلىق جانە اقىندىق تۇلعانىڭ قىزمەتىن قاتار الىپ جۇرگەن قابان جىراۋ بىردە الەۋمەتتىك ءمانى زور، ءىرى، كەلەلى ماسەلەلەردى جىرلاسا، اقىن رەتىندە ومىرمەن قويان-قولتىق، بەتپە-بەت كەلىپ سان قيلى تاقىرىپتا ولەڭدەر شىعارىپ، ايتىستارعا دا تۇسكەن. ونىڭ بۇل سيپات­تارى بىردە بۇقار جىراۋ شىعارماشىلىعىمەن ۇشتاسىپ جاتسا، بىردە تاتىقارا، كوتەش، شال اقىن شىعارمالارىمەن توعىسىپ جاتادى.

بويىنا سينكرەت­تى ونەردى جيناعان، تۋعان ەلى، وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ەلدىڭ بىرلىگى، بۇتىندىگى، يمان مەن ءدىني ساۋاتتىلىققا ۇندەۋ تولعاۋلارىنىڭ باستى تاقىرىبى بولعان، جىراۋلىق ونەردىڭ ۇلى تۇلعاسىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ەل بيلەگەن، جالايىردىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋعا زور ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر.

قابان جىراۋ سونىمەن بىرگە بۇكىل ەلدىڭ كەلەشەگىن ايقىن بولجاي العان كورىپكەل، الداعى كۇندەردى انىق كورەتىن ساۋەگەي دە بولعان. جىراۋدى ونىڭ قورشاعان ورتاسى، سول ورتانىڭ الەۋمەتتىك تالاپتارى قالىپتاستىرىپ، تاريح ساحناسىنا شىعارعانىمەن، تاريح تولقىنىنداعى الاساپىران زامان ونىڭ اسىل مۇرالارىن بىزدەن الىستاتىپ، اتىن اسان اتامىز سەكىلدى اڭىزعا اينالدىرا باستاعانىمەن، ونىڭ ۇرپاقتارى سول اسىلدى ءىنجۋ تەرگەندەي جيناپ، حالقىنا «از دا بولسا كوپتەي كور» دەپ قايتارىپ وتىرۋى ەرەن ەڭبەك، ۇلى جىراۋ مۇراسىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك.

قابان جىراۋ شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى

قابان اسانۇلىنىڭ تولعاۋلارى مەن ورنەكتى دە وزەكتى ولەڭدەرى، قيىننان قيىسقان ايتىس ۇلگىلەرى، شەبەر شەندەسكەن شەشەن سوزدەرى ادەبيەتىمىزدىڭ باعا جەتپەس مۇرالارى ەكەنى ءسوزسىز.

ءوز ءداۋىرىنىڭ كەمەل ويىنىڭ كوك­جيە­گىن مەيلىنشە كەڭەيتە بىلگەن ول بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ رۋحاني بايلىقتارىمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي تۇتاسىپ، ۇندەسىپ، جالعاسىپ جاتىر. سونداي-اق، جىراۋ قيالىنىڭ بايلىعى، سۋرەت­تەۋ تاسىلدەرىنىڭ كەمەلدىگى مەن اسەمدىگى، جىراۋ ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك ورەسىن، وزىندىك سيپاتىن تانىتىپ قانا قويمايدى، ونىڭ بولاشاق مەجەسى دە بولىپ تابىلارى حاق. ونىڭ ۇلتتىق بوياۋى قانىق، افوريزمدەرگە، كوركەم وبرازدارعا باي تولعاۋلارى، جىر جولدارى تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرى قاتارىنان.

قابان جىراۋ ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا قازاق قاۋىمى ءۇشىن ءمانى زور الەۋمەتتىك، رۋحاني، ءدىني ماسەلەلەردى كوتەرەدى. بۇلاردىڭ ەڭ باستىسى – ەل بىرلىگىن تۋ ەتۋ، ىشكى، سىرتقى جاۋلارمەن بىتىسپەس كۇرەسكە ۇندەۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەت­تەردى جوعارى ۇستاۋ، جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە جەتە كوڭىل ءبولۋ.

قابان جىراۋدان XVII– XVIII ع.ع. ەلدىڭ الەۋمەت­تىك تىرشىلىگى، حالىق تاعدىرى، ارمان-مۇراتى، ءومىر، بولمىس، تۋعان ەل جايلى سان الۋان مۇرا قالعان جانە ولاردىڭ بارشاسى فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق تۋىندىلارىمەن قاتار، ءومىردىڭ وزگە ماسەلەلەرىن قوزعاعان تەبىرەنىستەر مەن تولعاۋلار بولىپ كەلگەن.

م.ماعاۋين تولعاۋلاردى شارتتى تۇردە «فيلوسوفيالىق» جانە «ليريكالىق» دەپ ەكىگە بولە قاراستىرادى. «كەيبىر ناقىلدار قۇرامىندا حالىق ماقال-ماتەلدەرى جانە وعان تۇسىنىك رەتىندەگى تىركەستەر بولادى» دەيدى. عالىمنىڭ ايتىپ وتىرعان وسى پىكىرىنە مول مىسالدى قابان جىراۋ تولعاۋلارىنان تابۋعا بولادى.

«ارادان شىققان جاۋ قيىن،

تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن.

شىمشىمالى ءسوز قيىن،

جازىلماسا، دەرت قيىن،

ىسكە اسپاسا، سەرت قيىن.

اقىلىنان اداسىپ،

وزەنگە تۇسكەن ەر قيىن.

قايتارىلماي قالسا،

جاۋعا كەتكەن جەر قيىن» [5, 68].

حالىقتىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي وقيعالاردى، ونىڭ ارمان-مۇراتىن، كەشىرگەن اۋىرتپالىقتارىن كوسىلە جىرلاۋىمەن عانا باعالى ەمەس، ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەت­تىك تىرشىلىگىن، وي-ساناسىن، دۇنيەتانىمىن كوركەم بەينەلى تىلمەن بەرە بىلۋىمەن دە قابان جىراۋ پوەزياسى اسا قۇندى. سوندىقتان دا ونىڭ جىرلارى حالقىمىزدىڭ نەشە عاسىرلىق ءومىرىن ونەر ورنەگىنە، اقىل سوزىنە بەينەلەپ تۇسىرگەن، وشپەس، ولمەس مۇرامىز.

ول حالىق پوەزياسىنىڭ ەستەتيكالىق جۇيەسى مەن كوركەمدىك تاجىريبەسىن، الەۋمەت­تىك جانە جالپى حالىقتىق ۇستانىمدارىن، سونداي-اق، فولكلورلىق داستۇرلەردى سول قالپىندا قايتالاماي، ونىڭ سوزدىك، وبرازدىق، بەينەلەۋ قۇرالدارىنا، ولشەم ورنەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وزىندىك ءسوز بەدەرىن جاسادى.

جىراۋلىق پوەزيا تۋرالى ۋ.دالگاتتىڭ: «سۋىرىپ سالما اقىن-جىراۋلار پوەزياسى، ءسوزسىز كوركەمدىك قاسيەتىنە سايكەس، فولكلور مەن جازبا ادەبيەتىن بايلانىستىرۋشى بۋىن. ياعني، كوپتەگەن حالىقتاردىڭ پوەزيالىق مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا وسىنداي وتپەلى داۋىرلەر بولادى. ولاردىڭ پوەزياسىنىڭ ۇلگىلەرى فولكلوردىڭ ەستەتيكالىك پرينتسيپتەرىمەن سايكەس كەلەدى، ونىڭ شەگىنەن اسپايدى. اقىندار مەن جىراۋلار شىعارماشىلىعىندا دارالىق سيپات، ۇجىمدىق ءداستۇر، ديالەكتيكالىق بىرلىكتە بولادى» [37, 54]، - دەگەن پىكىرى قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىنا دا ءتان.

قابان جىراۋ شىعارمالارىنداعى بەينەلى سوزدەر جۇيەسىن، سۋرەت­تەۋ، مانەرلەۋ قۇرالدارىن، ءسوز قولدانۋ شەبەرلىگىن، ءسوز ساپتاۋ ەرەكشەلىگىن قاراپ وتىرعانىمىزدا، ونىڭ جىراۋلىق پوەزيامەن بىتىسە بايلانىپ جاتقانىن كورەمىز. وعان مىسال، قابان جىراۋ پوەزياسىنىڭ سونى فيلوسوفيالىق تەرەڭ ويعا تولىلىعى جانە وسيەتناما تۇرىندە كەلىپ وتىرعاندىعى، ونىڭ پوەزياسىنداعى ناقىل، ءسوز ورالىمدارىنىڭ مولدىعى دالەل.

اقىل، ناقىل سوزدەردى تۋعىزۋدا قابان جىراۋدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن پايدالانعانى، ۇستارتقانى، جاڭادان تۋعىزعانى، سول سياقتى وزىنەن بۇرىنعى اقىن، جىراۋلار جاساعان اقىل، ناقىلدار حالىقتىق مۇراعا اينالدىرعانى دا از ەمەس. مۇنداي الماسۋ باعزى داۋىردەن كۇنى بۇگىنگى دەيىن جەلىسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان حالىق ادەبيەتىن دە، اقىن، جىراۋلار شىعارماشىلىعىن دا بايىتا، قۇنارلاندىرا تۇسەتىنىن اكادەميك س.د.ليحاچەۆ: «مادەني مۇرالاردىڭ جالعاستىعى – ولاردىڭ ەڭ ماڭىزدى قاسيەتى»، - دەپ تۇجىرىمدايدى [38, 54].

قابان جىراۋ مۇراسى حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن تاقىرىپ، مازمۇن، جانرلىق جاعىنان ساباقتاس، بايلانىستى بولىپ كەلگەن. ەلدىك، ەرلىك، يگىلىك، ىزگىلىك – ادام ءومىرىنىڭ سان الۋان ماسەلەلەرى ونىڭ پوەزياسىنىڭ دا تۇراقتى تاقىرىبىنا اينالعانىنا مىسالدار مولشىلىق. حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى تولعاۋ، ولەڭ، ەرلىك جىرلارى، ايتىس سياقتى جانر ۇلگىلەرىن قولدانىپ، جىر ۇلگىسىندەگى تولعاۋ ءتۇرىن كوبىرەك پايدالانعان.

جىراۋ پوەزياسى – اۋىزشا جانە جازباشا ءسوز ونەرى پوەزيانىڭ كوشپەلى تۇرمىس مادەنيەتى جاعدايىنداعى وزگەشە قۇبىلىسى. قازاق مادەنيەتىنىڭ كوشپەلى تۇرمىس اياسىنداعى سيپاتىندا ادامگەرشىلىك تاربيەسى ماڭىزدى ورىن الادى. قازاق ادەبيەتى ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا اسا قۋات­تى ىقپالدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. مەملەكەتتى باسقارعان حانداردان باستاپ، ەسى ەندى كىرە باستاعان بالالارعا دەيىن ءسوزدىڭ ءتالىم-تاربيەلىك، ەستەتيكالىق ىقپالىن قابىلدايدى. حالىق «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەسە، سول ءتىل ونەرىن جەتە مەڭگەرگەن، اۋزىن اشسا بولدى، كومەيىنەن كۇمبىرلەپ جىر قۇيىلا جونەلەتىن ادامنىڭ جۇرت الدىندا زور بەدەلگە يە بولۋى – زاڭدى قۇبىلىس.

قابان جىراۋ شىعارمالارىنان جىراۋدىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن قيلى دا قيىن زامان كەلبەتى ايقىن تانىلادى. قابان جىراۋ قازاق قاۋىمى ەجەلگى تۇيىقتىقتان ارىلۋعا بەت العانىن، كونە ءداستۇرلى الەۋمەتتىك قاتىناستار بۇزىلا باستاعانىن كورەدى، وسىنىڭ ءبارى بولاشاقتا جۇزەگە اسار ۇلى وزگەرىستەردىڭ باسى عانا ەكەنىن تۇسىنەدى. ال وسى ءبىر كەزەڭدە ۇرپاعىنىڭ ءبىلىم مەن عىلىم، دىنگە بەت بۇراتىن زامانى ەكەنىن ءوزىنىڭ تولعاۋ، تەرمەلەرى ارقىلى تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. قابان جىراۋ پوەزياسى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك، ادامگەرشىلىك سارىنىمەن عانا ەمەس، كوركەمدىك ساپاسىمەن دە قۇندى. جىراۋ تولعاۋلارىنداعى سينتاكسيستىك پاراللەليزمگە، دىبىس ۇندەسۋلەرىنە، ىشكى ۇيقاسقا قۇرىلعان ورنەكتەردەن، ارناۋ تۇرىندەگى ءسوز قولدانىستاردان انىق كورەمىز.

جىراۋ ءوز پوەزياسىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويدى بەينەلەۋ ءۇشىن ولەڭدەرىنىڭ ۇيقاس، ىرعاقتارىن سول ماقساتقا وراي العان. وعان مىسال:

«كۇڭىرەنىپ وتكەن كۇندەردى،

تۇنەرىپ وتكەن تۇندەردى

تۇنەك ەمەس دەپ كىم ايتار؟

سىي قىلماساڭ حالقىڭا،

كەلە الماساڭ قالپىڭا،

تۇسە الماساڭ سالتىڭا،

جۇرە بەرسەڭ سالپىلداپ،

ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەكەن

دەگەندى ساعان كىم ايتار؟

جەلمايامەن جورتپاساڭ،

جامپوز جۇگىن ارتپاساڭ،

ادىرناداي شيرىعىپ،

سەرپىلە ءبىر تارتپاساڭ،

ەلدىڭ دە سىيى تۇزەلمەس،

ەردىڭ دە سىرى تۇزەلمەس» [5, 75-76].

وسىنداي شىن كوركەمدىك ءتاسىل ارقىلى ول تىڭدارمانىن شىعارمانىڭ ىشكى يىرىمدەرىنە ەندىرۋمەن قاتار، ەموتسيالىق اسەرىن دە ۇستەي تۇسكەن.

تاعى ءبىر توپ تولعاۋلارىندا قابان جىراۋ ءومىر مەن بولمىس، زامان جانە ادام تۋرالى تولعانادى. «تابيعات ءبىر قالىپتا تۇرمايدى» دەيدى جىراۋ. ادام ءومىرى دە سونداي. جىراۋ ادامنىڭ، ونىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، سالت-ساناسىنىڭ وزگەرۋىنە وراي «ادام قوعامى دا دامىپ وتىرماق» دەگەنگە مەڭزەيدى.

قابان جىراۋ شىعارمالارى ناسيحات تولعانىستار، ناقىل، افوريزمدەر تۇرىندە كەلەدى. وبرازعا باي، ۇلتتىق بوياۋى – قانىق، كوركەمدىگى – كەمەل.

قابان جىراۋ ەجەلگى جىراۋلىق ءداستۇردى ساقتاپ، بiر باستاسا، ءبىر ايعا دەيىن تاۋسىلمايتىن ولەڭ-جىرلاردى، داستانداردى جىرلاعانى دا ەل اراسىندا اڭىز بولىپ تارقاعان جانە عالىمدار ەڭبەكتەرىندە جازىلىپ جۇرگەنىن جوعارىدا ايت­تىق. ونىڭ پوەزياسى سونى فيلوسوفيالىق تەرەڭ ويعا تولى جانە وسيەتناما تۇرىندە كەلەدى. سوندىقتان دا قابان جىراۋ پوەزياسىندا ناقىل، افوريستىك ءسوز ورالىمدارى مول. جaلپى، قابان جىراۋ تولعاۋلارى – حaلىقتى بەرەكە، بىرلىككە ۇيىستىرۋعa باعىتتالعان پوەزيا.  مۇنى، اسىرەسە، ونىڭ «ەلى - جۇرتىم، سىزگە ايتامىن» ات­تى تولعاۋىنان انىق بايقايمىز. جىرaۋ «بىرلىكتى بول، شىراقتار» دەپ تىلەك ايتۋمەن باستاپ:

«اۋىز بىرلىك بار جەردە،

جەتەتۇعىن مۇرات بار»، -

دەپ تولعاي كەلە:

«بىرلىكتى جەردە ريزىق كوپ،

ول ادام ەلگە تۇراقتار.

اۋىز بىرلىك جوق جەردە

قيانات­تى قيات بار.

ۇيات­تىڭ يمان قابى دەر،

يماندىدا ۇيات بار» [5, 39]، - دەپ،  ۇلاعاتتى ويلارمەن تۇيىندەيدى.

جىراۋدىڭ دۇنيەنى سەزىنۋى ينديۆيدۋaليستىك ەمەس، كەمەلدەنگەن ۇجىمدىق سaنa تۇرعىسىندا جانە الەۋمەتتىك ىمىرaشىلدىق ونىڭ تولعاۋلارىنان aيقىن سەزىلەدى. جىرaۋ حالىقتىڭ باستى بايلىعى اۋىز بىرلىكتە ەكەنىن ءوز تىڭداۋشىسىنا ۇنەمى قaيىرىلa جەتكىزىپ، ماقال-ماتەلدەتە وتىرىپ تولعايدى.

ۇجىمدىق سaنa, ياعني، «ءبىر جەڭنەن – قول، ءبىر جاعادان باس – شىعارۋ» حaلىق بaسىنa ۇلكەن قaۋىپ-قaتەر، ناۋبەت تونگەن ۋaقىتتa ەرەكشە كورىنەتىنى اقيقات.

جىرaۋ پوەزياسىندaعى aرعىمaق aت پەن aزaمaت­تى، تaبيعaت قۇبىلىستaرى مەن aدaمزaت ءومىرىن شەندەستىرە جىرلaۋ، دۇشپaن مەن دوس، جaقسى مەن جaمaن، جaلعىزدىق پەن كوپتىك موتيۆتەرىنىڭ aستaرىندa دa ءداۋىردىڭ رۋحaني-ەستەتيكaلىق سۇرaنىسىن كورۋگە بولaدى. قابان جىراۋ:

«ارعىماق جابى كورىنەر،

اسا شاۋىپ بۋلانسا.

ايدىن كول باتپاق كورىنەر،

استىنا تارتىپ سۋ السا...

ارعىماق سايلاپ نە كەرەك،

ارتىنان جابى جەتكەن سوڭ؟!

اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

اڭدىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟!» [5, 42]، - دەپ، تولعاۋى وسى ايتقاندارىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى.

جaقسى مەن جaمaننىڭ شەكارaسىن aجىرaتۋ، جaقسى قaسيەتتەردى ۇلىقتاۋ aرقىلى ۇلتقa ءتان قaسيەتتەردى قaلىپتaستىرۋ دەگەن ءسوز. ۇلت يدەياسى سول حaلىقتىڭ aرمaن-مaقسaت، تaلaپ-تىلەك، مۇرaت-مۇددەسىنەن كورىنەتىنى aنىق. ياعني، حaلىقتىڭ ءتۋaبىت­تى ءوز مىنەزىنەن تۋىندaيدى. حaلىق – ءوز ۇرپaعىنىڭ بويىنaن قaندaي قaسيەت­تەردى كورگىسى كەلەدى، قaندaي مىنەزدى بويىنa سىڭىرەدى، قaندaي ارەكەتتەردى ەرەكشە ۇلىقتaيدى؟ وسىنىڭ بaرلىعى جىرaۋ تولعاۋلارىندا:

«جاقسىعا جامان ادام

                          بولار كۇندەس،

قادىرىن شىن اسىلدىڭ

                          جامان بىلمەس.

جاماننىڭ جانجالى كوپ

                          اۋىلداسقا،

كوڭىلىڭدى ءبىر كوتەرىپ، ويناپ-كۇلمەس.

جاقسىنىڭ پايداسى بار

                         قىسىلعاندا،

جاماننىڭ بويى جەتپەس

                        ۇسىنعاندا.

وبىرعا ءىستىڭ ارتىن جىبەرمەڭىز،

بولادى ىنساپ دەگەن

                             مۇسىلماندا» [5, 58]، -

دەگەن جىر جولدارىمەن كورىنىس تaپقaن.

قابان جىراۋ پوەزياسىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى – تۋعان ەلى، وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ەلدىڭ بىرلىگى، بۇتىندىگى جانە ول ءومىر ديالەكتيكاسىنا دا تەرەڭ كوز جىبەرگەن، دۇنيەنىڭ ءبىر قالىپتا تۇرمايتىنىن، ۇنەمى وزگەرىستە بولاتىنىن دۇرىس پايىمداعان.

قابان جىراۋدىڭ پوەزياسىندا ادامگەرشىلىك ەتيكا، مورال ماسەلەلەرى كەڭ ورىن العانىنا مىنا ءبىر جىر شۋماقتارى كۋا بولا الادى:

«ۇيرەك، قازى بولماسا،

ايدىن شالقار كول جەتىم.

ەلى قاپتاپ قونباسا،

بەتەگەلى بەل جەتىم.

ۇلىعى ءادىل بولماسا،

بولادى بايتاق ەل جەتىم.

ءوز اقىلى بولماسا،

ايتقان تىلگە كونبەسە،

ۇقپاسقا ايتقان ءسوز جەتىم.

زامانداسى بولماسا،

جاستىڭ قالسا ىشىندە،

كاريا بولار سول جەتىم.

جامان بولسا العانىڭ،

قاتارىڭنان قالعانىڭ.

الىپ تۇرسا بەتىڭنەن،

ءومىرى بولار ەر جەتىم.

كورگەنى بار قىپشا بەل،

جامانعا بارعان –

                        سول جەتىم» [5, 68-69].

قابان جىراۋ ءوز پوەزياسىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويدى بەينەلەۋ ءۇشىن ولەڭدەرىنىڭ ۇيقاس، ىرعاقتارىن سول ماقساتقا وراي العان. مىسالى;

«اۋىزبىرلىك بار جەردە،

جەتەتۇعىن مۇرات بار.

اۋىزبىرلىك جوق جەردە،

قياناتتى قيات بار.

ۇياتتىڭ يمان قابى دەر،

يماندىدا ۇيات بار.

كوپشىلىككە جاققان جان

باسىنا جاققان شىراق بار.

ءفاني تۇرماق، باقيدا،

مىنەتۇعىن پىراق بار»  [5, 39].

شىن كوركەمدىك ءتاسىل ارقىلى بۇل تولعاۋ جولدارى تىڭداۋشىسىن شىعارمانىڭ ىشكى يىرىمدەرىنە ەندىرۋمەن قاتار، تولعاۋدىڭ ەموتسيالىق اسەرىن دە كۇشەيتە تۇسكەن جانە جىراۋ ەندى ءبىر تولعاۋىندا پسيحولوگيالىق ءھام سينتاكسيستىك پاراللەليزمدى دە شەبەرلىكپەن قولدانعان. مىسالى:

«بارلى، بارلى، بارلى تاۋ،

باسى ەسەننىڭ دەنى – ساۋ.

ۇيىقتاماساڭ، قاباق جاۋ،

جارىتىپ ىشپەسەڭ، تاماق جاۋ.

جىرتىق ۇيگە تامشى – جاۋ،

ارىق اتقا قامشى – جاۋ» [5, 46-47]، -دەپ، حالقىمىزدىڭ ۇلاعات­تى ءسوزىن بەينەلەي وتىرىپ، تولعاۋدىڭ ءمان-مازمۇنىن تەرەڭدەتكەن، وتە اسەرلى ەتكەن.

ادەبيەتىمىزدى جاڭا تاريحي كەزەڭدە، ەل باسىنا قيىن قاتەر تونگەن شاقتا،  XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، جاڭا، سونى وي-تولعانىسىمەن، كوركەم ءسوز ورنەگىمەن بايىتىپ، حالقىمىزدىڭ سۋىرىپ سالما پوەزياسىن ءارى قاراي دامىتقان جىراۋلاردىڭ العى شەبىندە – بۇقار، قابان جىراۋلار بولعانى اقيقات.

بۇل ماسەلەنى ءبىرشاما جان-جاقتى، تەرەڭ زەرتتەگەن فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت الماگۇل قاناعاتوۆا: «بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ ار-نامىس پەن ارسىزدىق جونىندەگى يدەيالارى ولاردىڭ ادامگەرشىلىك فيلوسوفياسى سەكىلدى قازاق حالقىنىڭ ىزگى داستۇرلەرىن دامىتىپ، بايىتۋدا زور ماڭىزعا يە بولدى»، - دەپ وي تۇيەدى [39, 221].

قابان جىراۋ شىعارمالارى جانرى بىردە تولعاۋ، بىردە جىر، بىردە ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭ فورماسىندا سان قىرلى بولىپ كەلگەن.

ادەبيەتتەى «جانر» تۇسىنىگى اياسىندا ادەبيەتتىڭ ەپوس، ليريكا، دراما سەكىلدى ءىرى تەكتەرىنىڭ دە، ولاردىڭ ىشكى قۇرامداس بولىكتەرى بولىپ تابىلاتىن جانرلىق تۇرلەردىڭ دە قامتىلاتىنى بەلگىلى.

اكادەميك س.قاسقاباسوۆ: «جانر – ونەردىڭ، ادەبيەت پەن فولكلوردىڭ، ءبىر جاعىنان، جالپى، كوپ قىرلى (ۋنيۆەرسالدى) كاتەگورياسى دا، ەكىنشى جاعىنان، ناقتىلى كاتەگورياسى. كوپ قىرلى بولاتىنى – وندا ءار ءتۇرلى ادىستەر مەن تاسىلدەر كورىنىس تابادى، ال ناقتى بولاتىنى – شىعارما بەلگىلى ءبىر جانردىڭ اياسىندا جازىلادى»، - دەپ انىقتاما بەرەدى [40, 11].

ايتىلعان ءاربىر جانردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، زاڭدارى بولادى. شىعىس ادەبيەتىندەگى جانرلار تەورياسىن زەرتتەگەن  ادەبيەتتانۋشى ي.ۆ.ستەبلەۆانىڭ پايىمداۋىنشا، «جانر» ۇعىمى  ءبىر داۋىردەگى بەلگىلى ءبىر مازمۇن مەن تۇراقتى ءتۇر ەرەكشەلىكتەرىن قامتيتىن، پوەتيكالىق ءبىرتۇتاس جۇيەسى بار ماتىندەر توبىن بىرىكتىرەدى [41, 8].

وزگەرمەلى  تاريحي كاتەگوريا رەتىندەگى «ادەبي جانر» ۇعىمىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن كەزەكتى انىقتاما تاتار عالىمى ا.م.شاريپوۆتىڭ «زاروجدەنيە سيستەمى ستيحوتۆورنىح جانروۆ» اتتى ەڭبەگىنەن كەزدەستى. ول: «جانر سكلادىۆاەتسيا ۆەكامي، نەپرەرىۆنو يزمەنياەتسيا، ترانسفورميرۋەتسيا سوگلاسنو حۋدوجەستۆەننو-ەستەتيچەسكيم ترەبوۆانيام كاجدوي ەپوحي ي كاجدوي وتدەلنو ۆزياتوي ناتسيونالنوي ليتەراتۋرى، ي، پروجيۆ دولگۋيۋ جيزن، ەسلي نەت ۆ نەم پوترەبنوستي، ون موجەت ي ۋگاسنۋت»، - دەيدى [47, 89].

اتالعان ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعىن دەرلىك قامتيتىن ءتول ادەبيەتىمىزدەگى بىرەگەي قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى حV-ءحVىىى عاسىرلاردا جىراۋلار شىعارماشىلىعى ارقىلى قالىپتاسىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبيەت تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان تولعاۋ ءداستۇرى بولاتىن. ونىڭ مىسالىن قابان جىراۋدان كورۋگە بولادى:

«ارادان شىققان جاۋ قيىن،

تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن.

شىمشىمالى ءسوز قيىن،

جازىلماسا، دەرت قيىن،

ىسكە اسپاسا، سەرت قيىن،

اقىلىنان اداسىپ،

وزەنگە تۇسكەن ەر قيىن.

قايتارىلماي قالسا،

جاۋعا كەتكەن جەر قيىن» [5, 68]، - دەپ، نەمەسە:

«تۋىپ، وسكەن ەلىڭ قىمبات،

كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات.

الپەشتەگەن اناڭ قىمبات،

ەركەلەگەن بالا قىمبات،

مەيىرىمدى اكەڭ قىمبات،

جاقسى دوس، جارىڭ قىمبات،

بارىنەن دە ۇيات پەن

            ارىڭ قىمبات» [5, 68].

قابان جىراۋدىڭ كەز كەلگەن تولعاۋىندا وتباسى، اقىل-وي، ادامگەرشىلىك،  يا، ەكولوگيالىق، ءتىپتى، ەكونوميكالىق، ودان قالا بەردى، ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋ جانە قايتا تاربيەلەۋ، كوپتەگەن ماسەلەلەرىن جەكە دارا قاراستىرىپ شىعۋ ابزال. مىسالى:

«بولاتۇعىن بوزبالا –

ءسوزى جۇمساق جىبەكتەي.

اركىمگە تيەر پايداسى،

سارى مويىن ۇلەكتەي.

بولمايتۇعىن جاماندار

ولاقتار شاپقان كۇرەكتەي.

وت باسىندا گۋىلدەر،

كوتەۋ تامىر بىلەكتەي.

وتىرىكتى زاۋلاتار،

قۇدايدان قورقىپ شىم ەتپەي» [5, 57]، - دەگەن جولدارى بۇعان ايعاق.

جىراۋدىڭ عاسىردان-عاسىرعا ساقتالىپ، تالاي قيىندىقتاردى باستان كەشىرىپ، بىزگە جەتكەن جىر جولدارى كەيىنگى ۇرپاققا دا جەتۋى ءۇشىن ونى كوبىرەك ناسيحاتتاپ، زەرتتەپ، جاريالايتىن كەزەڭ ەندى عانا تۋعان سەكىلدى.

قابان جىراۋ ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە ادامزات بالاسىنىڭ الدىندا ۇلكەن بەلەستەر تۇردى. ونىڭ بىرنەشەۋى ادام بويىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ساقتاپ قالۋ، ادام بويىندا قايىرىمدىلىق، باۋىرماشىلىقتى جەتىلدىرۋ جانە بۇرىنعى ويشىلداردىڭ قۇندى مۇرالارىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ ەدى.

قابان جىراۋ ءوز تولعاۋلارى ارقىلى حالىققا دۇرىس جول سىلتەپ، ناعىز ادامي قۇندىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن قانداي شارتتار كەرەك ەكەنىن ايتىپ جانە ءوزىنىڭ باستى پارىزى، حالقىنا قىزمەت ەتۋ كەرەكتىگىن سەزىپ، سول جولدا بار عۇمىرىن وتكىزدى. ونىڭ وسى جالعان دۇنيەدە نە نارسەگە ۇمتىلىپ، نە نارسەدەن جەرىنۋ كەرەكتىگىن بەينەلەيتىن ۇلاعاتتى جىرلارىن وقىپ، ۇيرەنۋدىڭ قازىرگى ءسات ءۇشىن ءمانى زور. مىسالى:

«جاسقا ساتپا اكەڭدى،

اقىلى قاشقان كارى دەپ.

اجالدان الىپ قالمايدى،

اپيىن ىشپە ءدارى دەپ.

قولاعا بەرمە كۇمىستى،

التىنعا ۇقساس سارى دەپ.

ازعىرعان ارام تىلگە ەرمە،

ادامنىڭ بىردەي ءبارى دەپ.

وقىعاندى ويلاما،

ەسى كەتكەن سورلى دەپ.

ناداندارعا قول سوزبا،

ادامنىڭ جاقسى زورى دەپ.

بيلىككە قاراي قول سوزبا،

جاقسى ونىڭ ءبارى دەپ.

سوزىنە قاراي كىسىنى ال،

دەمە ەلدىن قورى دەپ.

مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي بۇرىن ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ» [5, 50]، - دەگەن جىر جولدارى ويىمىزدى دالەلدەيدى.

قابان جىراۋ جايلى ءبىز ەڭ العاش رەت م.اۋەزوۆتىڭ ايتىس اقىندارىن جان-جاقتى تالداعان اتاقتى ماقالاسىندا جازعاندىعىن جوعارىدا ايتقان ەدىك.

م.اۋەزوۆ ءوز ەڭبەگىندە: «شىنىندا، جاناق، ءسۇيىنباي، ءشو­جە، تۇبەك، مايكوت، قابان، قۇلمامبەت، جامبىل سياقتى تالاي ەلدەرگە اتاقتارى جا- يىلعان اقىنداردى الساق، سولاردىڭ ءومىر بويى قولدانعان نەگىزگى اقىندىق جانرى كوبىنەسە ايتىس ەكەنىن بىلەمىز. بۇلار ۇزاق ءومىر جاساعان اقىندار بو­لۋىمەن قاتار، بارلىعى دا ايتىسقا ەرتە ارالاسىپ، ون بەس-ون التى جاستارىنان اقىندىق ونەرلەرىن باستايدى. ولاردىڭ ەل جادىندا ساق­تا­لىپ قالعان ءىرى ايتىستارىنان باسقا، ءاربىر ويىن-ساۋىق، ايت پەن تويدا، اس-مەرە­كەدە جاس-جەلەڭ، قىز-كەلىنشەكتەرمەن قاعىسىپ ايتىسقان» [1, 281]، - دەپ، جىراۋ تۋرالى رەسمي مالىمەت بەرگەن.

قابان جىراۋ XVIII عاسىرداعى كوپتەگەن اقىندار ءتارىزدى ايتىسكەرلىگىمەن دە اتى شىعىپ، تەك قانا جىراۋلىق ونەر يەلەرىنە عانا ەمەس، وزىنەن سوڭ، كەيىنىرەك كەلگەن اقىندارعا دا ۇلگى مەكتەبى بولعان. ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى، قابىليسا اسانۇلى – جىراۋلىق ءداستۇر مەن اقىندىق ءداستۇردىڭ اراسىن جالعاستىرۋشى، ەكى ءداستۇردى تەڭ مەڭگەرگەن ۇلى تۇلعا.

قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا «جى- راۋلىق ءداستۇردىڭ سوڭى بۇقار جىراۋ» دەپ، ودان كەيىن اقىندىقتى شال كۇلەكەۇلىنان باستاپ كەتەمىز. بىراق زەرت­تەۋشىلەر بۇل ەكى ءۇردىستىڭ، ياعني، جىراۋلىق پەن اقىندىقتىڭ اراسىن جالعاستىرعان ۋاقىت ارالىعى بارىن، سول كەزەڭنىڭ بەلگىلى تۇلعالارى بار ەكەنىن جوققا شىعارمايدى، تەك قولدا ماتەريالداردىڭ بولماۋى كوسىلىپ سويلەپ،  ناقتى تالداۋلار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ەندى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن قابان جىراۋ مۇراسى تولىقتىرارى ءسوزسىز. بۇل ءىس العاشقى جەمىستەرىن دە بەرە باستادى.

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، زاماناۋي قازاق فيلوسوفياسىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى قاسابەكوۆ امانجولدىڭ جەتەكشىلىگىمەن قاناعاتوۆا الماگۇلدىڭ «بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ ادەپتىك دۇنيەتانىمدارى» ات­تى تاقىرىپتا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن قورعاپ، عىلىمي ەڭبەك جازۋى وسىنىڭ ايعاعى.

ا.قاناعاتوۆا ءوز عىلىمي ەڭبەگىندە بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋ تولعاۋلارىنداعى بىرقاتار ۇقساستىق پەن سول زامانداعى ءزارۋ ماسەلەلەردىڭ جىراۋلار شىعارماشىلىعىندا نەگىزگى تاقىرىپقا اينالعانىنا، وسى تاقىرىپتاردى اشۋداعى جىراۋلاردىڭ ازاماتتىق ءۇن، ارنالى كوزقاراستارىنا توقتالعان.

جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ جىراۋلىق ونەرىندەگى قوس التىن دىڭگەگى سانالاتىن وسى ەكى جىراۋدىڭ ومىردە دە جولدارى سان مارتە تۇيىسكەن. بۇقار جىراۋدىڭ قابان جىراۋدان ءبىر عانا جاس ۇلكەندىگى بار ەكەنىن جانە بۇقار جىراۋ قابان جىراۋدان ءۇش جىل عانا كەيىن قايتىس بولعانىن ەسكەرسەك، بۇل ۇلى تۇلعالاردىڭ تاريح سوقپاعىندا سان كەزدەسۋى مۇمكىن ەكەنىنە سەنە تۇسەسىڭ جانە بۇل ماسەلە ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى ايقىندالا بەرەدى.

جىراۋدىڭ كەز كەلگەن ەڭبەگىندەگى ناسيحات، اقىل-وي، ادامگەرشىلىك، تاربيەلىك، ودان قالا بەردى، بولاشاققا باعدار، ءدىني تازالىق، ت.ب. كوپتەگەن ماسەلەلەردى قاراستىرىپ شىعۋ بولاشاق زەرتتەۋشىلەرگە از جۇك بولماسى ايان. ويتكەنى، جىراۋ ەڭبەكتەرى كەيىنگى ۇرپاققا جەتۋى ءۇشىن كوپتەگەن قيىندىقتاردى باستاپ كەشىرىپ، قارسىلىق پەن نازاردان تىس قالدىرۋ سەكىلدى ءتۇرلى كوزقاراستاردى كەزدەستىرىپ كەلگەندىكتەن، ونىڭ شىعارمالارى، ۇستانىمى، تۋىندىلارىنىڭ كوركەمدىگى تۋرالى كوپ دەرەكتەردى سارالاۋعا، ولارعا قايتا-قايتا ۇڭىلۋگە تۋرا كەلەدى.

ءوزىنىڭ وت­تى جىر، ويلى ءسوز، عيبراتتى ىستەرىمەن اتى الىسقا كەتكەن قابان اقىننىڭ ارتىندا قالدىرعان ۇلگىلەرى كوپ. سوندىقتان دا بولسا كەرەك، كۇنى كەشە عانا عۇمىر كەشكەن ايتىس ونەرىندەگى الىمدى اقيىقتاردىڭ ءبىرى بولعان كەنەن ازىرباەۆ «اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ»، «باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن» دەپ تامسانعان. قابان – ەڭ الدىمەن ادال سويلەيتىن، بيلىگى، بايلىعى بار ادامداردى وتىرىك ماقتاپ جاعىنبايتىن، قارا قىلدى قاق جارعان جىراۋ. وعان مىسال مىنا ءبىر دەرەك... قابان جىراۋ مۇرالارىن جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى يمانعازى قاريانىڭ ايتۋىنشا: «ءبىر جولى جىراۋ اۋىلىنا  بارىمتاشىلار باسا-كوكتەپ كىرىپ، جىلقىلارىن ايداپ اكەتەدى. قابان باستاعان جاۋجۇرەك جىگىت­تەر بارىمتاشىلاردى قۋىپ جەتىپ، ايقاسا كەتكەندە، بارىمتاشىلاردىڭ ءبىر جىگىتى سويىلعا جىعىلىپ، سول ساتتە مەرت  بولادى. بارىمتاشى جىبەرگەن ەل قۇن داۋلاپ، ءادىل تورەگە جۇگىنگەن ەكەن. ءادىل تورە قابان باستاعان جالايىردىڭ ءبىر توپ بيلەرىن شاقىرتىپ: «ولگەن ادامنىڭ قۇنىن نەگە قايتارمايسىڭدار؟» - دەگەندە، جىراۋ:

«ۇرىعا قۇن جوق،

ۇرىعا قۇن بولسا،

مومىنعا كۇن جوق.

ءوزى ىزدەنىپ كەلىپ، ولگەنگە،

ماعان سالساڭ، دىم جوق!» [5, 19]، - دەگەن ەكەن. سودان بەرى «ۇرىعا قۇن جوق» دەپ، ۇرىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى داۋ قارالمايتىن بولىپتى.

قابان (قابىليسا) جىراۋدىڭ ءدىني ساۋاتى وتە جوعارى ەكەندىگى، ءوز زامانىنىڭ دىنگە جەتىك جىراۋلارىنىڭ ءبىرى بولعانى، ونىڭ بار شىعارماسىنان كورىنەدى. جىراۋ ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە ءدىن جولى حالىقتىڭ باستى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى بولعانى حاق. سوندىقتان وسى جولدىڭ باستى ناسيحاتشىسى دا قابان جىراۋ بولعان.

ءداۋىرىنىڭ الەۋمەت­تىك اششى شىندىعىن كورە بىلگەن قابان جىراۋ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتادان تىس بولا العان جوق. ونىڭ بىرقاتار ولەڭدەرى مەن ايتىستارىندا جىراۋدىڭ جاس كەزىنەن ءدىن وقۋىن وقىعانى، سول العان ءدىني ءبىلىمىن، الەۋەتىن جىر جولدارى ارقىلى جەتكىزىپ وتىرعانى، ءدىن سالاسىنا ءىلتيپات پەن  قۇرمەت كورسەتكەندىگى بايقالادى.

اقىننىڭ كەيبىر جىر جولدارىنان ول ءدىني ىزگى ويلارىن شەشەندىكپەن، ءدىن ايات­تارىنا، حاديستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ شەبەر تولعاي بىلگەنىن كورەمىز.

«حاق تاعالا الدىندا،

ادام –  ءپىرىم قالپىندا،

وتەر مە ەكەن ەل-نۋىم،

پەيىلى مول، نار جۇرتىم؟!

تاراۋ-تاراۋ جولدار بار،

قاداۋ-قاداۋ كولدەر بار،

سازارعان، سارقىن شولدەر بار،

سالتىنا بەرىك، اينىماس،

قابىرعاسى ءبۇتىن ەلدەر بار.

نامىسقا تۇرار ەر بار ما،

ەر كوتەرەر بەل بار ما؟!

قاقىراتا شاپسا، دۇشپانعا

توزبايتىن مۇتتەم جەڭ بار ما؟

كەنەزەسى كەپكەن تاقىرعا

سىركىرەپ وتەر سەل بار ما؟

ەل ىرگەسى بەكيدى،

ءالسىزدى ءالدى شەكيدى.

حالىقتىڭ نۇرى تۇسكەندە،

تولايىم جۇرت تۇگەسىپ،

ءزامزام سۋىن ىشكەندە،

تۇلا بويىم بەكيدى» [5, 77].

يسلام ءدىنى كەڭىنەن ەتەك جايا باستاعان ورتا ازيامەن ەتەنە بايلانىستى قازاقستان جەرىنە جىراۋ ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە يسلام ءدىنى تەرەڭدەپ ەنىپ ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. كەزىندە جەرىمىزدەگى ءبىرشاما تۇرىك تايپالارىنىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرى يسلام ءدىنىن بىردەن ماقۇل كورمەگەنىمەن، يسلام ءدىنىنىڭ دەموكراتيالىق جاعى، تازالىعى «كوك ءتاڭىر» ۇعىمىنا بوي الدىرعان دالا پەرزەنتتەرىن يسلام دىنىنە باس يۋگە زورلاماي-اق كوندىردى . ءدىن جولىن بەرىك ۇستانۋى جانە شىعارمالارىنىڭ كوبىندە ءدىن ماسەلەسى قوزعالۋى دا قابان جىراۋدىڭ شىعارمالارىنىڭ كەڭەستىك كەزەڭدە جارىق كورۋىنە، اتىنىڭ اتالۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەنى ءسوزسىز.

قابان جىراۋ شىعارمالارىنىڭ تاربيەلىك مۇمكىندىكتەرىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن ونىڭ ءاربىر ناقىل سوزدەرىندە، تولعاۋلارىندا يسلام دىنىنە بەت بۇرۋ، ءتىلىمىزدى ساقتاۋ، سالت-ءداستۇرىمىزدى جاڭارتۋ، يماندىلىق، يناباتتىلىق ماسەلەلەردى كوتەرۋىنەن كورۋگە بولادى. ادام بالاسىنىڭ تانىمىنداعى  ەڭ باستى ماسەلە –  دۇنيەنى تانۋ. قابان جىراۋ وسى ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونداعى ءتۇرلى زاڭدىلىقتاردى پوەتيكالىق تۇرعىدا بەينەلەۋگە ۇمتىلادى. ونىڭ تولعاۋلارىندا دۇنيەنىڭ، جارالۋى تۋرالى ۇعىم ءدىني تۇسىنىكتەرمەن جانە ادامزات ساناسىنىڭ سابيلىك كەزەڭىنە ءتان پايىمداۋلارمەن ورنەكتەلەدى. جاراتىلىس بەينەسىنە قاتىستى پوەتيكالىق ءتىل ەڭ اۋەلى عالامنىڭ بەينەسىن جاسادى، سول پوەتيكالىق ءتىلدىڭ ءوزى جىراۋدىڭ دۇنيە بەينەسى تۋرالى تانىمىن قالىپتاستىرادى.

جىراۋ تولعاۋلارىندا دۇنيەنىڭ جارالۋى، ونىڭ قۇرىلىمى تۋرالى تانىمدىق تۇسىنىكتىڭ بىرنەشە ساتىدان تۇزىلەتىنىن كورەمىز. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – دۇنيەنى جاتاتۋشى تۋرالى بولسا، كەلەسىسى – دۇنيەنىڭ زاتتىق، رۋحتىق تىرەگى بولىپ تابىلادى.

«ءبىر اللاھ يمانىڭدى ءناسىپ قىلسا،

ىشەرسىڭ حاۋزى كاۋسار سۋىن قانىپ.

بىلمەسەك يمان، يسلام ۇيرەنەلىك،

بولادى ءپاس كوڭىلىڭ شامداي جارىق.

نۇرىنان حاق راسۋلىنىڭ پينا بولىپ،

 جارالعان جەر جۇزىنە بارشا حالىق.

ماقلۇحاتتىڭ كەيبىرەۋى كوزگە ىلىنبەس،

قيسابى بارشاسىنىڭ وزىڭە انىق» [5, 49].

قابان  جىراۋدىڭ پوەتيكاسىندا ءسوز  بەن تىلدىڭ ماعىنالىق اياسى وتە  كەڭ. ءتىل – دۇنيەنى تانۋدىڭ نەگىزگى كىلتى بولسا، ءتىلدىڭ دەرەكتىك نەگىزدەرى – سانا. ونىڭ تولعاۋلارىندا  دۇنيەنىڭ ءمانى، ەڭ اۋەلى، اللانىڭ بارلىعىنا ءھام بىرلىگىنە دەن قويۋ. سودان سوڭ، سول دۇنيەنىڭ بايانسىزدىعىنا، وتكىنشىلىگىنە مويىنسۇنۋ. ءومىردىڭ بايانسىزدىعى اياسىندا قوزعالاتىن ءومىر مەن ءولىم وپپوزيتسياسى اقىن-جىراۋلار دۇنيەتانىمىندا ەرەكشە مانگە يە. ادام ات­تى بولمىس جان مەن ءتاننىڭ بىرلىگىنەن تۇرسا، جان قۇدايلىق بولمىسقا، ياعني، عارىش الەمىنىڭ ىرقىنا تيەسىلى. ءتان توپىراقتان جارالعاندىقتان تومەنگە، ياعني، جەر الەمىنە تاۋەلدى. جاننىڭ تىنىسى – رۋح، ءتاننىڭ ءنار الارى – ءناپسى. اقىندار مەن جىراۋلار پوەتيكاسىندا جان – كەۋدەگە قوناق. ولىمنەن قىرىق جىل قاشقان قورقىت تا سول ولىمگە تۇتىلعان.

«اراسى جاقسى، جامان

                            جەر مەن كوكتەي،

اقىلمەن ويلاۋ كەرەك زەيىن سالىپ.

جىگىتتەر، كەدەي بولساڭ،

                            قىلعىن شۇكىر،

قۇدايعا عاسى بولما، بوسقا نالىپ.

عالامدا ون سەگىز مىڭجان-جانۋار،

اجالدان قۇتىلاما ءبىرى قالىپ؟

ولىمنەن قىرىق جىل بۇرىن

                           قورقىت قاشقان،

ونىڭ دا تىنىش قىلعان

                           جانىن الىپ.

اقىرى، جالعان دۇنيە جولداس ەمەس،

قىلمالىق تاكاپپارلىق كوڭىلگە الىپ» [5, 49].

جىراۋ تولعاۋلارىنداعى عالام بەينەسى تۋرالى فيلوسوفيالىق تەرەڭ ويلار قيسىندى تۇردە شىنايى ادام بولمىسىنىڭ ولشەمدەرىمەن ساباقتاسادى.شىنايى ادام بولمىسىن ءسوز (جىر)  ەتكەندە،  جىراۋ ەڭ الدىمەن «جاقسى»، «جامان» دەگەن ادامگەرشىلىك ولشەمدەر اياسىندا وي قوزعايدى:

«اتىڭ جامان بولسا،

جولدا قالارسىڭ.

جولداسىڭ جامان بولسا،

جاۋدا قالارسىڭ.

قارتايعاندا ادىلەتسىز بولساڭ،

توزاققا بارارسىڭ.

ال، ادىلەتتى بولساڭ،

جۇماقتان ورىن الارسىڭ» [5, 75].

قابان جىراۋ ناعىز ادامنىڭ ءبىرىنشى سيپاتى – جاقسى بولۋ دەپ پايىمداپ، جاقسى بولۋدى ادامگەرشىلىك، ادالدىق، تەرەڭدىك، اقىلدىلىق، يماندىلىق، جان تازالىعى سياقتى قاسيەتتەردەن ىزدەيدى. بۇل – كۇللى اقىن-جىراۋلار پوەتيكاسىندا تۇراقتى تۇردە جىرلاناتىن تاقىرىپ. جىراۋلار دۇنيەتانىمىندا رۋحاني تازالىق ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. رۋحاني تازالىقتى ساقتاۋ ءۇشىن ادامگەرشىلىك قاسيەت پارىز بولسا، سول ادامگەرشىلىك ۇعىمى يماندىلىقپەن بىرىكتىرىلەدى. يماندى ساقتايتىن رۋحاني ساۋىت – جاقسى مىنەز، سانالى وي مەن ىزگى اقىل.

جىراۋ دۇنيەتانىمىنداعى «ناعىز ادام» بولمىسى كوشپەلى قازاق ۇلتىنىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كىسىلىك، ادامي قاعيدالارمەن تىعىز ساباقتاسادى. بۇل پوەتيكالىق تانىم كەيىننەن اباي پوەزياسىنداعى «تولىق ادام» بەينەسىمەن جالعاسىن تاۋىپ، بارىنشا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلارمەن تولىقتىرىلا ءتۇستى.

«جاقسىنى جاماندايمىز

                            سىرتتان بەكەر،

جاقسى ولسە بەرەكەسى

                            جۇرتتىڭ كەتەر.

اقىماق اسىل نارقىن قايدان ءبىلسىن،

كوپ بولسا قادىرى جوق الۋا، شەكەر.

جاقسىنىڭ پايداسى بار

                           جەگەنمەنەن،

پالەنشە ادام، تۇگەنشە

                          دەگەنمەنەن.

اقىماقپەن اۋىلداس بوپ

                         بىرگە قونساڭ،

ءىشىڭدى تولتىرادى شەمەنمەنەن.

جاقسىعا جامان ادام بولار كۇندەس،

قادىرىن شىن اسىلدىڭ

                        جامان بىلمەس.

جاماننىڭ جانجالى

                        كوپ اۋىلداسقا،

كوڭىلىڭدى ءبىر كوتەرىپ، ويناپ-كۇلمەس.

جاقسىنىڭ پايداسى بار

                       قىسىلعاندا،

جاماننىڭ بويى جەتپەس

                      ۇسىنعاندا.

وبىرعا ءىستىڭ ارتىن جىبەرمەڭىز،

بولادى نىساپ دەگەن مۇسىلماندا.

جاقسىنىڭ جاقسى بىلەر

                      سالتاناتىن،

عالىمنىڭ اركىم تانىر

                      جازعان حاتىن» [5, 58].

XV-XVIII عاسىرلارداعى جىراۋلار مەن اقىندار پوەزياسى قازاقتىڭ تازا ءوز تىلىندە تۋعان قۋاتتى دا قۇنارلى، ءومىردى تانىتۋشىلىق، فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق ماعىناسى مول مۇرا. سونىمەن قاتار، وسىناۋ مول مۇرانىڭ اراسىندا ءدىن فەنومەنى دە كورىنىس تاپتى. اقىن-جىراۋلار قوعامداعى رۋحاني ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىنا دا جۇگىنە ءبىلدى. ولار ءوز ىزدەنىستەرىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا، حالىقتىڭ يماندىلىعىن نىعايتۋعا بارىنشا كۇش، قايرات سالدى. اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىنداعى ءدىن تاقىرىبى  قازاق جەرىندەگى يسلام مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى مۇرالارىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. وسىنداي تولعاۋلار قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىندا دا كەزدەسەدى:

«اي، مۇسىلماندار، جاراندار!

سوزىمە قۇلاق سالىڭىز،

جاقسىدان عيبرات الىڭىز.

حارام بولار، جاراندار،

زەكەتسىز جيعان مالىڭىز» [5, 54].

قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىنداعى ءدىني سارىنداردىڭ ءمان-مازمۇنىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن سولاردىڭ كەيبىرىنە توقتالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. اتاپ ايتقاندا، يسلام دىنىندەگى عيبادات – قۇلشىلىقتىڭ ءمان-ماڭىزىن، قۇندىلىقتارىن ول ءوز جىرلارىنا ارقاۋ ەتكەن. سول ارقىلى حالىقتى يسلامنىڭ تىرەگى بولعان نامازدىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇعىنۋعا شاقىرعان:

«حاق بۇيرىعىن تۇتىڭىز.

قۇدايدىڭ كەشپەس پارىزى،

بەس ۋاقىت نامازدى،

باققان قويداي كۇتىڭىز.

ءامىرىن كۇتىپ اللاھتىڭ،

اقىرىندا، جاراندار،

مۇراتقا ءسويتىپ جەتىڭىز!» [5, 54]،

نەمەسە:

«نامازدان باستالادى ءبىراز ءبايىت،

كەتەسىڭ وقىماساڭ جولدان تايىپ.

قۇدايعا قۇلشىلىق قىل تىرشىلىكتە،

ساقتايسىڭ عارىپ جاندى

                      قايدا اپارىپ؟» [5, 90].

قابان جىراۋدىڭ «باقىت، قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋى يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋدىڭ كەرەمەت ۇلگىسى مەن مەن ونەگەسى بولاتىن:

«باقىت قايدا باراسىڭ؟

شاريعات ءسوزىن تىڭداعان،

و دۇنيەنى ويلاعان،

اللاھتى ۇيگە بارامىن.

باقىت قايدا باراسىڭ؟

ۇيىندە تۇرعان قۇرانى،

راسۋل اللاھ ۇرانى،

ءتارتىپتى ۇيگە بارامىن» [5, 85].

قابان جىراۋ بۇل تولعاۋىندا ءاربىر مۇسىلمان ءۇشىن يسلام ءدىنىن ومىرلىك باعىت-باعدار ەتۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن تولىققاندى تۇردە جەتكىزىپ وتىر.

يسلام دىنىندە مۇسىلمان ادام ءوز-ءوزىن تاربيەلەۋگە، كوركەم مىنەزدى بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى بەلگىلى. بۇل ورايدا مۇسىلمان ادام ءوز ءناپسىسىن اۋىزدىقتاي بىلگەنى مىندەتتى. اقىن-جىراۋلارىمىز ادام ءتانىن بيلەپ الاتىن ءناپسىنىڭ بەينەسىن ادەبي تەڭەۋلەرمەن سيپاتتاي وتىرىپ، حالىقتى تەرىس قىلىقتاردان ساقتاندىرعان.

قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ مۇرالارىندا يماندىلىق، وتانسۇيگىشتىك، كىسىلىك، قايىرىمدىلىق، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، ت.ب. قۇندىلىقتار ۇلىقتالدى دەسەك، وسى ءداستۇر قابان جىراۋ مۇرالارىندا دا مول ەكەنىنە جوعارىداعى تولعاۋلارى دالەل بولا الادى. بۇدان ءوز كەزىندە قابان جىراۋ حالىقتىڭ اقىلشىسى، ءارى جول كورسەتۋشىسى، ءارى ەل قورعانى بولعانىن كورەمىز.

قابان جىراۋ دىننەن دە تەرەڭ حاباردار بولا وتىرىپ، بۇقارا حالىقتى ونەگە، تالىمگە تولى جىرلارىمەن سۋسىندات­تى. ونىڭ بۇل رۋحاني قازىنالارى بولاشاقتا دا حالىق يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتە بەرمەك.

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.بەيسەنوۆ: «اقىن-جىراۋلار – يسلام قۇندىلىقتارىن ۇلتتىق ءدىل مەن دۇنيەتانىم ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ناسيحات­تاعان يماني ادەبيەت­تىڭ جانە عيبرات­تى ءتالىمنىڭ جارقىن ۇلگىسى. اقىن-جىراۋلاردىڭ مۇراسىن بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي ءتيىمدى قولدانا بىلسەك، يسلامنىڭ ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتارىن تەرەڭنەن يگەرىپ، ۇلتتىق ادەپتەگى ءدىني احلاقتىق ۇستانىمداردى تۇسىنۋگە جول اشىلادى. ۇلتتىق تۇتاستىق پەن رۋحاني بيىكتىكتى جىرلاعان اقىن-جىراۋلاردىڭ ۇستانىمدارى – ەلدىك مۇراتىمىزعا قىزمەت ەتەتىن اسىل مۇرا» [42, 98]، - دەپ، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى، رۋحاني قازىناعا تولى ادەبيەتى ەلىمىزدەگى ءدىن يسلامنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن ايعاقتايتىنىن اتاپ وتەدى.

زامانىندا «كومەكەي اۋليە» اتانعان بۇقار جىراۋدىڭ قابان جىراۋمەن تۋعان، ولگەن جىلدارى قاتار، قازاق قوعامىندا اتقارعان قىزمەتتەرى ۇندەس ەكەنىن جوعارىدا ايتقان ەدىك. ال، وسى قاتار ءومىر سۇرگەن ەكى ۇلى جىراۋدىڭ ءدىن تۋرالى كوزقاراستارى دا قابىسىپ جاتىر.

قازاق حالقىنىڭ اقىن-جىراۋلارىنىڭ پوەزيالىق مۇراسىندا يسلام ءدىنى قۇندىلىقتارىنىڭ اسەرى ەرەكشە بىلىنەدى. حالقىمىزدىڭ ءسوز مايتالماندارى ءدىننىڭ پارىزدارى مەن امالدارىنىڭ تەرەڭىنەن حاباردار بولعان. اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىندا ءدىن يسلامنىڭ شارتتارى، مورالدىق-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار پوەزيالىق تۋىندى ۇلگىسىندە جەتكىزىلدى.

قابان جىراۋمەن قاتار بۇقار جىراۋ 1683 جىلى تۋىپ، 1780 جىلى قايتىس بولدى، ياعني، توقسان جەتى جىل ءومىر ءسۇردى. ال، وسى ەكى تۇلعانىڭ ومىرىندە ۇقساس ساتتەر دە از بولماعان.

ۇلى ءجۇزدىڭ سان رۋىن باستاپ، سىردان جەتىسۋعا كوشكەندە كىندىك قانى تامعان سىر بويىن تاستاپ كەتۋ دە جىراۋعا وڭاي بولماسا كەرەك. بىراق جىراۋ بۇل كوش كەرەك جانە حالىقتىڭ اتا-بابادان قالعان جەرىن ۇستاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ەكەنىن ءتۇسىندى.سوندىقتان دا قابان جىراۋ:

«كۇڭىرەنىپ وتكەن كۇندەردى،

تۇنەرىپ وتكەن تۇندەردى

تۇنەك ەمەس دەپ كىم ايتار؟

سىي قىلماساڭ حالقىڭا،

كەلە الماساڭ قالپىڭا،

تۇسە الماساڭ سالتىڭا،

جۇرە بەرسەڭ سالپىلداپ،

ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەكەن

دەگەندى ساعان كىم ايتار؟

جەلمايامەن جورتپاساڭ،

جامپوز جۇگىن ارتپاساڭ،

ادىرناداي شيرىعىپ،

سەرپىلە ءبىر تارتپاساڭ،

ەلدىڭ دە سىيى تۇزەلمەس،

ەردىڭ دە سىرى تۇزەلمەس.

كوشە دە ءجۇرىپ تۇزەلدىم.

كوشە دە ءجۇرىپ كۇزەلدىم.

كوشۋدە تۋعان نارەستە،

قالدى عوي ەستە ءار ناستە» [5, 75-76].

قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ نەگىزگى ەرەجەسى – ءتاۋبا! «ءومىرىڭدى تەككە وتكىزبە، شارۋاڭدى دا ەش اقساتپا،   بىراق، مال-دۇنيە جينايمىن دەپ ارامعا باسپا، ادالدان اسپا» دەگەن قاعيدانى بار مۇسىلمانعا جەتكىزۋ قابان جىراۋدىڭ دا باستى ماقساتىنىڭ ءبىرى بولدى.

«ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا» دەگەن ءسوز راس. ءحVىىى عاسىر استان-كەستەن وزگەرىستەر اكەلدى. بۇقاردىڭ تولعاۋلارى بولسا ەلدىڭ مۇددەسىن، قازاقتىڭ الاتىن ۇلەسىن ناسيحات­تاعان، ەلدى بىرلىككە شاقىرعان جىرلار. بۇقار ءوز زامانىنا ءتان ءسوز ورنەگىن سالىپ، وزىق ونەر ۇلگىسىن جاساپ كەتتى. «قازاقتىڭ مەملەكەتى، قازاقتىڭ حانى، قازاقتىڭ قامال قورعانى» دەپ جىرلاعان دانا جىراۋ ءوز تولعاۋلارىمەن ەلگە ۇيىتقى بولدى، ازامات­تىعىن نىعايتتى. بىراق جىراۋ بابانىڭ ءبىر بۇيرەگىندەگى سوپىلىق دۇنيەتانىم، ونى داۋىرلىك تاقىرىپتارعا، شەكسىز عارىشتىق ولەڭ ۇلگىلەرىن جاساۋعا الىپ كەلدى. بۇقار تولعاۋلارى ۇلگىسىنىڭ كەمەل باستاۋى – مىڭ جىلدىق كوشپەلىلەر پوەزياسى بۋىرقانعان بۋراداي ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزەر بەينەلەر، قىران قۇس، قۇيعىتقان جۇيرىك تۇلپار، جاۋىنا جۇمسالعان الماس الداسپان.

قابان جىراۋ جىرى – ءداۋىردىڭ ايناسى. ونىڭ تولعاۋلارى شىعىستىق نازىك سىرلى شايىرلاردىڭ ۇلگىسى مەن كوشپەلىلەردىڭ ءور تولعاۋلارىنان سومدالىپ تۇزىلگەن قازىنا. ول – قىمبات، اسىل دۇنيە زامانا تىنىسىنان دا حابار بەرەدى، ماڭگىلىك قۇبىلىستارعا دا قاتىستى. قابان جىراۋدىڭ وسى ويلارى بۇقار جىراۋدىڭ ابىلاي حانعا ارناعان تولعاۋلارىمەن استاسىپ جاتىر:

«ون ەكى ايدا جاز كەلەر،

قۇس الدىنان قاز كەلەر،

ايتىپ-ايتپاي نەمەنە

زامانىمىز از كەلەر.

اقيرەتكە بارعاندا،

اق سۇيەكتى قور تۇتقان،

قارانى ونان زور تۇتقان،

نوعايلاردى ءپىر تۇتقان،

تارتارسىڭ سوندا جازاڭدى-اي!» [27, 103].

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءتول مادەنيەتىندە ءدىننىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، ءدىن وتكەن تاريحي داۋىرلەردە مادەنيەتتىڭ بارلىق سالالارىن قامتىدى. ورتا عاسىرلاردا مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ دامىپ-وركەندەۋىنە تۇركىلەردىڭ قوسقان ۇلەسى از بولعان جوق.

قازاقتىڭ جىراۋلارىنىڭ جىر-تەرمەلەرىندە ومىرگە دەگەن كوزقاراس، ادالدىق پەن يماندىلىق جەرىنە جەتە جىرلانادى. شەشەن جىراۋلار ءوز سوزدەرىن مانەرلەپ، تىڭ ويلارمەن بايىتىپ، داستۇرمەن جانە ءداستۇرلى يسلاممەن بايلانىستىرا جەتكىزگەن.

قابان جىراۋ پوەزياسىندا سينتاكسيستىك پاراللەليزمگە، دىبىس ۇندەستىگىنە، ىشكى ۇيقاسقا قۇرىلعان ورنەكتەر دە از ەمەس. ارناۋ تۇرىندەگى ءسوز قولدانىستار دا بارشىلىق. جىراۋ ءوز پوەزياسىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويدى بەينەلەۋ ءۇشىن ولەڭدەرىنىڭ ۇيقاس، ىرعاقتارىن سول ماقساتقا وراي العان. وعان:

«قايتەمىز وتە بەرمەك

                                   جالعان دۇنيە،

قايعىعا ءار پەندەنى سالعان دۇنيە...» [5, 32]، دەگەنى دالەل ىسپەت­تى.

جىراۋ «ق» دىبىسىن تاماشا پايدالانىپ، ءۇن بەرە بىلگەن. داۋىسسىز دىبىستاردى دا شەبەر قولدانا وتىرىپ، جىراۋلار ولەڭنىڭ مۋزىكالىق سازىن كۇشەيتكەن. شىنايى كوركەمدىك ءتاسىل ارقىلى ولار وقۋشىسىن شىعارمانىڭ ىشكى يىرىمدەرىنە يكەمدەپ، سان ءتۇرلى كۇيدى وتكەرۋگە دەيىن جەتكىزە العان.جوعارىداعى قابان جىراۋدىڭ تولعاۋى اقتامبەردى جىراۋدىڭ «كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەتىپ» تولعاۋىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى:

«كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەتىپ ،

قولدى ءبىر باستار ما ەكەنبىز؟!» [26, 70]، - دەگەن جولدار ارقىلى ولەڭنىڭ اسەرلىلىك قۋاتىن كۇشەيتكەن، ءارى «ك» دىبىسىن قايتالاي قولدانۋ ناتيجەسىندە ولەڭنىڭ سازدىلىعىن ۇدەتكەن.

قابان جىراۋدىڭ جىرلارى مەن تولعاۋلارىنىڭ ماڭىزىن، مادەنيەتىن، قۇندىلىعىن ونىڭ جىر جولدارىنداعى قاراپايىمدىلىق پەن جومارت­تىق، سىپايىلىق پەن ورشىلدىك قاسيەتتەردى قاستەرلەپ، مەنمەندىك پەن ناداندىق، ساراڭدىق پەن دورەكىلىك سياقتى جاعىمسىز مىنەز-قۇلىقتى سىنعا العاندىعىنان كورۋگە بولادى.

ءوز تولعاۋلارىندا قابان جىراۋ ادامنىڭ بويىندا كەزدەسەتىن جاعىمدى، كەمەل، ادامي امال-ارەكەتتەردى تاربيەلەۋ جونىندە قۇندى ديداكتيكالىق كەڭەستەر بەرەدى.

ونىڭ بۇگىنگى تاڭدا دا وزىندىك ءمانىن جويماعان ۇرپاق تاربيەسىندە كەڭىنەن قولدانۋعا بولاتىن وسيەتتىك، عيبراتتىق ناقىل سوزدەرىنىڭ ءمانى ەرەكشە. ماسەلەن:

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە.

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟» [5, 38]،

نەمەسە:

«جاقسىنىڭ جاننان ارتىق

                                     دارەجەسى،

جاماننىڭ كوڭلى كوكتە،

                              جەردە باسى.

اراسى جاقسى، جامان

                               جەر مەن كوكتەي،

وسىلاي پارىق بولعان

                               ەكى اراسى» [5, 60].

قابان جىراۋ تولعاۋلارى ەلدى، جەردى سۇيۋگە، ىزگى امال جاساۋعا، جاماندىقتان ساقتانىپ، تازا ءومىر سۇرۋگە ۇندەيدى. جىراۋ، قولىم بيلىككە، بايلىققا جەتتى دەپ وزىڭە كومەك بەرگەن، الايدا، قازىر مۇقتاج ادامدى ۇمىتپا، كەڭ پەيىلدى بول، بولماشى نارسەگە جاقىنىڭمەن ايتىسپا، مىنەزى جامان ادامنان بويىڭدى اۋلاق ۇستا، بولماشى نارسەگە ەرەگەسىپ، ۇرىسپا، وتىرىكتەن اۋلاق بول دەپ ناسيحات ايتادى. قابان جىراۋدا ونەر-ءبىلىمنىڭ پايداسى تۋرالى، ادامگەرشىلىك امالعا ارنالعان تومەندەگىدەي ولەڭ  جولدارى كەزدەسەدى:

«اۋىزبىرلىك بار جەردە

جەتەتۇعىن مۇرات بار.

اۋىزبىرلىك جوق جەردە

قياناتتى قيات بار.

ۇيات­تىڭ يمان قابى دەر،

يماندىدا ۇيات بار.

كوپشىلىككە جاققان جان،

باسىنا جاققان شىراق بار.

ەشكىمنىڭ حاقىن جەمەڭدەر.

ارتىندا ونىڭ سۇراق بار» [5, 39-40].

قابان جىراۋ دۇنيەتانىمىندا ءومىر مەن ءولىم ماسەلەسىنىڭ ءمانى وزگەشە. جىراۋ «ءولىمنىڭ اقيقاتىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ءومىردىڭ مانىنە جەتۋ كەرەك، ال، رۋحتى بىلمەي تۇرىپ، ءومىردى تاني المايسىڭ، جاقسىلىق پەن جاماندىق ۇندەسە ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس»، - دەيدى.

«ال، ۇستا، بۇل ءسوزىمدى جالعان ەمەس،

بۇل دۇنيە يماندىعا ارمان ەمەس.

دۇنيەنىڭ قىزىعى ءۇشىن مال جينايمىز،

مال، شىركىن، ەشكىمگە ەرىپ بارعان ەمەس» [5, 51].

جالپى سوپىلىق باعىت پەن دۇنيەتانىمعا ءتان تەوريالىق-تۇجىرىمدامالىق ۇستانىمدى قابان جىراۋ تۇركىلىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە ەرەكشە تۇتىنعان ءتارىزدى.

يسلام تاريحىندا ءدىندى ۇعىنۋدىڭ، قابىلداۋدىڭ ەرەكشە ءتۇرى رەتىندە پايدا بولعان «سوپىلىق اعىم» رەسمي دىندەگى قاساڭدىققا قارسى باعىت رەتىندە بوي كورسەتكەنى ايعاق.

قابان جىراۋ – ءوزىنىڭ بۇكىل جارقىن قابىلەتى مەن دارىنىن، كۇش جىگەرىن قازاق حالقىنا، تۋعان ەلىنە، اسىرەسە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءتالىم-تاربيەسىنە جۇمساعان عۇلاما. ونىڭ ادەبي، مادەني، فيلوسوفيالىق شىعارمالارى ءوز زامانىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەمەلدەنۋىنە، ال، ءدىني ويلار باعدارىنداعى كوزقاراستارى بۇكىل تۇركى الەمىندەگى، ونىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى ادامي وي-پىكىرلەردىڭ ءپىسىپ جەتىلۋىنە، رۋحاني ادامگەرشىلىك مۇرالارىنىڭ بايۋىنا ىقپال ەتتى. مىسالى:

«شاشپا بەكەر مالىڭدى،

تاۋسىلسا، ءوزىم تابام دەپ،

ىركىپ ۇستا بارىڭدى،

سەنبە ەلدەن الام دەپ.

ولگەنىڭشە وي - ازىق،

ونەر، عىلىم ىزدە دەپ...» [5, 74].

قابان جىراۋ تولعاۋلارىنىڭ وزەكتىلىگى مەن ماڭىزى، ال ەڭ باستىسى، شىندىعىنىڭ شىعارماعا شىراق بولۋى ونى ءوز زامانىنىڭ ابىز تۇلعالارىنىڭ بىرىنە اينالدىرعان. ونىڭ جارقىن مىسالى:

«حالىقپىز – بىز، قيىنبىز!

جەكە-جەكە جەتەتىن،

ىزعا تاستاپ كەتەتىن،

جان بايلىعىن، سىيىن – ءبىز.

ارتىق ايتسام، كۇلمەڭىز،

قۇنتسىز شىققان كەمەمىز،

اداساتىن ءجيى ءبىز.

ۇيدەن-ۇيگە جەتەتىن،

دەمدە تارقاپ كەتەتىن،

ۇيىرىلگەن قۇيىنبىز.

وتكەل تاپقىش توتەدەن،

داۋرىعاتىن وتە كەڭ،

رۋ جيعان جيىنبىز» [5, 52]، - دەيدى. سونداي-اق قازاق قوعامىنىڭ قاتەرلى دەرتى – رۋشىلدىقتىڭ دا حالىققا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنىن سول زامانىڭ وزىندە ايتىپ وتىر.

قابان جىراۋدىڭ ءبىراز جىرلارى ءادىل­دىك، شاپاعات­تىق، مەيىرىمدىلىك، شىن­شىل­دىق، ويلى­لىق، تازالىق سەكىلدى يگى ىستەرگە ارنالادى:

«ارام پەيىل ادامدار،

دوستىعىندا تۇرمايدى.

اراڭا كىرسە سۋماڭداپ،

سىرىڭدى شىم-شىم ۇرلايدى.

سودان سوڭ التىن تاپقانداي،

جاريا ەتىپ شۋلايدى.

ەتپەسە بۇلاي ارامزا،

قۇمارى ونىڭ قانبايدى.

اقىلى جوق ناداننىڭ

جاماندىق ءىسى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا،

اقىلدى ايتقان المايدى» [5, 74].

جىراۋ تولعاۋلارى ادالدىق، يماندىلىق، ىزگى قاسيەتتى بولۋ، اقىل-پاراساتقا جەتۋ، ءتوزىمدى بولۋ، دوستىق پەن ماحاباتتى قاستەرلەۋ، ادىلەتتى بولۋ، ادال جولمەن ءجۇرۋ سياقتى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحات­تادى. مەنمەن، كورسەقىزار، كەۋدەمسوق، دۇنيەقوڭىز بولماۋعا، تاۋباعا كەلۋگە اقىل-كەڭەس بەرەدى.

جىراۋ قايبىر ايتىلعان وي-تولعامدارىندا ناداندارعا ءسوزىڭدى قور ەتپە، مەيىرىمسىزدەردەن قايىرىم كۇتپە، كىسى اقىسىن جەمە، ارامدىقپەن مال جيما، وتىرىك ايتپا، دۇنيە-بايلىققا قىزىقپا، ونىڭ ءبارى – وتكىنشى، ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق دەگەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جوعارى ۇستاي وتىرىپ، جاعىمسىز قاسيەتتەردەن ادامداردى ساقتاندىرادى:

«اشۋدى اقىل-قازىققا

اپارىپ، ماتاپ بايلاڭدار.

اشۋدى جەڭسە اقىلىڭ،

كەسىردى تالاي ويراندار.

تاتۋ بولسا اعايىن،

ساف التىنداي جارقىلدار.

كەساپاتتى كىسەندەپ،

اكىماقتى القىمدار.

از ءومىردىڭ ىشىندە،

تاتۋ بول دا ءتاتتى بول» [5, 40-41].

ءداۋىر جەلىنىڭ وكپەدەن ءوتىپ، جاندى جاراقاتتارىن، باس بىرىكتىرىپ، قولدا باردى بازارلاماسا، انتالاعان جاۋدىڭ ارانىندا جۇتىلىپ كەتۋ قاۋپىنىڭ قاي كەزدەگىدەن دە جاقىن تۇرعاندىعىن مىنانداي تولعاۋى ارقىلى ساناعا قۇيدى:

«جەلمايامەن جورتپاساڭ،

جامپوز جۇگىن ارتپاساڭ،

ادىرناداي شيرىعىپ،

سەرپىلە ءبىر تارتپاساڭ،

ەلدىڭ دە سىيى تۇزەلمەس،

ەردىڭ دە سىرى تۇزەلمەس» [5, 76]،

نەمەسە:

«الماس تاس توپىراقتا

                           جاتسا دا الماس،

كورگەن جان كەرەكسىز دەپ

                       الماي قالماس.

اسپاننان توپىراق، توزاڭ

                       جاۋساداعى،

قىزىعىپ ەشكىم وعان نازار سالماس.

قان توگىلىپ، شابىلىپ، ۇرىككەن شاق،

ءبىرتالاي جىل بولدى عوي

                    ەستەن قالماس» [5, 55]،-دەپ، جۇرەگى قان جىلاپ، ەلدىڭ بىرلىگىن، جۇرت قامىن جىرلاعان تولعاۋلارىنان كورۋگە بولادى.

قابان اسانۇلىنىڭ تەلەگەي تولعاۋلارى، جاۋھار جىرلارى مەن الماس قىلىشتاي قيىپ تۇسەر ايتىستارى وسكەلەڭ، تاۋەلسىز ادەبيەتىمىزدىڭ قۇندى دا، قىزىقتى مۇراسى. ءوز ءداۋىرىنىڭ كەمەل ويىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە بىلگەن ونىڭ جىرلارى بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ دا كادەسىنە جاراپ تۇر. ونى جىراۋدىڭ:

«ەلى - جۇرتىم، سىزگە ايتام،

بىرلىكتى بول، شىراقتار.

بىرلىكتى جەردە ريزىق كوپ،

ول ادام ەلگە تۇراقتار.

اۋىزبىرلىك بار جەردە،

جەتەتۇعىن مۇرات بار» [5, 39]، -دەگەن جىر جولدارىنان بايقايمىز.

جىراۋ شىعارماشىلىعى ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتامەن، قوعاممەن تىعىز بايلانىستى. جىراۋدىڭ وزىندىك قاسيەتى دە، ءاربىر تۋىندىسى دا كەيىنگى ۇرپاقتى بيىك پاراساتتىلىققا، بەرىك ىنتىماققا، كامىل يماندىلىققا شاقىرادى.

كەزىندە قابان جىراۋدىڭ بي مەن بەككە، ەل بيلەگەن كەي توعىشارلارعا ءزىل تاستاپ، توبەسىن تەسىپ، ادىلەتسىزدىگىن ايتقان تالاي جىرلارى بولعانى انىق.

سونداي-اق، قابان اقىننىڭ كوپتى  ىنتىماققا شاقىرعان تولعاۋلارى مول:

«اقىلى جوق ناداننىڭ،

جاماندىق ءىسى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا،

اقىلدى ايتقان المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى،

ءار نارسەنى تورلايدى.

وسىندايلارمەن دوس بولسا،

اقىلدى جىگىت سورلايدى» [5, 41]،-دەپ تولعاپ، كىممەن دوس بولۋ كەرەك، كىمنەن اۋلاق ءجۇرۋ كەرەك دەگەندى ناسيحات ەتىپ، حالىقتى اۋىزبىرلىككە شاقىرادى.

ايتۋلى جىراۋ تىڭداۋشىسىن الىستان وراپ، تەرەڭنەن تەربەپ، باۋراپ الادى. قاباننىڭ تولعاۋلارىندا ۇيقاس ءۇشىن بوس تۇرعان جولدار كەزدەسپەيدى. شىعارماسىنىڭ ءبارى دە تىڭداۋشىسىن ويلانۋعا، بوس ءجۇرىپ، ۋاقىت­تى تەككە وتكىزۋدەن ساقتاندىرادى. قاباننىڭ تارىداي زاتتان تاۋداي، تەڭگەدەي ىستەن تەبىنگىدەي دۇنيە تۋدىراتىن الاتىن جىراۋلىق قۇدىرەتى ونىڭ ءىرى تالانت ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى. مىسالى:

«اقىلىڭ بولسا، ادامزات،

تىستەي كورمە ارام زات،

ءوزىڭدى - ءوزىڭ قىمتاشى.

مەيىرىمدى بولىڭدار،

اقىلعا ايتقان كونىڭدەر» [5, 44]،-دەپ، ءوز تولعاۋى ارقىلى ەل-جۇرتتى بوسقا ەلىرمەۋگە، كوكىرەك كەرمەۋگە، كىشىلىك پەن كىسىلىككە شاقىرىپ تۇر. جاماندىق – اياق استىندا، جاقسىلىق جولى – قيا تاس. وعان جەتۋگە ەردىڭ ەرى، ەگەۋدىڭ سىنىعى كەرەك دەيتىندەي. حالقىمىزدا «تامشى تاس تەسەدى» دەگەن ءسوز بار. بار نارسەنىڭ ءتۇبى سول ءبىر بولىمسىز نارسەدەن باستالماق.

قابان اقىننىڭ «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟» جانە «باقىت قايدا باراسىڭ؟» دەپ اتالاتىن ولەڭدەرى – قاراپايىم تىرشىلىك كوزىنەن الىنعان درامالىق تارتىسقا تولى شىعارمالار. كەلە جاتقان باقىتتىڭ جولى كەتىپ بارا جاتقان باقىتتىڭ جولىمەن قاراما-قايشى. ىنتىماعى قاشقان ەلدەن كەتىپ بارا جاتقان باقىت، ىنتىماعى جاراسقان ەلگە كەلە جاتادى. قارياسىن سىيلاماس، دۇنيەنى ويلاماس جەردەن قاشقان باقىت، قارياسىن سىيلاعان، ەرتەڭگىسىن ويلاعان جەرگە كەلە جاتىر. قاباننىڭ بۇل تۋىندىسىنىڭ قىمباتتىعى – ايتپاق ويىنىڭ بارشاعا تۇسىنىكتىلىگىندە. مىسالى:

«باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

بەرەكەسىز ادامنان،

اتا-اناسى ناداننان

ۇركىپ، قاشىپ كەلەمىن.

باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

ماقتانىپ كوڭىلىن وسىرگەن،

بىلگىشپىن دەپ ەسىرگەن،

ەسىرىك ۇلدان كەلەمىن.

باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

سۇيەكتەن ءسوزىن وتكىزگەن،

ميىنا شاتاق ەككىزگەن،

كەساپات قىزدان كەلەمىن.

باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

اتا-اناعا جاقپاعان،

وتىرىك، بالە جاتتاعان

كەلىننەن قاشىپ كەلەمىن» [5, 82-83]،

نەمەسە:

«باقىت قايدا باراسىڭ؟

اتا-اناسىن سىيلاعان،

ۇيىمشىلدىق ويلاعان،

تاتۋ جانعا بارامىن.

باقىت قايدا باراسىڭ؟

وسىرگەن جاقسى بالاسىن،

سىيلاعان اتا-اناسىن،

كورگەندى ۇلعا بارامىن.

باقىت قايدا باراسىڭ؟

بال-بۇل جانعان كورىكتى،

ۇل مەن قىزى سەرىكتى،

بەرەكەلى ۇيگە بارامىن.

باقىت قايدا باراسىڭ؟

ەش ادامدى كۇندەمەس،

وسەك وتىن ۇرلەمەس،

ادەپتى ۇيگە بارامىن.

باقىت قايدا باراسىڭ؟

ۇلى، قىزى ەسەيگەن،

اۋىزبىرشىلىك كۇشەيگەن

كەلىندى ۇيگە بارامىن» [5, 84].

جىراۋ «باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟»، «باقىت، قايدا باراسىڭ؟» اتتى تول-   عاۋلارىندا ريتوريكالىق سۇراق-جاۋاپ ارقىلى سان-سالالى تۇرمىستىڭ تاتىمدى-تاتىمسىز جاقتارىنا ويلانا قاراپ، تەرەڭ تولعانادى.

قابان جىراۋدىڭ بىزگە جەتكەن اسا تۇڭعيىق، دانالىق سوزدەرى كوپ. «نە قيىن؟ نە قىمبات؟»، «دۇنيەدە نە جەتىم؟»، «نە ورتاق جانە نەشە جۇرتى بار؟» دەپ ريتوريكالىق ساۋالدار قويادى دا بارىنە ءوزى ۇلاعاتتى سوزدەرمەن جاۋاپ قايىرادى. مىسالى، «نە قىمبات؟» دەگەن سۇراققا جاۋابى:

«تۋىپ وسكەن ەلىڭ قىمبات،

كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات.

الپەشتەگەن اناڭ قىمبات،

ەركەلەگەن بالا قىمبات.

جاقسى دوس، جارىڭ قىمبات،

بارىنەن دە ۇيات پەن

                         ارىڭ قىمبات» [5, 68]،

نەمەسە «كىم جاقىن؟» سۇراعىنا:

«تاتۋ بولسا، اعايىن جاقىن،

اقىلشى بولسا، اپايىڭ جاقىن.

باۋىرمال بولسا، ءىنىڭ جاقىن،

يباداتتى بولسا، كەلىن جاقىن.

الدىڭا تارتقان پىسكەن اس،

ارتىڭنان ەرگەن قارىنداس،

سۇيەۋشى بولسا، ناعاشىڭ جاقىن.

ءوز ۇرپاعىڭ نەمەرەڭ جاقىن،

ءسۇت ءيىس شوبەرەڭ جاقىن،

جان سەرىگىڭ

                جولداسىڭ جاقىن» [5, 72]،

نەمەسە «نە جامان؟» دەگەن سۇراققا:

«بىرىنشىدەن نە جامان؟

قۇر بەكەرگە دولدانىپ،

اشۋلانشاق بولسا، سول جامان.

ەكىنشىدەن نە جامان؟

كورىنگەنگە جالپاڭداپ،

جاعىمپاز بولسا، سول جامان...

التىنشىدان نە جامان؟

ەر اتاعىن ەل ساقتايدى،

ەلى سىيلاماسا، سول جامان»[5, 72].

قابان اقىننىڭ «ەل كوڭىلىن كىم اشار؟»، «جىگىت كوڭىلىن كىم اشار؟»، «ۇل كوڭىلىن كىم اشار؟»، «اۋرۋدىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟»، «اتتىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟»، «بىلگەندەردەن عيبرات ال» سياقتى ولەڭدەرىندە ءومىردىڭ سان قىرلى سىرلارىن، تىرشىلىكتەگى قيلى-قيلى قۇبىلىستاردىڭ استارىن اشىپ كورسەتەدى. مىسالى:

«ەل كوڭىلىن كىم اشار؟

ادىلەتتى حان اشار.

اققان سۋ مەنەن كەڭ قونىس،

تۇرلەنگەن جاسىل ءشوپ اشار.

اتا-تەكتەن سويلەنگەن

شەجىرەلى ءسوز اشار.

اتتىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟

جال قۇيرىعىن تاراعان،

كۇنىنە جەتى قاراعان،

قادىرىن بىلگەن ەر اشار» [5, 70-71].

قابان جىراۋ بىردە ءادىل تورەگە كەلىپ:

«اقىن اعا، دەيسىڭ-اۋ، اقىن اعا،

كىر جۋىتپاي كەلگەن ەم اتىما دا،

بۇلت قونباعان بىلسەڭىز باسىما دا.

تاراق تاڭبام سەندەردە

قالىپ قويدى،

بۇل تورەلەر بىزدەردى

         باسىنا ما؟!» [5, 113]، - دەپ، تولعاي جونەلىپتى.

ءادىل تورە: «كەشەگى شىڭعىس بابامنىڭ كەزىندە الاش مىڭى اراسىندا تۋ ۇستارى تاراق تاڭبالى جالايىر بولعان. مۇنى ۇمىتساق، ەلدىگىمىز قايدا، تەڭدىگىمىز قايدا، كەڭدىگىمىز قايدا؟!» - دەپ، اقتالا بەرىپتى.

سوندا قابان جىراۋ :

 

«مىنە، مىنە، ەندى كەلدىڭ جونىڭە،

شىقتىڭ بايتاق

                  شىڭ-بەلەستى ورىڭە،

سارى التىندى ەر-تۇرمان،

                  ساپقا تۇرسام جارقىراپ،

سۇلىك قارا ارعىماق

                  اسپان تىرەپ، ارقىراپ،

شىڭعىس قاعان باس قويسا –

                  اق نايزام جاۋدى تىرەگەن،

قانىشەرىن ىنىندە

                 قورىلداتىپ ىرەگەم.

مارال وتتى ارشا تاۋ

                 اتا قونىس بولعاندى،

باقىت-ىرىس باسىما

                 اق قۇس بولىپ قونعاندى.

تاراق تاڭبا تولىقسىپ،

                ەر بابامدى تۇرلەنتىپ،

جاھان كەشكەن شىڭعىس حان

                كەلەشەكتى شولعاندى.

سۋارىلعان كوك تەمىر

                قۇرىشقا قالاي اينالدى،

جالايىردان سەرپىن اپ،

               باقتيارلاپ سايلاندى!

ءامىرشى بولساڭ – ءادىل بول،

               ءالى دە تالاي ايتارمىن،

تاراق تاڭبامدى جۇرتىما،

               قايتارعىن تورەم،

                    قايتارعىن!» [5, 114]، -

دەپ، كەتە بارعان دەيدى.

قابان جىراۋ ءوز تولعاۋلارى ارقىلى تىڭداۋشىسى ساناسىندا بىردە – ەپيك جىراۋ، ەندى بىردە – تەرەڭ تولعاۋلى فيلوسوفيالىق يىرىمدەر يەسى، فيلوسوف اقىن، كەلەسىدە – وقىرمانىنىڭ ساناسىنا بىردەن ساۋلە قۇيعان سايەگەي، ابىز كەيپىندە قالىپتاسادى. ونىڭ ايتىس ونەرىندەگى شىمىر دا شىنشىل شۋماقتارى تىپتەن سۇبەلى. كوپتەگەن ايتىستارىنداعى شەبەرلىگى، جۇمباق، مىسال ايتىسىنداعى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ءالى دە بولسا زەرتتەلە تۇسەرى داۋسىز.

قابان جىراۋ ەلدىڭ بەرەكە-بىرلىگى، ىنتىمaعىن، كوشپەلى قوعaمنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ ءوز مىندەتىن دۇرىس ورىندaۋىن ءوز نازارىنان تىس قالدىرماعان. ال بۇل ءداستۇردى ول وزىنەن بۇرىنعى جانە وزىمەن قاتار ءومىر سۇرگەن جىراۋلار شىعارماشىلىعىنان العانى ءسوزسىز.

ءار نارسەنىڭ ءوز ءسانىن، جaرaسىمىن جىرلaۋ aرقىلى ۇلتتىق مىنەز-قۇلىققa نورمa بەلگىلەيتىندەي. شaل aقىننىڭ:

«شaيى سيسa, aسىل قىلىش

                                ەردىڭ كوركى،

ەر جىگىت جaۋعa aت­تaنعaن

                                ەلدىڭ كوركى. 

جaرaسaر ءاربىر نارسە ءوز سانىمەن،

Aققۋ قۇس aيدىن شaلقaر

                                  كولدىڭ كوركى» [26, 132]، - دەيدى. مۇندa بaتىرلىقتى، ەرجۇرەكتىلىكتى ءسوز ەتىلىپ، ءوز جەرىن سىرتقى جaۋدaن قورعaعaن جىگىت وبرaزى ۇلت ءۇشىن قaستەرلى ەكەندىگى بەينەلەنىپ، ەڭ بaستىسى، ەل تaتۋلىعى، aعaيىننىڭ بىرلىگى دارىپتەلەدى. دارىپتەۋى كەيدە كەڭەس ايتۋ تۇرىندە بەرىلەدى.

بaيقaسaق، وزىمەن تۇستاس شال اقىن جىرلارى قابان جىرaۋ تولعاۋلارىمەن ۇندەسىپ، ءار نارسەنىڭ ءسانى، ءار aدaمعa جaرaسىمدى قىلىقتaر، گaرمونيالىق ۇيلەسىمدىكتەر تۋرالى جىرلارىمەن بايلانىسىپ جاتىر. سوعaن قaرaعaندa, قابان جىرaۋ وتە تaلعaمپaز، سۇلۋلىققa جaنى قۇمaر aدaم بولعaنعa ۇقسaيدى. ءومىردى كوركەم تۇرعىدa قaبىلدaپ، ءوز ويىندaعى اسەم الەمگە ەلدى جەتەلەيدى.

قابان جىراۋ – ءوز كەزەڭىنىڭ ۇلى جىراۋى، ايبوز اقىنى، اعىنى قات­تى وزەندەي توكپە تالانتى. ول ءوز كەزىندە ۇزاق باتىرلار جىرلارىن تاڭدى تاڭعا اسىرىپ جىرلاعانى تۋرالى ەستەلىكتەر دە مول. كەيدە بۇل داستاننىڭ كولەمدىلىگى سونداي، ايلاپ جىرلاناتىن كورىنەدى. سونشاما مول دۇنيەنى بىردە-ءبىر رەت كىدىرىپ، مۇدىرمەي ەركىن تولعايتىن بولعاندىقتان «جىراۋ» اتالىپتى. ءوز ايتقانى بولماسا، كىسى تىلىنە كونبەيتىن، ەرجۇرەك، قايسار بولعاندىقتان «باتىر، ابىز» اتانىپتى، ايتىسقا ءتۇسىپ، اقىن اتانىپتى.

جىراۋلىق، اقىندىقتىڭ، پوەزيانىڭ ءتۇپ قازىعى اقىل-ناقىل ەكەنى ەلگە ايان. وسى زاڭدىلىق قابان اقىننىڭ تۋىندىلارىندا دا مولىنان كەزدەسەدى. جىراۋدىڭ ءبىراز تولعاۋلارى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ارا-قاتىناسىن سارالاي، سالىستىرا جىرلاۋعا قۇرىلعان. ونى اقىننىڭ تەرەڭ ويلى «ارعىماق جابى كورىنەر» اتتى تولعاۋىنان ناقتى بايقايمىز:

«ءبىراز عانا سويلەيىن،

مويىن بۇرىپ جاقسىلار،

بۇل ءسوزىمدى تىڭداسا.

اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

اڭلىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟!

قىزىل ءتىلىم سويلەپ قال،

 قىزىعىڭدى جەر كورەر،

ءبىر توبەنىڭ باسىنا

اپارىپ تاستاپ كەتكەن سوڭ؟» [5 42].

راسىندا، بار ءىستىڭ تەتىگى جاقسى مەنەن جاماندى سارالاي بىلۋدە ەكەنى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماۋدان كەلەتىن پايدانى دا، زياندى دا اتا-بابامىز جاقسى بىلگەن. سوندىقتان: «جاقسىمەن جولداس بولساڭ، جانىڭ سەمىرەر»، - دەگەن ماقال اقىن ويىنىڭ ناقتى مىسالى.

قابان اقىننىڭ ءبىراز تولعاۋ جىرلارى ءتالىم-تاربيەلىك ءمان-ماعىناعا يە. ەكىنشى سوزبەن ايتساق، حالىقتىڭ تەرەڭ پالساپالىق ويى مەن پەداگوگيكاسى قاتار، ارالاس ايتىلاتىنى بايقالادى. اقىننىڭ تاۋىپ ايتقان، دەر كەزىندە تولعاعان مۇنداي اسىل دۇنيەسى كونەرمەيدى. بۇگىن دە ءوز ماعىناسىن جويعان جوق. ول:

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە!

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟!» [5, 38]،- دەسە، ەلدىڭ اراسىن الا تايداي بۇلدىرەتىن وسەك-اياڭ ەكەنى ايدان انىق-تى.

جىراۋ ءوز شىعارمالارىندا ادام دەگەن اتقا ءتان ءادىل، ادامگەرشىلىك ءىس قىلا بىلۋگە ۇندەيدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ ارتىقشىلىعى ادامگەرشىلىگىمەن، كەڭ پەيىلدى قاراسقىش­تىعىمەن ولشەنۋگە ءتيىس. «جاقسى مەنەن جاماننىڭ» اتتى ولەڭىندە اقىن بۇل پىكىرلەرىن اشىق باياندايدى:

«جاقسى مەنەن جاماننىڭ،

اراسى جەر مەن اسپانداي.

بايقارسىز ءبىر كۇن باسىڭا،

ءىس تۇسكەن كەزدە ساسقاندا-اي!

عالىم مەنەن ناداندى،

سالىستىرساڭ بىلەرسىڭ،

داريا شىرەپ تاسقانداي؟!» [5; 60].

جەكە ادامنىڭ باسىنا ارنالعان تولعاۋلار قازاق پوەزياسىندا از ەمەس. ءتىپتى، داستۇرگە اينالعان كورىنىس دەسە بولادى. قابان جىراۋدىڭ جەكە ادامدارعا ارناپ ايتقان ولەڭ-تولعاۋلارى كولەم جاعىنان مول، كوركەمدىگى كۇشتى.

قابان جىراۋ اسانۇلى ءوزىنىڭ حالىق الدىنداعى قادىر-قاسيەتىن تۇسىنە بىلگەن. ەلى، حالقى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، ادال ءجۇرىپ، انىق باسقان. دۇشپانىن دا سىناۋدان ءبىر تىنباي، ءتىلىن تارتپاي وتكەن. زامانىنىڭ شىنشىل جىراۋى بولعان. ءوزىنىڭ «ءتىل الساڭدار، شىراعىم» اتتى تولعاۋىندا «قاعىسپاي حالقىم تەك ءجۇرسىن»، - دەۋىنىڭ سىرى دا وسى:

«جاراندار، قىزىقپاڭىز

                           دۇنيە، مالعا،

ءبىر كۇنى كوشىپ كەتەر دۇنيە ءپاني.

قارىننىڭ سىيعان جەرى

                          كەسەدەي جەر» [5, 90].

قابان جىراۋ – ءوز تۇسىندا اتى اڭىزعا اينالعان شەشەن، باتىر، جىراۋ. ونى حالىق ۇلى تۇلعالاردىڭ قاتارىنان كورگەن. كەز كەلگەن ماسەلەنى ناقتى، دەرەكتى جىرلاۋ ارقىلى قابان جىراۋ شىعارمالارى تولعاۋدىڭ جانرلىق مۇمكىنشىلىگىن جەتىلدىرە ءتۇستى. كوركەم شىعارمانىڭ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءداۋىردىڭ دىلگىر ماسەلەلەرىن كوتەرۋىن، ۋاقىتپەن ەتەنە ۇندەسۋىن، رەاليستىك سيپاتىنىڭ ارتۋىن جولعا قويدى.

قابان جىراۋدىڭ بىزگە جەتكەن كولەمدى مۇراسىنىڭ ءبىرى «قارىن» اتتى قيسساسى. بۇل قيسسا ونىڭ جاريالانعان ەڭبەكتەرىندە «قارىنباي» دەپ اتالعانىمەن، شىعارما «قارىن» دەگەن بايدىڭ دۇنيەقوڭىز ساراڭدىعى، ءدىن جولىنداعى قاعيدالاردى بۇزىپ، ورىنداماۋى تۋرالى.

جىراۋ بۇل قيسساداعى وقيعا ارقىلى ءوزىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىنا وزەك بولعان يسلام ءدىنىن بەلگىلى سيۋجەت قۇرۋ ارقىلى بايانداۋمەن قاتار، ادامدارعا ارامدىق، جامان ىستەردەن اۋلاق بولۋ، ءدىن جولىن بۇزباي ۇستاۋ تۋرالى ناسيحات بەرگەن. جىراۋدىڭ وسى قيسساداعى ويى ونىڭ «كەتەسىڭ وقىماساڭ، جولدان تايىپ» اتتى بايىتىندە جالعاسقان. جىراۋ ادامزاتقا پارىز بەس نامازدى سۋرەت­تەي كەلە:

«جاراندار، ەش بىلمەيسىڭ ولەرىڭدى،

ايدايسىڭ حارام ىسكە ونەرىڭدى.

مومىننىڭ زار جىلاتىپ

مالىن جەسەڭ،

بىلمەيسىڭ يمانىڭنان تولەرىڭدى» [5, 93]، - دەپ تۇيەدى، وڭ ۋاعىز ايتادى.

قابان اقىن رەتىندە كەزىندە تاۋتان قىزبەن، تۇمارشامەن ايتىسقانىن جانە ون بەس جاسىندا ايتىسقا ءتۇسىپ، اقىندىعىمەن ەلگە تانىلعانىن، ونى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ اتاقتى اقىندارى ءسۇيىنباي ارونۇلى، باقتىباي جولبارىسۇلى، ءماۋلىمباي ساياقبايۇلى، قالقا جاپسارباەۆ، ارتىق تەمىربەكوۆ، ابىكەن سارىباەۆ، ت.ب. ۇستاز تۇتقانىن جانە باسقا دا اقىندار جىر شۋماقتارىندا اتى اتالاتىنىن جوعارىدا ايتقان ەدىك.

ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ بۇرىنعى-سوڭعى جازىپ قالدىرعان ەڭبەكتەرىندە قابان جىراۋ تۋرالى ۇزىك-ۇزىك پىكىرلەر ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. الايدا جىراۋدىڭ شىعارماشىلىق باي قازىناسىن ايقىنداي تۇسەتىن نەگىزگى سالاسى تولعاۋ، ايتىس، داستانى ءالى دە تەرەڭ پايىمداۋدى كەرەك ەتەدى.

اقىننىڭ جەكە تاقىرىپتارعا جازعان ولەڭدەرىنىڭ دە الەۋمەت­تىك ءمانى جوعارى، ويلى، پاراساتتى. ادامنىڭ قوعامداعى ءمانى، ومىردەن الار ورنى تۋرالى تولعاۋلارى دا كوڭىل اۋدارارلىق.

اقىن «دۇنيەنىڭ تىرەگى – ىنتىماق، ىنتىماقتى ەل – ءومىردىڭ قوجاسى، زور الىپ كۇش يەسى» دەپ باعالايدى:

«ولگەنشە قور بولمايدى،

ازامات­تار نيەتى اق.

ولارعا ءۇيىر بولادى،

سارقىلمايتىن داۋلەت باق.

ولمەيتۇعىن پەندە جوق،

جان – امانات، ويلاپ باق.

ىرىلداسپا تىرىڭدە،

ىرىس الدى – ىنتىماق» [5, 40].

جىراۋ ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانىنا نەمقۇرايلى قاراي الماعان. زاماننىڭ الدامشى، ادىلەتسىزدىگىنە اشىنىپ، ونىڭ ادەت-سالتىنا قارسى ادامشىلىق قاسيەت­تەردى ناسيحاتتايدى، ادامدى «دۇنيە كوركى» دەپ تانيدى:

«اشۋدى اقىل-قازىققا

اپارىپ، ماتاپ بايلاڭدار.

اشۋدى جەڭسە اقىلىڭ،

كەسىردى تالاي ويراندار.

تاتۋ بولسا اعايىن،

ساف التىنداي

                      جارقىلدار» [5, 40-41].

ويلى دا، سىرلى قابان جىراۋدىڭ تولعاۋلارىنىڭ تاقىرىبى، مازمۇنى عانا ەمەس، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى تۇرعىسىنان العاندا دا سونى سيپاتتا.

ءوزىنىڭ ۇزاق ومىرىندە سىر مەن جەتىسۋ، ارقانى تۇگەل شارلاعان، زامانىنىڭ ابىز اقىنى بوپ تانىلىپ، ۇلكەن داڭققا بولەنگەن جىراۋ بۇكىل ءومىرىن كۇرەس ۇستىندە وتكىزەدى. ءوز تۇسىنداعى امىرشىلەردىڭ ەشقايسىنىڭ دا شاشباۋىن كوتەرمەيدى، تۋراشىلدىعىنان تانبايدى. جىراۋدىڭ شاعىن كولەمدى شىمىر تولعاۋلارىنان كونە زامان تاڭباسى – دالا تۇرعىنىنىڭ دۇنيەتانىمى، ادامدىق تابيعاتى، مىنەز ەرەكشەلىگى، ادامگەرشىلىك قاعيدالارى ايقىن اڭعارىلادى.

جىراۋ دۇنيەدە ماڭگى، تۇراقتى ەشتەڭە جوق دەپ بىلەدى. الەم ءبىر قالىپتا تۇرمايدى، ادام ءومىرى دە وتپەلى. قابىليسا وسىنىڭ ءبارىن تابيعات زاڭى دەپ تۇسىنەدى. ول ادامدىق قاسيەتتەردى اسقاقتاتا جىرلايدى. جەكە باس ەركىندىگىن بارىنەن دە جوعارى قويادى. وتانشىلدىق رۋحتى ناسيحاتتايدى.

قابان قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەمدەۋ تاسىلدەرىن، ولەڭ ورنەگىن ايرىقشا بايىتقانىن ونىڭ شىعارمالارىنان انىق بايقايمىز.

جىراۋلار پوەزياسىنداعى  ۇلتجاندىلىق ويلار قابان جىراۋ تولعاۋلارىندا دا كوپ كورىنىس تاپقان.

قابان جىراۋ ەل بولاشاعىن جىرلاۋى تۇرعىسىنان دا ءوز زامانداستارى ورتاسىنان دارالانىپ كەلگەن، سول شەرلى ءداۋىردىڭ وي-سانا، ادەت-عۇرىپتىق، رۋحاني، شارۋاشىلىق، تاريحي كورىنىستەرىن سۋرەتتەگەن.

جىراۋ دا، اقىن دا، شەشەن دە ءبىر تاقىرىپ، ءبىر ماسەلە جونىندە بىردەي وي تولعايدى، تەك ونى جەتكىزۋدە ءار الۋان كوركەمدىك تاسىلدەر قولدانادى، قازاقتىڭ سارقىلماس مول سوزدىك قورىن ارقايسى ءوز ستيلىنە ءتان پايدالانادى. مىسالعا، قابان جىراۋدىڭ شەشەندىك ۇردىستە ايتقان مىنانداي تولعاۋى بار:

«ۇيىقتاماساڭ، قاباق جاۋ،

جارىتىپ ىشپەسەڭ، تاماق جاۋ.

جىرتىق ۇيگە – تامشى جاۋ،

ارىق اتقا – قامشى جاۋ.

بەتىڭنەن السا، قاتىن جاۋ،

كەسىرلى بولسا، كەلىن جاۋ.

كۇنشىل بولسا، كورشىڭ جاۋ،

تەبەگەن بولسا، بيەڭ جاۋ» [5, 46].

جىراۋلار ءسوز تىركەسىن قايتالاي وتىرىپ، جاماننىڭ سەبەبىن اشادى دا، ەڭ سوڭىندا سالىستىرا وتىرىپ، ومىردەگى بار پارىقسىز نارسەلەرگە باسا نازار اۋدارتادى. بۇل ەرەن دارىن يەسىنىڭ كيەلى ءسوز قادىرىن جەتە تۇسىنگەندىگىن اڭعارتادى. بۇدان ءبىز جىراۋدىڭ ويلارىنىڭ بىرتۇتاستىعىن، ۇندەستىگىن كورەمىز.

قابان جىراۋدىڭ شىعارمالارى تۇنىپ تۇرعان وسيەت-ناقىل. ول ەلدىڭ قادىرىن، جەر مەن سۋدىڭ قادىر-قاسيەتىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى ءوز تۋىندىلارى ارقىلى جەتكىزۋگە تىرىسقان. مىسالى:

«تۋىپ، وسكەن ەلىڭ قىمبات،

كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات»، - دەدى،

نەمەسە:

«ەلى قاپتاپ قونباسا،

بەتەگەلى بەل جەتىم»، - دەگەنى،

نەمەسە:

«تاتۋلىقتىڭ قادىرىن

دوس كەتكەندە بىلەرسىڭ» [5, 68].

تۋعان ەل، اتاجۇرت – كيەلى ۇعىم. سەبەبى، سول كيەلى جۇرت­تا ءومىر ءسۇرىپ، اۋاسىن جۇتىپ، قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىنۋ، كەز كەلگەن ادامنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەيتىن باقىت.

سوناۋ كونە تۇركى الەمىنەن  ءوز باستاۋىن الاتىن بۇل  ۇلى يدەولوگيا، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءار كەزەڭىندە كەڭىنەن كورىنىس تاپقان. اسىرەسە، قازاق جىراۋلار پوەزياسىندا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن دارالاندى. قابان جىراۋدىڭ مىنا سوزدەرى بۇل ويىمىزدىڭ ناقتى ايعاعى:

«ارادان شىققان جاۋ قيىن،

تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن.

شىمشىمالى ءسوز قيىن،

جازىلماسا دەرت قيىن،

ىسكە اسپاسا سەرت قيىن.

اقىلىنان اداسىپ،

وزەنگە تۇسكەن ەر قيىن.

قايتارىلماي قالسا ەگەر،

جاۋعا كەتكەن جەر قيىن»[5, 68].

قابان جىراۋ مىنا ءبىر جىر جولدارىندا اعايىن-تۋىستىڭ، قىزىل ءتىلدىڭ قادىرىن بىلايشا جەتكىزە ءبىلدى:

«اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

اڭلىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟!

قىزىل ءتىلىم، سويلەپ قال،

قىزىعىڭدى جەر كورەر،

ءبىر توبەنىڭ باسىنا

اپارىپ تاستاپ كەتكەن سوڭ» [5, 42].

بۇل جىر جولدارىنىڭ تۇپكى يدەياسىندا، ناسيحاتى مەن ۋاعىزىندا تەرەڭ تاربيەلىك ءمان جاتىر. مۇندا جىراۋ «حالىقتا اۋىزبىرلىك، تاتۋلىق بولسا عانا ول مۇراتىنا جەتەدى، اڭساعان ارمانى ىسكە اسادى» دەگەن وي تولعانىسىن جەتكىزگەن.

قابان جىراۋدىڭ پوەزياسىنىڭ وزەك­تى تاقىرىبى – تۋعان ەلىن قورعايتىن باتىرلار، قينالعاندا اقىل ايتاتىن وزىق ويلى ازامات­تار جانە وسى ازامات­تارعا دەگەن اقىل، كەڭەس تۇجىرىمدارى. ونىڭ ناقتى مىسالىن مىنا ءبىر جىر جولدارىنان كورۋگە بولادى:

«تاسىما باتىر، تاسىما،

تاسىعان جەتەر باسىڭا.

تۇنەرە بەرسەڭ تۇكسيىپ،

كىم كەلەدى قاسىڭا؟» [5, 67]، - دەپ، باتىرعا ءوز كەڭەسىن عيبرات­تى ولەڭ جولدارىمەن جەتكىزەدى.

قابان جىراۋ پوەزياسى تۋعان جەرىنە، ەلىنە، ولاردىڭ بولاشاق تاعدىرىنا دەگەن ىستىق سەزىمگە تولى. جىراۋ ەلىنە جالىندى جىرلارىن ارناعان، سول ەلى ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە ۇندەگەن، كەرەك بولسا، جانىن پيدا ەتۋگە شاقىرعان. حالقى ءۇشىن قان مايداندا شايقاسقا ءتۇسىپ، جەرىن سىرتقى جاۋدان قورعاعان ايگىلى حالىق باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرىن دە جىر ەتكەن. مىسالى:

«وتەر مە ەكەن ەل-نۋىم،

پەيىلى مول، نار جۇرتىم؟!

تاراۋ-تاراۋ جولدار بار،

 قاداۋ-قاداۋ كولدەر بار،

سازارعان، سارقىن شولدەر بار،

سالتىنا بەرىك، اينىماس،

قابىرعاسى ءبۇتىن ەلدەر بار.

نامىسقا تۇرار ەر بار ما،

ەر كوتەرەر بەل بار ما؟!» [5, 77].

قابان جىراۋ ءوز زامانىنىڭ ەل تۇتقاسى، اقىل ايتار كەڭەسشىسى، قينالعاندا، قيىندىقتان الىپ شىعار باسشىسى بولدى، تولعاۋلارى سول تۇستاعى ماڭىزدى ماسەلەلەرگە ارنالدى.

قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى جىراۋلار پوەزياسىندا ەرلىك تاقىرىبىنىڭ باسىمدىق الىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ونىڭ داڭقىن ارتتىرۋ جولىندا كۇرەسكەن باتىرلاردىڭ ەرجۇرەكتىگى مەن قايتپاس قاي­سارلىعىن جىرلاۋ ەڭ وزەكتى ماسەلە بولدى دەسەك، قابان جىراۋ دا وسى ماسەلەلەردەن سىرت قالمادى. ول ءوزىنىڭ پوەتيكالىق مونولوگ-تولعاۋلارىندا ەڭ ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلەلەرمەن قاتار، ادەپ پەن مورال، ار-نامىس پەن قادىر-قاسيەت ماسەلەلەرىن قورعادى. ءومىر مەن ءولىم تۋرالى، وتكىنشى دۇنيەنىڭ قۇبىلمالىلىعى مەن جالعاندىعى تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.

بىزگە قابان اقىننىڭ ءۇش ايتىسى عانا جەتكەن. ءبىرىنشىسى، جاستاۋ كەزىندەگى تۇمارشامەن ايتىسى. ودان كەيىن تاۋتان قىزبەن ءسوز سايىسىنا تۇسكەن. وسى ايتىستا ارابشا، پارسىشا، شاعاتايشا سوزدەر كوپ، ول سوزدەردىڭ ءالى دە زەرتتەي تۇسەتىن باسقا ماعىنالارى بار. بۇل ايتىس وزىنشە ءبىر الەم بولىپ، وتە كۇردەلى عالام مەن تەرەڭ ءبىلىمدى، ءدىن مەن ءپالساپانى، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى، وزىق ويلى ادامزات بالاسىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىن سارالاعان، بايىپپەن تۇسىندىرە بىلگەن ايتىس. ال ءۇشىنشىسى – ءبىر قىزبەن قاعىسقانى دا:

«ولەڭدى ايتا المايسىڭ،

                        كەشەۋلەسەڭ،

بولار ەڭ قابان اقىن

                        مەنى جەڭسەڭ.

الدىڭا اقىن بولساڭ، سال، ايتايىن،

جۇلدىزدار توبەڭدەگى

                            نەشەۋ بىلسەڭ؟»، - دەگەن قىز سوزىنە قابان:

«ولەڭدى ايتا المايمىن،

                        كەشەۋلەسەم،

بولار ەم قابان اقىن سەنى جەڭسەم.

جۇلدىزدى توبەدەگى كىم ساناپتى،

كوپ جاتقان شالقاسىنان

                         سەن بىلمەسەڭ» [5, 109]، -

دەپ، تاپقىر دا استارلى جاۋاپ بەرىپتى.

قابان جىراۋدىڭ تاۋتان قىزبەن ايتىسى قازاق ايتىس جانرىندا اسا قۇندى ۇلگىنىن ءبىرى، بىلىمدىلىكتى، بىلگىرلىكتى سىنايتىن – جۇمباق ايتىس. بارشاعا بەلگىلى، جۇمباق ايتىسى – ايتىستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلى، قيىن ءتۇرى. مۇندا جالعىز اقىندىق، ولەڭ قۇراۋ عانا ەمەس، سول ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسى، قوعامى، داۋىرىنە، ءدىني تانىمىنا لايىق ءبىلىمى، بىلگىرلىگى، تاپقىرلىعى بولۋى – شارت. مىنە، وسىنىڭ ءبارى قابان جىراۋ مەن تاۋتان قىزدىڭ ايتىسىندا ايقىن كورىنىس بەرگەن. ايتىستىڭ بىزگە جەتكەن ماتىندەرىنىڭ مازمۇنىنا قارايتىن بولساق، قابان جىراۋ سول كەزدە الپىس جاستا دا، تاۋتان قىز جيىرمانىڭ ار جاق، بەر جاعىندا. ايتىس ەلۋ بەس شۋماقتان تۇرادى، الايدا مۇنى تولىق نۇسقا دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ويتكەنى ايتىستىڭ وزىنەن بايقالاتىنىنداي ەكى اقىن ايتىستارىن كەشكىلىك ەل ورىنعا وتىرا بەرە باستاعان، كەلەسى كۇننىڭ تاڭى اتىپ، كۇنى كوتەرىلگەن شاقتا اياقتاعان. ونى:

«جاقسى مەرگەن ارقادان

                   اڭ اتتى ما؟

بوزبالالار، قاراڭدار،

                  تاڭ اتتى ما؟

ويلاماي-اق، تابارمىز تىرشىلىكتە،

بۇل جۇمباعىڭ شەشۋى

                    ساعات-ناما» [5, 100-101]، -

دەگەن ايتىس جولدارى اپ-ايقىن ءبىلدىرىپ تۇر. دەمەك، ايتىس از ۋاقىت بولماعاندىعى، كەشتەن تاڭعا سوزىلعانى وسى جولداردان كورىنىپ تۇر.

ال ءبىزدىڭ قولىمىزعا جەتكەنى ەكى ءجۇز جيىرما جول. ەكى ءجۇز جيىرما جول ولەڭدى قانشاما سوزعانىڭىزبەن كوپ ۋاقىت المايدى، قىسقا عانا ايتىسۋعا جەتەدى. ال، «تاڭ اتقانعا دەيىن ايتىستىق» دەپ وتىرعان اقىن سوزدەرىنە كوز جىبەرسەك، وندا بىزگە ۇلكەن ايتىستىڭ جۇرناعى عانا جەتىپ وتىرعانىنىن انىق كورەمىز. بىراق وسى از عانا ايتىس جولدارىنان ءبىز قابان جىراۋدىڭ دا، تاۋتان قىزدىڭ دا ءوز زاماندارىنا ساي ءبىلىمدى، وقىمىستى بولعاندىقتارىن اڭعارامىز.

ايتىستىڭ وسى نۇسقاسىندا ەكى اقىن جۇمباقتى كەزەكتەسىپ ايتپايدى. جۇمباقتى باستان-اياق تاۋتان قىز قويىپ، قابان اقىن ونى شەشىپ وتىرادى. جۇمباقتاردىڭ تاقىرىبى الۋان ءتۇرلى. بىردە – ءدىني كىتاپتاردان قويىلسا، بىردە – شاريعاتتىڭ شيىر-شيىر جولدارىنان، ادامزات تاريحىنان، ءپالساپادان وراپ، سول كەزدەگى تەحنيكالىق جەتىستىكتەر دە اقىندار جۇمباعىنان تىس قالماي ايتىستا قامتىلادى. ءبىر عاجابى، سونىڭ بارىنە قابان اقىن ىركىلمەستەن، مۇدىرمەستەن، تابان استىندا تاڭقالارلىق جاۋاپ بەرىپ وتىرادى.

تاۋتان قىز اقىرى قابان اقىننىڭ عۇلامالىعىن دا، كەمەڭگەرلىگىن دە مو- يىنداپ، باتاسىن الۋمەن تىنادى. وسى ايتىسقا بايلانىستى ايقىن اڭعارىلىپ تۇرعان ۇلكەن ءبىر نارسە – تاۋتان قىز دا، قابان جىراۋ دا ءوز زامانىنىڭ بىلگىر، سالاۋاتتى جاندارى بولعان. سوندىقتان بۇل اقىنداردى زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ وقي، جازا بىلگەن جاقتارىنا باسا نازار اۋدارۋى ءجون.

ايتىستىڭ وسى نۇسقاسىنىڭ بولمىسىنا، قۇرىلىمىنا قاراساق، بۇل ايتىستىڭ ەكىنشى، سوڭعى جارتىسى. سەبەبى، ايتىس قابان اقىننىڭ باتا بەرۋىمەن اياقتالادى. ال باتا، قانداي جاعدايدا بولماسىن، ايتىستى تۇگەلدەي اياقتاۋعا جەتكەن جەردە بەرىلەدى. دەمەك، وسى ايتىستىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، جۇمباقتى قابان جىراۋ قويىپ وتىرعان-اۋ دەپ جورامالداۋعا بولاتىن سەكىلدى. سەبەبى، قابان اقىن جاسى ۇلكەن، ەر ادام. ايتىسۋشى تاۋتان قىزدىڭ ءوزى ايتىپ وتىرعانىنداي، ونىڭ «اۋليەلىگى دە ماشھۇرلەنىپ» قالعان كەز. ونىڭ ۇستىنە، قابان اقىن ۇلى ءجۇزدىڭ بالاسى. ال، ۇلى جۇزدەگى جالايىر «نوقتا اعاسى» سانالعان. جول – سونىكى. تاۋتان – ورتا ءجۇز ارعىن ەلىنىڭ قىزى. دەمەك، بىزگە جەتپەگەن بۇل ايتىستىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ايتىستى قابان باستاعان.

وسى ايتىستىڭ كەيبىر جارىق كورمەگەن بولىگىن شوقان ءۋاليحانوۆ مۇراسىن زەرت­تەپ جۇرگەن عالىمدار ونىڭ جەتىسۋ جەرىنەن جازىپ العان جۇمباقتارىنا بايلانىستى قولجازباسىنان تاۋىپ، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنعان.

تاريحشى عالىم س.وتەنيازوۆ پەن فولكلورشى عالىم ق.الپىسباەۆا 1992 جىلى «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ، № 27 سانىندا شوقان تۋرالى ماقالا جاريالاپ جانە وعان قوسا شوقان مۇراعاتىنان الىنعان جيىرما شۋماق جۇمباق ايتىستى قوسىمشا بەرگەن ەدى. وسى جۇمباق ايتىسقا بايىپپەن زەر سالا قاراساق، جۇمباق ايتىس ءبىر شۋماق، ەكى شۋماقتان ەكەنىنە قاراماستان، جۇيەسى بار، ۇلكەن ءبىر شىعارمانىڭ جالعاسى ەكەنىن كورۋگە بولادى. ءسوز ساپتاۋى، ۇيقاس، ايتىس مازمۇنىنا زەر سالساق، وسى ءبىر ءۇزىندى قابان جىراۋدىڭ تاۋتان قىزبەن جۇمباق ايتىسىنىڭ ءبىز ىزدەپ وتىرعان ۇزىندىلەرى سەكىلدى. بۇعان ايتىس ۇلگىسىنىڭ جوعارىداعى ايتىسپەن ماعىنالىق جاعى، ولەڭ قۇرىلىسى، ءسوز ساپتاۋى، تاپقىر جۇمباقتاي ءبىلۋى مەن ونى شەشە ءبىلۋ شەبەرلىكتەرىنىڭ استاسىپ جاتۋى دالەل بولا الادى.

كەزىندە، ش.ءۋاليحانوۆ ۇلى ءجۇزدىڭ وتىزدان استام ماقال-ماتەلدەرىن، كوپتەگەن اڭىز ەرتەگىلەرىن، اي­تىس­تارىن، داستاندار ۇزىندىلەرىن قاعازعا تۇسىرگەن. ول زاڭدى دا. تەزەك تورە ورداسىندا ءجيى بولىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىن سوندا وتكىزگەن شوقاننىڭ ۇلى ءجۇز اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن، اڭىز، ەرتەگىلەرىن جازىپ الماۋى، قابان، باقتىباي، تۇبەك، قۇلانايان قۇلمانبەت تۋرالى دەرەكتەردى ەستىمەۋى، تالاي اقىنمەن ءسوز تالاستىرعان تەزەك تورەنىڭ ولار تۋرالى شوقانعا ايتپاۋى مۇمكىن ەمەس.

سوندىقتان دا تەزەك تورەنىڭ اتاسى ءادىل تورە باس ءيىپ، وڭ جاعىنان ورىن بەرگەن قابان جىراۋدىڭ دەرەگى جوعالىپ كەتكەن وسى ايتىسىنىڭ ءبىر ۇشى شوقان جازبالارىندا بولعانى كۇمانسىز.

اقىندىق عۇمىرىندا كەيدە قابان اقىن، كەيدە قابىليسا اتانىپ كەتكەن وسى ۇلى تۇلعانىڭ اقىندىعى جاس كەزىنەن بايقالعان.

نايمانبايۇلى ءاجىبايدىڭ كەلىنشەگى تۇمارشامەن قابان جاس شاعىندا ايتىسقان. مالكە قاجىنىڭ جازىپ العان مىنا ءبىر جىر جولدارى بۇعان كۋا:

«ون بەسكە قابان اقىن كەلگەن جاسى،

ولەڭگە اۋدارىلعان ىقىلاسى.

توگەدى سويلەگەندە ءسوز مارجانىن،

ارتىقشا بوزبالادان

                              مارتەبەسى» [5, 95].

وسىدان ون بەس جاسىنىڭ وزىندە-اق قابان اقىن ءجۇرىسى تۇزەلگەن جۇيرىك– تەي بابىنا كەلىپ، باعىن سىناپ، ايتىس ونەرىنىڭ الامان بايگەسىنە تۇسە باستاعانىن بايقاۋعا بولادى. ايتىستاعى ءسوز ساپتاۋىنان ونىڭ بويىندا دارىنى، جۇرەگىندە جالىنى بار ەكەنى بايقالادى:

«اۋەلى ءسوز سويلەيىن، يا، راحمان،

بۇل تويعا جۇرت جيىلدى

                             جاقسى-جامان.

اۋىلعا كەلىن بولىپ جاڭا كەلدىڭ،

جەڭەشە-اۋ، ساۋ ءجۇرسىڭ بە

                       ەسەن-امان؟» [5, 95]، - دەپ، بۋىرقانىپ باستايدى. وسىناۋ التى جولدى العاشقى شۋماقتىڭ وزىنەن-اق جاس جالىننىڭ الدىنداعى القاقوتان قاۋىمدى دا، قارسىلاسىن دا سىيلاي بىلەتىن سىپايىلىعىن، مايدا ءتىلدى مايتالماننىڭ ادەپتىلىگىن، مادەنيەتتىلىگىن، ءجون-جوسىققا جەتىك، ءتالىم كورگەن تاربيەلىلىگىن تانيمىز. سونىمەن قاتار، ول وسى جىر شۋماقتارى ارقىلى جاراسىمدى ءازىل تاستاپ، جاسىندى ءسوز ويناتىپ، اقىندىق ارىنىن اڭعارتادى. اقىندىعى مەن اقىلدىلىعى جۇپتاسقان جاس قايقى اياق تاستاسىن ودان ءارى ۇدەتىپ:

«وزىڭدەي جەڭگە كورسەم ءپىرىم تۇسەر،

قىرانمىن اق مارالدى

             الىپ ۇشقان» [5, 97]، - دەپ، ايتىسىنىڭ سوڭىنا تامان تىپتەن شابىتتانىپ، جىر شۋماقتارىن كەستە-كەستەسىمەن توگەدى. «قىرانمىن اق مارالدى الىپ ۇشقان»، - دەپ، ايتىستا ءوزىن كوتەرمەلەپ ارىستانعا، جولبارىسقا، قىران قۇسقا تەڭەيتىن سالتپەن قيىننان قيىستىرعان ولەڭ جولدارىن العا تارتادى.

ون بەس جاسار ءجاسوسپىرىم اقىن اۋزىنان وسىنداي عاجاپ سۋرەت، كوركەم بەينە كورىنىس تابادى. وسى بەينەلى، عاجاپ تەڭەۋلەر ونىڭ ارقالى اقىن بولارىنىڭ سول كەزدەن-اق كورىنىس بەرگەندىگىنىڭ بەلگىسىندەي ەدى.

س.سەيفۋللين 1931 جىلى شىعارعان «قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى» ات­تى ەڭبەگىنە «جالايىر قابان اقىن مەن قوياننىڭ ايتىسۋى» اتتى كولەمدى ايتىس ۇلگىسىندە جازىلعان مىسال ايتىسىن ەنگىزگەنىن ايتقان ەدىك.

قولىنا قارشىعاسىن قوندىرعان قابان اقىن، ءوزى مەن كوجەكتەۋگە جاقىن قوياننىڭ تىلدەسۋىن ءتىرى ولەڭگە اينالدىرۋى – ءوز زامانىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن، كۇشتىنىڭ السىزگە كۇش كورسەتۋىن جىرلاۋدىڭ ۇتىمدى جولى رەتىندە قولدانىلعان ءادىس. بۇل مىسال ايتىستا اقىن قولىندا بيلىگى بار، بىلەگى جۋان، تىرەگى مىقتىنىڭ دارمەنسىز پەندەلەرگە كورسەتەر الىمجەتتىگىن مىنەيدى. قابان:

 

«قاسىڭا، كوكشە قويان، بارامىن-اق،

قارشىعامدى كورسەتىپ سالامىن-اق.

قالىڭ قارا شەڭگەلگە كىرگەنىڭشە،

قانىڭ سۋداي اعىزىپ الامىن-اق».

قويان:

«جەگەن تەرىسكەن كەتپەيدى

                        تىسىمدەگى،

قىزىققانىڭ تەرىم بە ۇستىمدەگى.

ىشىمدە جەتى قويان كوجەگىم بار،

مەن ولسەم، ول دا ولەدى-اۋ

                       ىشىمدەگى!» [5, 109-110].

وسى ءبىر ولەڭ جولدارىنان-اق، قابان اقىننىڭ اقىندىق ءورىسىنىڭ كەڭدىگىن، ويىنىڭ تەرەڭدىگىن كورەمىز.

قابان جىراۋدىڭ تاعى ءبىر كوڭىل اۋدارعان ۇلكەن ماسەلەسى – حالقىنىڭ كوشپەلىلەر مىنەزىنە ءتان  وزىندىك بولمىسىن، سونىڭ ىشىندە بىرلىك، تاتۋلىق ەلدىڭ نەگىزگى ماقساتى ەكەنىنە  ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋى:

«وتىرىك، وسەك، ۇرلىققا

تىيىم سالىپ، بەرمە جول.

ءبىر ارنادان ءسوز شىقسا،

بەرەكە مول، دوستىق – سول» [5, 41].

م.ماعاۋيننىڭ: «قازاق جىراۋلارى حV-ءحVىىى عاسىرلار شەگىندە بۇكىل الەمدىك ءمانى بار اسا قۇندى ادەبي مۇرا جاسادى» [6, 62]، - دەپ، تەبىرەنە جازۋىنا قابان سەكىلدى جىراۋلاردىڭ وسىنداي جىر جولدارى نەگىز بولعان سەكىلدى.

قازاق حالقى «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ باعالاپ، بي-شەشەندەر مەن جىراۋلار ونەرىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. شەشەندىك ونەر مەن جىراۋلىق بىرگە دامىپ، ارا جىكتەرىن وتە جاقىن ۇستادى. ولار قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا مانەرلى سوزگە، تەرەڭ ويعا، تولىمدى تولعانىسقا قۇرىلعان شاھقار تۋىندىلارىن اسقان ءىرى شەبەرلىكپەن شىڭداپ، دۇنيەگە الىپ كەلدى. كاناتتى سوزدەرى تۇسپالمەن استاسىپ، كەلەلى ءھام كەمەڭگەر جولدارى اسىل ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ تەزىنەن ءوتىپ، قاتارىنان وزىپ شىققان زەردەلى دە زەرەك، تەكتى دە ءتۇبىرلى ورالىمنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەر اقىن-جىراۋلار جالىنداعان وت بولدى. ولاردى حالىق قاھارلى حانداردىڭ قاتال دا ورەسكەل امىرلەرىنە قارسى تۇرارلىق كەمەل اقىل يەلەرى، ادامدىعى مول ادال جاندار، ادىلەت پەن ار-نامىستىڭ اجىراماس جاقتاۋشىسى، زورلىقشىلداردان قورلىق كورگەندەردىڭ سۇيەنىشى، قارا قىلدى قاق جاراتىن تۋعانسىز تۋرا بيلىكتىڭ، تۇرلاۋلى تورەلىكتىڭ، شاعىلماس شىندىقتىڭ حاس جولىندا كۇرەسۋشى قايراتكەر دەپ ءبىلدى.

شەشەندىك سوزدەر مەن جىراۋلار پوەزياسىن سالىستىرعان كەزدە، كەيدە مىنانداي ماسەلەلەر كوزگە تۇسەدى. جىراۋلار شىعارمالارىندا ورتاق ويلاردىڭ، دانالىق سوزدەردىڭ استاسىپ جاتقان قالىڭ قاباتتارى انىق كورىنەدى. ماسەلەن، بۇقار جىراۋدا:

«جار باسىنا قونباڭىز،

داۋىل سوقسا ءۇي كەتەر.

جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز،

جالامەنەن باس كەتەر.

جامانمەن جولداس بولماڭىز،

كورىنگەنگە كۇلكى ەتەر» [26, 99]، - دەگەن جولدار قابان جىراۋدىڭ مىنا ءبىر تولعاۋىمەن ۇندەسىپ جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى:

«كيىك قايدا وينايدى،

تاۋدا تارعىن بولماسا؟

بالىق قايدا وينايدى،

بالدىرلى سۋ بولماسا؟

بۇلعىن قايدا وينايدى،

بۋالدىر ساز بولماسا؟» [5, 75].

كەز كەلگەن كونە شەشەندىك سوزدەرگە بەرىلگەن انىقتامالارعا كوز جىبەرەر بولساق، شەشەندىك سوزدەردىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى بەينەلىلىگى ەكەندىگى اتالىپ كورسەتىلگەن. شەشەندىك سوزدەر تەك ۇيقاسقا قۇرالىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار، ادەبي كوركەمدەۋ تاسىلدەرىن دە بارىنشا پايدالانادى. بۇل قابان جىراۋ پوەزياسىنداعى شەشەندىك ۇلگىلەرىندە دە كورىنىس تاپقان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، شەشەندىك سوزدەردە ەڭ مول قولدانىلاتىن اجارلاۋ ءتاسىلى – الليتەراتسيا مەن اسسونانستىڭ قابان جىراۋ مۇرالارىندا دا مول ەكەنىن كورەمىز. ماسەلەن، قابان جىراۋدىڭ تومەندەگى ناقىلدارىنا نازار اۋدارايىق:

«ەر پايداسى تيەدى ساسقان جەردە،

ەل جەڭىلىپ، ەتەكتى جاۋ

                 باسقان جەردە.

جامانعا جازاتايىم ءىسىڭ تۇسسە،

كوڭىلى كۇندە ونىڭ

                 ءور مەن توردە» [5, 78]،

نەمەسە:

«جىگىت­تى شەشەنسىنگەن، داۋدا سىنا،

ماقتاعان قىرانداردى اۋدا سىنا.

اركىم-اق تاماق توقتا ۇيدە باتىر،

باتىرسىنعان جىگىتتى

                  جاۋدا سىنا» [5, 78].

ريتوريكالىق تۇجىرىم ولەڭنىڭ ورنەك كەستەسىنە ادەمى اجار بەرىپ، ونىڭ ەكسپرەسسيۆتى-ەموتسيونالدى بوياۋىن كۇشەيتە تۇسكەن.

داۋىستى دىبىستار قابان جىراۋدىڭ پوەزياسىنداعى شەشەندىك سوزدەردى ايرىقشا اجارلى سيپاتقا يە ەتە الادى.

 

مىسالى:

«ارعىماق سايلاپ نە كەرەك،

ارتىنان جابى جەتكەن سوڭ؟

اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

اڭلىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟» [5, 42].

كەيدە جىراۋ تولعاۋلارىندا قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستاردىڭ ۇندەسۋى شەگەلەپ ايتار اقىل مەن ناقىلدى، تەپسىنىپ تولعار تەگەۋرىندى كۇش-قۋاتتى وتە اسەرلى بەرەدى.

مىسالى:

«قايتەمىز وتە بەرمەك

                     جالعان دۇنيە،

قايعىعا ور پەندەنى سالعان دۇنيە.

كەمتاردى بىرەۋ – باستان،

                    بىرەۋ – مالدان .

وپاسىز باستان - اياق

                   ارمان دۇنيە» [5, 44].

سونىمەن قاتار، قابان جىراۋدىڭ شەشەندىك سوزدەرىندە ەڭ كوپ قولدانى– لاتىن كوركەمدەۋ ءتاسىلى اجارلاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى – تەڭەۋ. تەڭەۋدە سۋرەتكەر زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ ەرەكشە بەلگىلەرىن كورسەتپەي-اق، ونى باسقا زاتپەن، قۇبىلىسپەن سالىستىرا سۋرەتتەيدى.

مىسالعا:

«بولاتۇعىن بوزبالا –

ءسوزى جۇمساق جىبەكتەي.

اركىمگە تيەر پايداسى

سارى مويىن ۇلەكتەي.

بولمايتۇعىن جاماندار –

    ولاقتار شاپقان كۇرەكتەي» [5, 57] ، -

دەپ، تەڭەۋدىڭ ادەمى دە اسەرلى ۇلگىلەرىن العا تارتقان. ءبىر جاعىنان بۇل جىردا كوركەم ءتاسىلدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى اسىرەلەۋ (گيپەربولا) دە بار. وسى جەردە ەسكەرتەتىن ءبىر نارسە – قابان جىراۋ ءوز تۋىندىلارىندا كوركەمدەۋ تاسىلدەرىنىڭ تەك ءبىر ءتۇرىن عانا ەمەس، بىرنەشەۋىن تۇيدەكتەتە، قاتارىنان قولدانادى. ول شىعارمالاردىڭ قۇندىلىعىن، تارتىمدىلىعىن، ادەمىلىگى مەن اسەرلىلىگىن ارتتىرادى، تىڭداۋشىعا ءلاززات سىيلاپ، قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن قاندىرادى.

قابان جىراۋ ءوز شىعارمالارىندا تەڭەۋ ءۇشىن دۇنيەتانىمعا جاقىن زاتتار مەن قۇبىلىستاردى مىسالعا العاندىقتان، تىڭدارمان قاۋىمنىڭ قابىلداۋىن جەڭىلدەتىپ تۇر. تەڭەۋ ساپاسى، ونىڭ كوركەمدىك قۋاتى جىراۋدىڭ تابيعي تالانتىنا، دۇنيەتانىمىنا، ءومىر تاجىربيەسىنە، تىرشىلىك ەتكەن ورتاسىنا، ايتپاق ويىنا، اۆتورلىق يدەياسىنا بايلانىستى. ماسەلەن:

«جاقسى قىز، جاقسى ايەل –

                        بىر گاۋھار تاس.

ءوزىنىڭ مەزگىلىنە كەلگەن سوڭ جاس.

ءجاننات­تىڭ ءپىسىپ تۇرعان

                       الماسىنداي،

قول جەتسە، قانداي كىسى

                      ءلاززات الماس.

شەكەدە – كامشات بورىك،

                     كيگەن – اسىل،

شىلدىرلاپ التىن شولپى،

                    يىقتا شاش» [5, 62].

قابان ءومىردىڭ وزەكتى بار ماسەلەسى تۋرالى تولعايدى. «ءار نارسەنىڭ وزىندىك ولشەمى، ارناسى، ۋاقىتى بار» دەپ، جىراۋ نەگىزگى ويىن وسىلايشا اسەرلى جەتكىزگەن.

قابان جىراۋ باستى نازار اۋدارعان نارسەنىڭ نە بولمىستىڭ ءبىرازى تولعاۋ جولى اياعىندا ايتاتىن ويىنىڭ بىرنەشە دۇركىن قايتالانىپ كەلۋى. مىسالى:

«اقىنسىنىپ نە كەرەك،

بولماسا ويى بەك زەرەك؟

بولماسا ءسوزدىڭ ۇيقاسى،

ۇقپاسا اقىل نە كەرەك،

بولماسا ويدا ەش دەرەك؟» [5, 43].

قابان جىراۋدىڭ وسى ويلارىنىڭ كەلەسى عاسىرداعى جالعاسىن ابايدىڭ «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى» اتتى ولەڭىنەن كورۋگە بولادى [61, 43].

«ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،

قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.

تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،

تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن

                            اينالاسى» [43, 70].

كورىپ وتىرعانىمىزداي، ابايدىڭ ولەڭگە قويعان ۇلى تالابىن ودان ەكى عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن قابان جىراۋ تولعاۋلارىنان دا كەزدەستىرەمىز.

قابان جىراۋ تولعاۋىنىڭ العاشقى تارماقتارىنداعى ءسوز تىركەستەرىنەن جىراۋ نىساناعا العان نەگىزگى وبەكت تە ايقىن تانىلادى.

ريتوريكالىق سۇراۋلى قايتالاۋلار قابان شىعارمالارىندا مولىنان كەزدەسەدى. مىسالى:

«اۋرۋدىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟

حال سۇراعان تەڭ اشار.

ات­تىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟

جال قۇيرىعىن تاراعان،

كۇنىنە جەتى قاراعان،

قادىرىن بىلگەن ەر اشار» [5, 70-71].

قابان جىراۋ تولعاۋلارىنداعى كەڭ ويلاۋ تۇرعىسىنداعى قايتالاۋلار ريتوريكالىق سۇراق كۇيىندە كەلىپ، جىراۋدىڭ زامانا ءحالىن، ءومىر سىرىن بىلدىرەر نەگىزگى ويىن ايقىن تانىتۋعا قىزمەت ەتەدى.

قابان جىراۋدىڭ كوپ تولعاۋلارىندا اۋىستىرۋ (مەتافورا) مول قولدانىلادى. اۋىستىرۋ الىنىپ وتىرعان زاتتىڭ نە قۇبىلىستىڭ ماعىنالاس، ماندەس باسقا ۇعىمداردىڭ ورنىندا پايدالانىپ، ويدى ىقشام دا سۋرەتتى، ايقىن دا قىسقا جەتكىزۋگە نەگىزدەلەدى.

اكادەميك ق.جۇماليەۆ «اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە قۇرىلىسى جاعىنان العاندا ابايعا دەيىنگى پوەزيادا مەتافورانىڭ بەس ءتۇرىن اجىراتقان [4, 216]. بۇل نەگىزى اۋىز ادەبيەتى مەن ءحVىىى – ءحىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتىنە جاسالعان بارلاۋ، بايىپتاۋلار ەدى.

قابان جىراۋدىڭ مول مۇراسىنان دا ق. جۇماليەۆ ايتقان بەس ءتۇرلى جولمەن جاسالاتىن مەتافورا ۇلگىلەرىن تۇگەل كەزىكتىرەمىز.

قابان جىراۋ تولعاۋىندا:

«قۇداڭ جامان بولسا،

        ارمانىڭ ىشىڭدە كەتەدى،

قىزىڭ جامان بولسا،

       جەتى اتاڭنىڭ تۇبىنە جەتەدى.

كەلىنىڭ جامان بولسا،

       وسەك سوزدەن قاشاقتاپ،

سابىر مەنەن جىگەرىڭ

       ءدال تۇبىڭە جەتەدى» [5, 79]، - دەپ تولعايتىن جىر جولدارى بۇل ويىمىزدى تولىق دالەلدەيدى.

سالىستىرا سۋرەت­تەپ، مىنەز-قۇلقىن، كىسىلىك قاسيەتىنە وراي ناقتى ادامعا، نە زاتقا بالاۋ ارقىلى ۇعىمدى مولايتىپ، اسەردى كۇشەيتۋدە مەتافورالاردىڭ «جامان» ءسوزى كومەگىمەن جاسالۋى – تولعاۋ، تەرمەلەردىڭ ديداكتيكالىق-فيلوسوفيالىق مازمۇنىن ەركىن، جەڭىل جەتكىزەرلىك ۇتىمدى ءتاسىل.

قابان جىراۋ شىعارمالارىنداعى الماستىرۋلار كۇردەلى، دامىعان كۇيدە كەزدەسەدى. كەيبىر تولعاۋلاردا شەكتەس زاتتار مەن سەبەپتەس قۇبىلىستاردى ولاردىڭ ءتۇرى، ءتۇسى، قاسيەتى، ساپاسى ارقىلى عانا ۇعاتىن بولساق، دامىعان الماستىرۋلاردا ۇعىم دا ۇلعايا، كۇردەلىلەنە تۇسەدى.

ۇلعايعان الماستىرۋلار جىراۋدىڭ سۋرەت­تەۋ، قيالداۋ قابىلەتىنىڭ كەڭدىگىن، ويىنىڭ ۇشقىرلىعىن اڭعارتادى. سەبەبى، مۇندا قۇبىلىستار قاۋىرت تا قات-قابات قيمىلدارعا، اسەرى كۇشتى ارەكەتتەرگە يە بولادى. سول ارەكەت ناتيجەسىندە قۇبىلىستىڭ ءوزى الماسا كەلە، ايقىن ۇعىمعا اكەلەدى. ارمانىڭ ىشىڭدە كەتۋى – وكىنىش، جەتى اتاڭنىڭ تۇبىنە جەتۋى – سۇيەككە تاڭبا ءتۇسىپ، سوزگە قالۋ، سابىر مەنەن جىگەرىڭنىڭ تۇبىنە جەتۋ – جۇيكەگە جۇك ءتۇسىرۋ، ادام ومىرىندە كوپ كەزدەسەتىن ازاپتى پالەنى قوزعاۋ ەكەنىن ءسوز تۇسىنەتىن ەكى قازاقتىڭ ءبىرى ۇعۋى دا زاڭدىلىق، ءسىرا. بىراق، سولاردى شىعارما تابيعاتىنا شىنايى كىرىستىرىپ، ونىڭ يدەياسى مەن مازمۇنىن اجارلاندىرىپ، كوركەمدىك تاسىلمەن تانىمدى تەرەڭدەتۋ شىن شەبەرلىك كەپىلى ەكەنى داۋسىز.

قابان جىراۋ تولعاۋلارىندا سۋرەتتەلىپ وتىرعان شىندىققا بەدەرلى، بەينەلى، ادەمى رەڭ بەرەتىن، اشىق ايتپاسا دا، وي مەن وبرازدى اجارلاي تۇسەتىن، جايناپ تۇرعان قىزىل شوق سياقتى ايشىقتى استارلاۋلار دا بار. بىراق بۇل استارلاۋلار تيرادادا تۇتاستاي تۇسپالداۋ، بىرىڭعاي بەينەلەۋ كۇيىندە ەمەس، وزگە قۇبىلىستارمەن قاز-قاتار سالىستىرىلا بەرىلەدى. جىراۋ شىعارمالارىنداعى استارلاۋلار سيمۆولدىق ۇعىمعا جاقىنداعانمەن، تازا سيمۆول ەمەس، پسيحولوگيالىق پاراللەليزمگە كەلىڭكىرەيدى:

«اينالايىن، شىراعىم،

ماڭدايعا بىتكەن قىرانىم،

كولگە بىتكەن قۇراعىم،

قارا جەر بولدى تۇراعىڭ.

ماڭدايعا بىتكەن جۇلدىزىم،

يىسكەمەي كەتكەن جالبىزىم،

ويناماي كەتتى-اۋ بالدىزىڭ،

ارماندا كەتتىڭ جالعىزىم [5, 43].

قابان جىراۋدىڭ الاپات ادەبي الەۋەتى مەن كوركەمدىك كەستەسى ءحVىىى-ءحىح عاسىرلارداعى جىراۋلار، اقىندار پوەزياسىنا مازمۇن، ءپىشىن جاعىنان وزىندىك ۇلەس قوسقان دۋلات، شورتانبايلار سەكىلدى، اباي عاسىرىنىڭ الدىنداعى ۇلى جىراۋلاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىن كورسەتەدى.

ۇلى سۋرەتكەر، عۇلاما عالىم مۇحتار اۋەزوۆ: «قابان اقىن وزىمەن ايتىساتىن اقىن وتىرعان اۋىلعا الىستان ايبارلانىپ، اندەتىپ كەلەدى ەكەن»، - دەسە [1, 54]، شەجىرە قارتتار:

«ولەڭگە قىرعىن تۋعان قابان اقىن،

ماڭىنا قانداي ادام

                 بارا الاتىن؟

ايتىسامىن دەپ كەلگەندەر

                داۋسىن ەستىپ،

استىنان التى قىردىڭ

             جوعالاتىن» [5, 17]، - دەپ،  سۇڭعىلا سىر شەرتەدى.

كونەكوز، كارىقۇلاقتاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قابان اقىن ون سەگىز مىڭ عالامدى، ياعني، بۇكىل جاراتىلىستى ءبىر جىرلاپ كەتسە، بىرنەشە ايعا دەيىن توقتامايدى ەكەن.

ەسەيىپ، ەرجەتكەن قابان اقىن قاي جەردە بولماسىن، حالىقتىڭ قامىن جەپ، سويىلىن سوققان. ول ءوزىنىڭ زامانىنا وراي، سوڭىنان ەرگەن حالقىنىڭ اقىنى دا، باتىرى دا، قامقورشىسى دا بولا بىلگەن. قايداۋىردە بولماسىن جۇرت اقىنداردى سۋىرىپسالما شەشەندىكتەرى ءۇشىن عانا ەمەس، شىجعىرىپ، شىندىقتى ايتىپ، اعايىندى الىس-جاقىن دەپ الالاماي، اۋىزبىرلىككە شاقىرۋىمەن ەل الدىندا ابرويلى بولعان. سوندىقتان دا جاۋگەرشىلىك ءسات­تەردە قولباستاپ، جايشىلىق كەزدەردە اقىل-كەڭەس، ونەگە، وسيەتكە كەنەلتكەن اقىندى حالىق قاتتى قۇرمەتتەپ، باستارىنا كوتەرگەن.

تۋمىسىنان زەيىندى جىراۋ، زەرەك جىرشى زامانا تىنىسىن، ءومىر وزگەرىسىن، قوعامنىڭ دامۋىن قالتقىسىز تانىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە باعىت-باعدارىن ايقىنداپ، بولجامدار جاساپ وتىرعان. سول قاسيەتتەرى ءۇشىن حالىق سۇيىكتى ۇلىن اسىرەلەي ماديحاتتاپ، «جىراۋ»، «اۋليە»، «كورىپكەل» دەپ كوتەرمەلەگەن.

قابان سىندى قابىرعالى، قارىمدى اقىنداردىڭ اسىل ءبىر قاسيەتتەرى – سول ماقتاۋ، ماداقتاۋلارعا ماستانىپ كەتپەي، ءاۋ باستاعى ۇستانعان جولدارىنان تايماعان.

ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن باقتىباي اقىن ايتقانداي، «ينەمەن قارا ءسوزدى ساباقتاعان» قابان اقىن ەل-جۇرتتى يماندىلىققا، شاريعات جولىنا شاقىرىپ، كوپ ولەڭدەر تۋدىرعانىنا جوعارىداعى ايتقاندارىمىز تولىق دالەل بولا الادى. ونىڭ يسلام ءدىنىن جەتىك بىلگەندىگىن، ساۋاتتىلىعىن، ولەڭدەرىن جازىپ تا شىعارعانىن تالاي تولعاۋلارىنان، وسيەت ولەڭدەرىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

قابان جىراۋ پوەزياسى ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا اسا قۋاتتى ىقپالدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىنىن جوعارىدا كەلتىرگەن كوپ مىسالداردان تولىقتاي تانىپ-بىلۋگە بولادى.

قابان، جىراۋدىڭ ءومىر قۇبىلىسىن سۋرەتتەۋدە مول قولدانعان، ەرەكشە الۋان ورايدا كەلىستى دە، شەبەر پايدالانعان كوركەمدىك تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى ەپيتەت.

ايقىن شىعارماشىلىق دارالىعىمەن كورىنگەن قابان جىراۋ جالپى جىراۋلىق ءداستۇرلى شىعارماشىلىقتى ىلگەرىلەتۋمەن بىرگە، اۋىز ادەبيەتىنەن بىرتە-بىرتە تىپتەن الشاق كەتىپ، پوەزيانىڭ قورىنا اۋقىمدى ۇلەسىن قوسا وتىرىپ، بولاشاق سۋىرىپ سالما ادەبيەتتىڭ جەتىلۋىن، جىراۋلىق پوەزيانىڭ اقىندىق پوەزياعا ءوتۋىن جەدەلدەتتى. اسان قايعى اتىمەن اتالاتىن تولعاۋلاردان باستاپ، قابان جىراۋعا دەيىنگى سۋىرىپ سالمالىق پوەزيانى شولساق، وسى قوزعالىستى، ىلگەرىلەپ، ەسەيۋدى، سونىمەن بىرگە پوەزيا بويىنداعى جالپى تۇتاستىقتى، ورتاق دۇنيەتانىم مەن كوركەمدىك ويلاۋ، بەينەلەۋ تاسىلدەرىنىڭ بىرلىگىن ءبۇتىن بولمىسىمەن كورەمىز, تانيمىز.

حV عاسىرداعى اسان قايعىنىڭ ءاز جانىبەك حانعا ايتقانى مەن ءحVىىى عاسىرداعى قابان جىراۋ تولعاۋىنىڭ اراسىندا جالپى داستۇرلىك جاعىنان دا، كوركەمدىك ءتاسىل جاعىنان دا قانشاما ۇندەستىك، ۇيلەسىم،ءۇردىس بايلانىسى بارىن بىلاي قويىپ، ءتۇر، مازمۇن مەن ماقسات جاعىنان دا كوپتەگەن بايلانىستاردى انىق تانۋعا بولادى. بۇنىڭ ءبىرى – جىراۋلىق سۋىرىپ سالما ءداستۇردىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن العاشقى ءبولىنۋ تۇسىن بىلدىرسە، ەكىنشىسى – ونىڭ بىرنەشە عاسىر بويى دامي وتىرىپ، ءوزىنىڭ بيىك بەلەسىنە كوتەرىلگەنىن كورسەتەدى.

قاباننىڭ ءوز زامانىنىڭ ويى ۇشقىر، ءسوزى ءىرى، تالعامى بيىك اقىنى بولعانى جايلى  پروفەسسور، ف.ع.د. م.جولداسبەكوۆ: «قابان كەزىندە وتە ءىرى جىراۋ بولعان، ايلاپ ايتسا، تاۋسىلمايتىن ۇزاق ەپوستاردى، زامانا جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلاعان. وكىنىشى، سونىڭ ەشقايسى دا ساقتالىپ، بىزگە جەتپەگەن، سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى، قاباننىڭ ەسىمى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن»،- دەپ، ورىندى وي تۇيەدى [31,50-51].

قابان جىراۋدىڭ جىر-تولعاۋلارىن توپتاپ، ايتىستارىن ىرىكتەپ، جازۋشى تولەن قاۋپىنباەۆ  «التىن قازىق» (الماتى، 1993), وراز يسمايلوۆ «قابان جىراۋ» (تالدىقورعان، 1993), «بابالار ءسوزى – دانالىق كوزى» (الماتى، 1996), «جىر اتاسى – قابان جىراۋ» (الماتى، 2010), ءومىرالى قوپاباەۆ «جىر اتاسى – قابان جىراۋ» (استانا 2011.) اتتى كىتاپتار شىعارىپ، بابا ارۋاعى مەن قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسى الدىندا  ۇلكەن ەڭبەك جاسادى. 2006 جىلى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور  سارسەنبى ءداۋىتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن «ءداۋىر» باسپاسىنان جارىق كورگەن  «ون عاسىر جىرلايدى» اتتى جيناقتا اقىننىڭ جىرلارى مەن تولعاۋلارى جاريالاندى.

جىردىڭ ءبىرتۋار بەكتەربەگى – قابان (قابىليسا) جىراۋدىڭ تۋعانىنا 325 جىل تولۋى قارساڭىندا تۇرعىزىلعان كەسەنە-كۇمبەزىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى 2010 جىلدىڭ 16 قازانىندا ىلە وزەنىنىڭ بويىنداعى باقاناس تاس جولىنىڭ  ىرگەسىندەگى كوكباستاۋ بوكتەرىندە ءوتتى.

قابان جىراۋدىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي 1993 جىلى عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلىپ، الماتى وبلىسى، كوكسۋ اۋدانىنداعى اقتەكشە اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپكە  قابان جىراۋدىڭ اتى بەرىلدى. مۇراجاي  اشىلىپ، ونىڭ الدىنا تالانتتى مۇسىنشىلەر ج.مولدابەكوۆ، ن.قويشىبەكوۆتىڭ جاساعان  ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. الماتى مەن تالدىقورعان قالالارىندا  كوشەلەر دە قابان جىراۋدىڭ ەسىمىمەن اتالدى.

ۇلى جىراۋدىڭ شاشىراپ كەتكەن شىعارمالارىن جيناۋدا جۇنىسبەكۇلى نۇرجىگىتتىڭ  (1903-1988) ەڭبەگى ەرەكشە بولسا، جىراۋ مۇرالارىن جيناپ، باستىرۋعا، زەرتتەۋگە ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن جۋرناليست و.يسمايلوۆتىڭ (1940 -2012) اتىن ايرىقشا اتاۋ دا ابدەن ورىندى بولار ەدى.

كەزىندە ۇزاق ىزدەنىپ، وتە قىمبات تاريحي دەرەكتەرگە كوز مايىن تاۋىسىپ، تەرەڭ ۇڭىلگەن جازۋشى، مايتالمان جىراۋدىڭ  ەلىنەن شىققان  ۇزاقباي دوسپانبەتوۆتىڭ  2000 جارىق كورگەن «قىزىل جولبارىس» اتتى  رومان ديالوگياسىندا  ەسكەلدى بي، بالپىق بيلەرمەن قاتار قابان جىراۋ تۋرالى دا مالىمەتتەر بەرىلىپ، جىراۋدىڭ كوركەم بەينەسى سومدالعان.

قابان جىراۋدىڭ كوپتەگەن مۇرالارىن جيناستىرىپ، ساقتاعان ازاماتتىڭ ءبىرى  الماتى (تالدىقورعان) وبلىسى، ەسكەلدى (تالدىقورعان) اۋدانى، جەتىسۋ ەلدى مەكەنىندە تۇرعان ازامات، ۇلتتىق جادىگەرلەردىڭ شىن جاناشىرى نۇرجىگىت جۇنىسبەكۇلى (1903-1987) ەكەندىگىن جوعارىدا اتاپ وتتىك.

1993 جىلى الماتى وبلىسى، كوكسۋ اۋدانىندا قابان جىراۋدىڭ 300 جىلدىق مەرەكەسى ۇيىمداستىرىلىپ، 1992 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ № 527 قاۋلىسى بويىنشا  اقتەكشە اۋىلىنداعى مەكتەپ  «قابان جىراۋ اتىنداعى ورتا مەكتەپ» دەپ اتالىپ، ەسىمى كوشەلەرگە بەرىلدى، ءمۇسىنى ءوزىنىڭ اتىمەن اتالاتىن مەكتەپتىڭ الدىنا جانە تاعى ءبىر ۇلكەن ەسكەرتكىشى ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن بىرگە سومدالىپ، تالدىقورعان قالاسىنا كىرە بەرىسكە ورناتىلدى. مۇراجايى اشىلدى، عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلىپ، عالىمدار، جىراۋ مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.

الىپ جىراۋدىڭ اتىن ۇلىقتاپ، شىعارماشىلىعىنا قۇرمەت تانىتىپ، كەزىندە نۇرعيسا تىلەنديەۆ، ايتقالي جايىموۆ، ءالي الپىسباەۆ، شولپان قورعانبەك جانە ارمان جايىم سىندى كومپوزيتورلاردىڭ قابان جىراۋعا ارنالعان كۇيلەرى مەن اندەرىن دە  ۇلى باباعا قويىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى دەپ ساناعان ءجون بولار.

قازاقتىڭ ءبىرتۋار كومپوزيتورى، داۋلەسكەر كۇيشىسى نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ سوناۋ ەرتە كەزدەردەن-اق  ۇلى تۇلعالار رەتىندە تانىپ، قابان جىراۋعا، ونىڭ قىزى قويانكوزگە كۇيلەر ارناۋى بەكەر ەمەس شىعار. نۇرعيسا اعامىزدىڭ ۇيىندەگى، قازاق ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى، داريعا تىلەندىكەلىنى بولسا، قابان جىراۋ تۋعان ەلدى مەكەننەن  جانە رۋى قابان اقىن شىققان مىرزا ەلىنەن ەكەنىن ەسكەرسەك، ساز ونەرىنىڭ ساڭلاعى
نۇرعيسا تىلەنديەۆ­تىڭ ۇلى بابا ەسىمىنە ەرتەدەن قانىق بولعانىن جازباي تانيتىندىعىمىز دا انىق.

2017 جىلى 1-5 ءساۋىر ارالىعىندا استانا قالاسىندا  قابىليسا اسانۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ۇلكەن ءىس-شارا ءوتتى. «جىر اتاسى –  قابان جىراۋ»  اتتى  ءبىرىنشى  رەسپۋبليكالىق جىرشىلار بايقاۋىنىڭ مۇنداي اۋقىمدى شارا تۇرىندە، كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعار فورماتتا وتكىزىلۋى دە باعا جەتپەس تۋىندىلارى ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ التىن قورىندا ساقتالاتىن سايىپقىراننىڭ ارۋاعىنا تاعزىمنىڭ وزىق ۇلگىسىندەي بولدى.

قابان جىراۋ – حالقىن بار جانىمەن ەمىرەنە قۇشىپ، ەلجىرەي سۇيگەن زاڭعار تۇلعا. ونىڭ تۋىندىلارى ءبارىمىزدى بيىك پاراساتتىلىققا، ىنتىماقققا، يماندىلىققا شاقىرادى. اقىننىڭ تولعاۋلارىن وقىعان سايىن، بويىمىزداعى بار ءمىنىمىزدى اينادان كورگەندەي كۇي كەشەمىز. سول ساتتە بايقاعان بارشا ولقىلىعىمىزدى جوندەگىمىز، كوڭىلىمىزدى اعارتقىمىز، پەيىلىمىزدى تازارتقىمىز كەلەدى. الىپ اقىننىڭ  شىعارمالارى وسىنداي بىرەگەي قالپىمەن، قايتالانباس ەرەكشەلىگىمەن ءىرى، ونىڭ داۋىرلەر ءۇنىن جەتكىزىپ تۇرعان تۇمسا تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتىندەي ولەڭدەرى اسىل نەگىزدى تاستارداي، قۇنىن جوعالتپاس ءىنجۋ-مارجان مەن كوز جاۋىن الار لاعىل-گاۋھارلار ىسپەتتى عاسىردان-عاسىرعا جارقىراي جەتە بەرەرى داۋسىز. اساننىڭ ۇلى ءھام الاشتىڭ ابىزىنىڭ اردا ەسىمى ءوز حالقىمەن بىرگە ماڭگى جاساي بەرمەك!

انارباي ساعيۇلى  بۇلدىباي,

ف.ع.ك.، پروفەسسور

---

«...قارا ءۇزىپ شىققان قابانمىن،

قالاي دا قالام تەبىرەنبەي؟!»

                                         قابان جىراۋ

كەمەڭگەردىڭ كەسكىنى

(تولعامدار مەن پىكىرلەر)

جىر جامپوزى جايىندا...

قابان اقىن دەيتۇعىن

مەنىڭ ءپىرىم بولادى.

ون سەگىز مىڭ عالامدى

ولەڭمەنەن جىرلاعان.

 باقتىباي اقىن

جالايىر قابىليسانى ەركەلەتىپ،

قابان دەپ جاس كەزىندە قويعان اتىن.

كەيىننەن حالقى ونى قۇرمەت ەتىپ،

قادىرلەپ اقىن اتا دەپ تە اتاپتى.

باسقادان ول كىسىنىڭ ءسوزى قۇندى،

قابەكەڭ ءوزى اقىن، ءوزى ارداقتى،

بىلەدى قازاق بىتكەن ونىڭ اتىن.

اقىن سارا 

ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

ناعاشىسى – جالايىر قابان ەدى دەپ،

جامبىل اتام ايتاتىن ماعان اتىن!

اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ،

جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى ەستە تۇر-اۋ.

جيەنى – سارباس اقىن سويلەرىندە،

ادەتى مۇرتىن قاعىپ، قۇلاق بۇراۋ.

كەنەن ازىرباەۆ 

ال، سويلەيىن، ءسوز تىڭدا،

جۇيرىك پە وزباي تەرلەگەن؟!

تىلدىدە ەشكىم جەتكەن جوق

كەشەگى ءبىزدىڭ قابانعا،

شارپۋى تيگەن ماعان دا.

قالقا جاپسارباەۆ

جالايىر قابان اقىن ادەتتە وزىمەن ايتىساتىن اقىن وتىرعان اۋىلعا ايدالادان اندەتىپ كەلەدى. ال، شاشۋباي بولسا، گارمونىن ات ۇستىنەن تارتىپ، الىستان ايبار شەگىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءبارى – ايتىس اقىندارىنىڭ وزدەرىن توپقا ايبىندى ەتىپ تانىتۋ ءتاسىلى...جانە قارسى اقىندى ۇركىتىپ، قوبالجىتىپ، جاۋاپ سوزدەن جاڭىلتۋدىڭ امالى بولادى.

مۇحتار اۋەزوۆ 

مەنىڭ بىلۋىمشە، جالايىر ىشىندە ءۇش اۋليە بولعان. ولار: قابىليسا، ەسكەلدى، بالپىق.

ءسابيت مۇقانوۆ 

حالقىمىزدىڭ عاسىرلار قويناۋىنان مارجانداي ءتۇزىلىپ شىققان جىرشىلىق ونەرى – ولشەۋسىز بايلىق. جىراۋلار شوقجۇلدىزى ىشىنەن قابان جىراۋدى ايرىقشا اتار ەدىك. ءوزى اقىن، ءوزى جىرشى، ءارى ايتىسكەر اقىن، كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان باي مۇراسىنىڭ اۋقىمى كەڭ، تاقىرىبى تەرەڭ، ەلدىكتى، اۋىزبىرشىلىك پەن ادالدىقتى شەگىنە جەتكىزە جىرلايدى. فيلوسوفيالىق سالماقتى تولعاۋلارى سان-سالالى. باتىرلىعى مەن كوسەمدىگى، اۋليە-كورىپكەلدىگى بولەك ءبىر زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

راحمانقۇل بەردىباەۆ

يمپروۆيزاتور اقىنداردا ءوزى تابىنعان اقىنعا ەلىكتەۋ ادەتى قالعان. قابان – ءسۇيىنبايدىڭ دا، سارباستىڭ دا ناعاشىسى. ءسۇيىنبايدىڭ، سارباستىڭ، كەنەننىڭ جىر ايتاردا اسپانعا قولىن سەرمەپ، قۇلاق بۇراۋى سول قاباننان قالعان. قابان كەزىندە وتە ءىرى جىراۋ بولعان، ايلاپ ايتسا، تاۋسىلمايتىن ۇزاق ەپوستاردى، زامانا جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلاعان. سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى قاباننىڭ ەسىمى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن. قابان جىراۋ – وزىندىك ورنەگى بار ايتىس ونەرىنىڭ كەرۋەنىن تۇزگەن اقىن.

مىرزاتاي جولداسبەكوۆ

XVIII عاسىردا ۇلى ءجۇز ىشىندەگى جالايىردان شىققان اسا كورنەكتى قايراتكەر قابىليسا ءور مىنەزىمەن، وجەت باتىرلىعىمەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى سوزىمەن كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق قابان اقىن اتانعان. ول ەل باسشىلارى ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن قاتار «اۋليە» دەگەن اتقا يە بولعان. ويتكەنى، ءار جەردە شاشىراپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ-بىرىكتىرۋدە، تۇتاس ءبىر ەل ەتىپ توپتاستىرۋدا ونىڭ ەڭبەگى، قاجىر-قايراتى ءۇش عاسىر بويى اڭىز-اڭگىمەگە اينالعان.

بەك توعىسباەۆ

...سوناۋ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىندا ءومىر سۇرگەن قابان (قابىليسا) اقىن جايىندا كەيبىر ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى بولماسا، كوپشىلىكتىڭ بىلە بەرمەگەنى اقيقات. ال، بۇل بابامىز ءسۇيىنباي سياقتى سۇلەي اقىنعا ۇستاز بولعان. سۇيەكەڭ بولسا، كۇنى كەشەگى جامبىل بابامىزدىڭ ۇستازى ەمەس پە ەدى؟! دەمەك، بۇل جەردە ۇرپاق ساباقتاستىعى عانا ەمەس، ۇلىلىقتىڭ دا ساباقتاستىعى جاتقان جوق پا؟!

بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ 

قابان جىراۋ – كونە زاماننىڭ پاتريارحالدىق-رۋلىق قوعامىنىڭ پەرزەنتى دەڭگەيىندە قالىپ قويماي، قاجەتتى  تۇستاردا ءوز ويلارىن ىرىكپەي، بۇكپەي، بۇرق-سارق اقتارىپ سالاتىن ادۋىندى اقىن بولعان.

وراز يسمايلوۆ 

قابان (قابىليسا) بەكەردەن-بەكەر جىراۋ دەپ اتالماعان. جىراۋدىڭ ماعىناسى سارقىلمايتىن جىردى ايتاتىن ادام دەگەنگە كەلەدى. بۇل شىنىندا دا سولاي بولعان. بىزگە جەتكەن از دەرەكتەردىڭ وزىنەن ول كىسىنىڭ  كۇندى تۇنگە، ءتۇندى تاڭعا ۇلاستىرىپ جىرلاعان ۇلكەن جىراۋ بولعانىن ءبىلىپ وتىرمىز. ۇلكەن ەپيك اقىننىڭ ءستيلىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

سارسەنبى ءداۋىتوۆ 

قابان (قابىليسا) جىراۋ قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى، جۇلدىزدى جىراۋى، باتىرى عانا ەمەس، ىرگەلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. ءوزىنىڭ تەرەڭ قاتپارلى جالىندى جىرى، قارا ورمان جۇرتشىلىقتى سۇتتەي ۇيىتار سالماقتى ويى، ۇشقىر دا ناقىل ءسوزى، قاعيداتتارىمەن بەرەكەسىز بىتىراڭقىلىققا ۇشىراعان حالقىمىزدى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرۋگە، ابىلاي سۇلتاننىڭ ابىرويىن اسىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. تۇركىستان تورىندە ابىلايدى اق بوز اتقا قوندىرىپ، بارشا قازاقتىڭ حانى ەتىپ سايلاۋعا مۇرىندىق بولدى. الاشتىڭ ارداقتى تۋىن كوپپەن بىرگە جەلبىرەتتى.

ءومىرالى قوپاباەۆ

بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ ار-نامىس پەن ارسىزدىق جونىندەگى يدەيالارى ولاردىڭ ادامگەرشىلىك فيلوسوفياسى سەكىلدى قازاق حالقىنىڭ ىزگى داستۇرلەرىن دامىتىپ، بايىتۋدا زور ماڭىزعا يە بولدى.

الماگۇل قاناعاتوۆا

الاساپىران، استاڭ-كەستەڭ كەزەڭدە، ياعني، ءXVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، حالىق اراسىندا «ابىز اتا»، «اقىن اتا»، «اۋليە اتا» اتانعان قابان (قابىليسا) اسانۇلى الاشتىڭ تۋىن جوعارى ۇستاپ، رۋحىن اسقاقتاتقان، دالانىڭ داناگويى بولعان تانىمال تۇلعا.

دۇكەن ماسىمحانۇلى

قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلىنان قالعان جىر جاۋھارلارىنا قاراپ وتىرىپ، ونىڭ ادام جانىنا تەرەڭ بويلاپ، زامانا سىرىن جەتىك تولعاعان تولىمدى تۇلعا بولعانىن اڭعارامىز. ماڭگىلىك ونەردىڭ توزباس تاقىرىبىن تابا بىلگەن ويشىل اقىن جىرلارىندا قوزعالعان ماسەلەلەر بۇگىن دە وزەكتى. بۇل – جىراۋ جۇرەگىنەن توگىلگەن جۇپار جىر بۇگىنىمىزگە دە قىزمەت ەتىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ەندەشە، ولەڭ ونەرىنىڭ بيىك وركەشى سانالاتىن جىراۋلارىمىزدان قالعان قۇندى دۇنيەلەرگە سەرگەك بولايىق، ءمولدىر تۇماداي تۇنىعىنان اۋىق-اۋىق سۋسىنداپ وتىرايىق، اعايىن. وسى قاتاردا قابان جىراۋدىڭ دا وي-قازىناسىن وقىرمانمەن قاۋىشتىرىپ وتىرۋ – كوڭىلى سەرگەك قاۋىمنىڭ قاستەرلى پارىزى بولماق.

ابزال بوكەن

ءوز زامانىندا ءاز داناسى مەن سازدى دالاسىن سونداي قىمبات ساناعان سىرشىلدىڭ ىرعاقتى جىرلارى كوپتىڭ كوڭىل تورىنەن ورىن العان. قۇسني جىردىڭ قۇدىرەتىنە سىي، قۇبىلا زاماننىڭ قۇرمەتىنە نيەت، قۋالاي سامالدى قۇبا دالاسىنا قۇلانداي اۋناعان ۇلى شەشەننىڭ شەبەر شۋماقتارىندا: «ەل قىمبات، جەر قىمبات، انا قىمبات، بالا قىمبات، جار قىمبات، ار قىمبات» دەگەن قيسىندى ۇلاعاتتار بار. «بارلى، بارلى، بارلى تاۋ...»، «...جەر ويپاڭى بىلىنبەس...»، ت. س. س. ءتۇرلى تۇمارلى (tuma uer) سيپاتىمەن قارلى تاۋدىڭ قانجار سۇمبىرىنە قاراپ، قاناتتى جىرىمەن شىرگە سۇڭگىگەن سيرەك اقىنداردىڭ قاتارىندا تۇر. بۇگىن وسىناۋ ءۇر قيمالى قيسساگەر، شىن شەبەر – اسانۇلى قابىليسا  جىراۋ، اسىل ءمىر!

سۇراعان راحمەتۇلى

كۇللى جەتىسۋدىڭ اقىن-جىراۋلارى ۇستاز، ۇلگى تۇتقان قابىليسا – قابان اقىننىڭ ادەبي مۇراسى بىزگە تام-تۇمداپ قانا جەتكەنىمەن، وسى قولداعى باردىڭ ءوزى جىر الىبىنىڭ قۇلاشىن كەڭ سەرمەيتىنى، قازاق حالقىنىڭ ءسوز ونەرى مۇراسىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەسى ەكەندىگى داۋ تۋعىزبايدى. بۇرىندارى بەتى اشىلماي، قولدانىسقا كىرمەي قالعان جىراۋدىڭ مۇراسىن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭىندەگى قايتا مازداعان شىراقتاردىڭ ءبىرى دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك.

زامانبەك ابدىشەۆ

زامانا سىرىن تولعاعان

ارىدەن كەلە جاتقان قازاق ءسوز ونەرىنىڭ اسۋ بەلى، اسقار شىڭى اقىندار مەن جىراۋلار شىعارمالارى ەكەنىن كوزىقاراقتى قاۋىم جاقسى بىلەدى. اسىرەسە، جاۋگەرشىلىك زاماندا دا، بەيبىت كەزدە دە جىراۋلار ينستيتۋتىنىڭ قوعام ومىرىندە اتقارعان ءرولى زور. ولار ەستىر قۇلاقتى ادالدىققا، ادامگەرشىلىككە،

ار-نامىسقا ۇندەدى. سونسوڭ بارىپ، باتىرلىققا، ەل قورعاۋعا، جەر قورۋعا شاقىردى. ويتكەنى، جۇرەگىندە ادالدىعى، ار-نامىسى بار ادام عانا الگىندەي وتانشىل سەزىم، وقىس ەرلىكتەرگە بارا الاتىنىن

ولار جاقسى ءبىلۋشى ەدى.

وسى ورايدا، ون سەگىزىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلى، زامانا الدىندا جىراۋلىق پارىزىن اۋقىمدى دا ادال اتقارعان الىپ تۇلعالاردىڭ ەڭ اياۋلى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى دەر ەدىك. ادىلەتكە كەلگەندە بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، جارىپ ايتىپ، جارقىلداپ سويلەيتىن بىربەتكەي مىنەزىنە قاراپ، ونى زامانداستارى قابان جىراۋ دەپ اتىقتىرعان ەكەن. ورگەن ولەڭدەرى مەن تەرگەن ايتىستارىنا قاراپ وتىرىپ، اتاقتى ءسوز شەبەرىنىڭ اقىلعا كەنىش، بىلىمگە باي ەكەنىن اڭعارامىز. ول – قاتارداعى كوپ ۇيقاسشىلاردىڭ ءبىرى ەمەس. ايتارىن ويعا وراپ، سەزىمگە بولەپ ايتاتىن بەكزات ونەردىڭ حاس شەبەرى.

جىراۋ ءوزىنىڭ باقىت تۋرالى ەگىز ولەڭىندە ونىڭ بەرەكەسى مەن بىرلىگى جاراسقان وتباسى مەن وتانعا قوناقتايتىنىن جاندى مىسال، جالاۋلى جاعداياتتارمەن جەتكىزەدى. سۇراق-جاۋاپ فورماسىندا قۇرىلعان قوس ولەڭدە اۆتوردىڭ تۇرلىك ىزدەنىستەرگە دە كوڭىل قويعانىن اڭعارامىز:

«– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

 – مەكەندەگەن جاۋىزدىق،

   سالىنباعان اۋىزدىق،

   ماسقارا ەلدەن كەلەمىن»، - دەپ، دەگبىرى قاشقان ول، قايدا بارىپ قوناقتايتىنىن:

«– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

 – سوعىسقۇمار ويى جوق،

    ۇلان-اسىر تويى كوپ،

   بەيبىت ەلگە بارامىن»، - دەپ تۇيىندەيدى. قوس ولەڭنىڭ دە تۇرلىك جاعىنان جاڭاشا تىنىستاۋى بارلىق شۋماقتىڭ دا ورتاداعى قوس جولدىڭ جاڭىلماي جۇپتاسۋىمەن كورىنىس بەرەدى.

اقىن جىرلارىنا قاراپ وتىرىپ، قاي زاماندا دا «بىرلىك بار جەردە – تىرلىك بار» كاتەگورياسى كۇن تارتىبىندە بولعانىن، مىنا جولدارداعىداي:

«اۋىزبىرلىك بار جەردە

جەتەتۇعىن مۇرات بار.

اۋىزبىرلىك جوق جەردە

قياناتتى قيات بار.

ۇياتتىڭ يمان قابى دەر،

يماندىدا ۇيات بار.

ەشكىمنىڭ حاقىن جەمەڭدەر،

ارتىندا ونىڭ سۇراق بار»، - دەگەن عيبراتتى سوزدەردىڭ بۇگىن دە وزەكتى ەكەنىن اڭعارامىز.

شىن اقىلمانداردىڭ اۋىل ماڭىن شيىرلاي بەرمەي، التى الاشتىڭ قامىن جەيتىنىن جاقسى بىلەمىز. قابان جىراۋ دا ەجەلگى اقىندار ۇردىسىنە ساي، ەلگە ونەگە ايتىپ، ۇلگى تاراتۋمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، ۇلىق ۇلتىنىڭ مىنەزىنە، جان-دۇنيەسىنە، قادىر-قاسيەتىنىڭ ساپالىق وزگەرىستەرىنە دە ءجىتى كوڭىل اۋدارىپ وتىرۋدان جاڭىلماعان. ويتكەنى، ۇدەي سوعاتىن ۋاقىت ەكپىنىنە قاراي ءبىر كەزدەگى ءىرى مىنەزدىڭ ۇساقتالىپ، كەسەك قيمىلداردىڭ قيىرشىقتالا باستاۋى قيىن ەمەس. سونى دەر كەزىندە بايقاپ، سىن تەزىنە سالىپ وتىرۋ – سارابدال سانا يەلەرىنە ءتان قاسيەت. بۇل ورايدا، قوعام مىنەزىن تانۋدا كوڭىلى زەرەك جىراۋ ءتول شىعارماشىلىعىندا ۇنەمى سەرگەكتىك تانىتقانىن بايقايمىز. اسىرەسە، ونىڭ «حالىقپىز  – ءبىز، قيىنبىز» ولەڭى قازاق مىنەزىندە پايدا بولا باستاعان مايدالىق، ۇساقتىق، ۇستامسىزدىق سەكىلدى شەتىن عادەتتەردى دەر ۋاقىتىندا شەنەۋىمەن قۇندى. التى اياق ولشەمىنە قۇرىلعان ولەڭنىڭ ءتۇرى دە وقۋعا ويناقى، ۇعۋعا جەڭىلدىگىمەن جانىڭا جاقىن. ولەڭ جەكە ادامنىڭ ەمەس، جالپى قاۋىمنىڭ كەلبەتىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن كەلەڭسىزدىكتەردى بۇكپەسىز جايىپ سالادى. مۇنى تۋىندىنى تۇتاس وقىساق، تولىق سەزىنەر ەدىك. بىراق ولاي ەتۋگە، جەر – تار. مىنا بىرەر شۋماعىمەن شەكتەلسەك دەيمىز:

«ۇيدەن ۇيگە جەتەتىن،

دەمدە تارقاپ كەتەتىن،

ۇيىرىلگەن قۇيىنبىز.

وتكەل تاپقىش توتەدەن،

داۋرىعاتىن وتە كەڭ،

رۋ جيعان جيىنبىز.

شىمبايىنا ەرى تار،

ارقالى بوپ كورىنەر،

وزا المايتىن ميىڭبىز.

تەكتىلىك پەن تەكسىزدىك،

ەپتىلىك پەن ەپسىزدىك

تەڭ تۇسەتىن ءۇيىڭبىز.

قاسيەتتى عىپ جاندىققا،

قانىقتىرا الدىق پا،

ءدىن مۇسىلمان ءيىن ءبىز؟!

تۋسىراپ ءبىر تويعانعا،

شەتتەدىك نۋ ويدان دا،

جاعاسى كىر كيىمبىز...

حالىقپىز  – ءبىز، قيىنبىز».

قاراپ وتىرساق، قاي زاماننىڭ دا قاسىرەتى وسى ولەڭدە كەلتىرىلگەن كەلەڭسىزدىكتەر ەكەنىن بايقايسىڭ. جىراۋ زاماننان زامانعا جالعاسىپ، ۇلتتىڭ كەسكىنىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن كەسەلدىڭ دياگنوزىن ءدال قويعان. ويتكەنى، سودان بەرى ءۇش عاسىر وتسە دە قازاقتىڭ ۇيىرىلگەن قۇيىن، رۋ جيعان جيىن، وزا المايتىن ميىڭ بولىپ كەلە جاتقانى وتىرىك ەمەس. مىنانداي كورىپكەلدىكتەن كەيىن جىراۋدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق اۋليە اتانۋىنا تاڭدانۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار.

ارينە، ىلگەرىدە وتكەن اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى وزەگى – حالقىنا عيبرات ايتۋ، ادالدىق پەن ارلىلىققا باۋلۋ، كىسىلىككە ۇندەۋ بولعانى بەلگىلى. بىراق مۇنى جالاڭ ۇگىتپەن شاتاستىرماعان ءجون. مۇنداي عيبرات­تى تاربيە بۇگىن دە ءزارۋ ماسەلە ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. وسى اسا اۋقىمدى تاقىرىپتار تۇرعىسىنان العاندا، قابان جىراۋدىڭ «بىلگەندەردەن عيبرات ال»، «نە قيىن؟»، «نە قىمبات؟»، «كىم جاقىن؟»، «دۇنيەدە نە جەتىم؟»، «وسيەت»، «بارلى، بارلى، بارلى تاۋ» سەكىلدى سۇبەلى تۋىندىلارى زامانداستارىنىڭ زاڭعار قاسيەت­تەرىن قالىپتاستىرۋدا ونەگەسى مول مەكتەپ بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

قابان جىراۋ ايتىس ونەرىنىڭ دە ورەن جۇيرىگى بولعان. «قابىليسا مەن تاۋتان قىزدىڭ جۇمباق ايتىسىنان»، «قابان مەن تۇمارشانىڭ» ءسوز قاعىسىنان سا-يىپقىران سۇلەيدىڭ ءدىن، دۇنيەتانىم عىلىمدارىن تەرەڭ مەڭگەرگەنىن، زامانىنىڭ ويشىل قايراتكەرى بولعانىن اڭدايمىز. ايتىستا تۇلعالى اقىنعا توسىننان سۇراق قوياتىن تاۋتان قىز دا وسالداردىڭ قاتارىنان ەمەس. زەرەك قىزدىڭ زەڭگىر اسپاننان، نەمەسە جەتى قات جەر تۇبىنەن سۋىرىپ العانداي تىلسىم سۇراقتارىنا قابان جىراۋ ءبىر ءسات مۇدىرمەي، جىر كەستەسىن كەلىستىرە جاۋاپ بەرىپ وتىرادى. ءسوز سايىسىنىڭ تۇلا بويىنان ەكى جاقسىنىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ قادىرىنە جەتكەنى، ايتىس مادەنيەتىن بارىنشا بيىك ساقتاعانى بايقالادى.

«قابىليسا مەن تاۋتان قىزدىڭ» جۇمباق ايتىسىن وسى جانردىڭ مەيلىنشە كوركەم ۇلگىسى دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى، مۇنداعى سۇراق  – ويلى، جاۋاپ  – ءدال. كەيدە شاپپا-شاپ جاۋاپتاسۋدا ورىن الاتىن جىر سەلكەۋلىگىنەن دە ادا. ءبىر سوزبەن ايتساق، تەحنيكا  – تاستاي. ءدامىن تاتىپ كورەلىك:

تاۋتان:

ءبىر كولگە جيىرما ءتورت قونار ۇيرەك،

ءارى-بەرى اينالدىرساڭ، قالار سيرەپ.

ىشىندە جالعىز تۋعان بىرەۋى بار،

تۇرادى سونىڭ ءبارىن جالعىز بيلەپ.

قابىليسا:

ۇيرەكتى وسى كولگە ادام قويار،

بىرەۋىن ءبىرى تىستەپ، باسىن جويار.

كەم اقىل سەن بىلمەسەڭ، مەن ايتايىن،

ۇيرەگىم جيىرما ءتورت دويبى بولار.

تاۋتان:

ەرتە وقيمىز نامازدى، كەش وقيمىز،

ءار كۇندە بۇل نامازدى بەس وقيمىز.

اقىن بولساڭ، جۇمباعىم شەشىپ بەرشى،

ون ەكى ايدا نامازدى نەشە وقيمىز؟

قابىليسا:

ءسىز دە وقيسىز نامازدى، ءبىز دە وقيمىز،

ۋاقىت جەتسە، نامازدى تۇزدە وقيمىز.

سەن بىلمەسەڭ كەم اقىل، مەن ايتايىن،

نامازدى مىڭ سەگىز ءجۇز جىلدا وقيمىز.

ادىلىنە كەلەيىك، اقىنداردىڭ اقىلعا العىر، قيسىنعا قىرعي ەكەنى وسى ءبىر ۇزىكتەن-اق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!

قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلىنان قالعان جىر جاۋھارلارىنا قاراپ وتىرىپ، ونىڭ ادام جانىنا تەرەڭ بويلاپ، زامانا سىرىن جەتىك تولعاعان تولىمدى تۇلعا بولعانىن اڭعارامىز. ماڭگىلىك ونەردىڭ توزباس تاقىرىبىن تابا بىلگەن ويشىل اقىن جىرلارىندا قوزعالعان ماسەلەلەر بۇگىن دە وزەكتى. بۇل – جىراۋ جۇرەگىنەن توگىلگەن جۇپار جىر بۇگىنىمىزگە دە قىزمەت ەتىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ەندەشە، ولەڭ ونەرىنىڭ بيىك وركەشى سانالاتىن جىراۋلارىمىزدان قالعان قۇندى دۇنيەلەرگە سەرگەك بولايىق، ءمولدىر تۇماداي تۇنىعىنان اۋىق-اۋىق سۋسىنداپ وتىرايىق، اعايىن. وسى قاتاردا قابان جىراۋدىڭ دا وي-قازىناسىن وقىرمانمەن قاۋىشتىرىپ وتىرۋ – كوڭىلى سەرگەك قاۋىمنىڭ قاستەرلى پارىزى بولماق. سوندا عانا ۋاقىت ايناسىنا بەينەسى تۇسكەن اسىلدارىمىزدىڭ ءجۇزىن توزاڭ شالماسى انىق. ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز – اقىل شامىنداي اينالاسىنا سامالا ساۋلە توككەن جىراۋلار مۇراسى جاساي بەرسىن.

مۇنى – ءبىز عانا ەمەس، كەيىنگى ۇرپاق تا «ۇلىق امانات»، - دەپ ۇقسا يگى.

ابزال بوكەن،

اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

---

ورەلى ولەڭ، ومىرشەڭ ونەگە

                                                                  «...كەيىنگى قالعان ۇرپاقتار،

                                                                  زامانعا جاقسى تۇراقتار!»

 قابىليسا اسانۇلى.

دوستىق پەن تاتۋلىق – ەگىز ۇعىم. ىنتىماعى مەن بىرلىگى ءوزارا جاراسىپ، يگىلىكتى ىستە جۇدىرىق بولىپ جۇمىلعان، ۇلتتار مەن ۇلىستار اراسىندا الاۋىزدىعى جوق ەل – باقىتتى ەل دەپ سانالادى.

ءار ۇلت، قاي ەلدە ءومىر سۇرسە دە بەيبىتشىلىك پەن اشىق اسپان استىندا، باقىتتى، تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ ەلدەر قاتارىندا بولۋدى ارماندايدى.

ويتكەنى، تاتۋلىق پەن ءوزارا كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرىپ، بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى تۋ ەتكەن ەلدى «باقىت» ءوزى ىزدەپ كەلەدى ەكەن...

قازاق دالاسىندا، جەر ءجانناتى  – جەتىسۋدا 1733-1824 جىلدار اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ءسوز باستاعان شەشەن، ەل باسقارىپ، سوڭىنان قول ەرتكەن باتىر قابىليسا (قابان) جىراۋ جاسىنان ەل-جۇرتىنا ونەگەلى ءومىر ءسۇرۋدى ناسيحاتتاپ، جىر ارناعان. دانالىق ويلارىمەن ءبولىسىپ، حالقىنا باعىت-باعدار بەرگەن تاريحي تۇلعا. باقىتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ «كىلتى» نەدە ەكەنىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

«باقىت قايدا باراسىڭ؟

كورشىمەن بولعان بىرلىگى،

تاعات، عيبادات تىرلىگى

ۇيىمشىل ەلگە بارامىن...»

بابالارىمىزدىڭ مۇنداي جىرلارى تالايدىڭ ساناسىنا ساۋلە قۇيىپ، تۇسىنگەن جانعا ۇلكەن ۇگىت ەكەنى ءسوزسىز.

ادامدار اراسىندا بىرلىك بولسا عانا ىنتىماقتاسىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەدى. ءوزارا سىيلاسىپ، ۇيىمشىلدىق كورسەتكەن كەزدە بىرلىككە قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن ءار ازامات جاقسى ءتۇسىنۋى كەرەك.

ءوز كەزەگىندە حالقىنىڭ قامىن جەگەن الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحان: «قازاق بالاسى بىرىگىپ، تىزە قوسىپ ءىس قىلسا – حالىقتىق ماقسات سوندا ورىندالادى. بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا»،دەپ، ىنتىماق پەن بىرلىككە ۇندەگەن.

ال، ىنتىماق پەن بىرلىككە اپاراتىن جول – حالىقتىڭ ءوزارا تاتۋ بولۋىندا عانا جۇزەگە اسپاق. ونى بۇگىنگى الەمدە ورىن الىپ وتىرعان، ادامزاتتى قايعىعا سالىپ، قيىندىققا دۋشار ەتكەن قىرعيقاباق سوعىس ورتىنەن كورىپ وتىرمىز.

دانا حالقىمىز: «تاتۋلىق – تابىلماس باقىت»، «جولداسى كوپتىڭ – ولجاسى كوپ»، - دەپ تەكتەن-تەك ايتپاسا كەرەك. حاكىم اباي اتامىز: «تاتۋلىقتان ارتىق جولداس جوق»، - دەگەندى.

تاتۋلىق بار جەردە بەرەكە جۇرەتىنىن تاريح الدەقاشان دالەلدەگەن. وسى ورايدا، تاتۋلىق، دوستىق، جاقسىلىق، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك سىندى ىزگى قاسيەتتەردى ۇلىقتاۋدا «قازاقستان حالقى – ءبىرتۇتاس ەلمىز!» - دەپ ايتۋ ابدەن ورىندى.

اسىل ءدىنىمىز يسلام كۇللى ادامزات­تى ىنتىماق پەن بىرلىككە، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمگە، توزىمدىلىككە شاقىرادى. سونداي-اق، ەلدەر اراسىنداعى كيكىلجىڭدەر مەن سوعىستاردى دوعارىپ، بۇتىندەي ادامزات بالاسىن دوستىق پەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋگە باعىتتايدى.

وتباسى قۇندىلىعىن ساقتاۋ-بۇگىنگى تاڭداعى وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

نەكەلىك وداقتىڭ قۇلاماۋى، وتباسى سىيلاستىعىنىڭ مىزعىماۋى، دىڭگەگىنىڭ بەرىكتىگى مەن باقىتىنىڭ باياندى بولۋى ەرلى-زايىپتى ەكى ادامعا دا بايلانىستى.

ۇل بالا بويىنان اكەنىڭ تاربيەسى ءجىتى كوزگە تۇسەدى. قازاق وتباسىندا وتاعاسىنىڭ ورنى ەرەكشە سانالعان. «اكە – اسقار تاۋ» دەگەن دانالىق ءسوزدىڭ ماڭىزى وتە تەرەڭ. اسقار تاۋ قانداي بيىك بولسا، اكەنىڭ بولمىسى دا رۋحاني بيىكتىكتە بولۋى كەرەك!

ناتيجەسىندە، اكەنى ايرىقشا قۇرمەتتەۋ سەزىمى وتباسىلىق ءداستۇردى بەكىتەدى.

وتباسى مۇشەلەرى اراسىندا جاراستىق تامىرىن جايعاندا عانا مەرەيلى شاڭىراق شات­تىققا كەنەلىپ، قوعامعا سىيلى بولادى.

ادامزاتتى ومىرگە اكەلگەن انا ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن الەمگە شۋاق نۇرىن توگىپ، تىنىشتىق پەن بىرلىكتىڭ، باقىت پەن بەرەكەنىڭ شامشىراعىن جاعىپ، ءوز وتباسىنىڭ ءسۇت­تەي ۇيىعان ىنتىماعىن جاراستىرادى.

ءبارى دە كۇندەلىكتى ومىردە كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، الايدا، بەس ساۋساق بىردەي ەمەستىگى كوڭىلىمىزدى قىنجىلتادى.

كەيبىر وتباسىندا جانجالدىڭ سوڭى اجىراسۋمەن تىنىپ، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا بەيكۇنا پەرزەنتتەردىڭ تاعدىرى تالقىدا قالادى. بۇل قازىر قوعامداعى «بىتەۋ» جاراعا اينالدى.

شاڭىراققا شۋاق توگىپ وتىراتىن اجەلەر، انالار، اكەلەر مەكتەبى وسىنداي ساتتە باعىت-باعدار بەرىپ، جاس جۇبايلارعا باعدارشام بولۋى ءتيىس.

جاقىن جانداردىڭ ورتاق كوزقاراسى مەن سىيلاستىعىنىڭ ءبىر ارنادا توعىسۋى – وتباسىن باقىتقا باستايدى.

وسىندايدا زامانىندا ءدۇلدۇل اتانعان قابان جىراۋدىڭ «باقىت قايدا باراسىڭ؟» تولعاۋىنىڭ ءمانى زور:

«...باقىت، قايدا باراسىڭ؟

اتا-اناسىن سىيلاعان،

ۇيىمشىلدىق ويلاعان،

تاتۋ جانعا بارامىن.

باقىت، قايدا باراسىڭ؟

وسىرگەن جاقسى بالاسىن،

سىيلاعان اتا-اناسىن،

كورگەندى ۇلعا بارامىن.

باقىت، قايدا باراسىڭ؟

بال-بۇل جانعان كورىكتى،

ۇل مەن قىزى سەرىكتى،

بەرەكەلى ۇيگە بارامىن».

باقىت – بەرەكە مەن ىزگىلىكتىڭ تۇراعى دەسەك، باقىتتى بولۋ  – ءار ادامنىڭ يگى مۇراتى بولماق!

باقىت قۇسى قوناقتاعان، جۇرەگىنە بەرىك سەنىم ۇيالاپ، مەرەيى تاسىعان قازاقتىڭ شاڭىراعى كوبەيە بەرسىن!

تاتۋلىعى ءوزارا جاراسقان، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى باياندى بولعاي!

قاسىمحان بەگمانوۆ،

اقىن، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

---

 اۋليە جىردىڭ اندىگەرى

قازاقتىڭ جىراۋلىق رۋحتى عۇمىرىنىڭ ۇزاقتىعى، بەرىكتىگى، بەدەرلىلىگىنە ەشتەڭە جەتپەسى ءھام تەڭدەسە بەرمەسى كامىل. ەجەلگى داۋىردەن بەرى قارايعى اقپا جىراۋلىق، ەسپە دىراۋلىق، ءتىلىپ تۇسەر جىر ەگەلەرىنىڭ تۇرەنى قالدى بىزدە. از ەمەس، قۇندى. باتىستىق كەپپەن ءبىز ونى «يمپروۆيزاتور» (يتال. improvisatore) دەپ ءجۇرمىز. قاراپايىم قازاقى ماعىناسى – سۋىرىپ سالما، تاپقىرلىق. جالپى، ءسوز ۇستاگەرلەرىنىڭ ميى – ءتىلىنىڭ ۇشىندا تۇنعان ەل قازاق قانا. تۇتقيىلدان تۋرا ايتادى، تۋراپ ايتادى، جايىقتاپ كەلىپ، بايىپتاپ قايىرادى، تۇلا بويىڭا تاراپ، تۇڭعيىق تەرەڭىنە باتىرا كەتەدى. ەرەكشە سەل جىرلار. تەڭىزدىڭ تولقۋىنداي اسىرە بيىك، الامان ويلار تۇرەنى. دالانىڭ ءوزى ۇلى دالاي (مۇحيت), زەۋ ۇلاناۋي تەڭىز سەكىلدى. ساعىم ويناعان ۇلانعايىر دالادا اق بوكەن جىردى قايقايتا قايىرعان جىراۋلاردىڭ ءۇنى ءبىزدىڭ وتكەن 6-7 عاسىر قويناۋىندا جاتىر. قازاق دالاسى – اۋليە ءتىندى، ءالدي جىرلى ادىلەت پەن عادىلەت رۋحتىلاردىڭ مەكەنى. مىنەكەي، سولاردىڭ بىرەگەيى قابان جىراۋ اتىمەن ۇلى دالانىڭ كومبەسىندە ماڭگى قالعان دارا، كەن كەۋدەلى اۋليە – قابىليسا اسانۇلى (1733-1824). جالايىر تايپاسىنان جاھانعا ءماشھۇر بولعان – «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» شىڭعىس قاعاننىڭ ءتورت نوقايىنىڭ ءبىرى ءوز تۇسىندا ىرگەلى جين پاتشالىعىن ەگەلەگەن  مۇقالي (1170-1223) ءباھادۇردىڭ،  مۇمكىن،  كەيىنگى  ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى.  قالايدا، جالايىر اساننىڭ داۋىلپاز ۇلى، اسىلدىڭ سىنىعى ەكەنى ءشۇباسىز!

ءوز زامانىندا ءاز داناسى مەن سازدى دالاسىن سونداي قىمبات ساناعان سىرشىلدىڭ ىرعاقتى جىرلارى كوپتىڭ كوڭىل تورىنەن ورىن العان. قۇسني جىردىڭ قۇدىرەتىنە سىي، قۇبىلا زاماننىڭ قۇرمەتىنە نيەت، قۋالاي سامالدى قۇبا دالاسىنا قۇلانداي اۋناعان ۇلى شەشەننىڭ شەبەر شۋماقتارىندا: «ەل قىمبات، جەر قىمبات، انا قىمبات، بالا قىمبات، جار قىمبات، ار قىمبات» دەگەن قيسىندى ۇلاعاتتار بار. «بارلى، بارلى، بارلى تاۋ...»، «...جەر ويپاڭى بىلىنبەس...»، ت. س. س. ءتۇرلى تۇمارلى (tuma uer) سيپاتىمەن قارلى تاۋدىڭ قانجار سۇمبىرىنە قاراپ، قاناتتى جىرىمەن شىرگە سۇڭگىگەن سيرەك اقىنداردىڭ قاتارىندا تۇر. بۇگىن وسىناۋ ءۇر قيمالى قيسساگەر، شىن شەبەر – اسانۇلى قابىليسا  جىراۋ، اسىل ءمىر!

ءبىزدىڭ ەرامىزدان بۇرىنعى V– IV عاسىرلاردا ءومىر كەشكەن كۇنزى (كونفۋتسي) ۇلاعاتتارىندا ءدال وسىنداي حيكمەتتەر بار. ۇقساستىعى – الامان... مىسالى، كۇنزىدە: «بالا – ۋعىزى، انا – ۋىزى، بابا – ۋاعىزى، دانا – ۋاعىزى، دالا – ۋاعىزى» دەگەن سەكىلدى پالسافالىق جىرلارى داعۋاتتالعان ەدى. ەگەر، قابىليسا اۋليەنىڭ مۇرالارى تۇگەل قالسا شە؟ عاسىرعا تاياۋ عۇمىرىنداعى قۇندىلىقتارى تۇگەل مۇرالانسا، قانداي كەرەمەت بولار ەدى؟! بۇنى ءبىز ەمەس، ايگىلى ءبىرجان سالمەن ايتىسقان اقىن سارا اپامىز دا تاڭعاجايىپ «تاۋ مۇراعان...» ماڭعاز جىرلارىنا قوسا كەتكەنى بار. اقىن سارا ارۋانا كومەي اپامىز دارا دالا جىرىنىڭ ارعىماعى، ساليقالى سازدىعايىم ءبىرجان سالمەن ايتىسقان اردا-سايىس جولىندا ءھام باسقا ءبىر ەرەن ورتالاردا قابان جىراۋدى كيەلى جىراۋ، ىرگەسى كەڭ مىرزا ەلىنەن شىققان  جىر يەسى، اۋليەكەۋىل اندىگەر سانايدى، قۇرمەتپەن سەپتەپ، ءاز اۋەزىنە قوسادى. تاۋمان قىزبەن ايتىسقان تاۋمەندى ءسوزدىڭ زەرگەرى، تۇعىرىندا تۇرعان شاعىندا تۇمارشامەن تۇنبا جىردى تۋلاتا بىلگەن ءتۋابىتتى بۇلا ايتىسكەردى اقىن سارا اردا تۇتقانى – وسىدان. كەڭ ايبىندى، كەمەل جىرلارىمەن ەل ءسوزىن ايتىپ، بۇتكىل جۇرتقا ءوز ءۇنىن تىڭداتقان قابان جىراۋ ءوز زامانى جوڭعاردىڭ جويقىن جاۋگەرشىلىگى، سويقان شاپقىنى كەزىنە ءدوپ كەلگەن كەزەڭدە ەلدى ەلدىك پەن بىرلىككە شاقىرعان اقىلمان ەكەن. تاعىلىمى كۇشتى تامشىدان ورگەن مولتەڭ-ءمولدىر اقىق جىرلارىمەن ەل-جەردىڭ جان-دۇنيەسىنە كۇشتى اسەر ەتكەن اسىرە تاپقىر، تالاندى اۋليە،، ءدۇر كومەي جامپوز بولعانى ءمالىم ءوز زامانىندا. كەنەن ازىرباەۆتىڭ كەمەل سوزىنە ارقاۋ بولعان ارقالى اقىن:

«ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

ناعاشىسى جالايىر قابان ەدى دەپ،

جامبىل اتام ايتاتىن ماعان اتىن!»

ءيا، سولاي. قازاقتىڭ قابان جىراۋى!

سۇراعان راحمەتۇلى

اقىن، موڭعوليا مادەنيەتىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، «التىن جۇلدىز» وردەنىنىڭ يەگەرى

---

حالىقتى نۇرعا تەڭەپ، جىر تەربەگەن...

ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى قاسيەتتى اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق قاجىر-قايراتى مەن ەرەن ەرلىگىنىڭ ارقاسى ەكەنى بەلگىلى. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن: كەڭ بايتاق جەرىن، ءتىلى مەن ءدىلىن، كيەلى سالت-ءداسۇرىن ساقتاپ، ەڭسەسىن جوعارى ۇستاۋىنا كەمەل ويلى، شەشەن ءتىلدى اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ دا قوسقان ۇلەستەرى ەرەكشە اتاپ ايتارلىق. ۇلى دالامىزدىڭ دانا تۇلعالارى وزدەرىنىڭ ولەڭ-جىرلارى مەن تولعاۋلارىندا ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، ارمان-ماقسات­تارىن امانات تۇتتى. سونداي جىر الىپتارىنىڭ ءبىرى – اقىن ءارى باتىر قابان جىراۋ، ياعني، قابىليسا اسانۇلى دەۋگە ابدەن لايىق.

زاماننىڭ بەيبىت ءارى بەرەكەلى، ەل كەلەشەگىنىڭ الاڭسىز بولۋىن اسىل تەكتى بابالارىمىز ءوزارا اۋىزبىرشىلىكپەن، ۇرپاق بويىنداعى پاراسات جانە ونەر-بىلىممەن تىعىز ساباقتاستىقتا جىرعا قوسىپ، ۇرپاققا ۇلاعات رەتىندە ۇسىنادى. قابان جىراۋدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىن زەرت­تەۋشىلەردىڭ جازۋىنشا، ەل جادىندا جۇرگەن ءبىرتۋار جىراۋدىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن تۋىندىلارى، وكىنىشكە قاراي، ونىڭ باي مۇراسىنىڭ از عانا بولىگى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا قابىليسا اسانۇلىنا قاتىستى جۇزگە جەتەر-جەتپەس قانا دەرەك كوزدەرى ساقتالعان.

ۇلت­تىق كىتاپحانا جادىگەرلەرى وقىرماندى زامانداستارى، اسىرەسە، جەتىسۋ جۇرتى ىلگەرىنى بولجاعىش قاسيەتى مەن اقىندىق ونەرىنە ەرەكشە تابىنعان قابىليساداي جىر سۇلەيىنىڭ ولەڭدەرىمەن، ايتىستارىمەن، وسيەت سوزدەرىمەن تابىستىرادى. عۇلاما عالىم، ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «ايتىس ولەڭدەرى» ات­تى ماقالاسىندا قىزىر قونعان قابان جىراۋدى ەسىمدەرى تالاي جۇرتقا ايگىلى جاناق، ءسۇيىنباي، شوجە تۇبەك، مايكوت، قۇلمامبەت، جامبىل سەكىلدى اقىندارمەن ءبىر قاتارعا قويادى (م. اۋەزوۆ، جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى، 17-ءشى توم).

قولدا بار كىتاپتار مەن ءباسپاسوز ماتەريالدارىن زەردەلەي وتىرىپ، قابان جىراۋدىڭ اقىندىعى مەن اۋليەلىك قاسيەتتەرىنە بايلانىستى اڭىزدارعا قانىعىپ، ونىڭ اقىندىق، باتىرلىق پەن كورىپكەلدىك سياقتى قاسيەتتەرىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى. بىزدەگى دەرەك كوزدەرى، سونداي-اق، بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ قابان جىراۋعا دەگەن ىستىق ءىلتيپاتى مەن تەرەڭ قۇرمەتىن پاش ەتەدى.

اقيىق اقىن تۋرالى زەرتتەۋ ماقالالارى مەن ارناۋ ولەڭدەرى، ونىڭ مەرەيتويلارىندا وتكىزىلگەن مادەني شارالار، تالدىقورعاندا قابىليسا جىراۋ، ەسكەلدى مەن بالپىق بيلەرگە اشىلعان ەسكەرتكىش سونىڭ جارقىن ايعاقتارى.

داناگوي جىراۋدىڭ مۇراسى تۋرالى ايتقاندا، اسىرەسە، كورنەكتى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ «قابان جىراۋ»، ەلگە بەلگىلى جازۋشى تولەن قاۋپىنبايۇلىنىڭ «التىن قازىق» زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ورنى ەرەكشە. ولار قابان جىراۋدى زەرتتەيمىن دەگەن تالاپكەرلەرگە زەردەلى ءسوز ايتىپ، باعىت-باعدار مەڭزەيتىن جولباسشى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ماسەلەن، م. جولداسبەكوۆ: «قابان كەزىندە وتە ءىرى جىراۋ بولعان، ايلاپ ايتسا، تاۋسىلمايتىن ۇزاق ەپوستاردى، زامانا جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلاعان... سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى، قاباننىڭ ەسىمى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن. ءسۇيىنباي جاسىندا قاباننىڭ كوشىنەن جەتى كۇن قالماي ىلەسىپ ءجۇرىپ باتاسىن السا كەرەك»، - دەگەن وي تۇيەدى (م. جولداسبەكوۆ، «اسىل ارنالار»، «جازۋشى»، 1990 ج.)

جالپى، ءوزىمىز اتاعان زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ءتان ءبىر ەرەكشەلىك، ونىڭ ەكەۋىندە دە ولەڭ ءسوزدىڭ سان عاسىرلىق مەكتەبى، اقىنداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن رياسىز كوڭىل-كۇيلەرى ايقىن كورىنىپ، كەيىنگى قالامگەر قاۋىمعا تاماشا ونەگە بولىپ تابىلادى. مۇنىڭ، اسىرەسە، پوەزيا بايگەسىنە ءوز سايگۇلىكتەرىن قوسقان ۇمىتكەرلەر ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور. ايتالىق، حالىق اقىنى كەنەن ازىرباەۆ «جامبىل – جىر» اتتى پوەماسىندا قابان جىراۋدى «ۇلى ءجۇز لۇعات قىلعان ءسۇيىنبايدى، ولەڭ-جىر ءسۇيىنبايسىز بۇيىرمايدى. ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن، باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن»، - دەپ، ەرەكشە ارداق تۇتادى.

قابان جىراۋ مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر اقىننىڭ باتىرلىعىمەن قاتار، ءبىز جوعارىدا ايتقان، ىلگەرىنى بولجاعىش – كورىپكەلدىك قاسيەتىنە دە نازار اۋدارتادى. ماسەلەن، دۋلات قاراش پەن وتەگەن، البان رايىمبەك جانە جالايىر قابان باتىرلار كەزدەسىپ، «ولگەن كۇندە جايىمىز نە بولادى؟» دەگەن ساۋال ورتاعا تاستالادى. بۇل سۇراققا قابان جىراۋدىڭ بەرگەن جاۋابىنىڭ شىندىققا اينالعانىنا قازىرگى ۇرپاق كۋا. ايتالىق، قاپشاعاي قويماسىن تولتىرۋعا بايلانىستى وتەگەن باتىردىڭ زيراتى سۋدىڭ استىندا قالاتىن بولعان سوڭ، مارقۇمنىڭ سۇيەگى قورداي وڭىرىنە قايتا جەرلەنىپتى. ال، رايىمبەك باتىردىڭ مازارى الماتىداعى كولىك ەڭ كوپ جۇرەتىن ءوزىنىڭ اتىنداعى داڭعىلدىڭ بويىندا تۇر («قابان جىراۋ. التىن قازىق» جيناعى، قۇراستىرعان ت. قاۋپىنبايۇلى، «بەرەن»، 1993 ج.)

قابىليسا اسانۇلىنىڭ كەيىن قابان جىراۋ دەپ اتالىپ كەتۋىنىڭ سەبەبىن زەرتتەۋشىلەردىڭ اقىننىڭ مىنەز-قۇلقىمەن، تۋراشىلدىعىمەن، ەل ارالاپ، جەر شالعاندا بىردە-ءبىر اقىننان جەڭىلمەۋىمەن تۇسىندىرۋلەرىنىڭ دە قيسىنى بار. تاعى ءبىر قىزعىلىقتى جايت، جىراۋ ولەڭ تولعاعاندا ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇيىتىپ، ەسىل-دەرتىمەن بەرىلەتىنى سونداي، توردەن ەسىككە، ەسىكتەن تورگە بىرنەشە مارتە بارىپ قايتادى ەكەن. بۇل جىراۋدىڭ دارىندىلىعىن جانە ونىڭ تاڭداپ العان تاقىرىبىن ءجان-تانىمەن سەزىنۋىن كورسەتسە كەرەك. اتاقتى جىراۋ قانداستارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن باعامداي كەلە، الاۋىزدىققا كۇيىنىپ، ەل-جۇرتىن اۋىزبىرلىككە شاقىرىپ وتىرعان. ماسەلەن، اقىننىڭ شاعىن ەكى بولىمنەن تۇراتىن «بارىڭداعى تىڭداڭدار» ولەڭىن وقىپ كورەلىك. ونىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە ءاربىر ادام وسەك-اياڭنان اۋلاق ءجۇرىپ، ءوز اۋزىنا يە بولسا دەگەن ىزگى تىلەك تومەندەگىدەي ورىلەدى:

«دۇنيەدە ەشبىر قاتەر جۋىمايدى،

اركىم يە بوپ جۇرسە ءوز اۋزىنا.

باسىنا بالە ادامنىڭ تىلدەن بولار،

سول تىلدەن ۇرىنادى ءسوز داۋىنا...

ءار ادام اۋزىنا يە بولسا،

قىزىردىڭ جولىعادى قورعاۋىنا.

كەيبىرەۋ ايتار ءسوزىن بىلە المايدى،

تۇسەدى سول ءسوزىنىڭ تورلاۋىنا».

«ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وقپەن تەڭ» دەگەن حالىق دانالىعىن جىراۋ تۋىندىسىنىڭ ەكىنشى ورامىندا ودان ءارى نىقتاي تۇسەدى:

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە!

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە...

ەلىم-جۇرتىم، سىزگە ايتام،

بىرلىكتى بول، شىراقتار،

بىرلىكتى جەردە رىزىق كوپ،

ول ادام ەلگە تۇراقتار...

اۋىزبىرلىك جوق جەردە

قياناتتى قيات بار.

ۇياتتىڭ يمان قابى دەر،

يماندىدا ۇيات بار».

وسى تولعاۋىندا، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، اقىن تىڭداۋشىسىن وسەك سوزدەن جيرەندىرىپ، جاقسى سوزگە، بىرلىككە، يماندىلىققا ۇندەيدى. ول، اسىرەسە ادىلەت پەن ادالدىقتى ارداقتاپ، ادام بالاسى وسىعان ۇيىسا، توقتاسا زامان دا تۇزەلەر ەدى دەگەن مىناداي تۇجىرىم جاسايدى:

«ەشكىمنىڭ حاقىن جەمەڭدەر،

ارتىندا ونىڭ سۇراق بار.

ادىلەتسىز ادامدا

ۇياتى جوق قيات بار.

ءىسى ادال ادامعا

شىعاتۇعىن قىرات بار...

تۇزەلەر زامان كەيىندە،

بۇل ءسوزىمدى بەيىمدە».

قابان جىراۋ دا ءوز تۇستاستارى سەكىلدى، ءومىر وتپەلى بولعاندىقتان تىرلىكتىڭ بار ءمانى ءوزارا سىيلاستىقتا ەكەنىن ۋاعىزداپ، «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەگەن وسيەت ورەدى. ماسەلەن، «تامشىدان تەڭىز مولايىپ...» ولەڭىندە «بابىن تاۋىپ قاراساڭ، باعۋعا قاراپ جاراساڭ، ەككەنىڭ باقشا، باۋ بولماق» نەمەسە «رەتىن تاۋىپ توقىساڭ، بەيىلىڭدى سالىپ وتىرساڭ، يىرگەن ءجىبىڭ قولىڭدا / بالىق الار اۋ بولماق». وسى تولعاۋىندا ول، ءتىپتى سوناۋ قاراڭعى زاماندا دا اۋىرماۋ ءۇشىن الدىن-الا شيپا ىزدەپ، ەم قابىلداۋدىڭ پايداسى جايىندا «الدىن-الا قاراتساڭ، دەنەڭە ءدارى تاراتساڭ، سىرقات ادام ساۋ بولماق»، - دەگەن لۇعات قالدىرادى.

ول زامانداستارىنىڭ بويىنداعى «جەكە-جەكە جەتەتىن، ىزعا تاستاپ كەتەتىن» ساتقىندىققا، «ۇيىرىلگەن قۇيىنداي» داۋرىقپا مىنەزگە، ءتىپتى كۇنى-بۇگىنگە شەيىن وكشەلەپ قالماي كەلە جاتقان «وتكەل تاپقان توتەدەن» جىلپوستىق پەن رۋشىلدىق دەرتىنە سىن نايزاسىن كەزەيدى. قۇنتسىزدىق، ەرىنشەكتىك، پارىقسىزدىق پەن بوس كۇپىنگەن قۇر ماقتاندى كەشەگى مەن بۇگىنگى عانا ەمەس، ەرتەڭگى قارىنداستارىنىڭ دا بەتىنە باسادى. وقىپ كورەلىك: «ارتىق ايتسام، كەلمەڭىز، قۇنتسىز شىققان كەمەمىز / اداساتىن ءجيى ءبىز» نەمەسە «قاسيەت قىپ جاندىققا، قانىقتىرا الدىق پا / ءدىن-مۇسىلمان ءيىن ءبىز»، سونداي-اق «قۇنت كەلمەسە وتەمىز، قۇر كۇپىنىپ، شىن بىلمەي / جەر-الەمنىڭ سىيىن ءبىز/ حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز».

ونەگەلى ءومىردىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىلىپ، وزگەگە ۇلگى ەتكەن جىراۋدىڭ بەرىك ۇستانىمى «الاردا اجال ادامدى» تولعاۋىنان تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى. وسى تولعاۋىندا ول كورسەقىزارلىق، قاناعاتسىزدىق، تويىمسىزدىق، دۇنيەقوڭىزدىقتى سىن تەزىنە الا كەلىپ: «ادامدى الداپ ءجۇرىپ دۇنيە شىركىن / ءبىر كۇنى قارا جەرگە الىندىرار. اسپاندى قولمەن تىرەپ تۇرساڭداعى، تۇبىندە بۇل دۇنيە وپىندىرار... پىسىقتىق، ەپتىلىكتەن جان قالمايدى، قۇتىلماس كۇشكە سەنگەن قارىمدىلار». دەمەك، اقىن ءوزى ايتاتانداي: «قورقىت تا جەلمايامەن قۇتىلماعان / تىڭداعان اقىلى بار بۇل ءسوزدى ۇعار».

ادام مەن اجال تۋرالى ويلارىن قابان جىراۋ «ويلاپ تۇرساق، جىگىت­تەر»، «ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە»، «ازىراق ءسوز سويلەيىك اۋىزعا الىپ» ولەڭ-جىرلارىندا تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، تىرلىك كەشۋدىڭ تەرەڭ ءفالسافاسىنا كوزىمىزدى اشادى. جىراۋ پەندەنىڭ بويىنداعى اعاتتىقتار مەن اداسۋلاردىڭ سەبەبىن ءتالىم-تاربيەدەن، ونى قورشاعان ورتادان ىزدەيدى. ماسەلەن، «الماس تاس» ولەڭىندە، تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە اكە قادىرىن ۇلگى تۇتىپ («جاسقا ساتپا اكەڭدى»), ودان ءارى «دۇنيەنىڭ قىزىعى ءۇشىن مال جينايمىز، مال، شىركىن، ەشكىمگە ەرىپ بارعان ەمەس... وتىرىك، ۇرلىق، زورلىق، مەكەر، قايلا، بۇل ۇلگى پايعامباردان قالعان ەمەس» دەپ، وتكىنشى ءومىردىڭ ءمانىن تۇيسىندىرەدى.

قابان جىراۋ ءومىر ءسۇرۋ ونەرىنىڭ قىرى مەن سىرىن: «اي، مۇسىلماندار، جاراندار، مالىڭنان زەكەت بەرىڭىز. بىرلىگىن حاقتىڭ ءبىلىڭىز... سوزىمە قۇلاق سالىڭىز، جاقسىدان عيبرات الىڭىز» («اي، مۇسىلماندار، جاراندار»), «ولگەنشە قور بولمايدى / ازاماتتار نيەتى اق. ولارعا ءۇيىر بولادى، سارقىلمايتىن داۋلەت باق... ولمەيتۇعىن پەندە جوق / جان امانات، ويلاپ باق. ىرىلداسپا تىرىڭدە، ىرىس الدى – ىنتىماق... تاتۋ بولسا اعايىن، ساپ التىنداي جارقىلدار. كەساپاتتى كىسەندەپ، اقىماقتى القىمدار» («ولگەنشە قور بولمايدى»), - دەگەن تاعىلىم ارقىلى تاراتادى.

دەگەنمەن، قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ومىردە جىراۋ ءۇشىن بارىنەن دە قىمباتى ەلدىك پەن ەلجاندى مىنەز، نامىس پەن ەرلىك. مۇنى اقىننىڭ «جەر ويپاڭى بىلىنبەس»، «كىم ايتار؟»، «ارىز»، «حاق تاعالا الدىندا»، «ىلە وزەنىن جەرلەگەن» اتتى ءبىر شوعىر ولەڭدەرى دىتتەي تۇسەدى. ولاردىڭ تاقىرىپتارى ادەپكىدە ءار باسقا كورىنگەنىمەن، زەر سالا قاراعان وقىرمان اتالعان جىرلاردىڭ ايتار ويلارىنىڭ ءوزارا بىتە قابىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرعانىن اڭعارار ەدى. دەمەك، تىرلىگىمىز جاراسىپ، ەلدىگىمىز اسقاقتاۋى ءۇشىن «شاپاعاتى جانارلى / ەلىنە ساي ۇل كەلسە» جانە ونىڭ «كۇڭىرەنىپ وتكەن كۇندەر مەن تۇندەردى» ەستە ۇستاپ، تۋعان حالقىنا اتا سالتقا لايىق سىي قىلا ءبىلۋى، ياعني قام-قارەكەتكە كوشۋى پارىز:

«جەلمايامەن جورتپاساڭ،

جامپوز جۇگىن ارتپاساڭ،

ادىرناداي شيرىعىپ،

سەرپىلە ءبىر تارتپاساڭ،

ەلدىڭ دە سىيى تۇزەلمەس،

ەردىڭ دە سىيى تۇزەلمەس».

سوندىقتان ەل مۇراتىنا قۇر جاناشىر بولىپ قانا قويۋ ازدىق ەتەدى ەكەن. حالىقتىڭ قادىرىن، جىراۋ تولعاعانداي، ول ءوزى اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلاعان ەرلەرى بىلسە عانيبەت: «تىلەۋدى تىلەۋ ەمەس، تىلەپ الىپ، كۇلمەسكە كۇلە سالىپ، كۇلە قالىپ، قادىردى حان كوتەرمەي، قادىرلەمەي، قامشىداي بوساعاعا ىلە سالىپ...». كۇنى ەرتەڭ «حاق تاعالا الدىندا» جاۋاپ بەرەر ۋاقىت كەلەدى، سوندا «نامىسقا تۇرار ەر بار ما، ەر كوتەرەر بەل بار ما؟!». راس، ونداي ەرلەرگە قازاق جەرى ەشقاشان كەندە بولماعان، سەبەبى «حالىقتىڭ نۇرى تۇسكەندە، تولايىم جۇرت تۇگەسىپ، ءزامزام سۋىن ىشكەندە، تۇلا دا بويىم بەكيدى».

قابان جىراۋدى ەرەكشە ارداق تۇتقان ۇلى جامبىل اقىننىڭ «جامبىل مەنىڭ ءجاي اتىم، حالىق مەنىڭ شىن اتىم» دەگەن مويىنداۋىندا دا ۇلى دالانىڭ «دۇشپانعا نامىس بەرمەگەن» دارا تۇلعالارىنىڭ تۋعان ەل-جۇرتىنا دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ جاتقانى انىق. جيدەلى-بايسىن – جەتىسۋ ءوڭىرى اقىندارىنىڭ قابان جىراۋدى ۇستاز تۇتقانى حالىق اقىنى كەنەن ازىرباەۆتىڭ: «اقىندار ءسۇيىنبايدى اتاماسا، باياعى باسقان ءىزىن شيىرلايدى... ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن، باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن»، - دەگەن تولعاۋىنان دا ايقىن سەزىلەدى.

قابان جىراۋدىڭ وسيەت سوزدەرى مەن ول تۋرالى اڭىزداردىڭ التىن ارقاۋى جەكە ادامنىڭ ومىرىنە رازىلىعىنان باستاپ، حالقىمىزدىڭ باقىت­تى تۇرمىسى، ەركىن بولاشاعى بولىپ كەلەدى. اۋليە اقىننىڭ ءتىلى شىرايلى، وي-ارمانى شۇرايلى شىعارمالارى تىڭداۋشىسىن باۋراپ الىپ، ەلدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى عانا ەمەس، ۇرپاقتىڭ بولاشاعى جايىندا دا قابىرعالى وي بولىسەدى. اقىن شىعارمالارىندا جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، ادالدىق پەن ارامدىقتىڭ ارا-جىگى اشىلىپ، ادىلەت پەن ادامدىقتىڭ، تاتۋ-ءتاتتى تىرلىكتىڭ قادىرى اتاپ-اتاپ كورسەتىلەدى.

جىراۋدىڭ جاۋھار مۇراسىندا، اسىرەسە، ادام باقىتى ەرەكشە ارداقتالادى. تەگىندە، ادامزاتتىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ بارشاسى ادام باقىتىن مۇڭداپ، ءتىپتى ولاردىڭ پەندەڭ ءۇشىن جەرۇيىق تىرشىلىك ورناتۋدى ارمان ەتكەنى بەلگىلى. شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ «ادام بۇل ومىرگە باقىتتى بولۋ ءۇشىن كەلەدى» دەگەن ناقىل ءسوزىن قازىرگى ەل بيلىگى وزدەرىنە امانات رەتىندە قابىلداپ وتىر. قابان جىراۋ دا باقىتتىڭ «بەرەكەسىز ادامنان، اتا-اناسى ناداننان، ەسىرىك ۇلدان، كەساپات قىزدان، بەيناماز جاننان» قاشىپ، «تاتۋ جانعا، اللالى، بەرەكەلى ۇيگە، ۇيىمشىل، ىنتىماقتى، بەيبىت ەلگە» باراتىنىن وسيەت ەتەدى.

وسىعان وراي، اقىننىڭ «ءسوز پاتشاسى – ولەڭگە» قويار تالابى دا جوعارى. كورگەن-بىلگەنىڭ مەن ويعا تۇيگەنىڭدى «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىندەي» (اباي) زەرلەپ جەتكىزە الماساڭ، «اقىنسىنىپ نە كەرەك، بولسا دا ويى بەك زەرەك، بولماسا ءسوزدىڭ ۇيقاسى. ۇقپاسا اقىل نە كەرەك، بولماسا ويدا ەش دەرەك، بولسا دا باس پەن قۇيقاسى»،-  دەپ قابان جىراۋ وزىندىك تالعام تارازىسىن كولدەنەڭ تارتادى.

تارلان تاريح پەن ءتول ادەبيەتىمىزدە كورنەكتى ورىن الاتىن قابان جىراۋ – قابىليسا اسانۇلىنىڭ اسىل مۇراسىنىڭ تولىق جينالماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، بىزدىڭشە، وتكەندى جازۋ – ەسكىنى كوكسەپ، جاڭانى جاتىرقاۋ تۇرعىسىنان قابىلدانعان توتاليتارلىق قىپ-قىزىل قوعامدا جاتقانى داۋسىز. ولاي بولسا، تىزگىن قازاقتىڭ ءوز قولىنا تيگەن تاۋەلسىز زاماندا وزگە دە اقىن-جىراۋلارىمىز سەكىلدى زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعاسى قابان جىراۋدىڭ ۇلاعاتى مول رۋحاني مۇراسىن ىزدەستىرۋ مەن زەرتتەۋ جۇمىستارى سىزدەر مەن بىزدەر ءۇشىن پەرزەنتتىك بورىش دەر ەدىم.

 باقىتجامال وسپانوۆا،

 قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى، قازاقستان كىتاپحانالار وداعىنىڭ ءتورايىمى

---

قايتا مازداعان شىراق

ون سەگىزىنشى عاسىردا ۇلى ءجۇز ىشىندەگى جالايىردان شىققان اسا كورنەكتى قايراتكەر، ءور مىنەزى، وت اۋىز، وراق تىلىمەن ون بەس جاسىنان تانىلعان قابان اسانۇلى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ءسۇيىنباي ارونۇلى، باقتىباي جولبارىسۇلى جانە تاعى باسقا اقىندارى وزدەرىنە ۇستاز تۇتقان ارقالى جىراۋى بولعان. قابان جىراۋدىڭ شىن اتى – قابىليسا ەكەن.

قابان جىراۋدىڭ بىزگە جەتكەن شىعارمالارى – «تۇمارشا جانە تاۋمان قىزبەن ايتىسى»، سونداي-اق، «ءبارىڭ-داعى تىڭداڭدار»، «ىرىس التى – ىنتىماق»، «ارعىماق – جابى كورىنەر»، «تامشىدان تەڭىز مولايىپ»، «بارلى، بارلى، بارلى تاۋ»، «جەر ويپاڭى بىلىنبەس»، «قارىنباي» (قيسسا) جانە باسقا دا كوپتەگەن جىرلارى مەن تولعاۋلارى.

1993جىلى ونىڭ ەل اۋزىندا ساقتالعان ولەڭ-تولعاۋلارى «التىن قازىق» دەگەن اتاۋمەن جيناعىنا ەندى. قۇراستىرعان مارقۇم تولەن قاۋپىنباەۆ. سوسىن، جىراۋدىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، كوكسۋ اۋدانىنداعى اقتەكشە اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپكە قابان جىراۋدىڭ اتى بەرىلدى، مۇراجاي اشىلىپ، ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. سونداي-اق، تالدىقورعان قالاسىندا قابان جىراۋ اتىنداعى كوشە بار.

دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، «قابان جىراۋ جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ەل باسشىسى، دانالارى ەسكەلدى، بالپىق بي سياقتى تۇلعالارمەن قاتار «اۋليە» اتاعىنا يە بولعان ادام. ويتكەنى، ءار جەردە شاشىراپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جالايىر رۋىنىڭ باسىن قوسىپ- بىرىكتىرۋ، تۇتاس ەل رەتىندە توپتاستىرۋداعى ونىڭ ەڭبەگى ەرەن ەكەندىگى» داۋ تۋدىرماسا كەرەك.

ماسەلەن، ەل ىشىندە ساقتالعان مىناداي ءتامسىل بار: «قازاق – قالماق سوعىسى كەزىندە جالايىردىڭ ءبىر باتىرى جەكپە-جەكتىڭ شارتىن ساقتاماي، قارسىلاسىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شانشىپ ولتىرەدى. مۇنىڭ سوڭى داۋ-دامايعا ۇلاسىپ، قالىپتاسقان سالت-ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن الگى جاس باتىردى قالماق جاعى بايلاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپتى. قازاقتىڭ ەل اعالارى وسى تالاپقا امالسىز كونىپ تۇرعاندا، قابان اقىن العا شىعىپ: «مىنا باتىر ەل قورعانى بولاتىن ازامات ەكەن، جولىنا – جان پيدا، ودان دا مەنى بايلاپ بەرىڭدەر»،  - دەپ، ءوز ەركىمەن جاۋ قولىنا اماناتقا كەتە بارعان ەكەن».

قۇيماقۇلاق قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، «قابان قاپساعاي دەنەلى، ايبارلى، اقىلدى ادام بولعان ەكەن» دەسەدى. ادىلدىك پەن پاراساتتىلىقتى بارىنەن جوعارى ۇستاعان قابان اقىن ەشكىمنىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قاراماي، مۇمكىندىگىنشە قول ۇشىن بەرىپ وتىرعان. كەنەن ازىرباەۆ ءوزىنىڭ «جامبىل-جىر» تولعاۋىندا قابەكەڭ جايىندا تەرەڭ تەبىرەنىپ، ۇلى جىراۋدى ۇلىقتاعان ەكەن.

ءوز پەرزەنتتەرى مەن ولەڭى تۋراسىندا: «مەنىڭ اقىندىعىم بالالارىما دارىمايدى، قىزىم مەن جيەندەرىمە كوشەدى»، - دەگەن ەكەن قابان. ونىسى دا اۋليەلىك بوپ شىقتى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اسقان جۇيرىك اقىنى باقتىبايدىڭ تۇسىنە كىرىپ، ارۋاعى سوعان قوناتىنىن، جيەندەرى سارىباس پەن ءسۇيىنبايدىڭ جىر جۇيرىكتەرى بولاتىنىن، قىزى قويانكوزدىڭ ءسوز ۇستايتىنىن ول، ارينە، بىلگەن جوق. ارقانىڭ اقيىعى ءبىرجان سالمەن ايتىسقاندا اقىن سارا:

«قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى،

مىرزاداي ىرگەسى كەڭ ەلدەن شىققان.

كەم بولماس ەشتەڭەدەن مۇنى ۇققان.

بۇل كىسى ءوزى اۋليە، ءارى اقىن،

ءيىسى قازاق بىلەدى ونىڭ اتىن،

وزگەدەن قابەكەڭنىڭ ءسوزى تاتىم»،-دەپ جىرلايدى.

تەگىندە، قاباننىڭ ەل ەسىندە قالعان دانالىق سوزدەرى كوپ. جىراۋ «نە قيىن، نە قىمبات؟»، «دۇنيەدە نە جەتىم؟»، «نە ورتاق جانە نەشە جۇپتى بار؟» - دەگەن سۇراق قويادى دا، ەگجەيلى-تەگجەيلى جاۋابىن ءوزى بەرەدى:

«تۋىپ-وسكەن ەلىڭ قىمبات،

كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات...

جاقسى دوس، جارىڭ قىمبات،

بارىنەن دە ۇيات پەن ارىڭ قىمبات».

«ەل كوڭىلىن كىم اشار؟»، «جىگىت كوڭىلىن كىم اشار؟»، «ۇل كوڭىلىن كىم اشار؟»، «اتتىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟»، «كىم جاقىن؟»، «بىلگەندەردەن عيبرات ال» سياقتى ولەڭدەرىندە ءومىردىڭ سان قىرلارىن، تىرشىلىكتەگى قيلى-قيلى قۇبىلىستاردىڭ ءمانىن اشىپ كورسەتەدى. «باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟»، «باقىت، قايدا باراسىڭ؟» دەگەن جىرلارىندا بولمىستى بيلەپ كەتە بەرەتىن تۇرمىس جايلى، ءومىردىڭ بار شىندىعى تۋرالى تارقاتا كەلىپ، ادامنىڭ ەڭ اردا ءھام ەڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرىن شەندەستىرە وتىرىپ، تەرەڭنەن تولعايدى.

قابان جىراۋ تالاي رەت ايتىسقا ءتۇسىپ، جەڭىمپاز اتانعان. سولاردان بىزگە جەتكەنى– تۇمارشا جانە تاۋتانمەن ايتىستارى.

اسىرەسە، تاۋتان قىزبەن جۇمباق ايتىسىندا ءىلىم-ءبىلىمنىڭ كەنى كەيپىندە، دەگدار دا دانا تۇلعا رەتىندە تانىلادى. ءومىر يىرىمدەرى مەن تىرشىلىك امالدارىن، ءدىننىڭ ساۋالدارىن قامتيتىن جۇمباقتاردى ءدىلمار قىز سۇراق كۇيىندە قويادى دا، قابان ەش مۇدىرمەي، تاپقىرلىقپەن جاۋاپ قاتادى. مۇنى جۇمباق ايتىسىنىڭ «كلاسسيكالىق، ۇلگىلى ءتۇرى» دەمەسكە ءاددىڭ جوق.

كۇللى جەتىسۋدىڭ اقىن-جىراۋلارى ۇستاز، ۇلگى تۇتقان قابىليسا – قابان اقىننىڭ ادەبي مۇراسى بىزگە تام-تۇمداپ قانا جەتكە

نىمەن، وسى قولداعى باردىڭ ءوزى جىر الىبىنىڭ قۇلاشىن كەڭ سەرمەيتىنى، قازاق حالقىنىڭ ءسوز ونەرى مۇراسىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەسى ەكەندىگى داۋ تۋعىزبايدى. بۇرىندارى بەتى اشىلماي، قولدانىسقا كىرمەي قالعان جىراۋدىڭ مۇراسىن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭىندەگى قايتا مازداعان شىراقتاردىڭ ءبىرى دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك.

زامانبەك ابدىشەۆ

جازۋشى، اۋدارماشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

---

قابان جىراۋ

قازاقتا ەستىگەن قۇلاققا بىردەن جاعاتىن ەسىمدەر بار. مۇنداي ەسىمدەردىڭ جاساندىسى، ەلىكتەۋى بىلىنبەيدى. شاماسى، قازاقتىڭ ەشبىر وزگە ەلدىڭ شىلاۋىندا كەتپەگەن، ۇستەم جۇرتتاردىڭ رۋحاني، مادەني ەكسپانسياسىنا ۇشىراماعان، تۇنىق باستاۋداي تازا، ءوز ەركى وزىندە بولعان ازات رۋحىن سەزدىرەتىندىكتەن شىعار.

سونداي ەسىمدەردىڭ قاتارىنا يسلامعا دەيىنگى قازاقتىڭ ءتول ەسىمدەرى دە جاتادى. مىسالى، بورانباي، جىلقىباي، ءبورىباي، باراق، يتەمگەن، اقتايلاق، ت.ب. كىسى اتتارى. تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر بۇتاعى ساحاياكۋتتار ورىس ىقپالىنا ءتۇسىپ، ەسىمدەرى تۇبەگەيلى وزگەرىپ كەتتى. ەكونوميكالىق جانە مادەني وتارلاۋدىڭ ءبىر كورىنىسى حالىقتاردىڭ ءدىنى وزگەرۋى، بيلەۋشى بولۋعا مۇددەلى مىقتى ەلدىڭ ۇستەمدىگىنە باس ءيۋى. جەر بەتىندە كونە تاريحتان ءمالىم، بارشا حالىقتار ءبىرىن-ءبىرى جويدى، ءبىر-بىرىنە ىقپالى ءتيدى، ءبىر-ءبىرىن باعىندىردى، قانى ارالاستى، ءدىنىن ءسىڭىردى. بۇل – قاشىپ قۇتىلمايتىن تاريحي پروتسەسس. جەڭىمپازداردى داتتامايدى دەگەن جازىلماعان زاڭ، ابدەن بەكىگەن قاعيدا اتام زاماننان قالىپتاسقان. بۇل راسىندا ادام تابيعاتى.

ەشقاشان وزگەگە قۇل بولماعان پارسى جۇرتى X عاسىردا ارابتار جاۋلاپ العاندا، شاح سارايىندا فارسي ءتىلىن اراب ءتىلى ىعىستىرىپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ، ەلىن سۇيگەن اۋليە، دانالارى حالىقتىڭ وزىندىك بەت-بەينەسىن، ۇلى رۋحىن ساقتاپ قالار ەپيكالىق پوەماعا تاپسىرىس بەرگەن. مۇنى اۋەلدە داكيكي، ول ولگەن سوڭ فيرداۋسي جالعاپ اكەتتى. الەمدە تەڭدەسى جوق شەدەۆر «شاحنامە» سولاي تۋعان. وپپوزيتسيا، ۇستەم بيلىك پەن بوگدە دىنگە رۋحاني قارسىلىق رەتىندە! مۇنان تەك ادەبيەت پەن مادەنيەت باي ءتۇستى. بۇگىنگى يران – مۇسىلمان ەلى ءارى «شاحنامە» پوەماسى بار باقىت­تى ەل.

ساحالار ەسىمدەرى وزگەرىپ، ءتىلىن ۇمىتا باستاسا، قازاقتار دا سول كەپكە تۇسۋگە از قالعان. قازاقتار مادەني وتارلاۋعا ۇشىرادى، مۇسىلمان دىنىنە ءوت­تى، كەيىننەن انا ءتىلىن دە اقساتا جازدادى. ساحارادا يسلام ءدىنى كۇشەيگەندە قازاق بالالارىنا ارابي، سەميتتىك ەسىمدەر كوپتەپ قويىلا باستادى. قازاقتىڭ قوس دانىشپانى – شوقاننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى مۇحاممەد-حانافيا بولسا، ابايدىڭ شىن ەسىمى يبراھيم. بىراق قازاقتىڭ تۇيسىگىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، ولارعا اپا-اجەلەرى ءسۇيىپ قويعان بالا ەسىمدەرى شوقان مەن اباي بولىپ ماڭگى بەكىپ قالدى! مۇندا ءبىر قۇدايدىڭ شىن قالاۋى جاتسا كەرەك! اركىم وزىنە بەكەم بولۋى – شارت! ءوز اسىلىن ءپىر تۇتپاق  – پارىز!

مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ۇلتتىڭ قۇنارىن بايىتقان، قيىن كەزەڭدەردە قازاقتى دۇشپاننان، جاماندىقتان امان ساقتاپ قالعان رۋحاني قۋاتى ءوز الدىنا. دەمەك، الەم حالىقتارىنىڭ جاراستىقتا ءومىر سۇرۋىنە بولادى ەكەن. قازىرگى ەڭ ءبىلىمدى قازاقتار بىرنەشە ءتىلدى ءبىلۋدى ءجون سانايدى، بىراق، ءوز ءتىلى ۇلىق ەكەنىن بىلەدى. بۇل – قۇدايدىڭ قالاۋى!

قابان جىراۋدىڭ تەكتىك رۋحتى تانىتاتىن ەسىمىنىڭ ءوزى وسى ويلاردى تۋعىزدى. قازاقتىڭ ەركىندىگىن قاسىق قانى قالعانشا قورعاعان قاراكەرەي قابانباي باتىر بولاتىن. ءبىزدىڭ ەل «قابان» ءسوزىن ءسۇيىپ ايتادى. مۇنداي ات­تى كىسىگە كوبىنەسە ىرىلىگىنە، مىقتىلىعىنا قاراپ، قوسالقى ات رەتىندە بەرگەن.

قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلى (1733-1824) جالايىر تايپاسىنان شىققان. بۇل كىسىگە دە تۋعاندا مولدا كىتاپ اۋدارىپ ات قويىپ، ارتىنان ەل وزىنشە اتاپ كەتكەن سياقتى عوي. ول ۋاقىتتىڭ اقىندارى ءارى باتىر، ءارى جىراۋ بولعان، ءوز ەلىنىڭ مەرەيىن وسىرگەن. جىراۋلار جورىقتار الدىندا رۋح كوتەرگەن، ات ۇستىنەن تۇسپەگەن، قارۋىمەن دە، تىلىمەن دە ەل قورعاعان.

قابان جىراۋدىڭ ەلدىك رۋحقا ادالدىعى جىرىنان كورىنەدى. «نە قيىن؟» ات­تى ولەڭدە كۇن استىندا تايتالاس تىنشىماس الەمدە ءار حالىقتىڭ ءوز تەرريتورياسى تۇتاس بولعانىن اڭسايدى. 2,5 عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن اقىننىڭ ۋايىمى ءدال بۇگىنگى كۇندى بەدەرلەپ ايتىپ تۇرعانداي كورىنەدى:

«ارادان شىققان جاۋ قيىن،

تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن.

شىمشىمالى ءسوز قيىن،

جازىلماسا دەرت قيىن،

ىسكە اسپاسا سەرت قيىن.

اقىلىنان اداسىپ،

وزەنگە تۇسكەن ەر قيىن.

قايتارىلماي قالسا،

جاۋعا كەتكەن جەر قيىن».

ەلدىكتى كوپ ايتادى. ەلدىك رۋحقا مەيلىنشە ادال اقىن:

«سونىڭ رەتى كەلگەندەي،

تۇلپارىم سار جەلگەندەي.

قارا ءۇزىپ شىققان قابانمىن،

قالاي دا قالام تەبىرەنبەي.  

جەر ويپاڭى بىلىنبەس،

ەبىن تاۋىپ ءۇي تىكسە.

ەل ويپاڭى بىلىنبەس،

ەلىنە ساي ۇل تۋسا!» - دەيدى.

بىرلىككە شاقىرادى، قيىنشىلىقتا دا، بەيبىتشىلىكتە دە باس قوسا بىلۋگە، ءيسى قازاقتى تاتۋلىققا، مىقتى بولۋعا ۇندەيدى. ولەڭدەرىندە باتالى سارىن مول. ءسوزدىڭ ماگياسىن بىلگەندىكتەن «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىستى» ءپىر تۇتىپ، ەلگە ىزگىلىك ەنەرگەتيكاسىن تارتا بىلەدى.

 «بىرلىك تەربەپ بەسىكتى،

جاۋعا اشپاي ەسىكتى،

قازاق ەلى كوكتەسىن،

شىڭعا شىعىپ كەسىكتى.  

 

ا، قۇدايىم وڭداسىن،

وڭداعاننىڭ بەلگىسى،

كۇن نۇرىنداي ارايلاپ،

باق پەن داۋلەت ورناسىن!  

 

اقسۇڭقار كۇش الىبىڭ،

ارشىندى بولسىن الىمىڭ.

التىن ەرلى اق بوز ات،

استىڭىزدا ارىسىن!  

 

ابىروي بەر، امان ساقتا،

وتتان، سۋدان ساقتا.

قىدىر قولداسىن،

باقىت زامان ورناسىن!»

قابان جىراۋدىڭ ستيلدىك ەرەكشەلىگى سول داۋىردەگى ءسوز ونەرىندە بار ءداستۇرلى ناقىشتاردان تۇزىلگەن. دي- داكتيكالىق قۇنار، ۇلتتىق فيلوسوفيا، باتالى ءسوز، وزەكتى وسيەتكە باي تەرەڭ تەرمە-تولعاۋلارىنان، تاۋتان جانە تۇمارشا اتتى قوس ايەل زاتىمەن ايتىسقانداعى بولمىسىنان سىربازدىعى، تەكتىلىگى، اسىرەسوزگە بەكەر ۇرىنبايتىنى انىق اڭعارىلادى. تاۋتان قىزبەن ايتىسىنداعى تاپقىرلىعى مەن يۋمورى تاماشا.

تاۋتان:

«كوشە-كوشە اۋىلدى كوشە بولار،

ويىنسىز، كۇلكىسىز ەل مەشەۋ بولار.

اقىن بولساڭ، سوزىمە جاۋاپ بەرشى،

توقسان ءيتتىڭ ەمشەگى نەشەۋ بولار؟»

 

قابىليسا:

«ەمشەگىن توقسان ءيتتىڭ بىلەتىندى،

قولىنا كونەك الىپ، ساۋعان بىلەر...»

 

ايتىستاردا سول ءداۋىردىڭ ءداستۇرلى تاڭباسى، جۇمباق ايتىستا قازاق دالاسىنا ەندى تاراي باستاعان عىلىم-بىلىمگە، ءدىني تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىق تانىتۋى بەرىلگەن. ءسوزدىڭ كيەسىن بىلگەندىكتەن قابان جىراۋ ولەڭدەرىنىڭ ءبىر پاراسى ءسوزدىڭ قاسيەتىن حالىققا سىڭىرۋگە ارنالعان.

 

«دۇنيەدە ەشبىر قاتەر جۋىمايدى،

اركىم يە بوپ جۇرسە ءوز اۋزىنا.

باسىنا بالە ادامنىڭ تىلدەن بولار،

سول تىلدەن ۇرىنادى ءسوز داۋىنا.

ءار ادام ءوز اۋزىنا يە بولسا،

قىزىردىڭ جولىعادى قورعاۋىنا.

كەيبىرەۋ ايتار ءسوزىن بىلە المايدى،

تۇسەدى سول ءسوزىنىڭ تورلاۋىنا.

قونباسا كەي ادامعا باقىت قۇسى،

قۇر ءتىلدىڭ بولا ما ەكەن زورلاۋىنا.

ادامعا ادەيىلەپ اجال كەلسە،

قاراماس اتتانى مەن ويبايىنا...»

 

قابان جىراۋدىڭ ءدىني سارىنداردى دا بىلگەنى ايقىن. مىسالى، ءبىر ايتىستا ول ءسۋفيزمنىڭ ميستيكالىق تابيعاتىن تانىپ، ءبىر سوزبەن بۇلتارتپاس انىقتاما بەرگەنى قايران قالدىرادى: «سوپىلار قۇداي ءۇشىن جان قينايدى». سوندىقتان بولار، ونىمەن ايتىسقان تاۋتان قىزدىڭ قابان جىراۋعا بەرگەن باعاسى كوڭىلگە بەك قونىمدى:

«ءبىر كەلگەن دۇنيەگە اۋليەسىز،

قابىليسا اتاندىڭ قىدىر دارىپ.

ءوتىنىپ سىزدەن جاردەم سۇراپ تۇرمىن،

بۇل تاۋتان قىزىڭ تىنسىن باتاڭدى الىپ».   

ايگۇل كەمەلباەۆا، جازۋشى، ادەبيەت­تانۋشى، كينودراماتۋرگ

---

جىراۋلىق ءداستۇردىڭ تۋىن بيىك كوتەرگەن اقىن

قابان جىراۋ (قابىليسا اسانۇلى) عۇمىر كەشكەن ءداۋىر قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ كۇردەلى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى ەدى. بۇل كەزدە بۇكىل قازاق جەرى جوڭعارلاردىڭ قۇرساۋىندا جاتتى. ۇلى جىراۋدىڭ كوز الدىندا ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ، بىتىراپ جاتقان قازاق حاندىعى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيىلىپ، جوڭعاردىڭ ۇستەمدىگىنە كۇيرەتە سوققى بەردى، بىرنەشە سۇراپىل سوعىستار ءوتتى، ەل ومىرىندە ساياسي-الەۋمەتتىك ءتۇبىرلى وزگەرىستەر بولدى. ال، تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە الىپ كەلەتىن الماعايىپ كەزەڭدە عۇمىر كەشكەن ۇرپاقتىڭ ءومىرى قاشان دا كۇردەلى. قابان اقىن سەكىلدى ۇلى تۇلعالاردىڭ تاعدىرى ايرىقشا شيەلەنىستى بولعانى بەلگىلى. سوعان قاراماستان، جىراۋ ءوزىنىڭ تۋا ءبىتتى بولمىس-بىتىمىمەن، ءبىرتۋار تابيعاتىمەن ءوز زامانىنىڭ ايتۋلى تۇلعاسىنا اينالا ءبىلدى. ەسكىدەن جەتكەن دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، «ءوز ءداۋىرىنىڭ ەرەن تۇلعالارىمەن بىرگە تىزە قوسىپ، ەلدىك ءۇشىن زور بەلسەندىلىك تانىت­تى. بۇيداسىز بوسىپ، جۇيدەسىز شاشىراپ كەتكەن حالىقتىڭ باسىن قوسۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. تولە بيمەن قاتار داۋ شەشىپ، بۇقار جىراۋمەن ۇزەڭگى قاعىستىرا كۇي كەشتى. ابىلاي سۇلتانمەن بىرگە ءبىر ساپتا تۇرىپ سوعىسىپ، قاپىلىستا جاۋ قولىنا دا ءتۇستى». بىراق، رۋحى سىنبادى، جىگەرى جاسىمادى. ەرتتەۋلى اتتىڭ ۇستىندە، ەگەۋلى نايزا قولىندا، ەلدىكتىڭ ۇرانىن سالدى. اسىرەسە، الاشتىڭ باعىنا تۋعان ابىلاي سۇلتاننىڭ ابىرويىن اسىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ءتورت قاقپالى تۇركىستاننىڭ كيەلى تورىندە ارۋاقتى ەردى اق بوز اتقا قوندىرىپ، بارشا قازاقتىڭ حانى بولىپ سايلانۋىنا كوپ كۇش جۇمسادى. ءسويتىپ، كوگىمىزدە الاشتىڭ اق تۋىن جەلبىرەتۋدە وراسان كوپ تەر توكتى.

جىراۋدىڭ:

«كيىك قايدا وينايدى،

تاۋدا تارعىن بولماسا؟!

بالىق قايدا وينايدى،

بالدىرلى سۋ بولماسا؟!

بۇلعىن قايدا وينايدى،

بۋىلدىر سۋ بولماسا؟!» - دەپ، تەبىرەنە تولعايتىنى وسى كەز. سەبەبى، ول داۋىردە جىراۋلار جىر تولعاپ، جۇرتتىڭ الاڭ كوڭىلىن اۋلاۋمەن عانا شەكتەلمەگەن، حالىقتىڭ رۋحاني كوسەمى رەتىندە قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىراتىن قايراتكەردىڭ دە مىندەتىن اتقاراتىن. ءارى اقيىق اقىن، ءارى ءور دە وجەت مىنەزدى باتىر، ءارى سوزىنە ەلدى ۇيىتا بىلگەن كوسەم بولعان قابان جىراۋ قوعام قايراتكەرى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق ءسوز ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە عۇمىرىن ارناپ، وسى باعىت­تاعى ءىرى تۇلعاعا اينالدى.

نەبىر جان الىسىپ، جان بەرىسكەن كەزەڭدەردە ول حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەدى، قۇداي بەرگەن بولمىسىنان ەش تانبادى. تايساقتاۋدى بىلمەدى. بۇل – ونىڭ جالپى اقىندىق تابيعاتىنىڭ شىنايىلىعىن، وت پەن جالىننان جارالعانداي ايرىقشا ايبىندىلىعىن ايقىندايدى. بۇل مىنەز تەك داڭعايىر تالانت­تاردىڭ عانا جاراتىلىسىنا ءتان قاسيەت­ ءھام ونىڭ بويىنداعى ۇلت رۋحىنىڭ ساۋلەسى ەدى. السىزگە بولىسۋ، ءالدىنى ادىلدىككە شاقىرۋ قابان جىراۋ شىعارماشىلىعىنىڭ باستى كرەدوسى بولدى. ەلدى تيتىقتاتقان، بىرلىگىن ىدىراتقان بەرەكەسى جوق ىسكە كۇيزەلگەن اقىن وعان قارسى كۇرەستەن، جىر سەمسەرىن سىلتەۋدەن جالىققان جوق. اقىننىڭ مىنا ءبىر شۋماعىنا زەر سالايىق:

 

«بۇل دۇنيەدە نە جەتىم؟

ساناي بەرسەڭ كوپ جەتىم.

ۇيرەك، قازى بولماسا،

ايدىن شالقار كول جەتىم.

ەلى قاپتاپ قونباسا،

بەتەگەلى بەل جەتىم.

ۇلىعى ءادىل بولماسا،

بولادى بايتاق ەل جەتىم.

ءوز اقىلى بولماسا،

ايتقان تىلگە كونبەسە،

ۇقپاسقا ايتقان ءسوز جەتىم.

زامانداسى بولماسا،

جاستىڭ قالسا ىشىندە

كاريا بولار، سول جەتىم.

جامان بولسا العانىڭ،

قاتارىڭنان قالعانىڭ.

الىپ تۇرسا بەتىڭنەن

ءومىرى بولار ەر جەتىم.

كورگەنى بار قىپشا بەل

جامانعا بارعان – سول جەتىم!»

تۋمىسىنان زەيىندى، العىر، زامانا تىنىسىن، ءومىر دامۋىن تامىرشىداي تاپ باسىپ تانىعان قابان قازاقتىڭ اقىندىق جانە جىراۋلىق ونەرىنىڭ قازانىندا قايناپ، اۋىز ادەبيەتىنىڭ كاۋسارىنان سۋسىنداپ، جىراۋلىق ءداستۇردىڭ تۋىن بيىككە كوتەرە ءبىلدى. ول ءوز حالقىنىڭ ءسوز ونەرىنىڭ ۇستاحاناسىندا قورىتىلىپ، شىڭدالدى، تۋعان توپىراعىندا توپ جاردى.

كونەكوز، كارىقۇلاقتاردان بىزگە جەتكەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قابان جىراۋ كەڭ تىنىستى، سان قىرلى تالانت يەسى بولىپتى. اگاراكي، اقىن ون سەگىز مىڭ عالامدى ءبىر ماقامداپ كەتسە، بىرنەشە كۇنگە دەيىن توقتاماي تولعايتىن ەرەكشە قۋاتقا يە ەكەن. باتىرلار داستاندارىن كوپ ءبىلىپتى. ونى جىراۋدان قالعان مۇرالار دا دالەلدەيدى. قازاقتىڭ اقىندىق ونەرىنىڭ قايماعىن ساقتاعان ونىڭ شىرايلى جىرلارىنىڭ جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى دە سان ءتۇرلى. ول بىردە، ەپيك اقىن بولسا، ەندى بىردە، تەرەڭ تولعاۋلى فيلوسوفيالىق يىرىمدەردىڭ جەتەگىندە كەتەدى، كەلەسىدە تىڭدارمان ساناسىنا دانىشپان كەيىپتە ساۋلە تۇسىرەدى:

 

«ارعىماق سايلاپ نە كەرەك،

ارتىنان جىنى كەتكەن سوڭ.

اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

اڭدىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ», – دەيدى.

نەمەسە:

«بارلى، بارلى، بارلى تاۋ،

باسى ەسەننىڭ – دەنى ساۋ.

ۇيىقتاساڭ – قاباق جاۋ،

جارىتىپ ىشپەسەڭ – تاماق جاۋ،

جىرتىق ۇيگە – تامشى جاۋ،

ارىق اتقا – قامشى جاۋ...»

ال، ەندى ايتىس ونەرىندە ساقتالعان سان دۇنيەلەرى ءتىپتى سۇبەلى دەۋگە بولادى. قىزبەن جىگىت ايتىسى، جۇمباق ايتىستارى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن قىزىقتى.

قابان جىراۋ قاي جەردە، قانداي شەشۋشى ساتتە بولماسىن حالىقتىڭ قامىن جەپ، سويىلىن سوققان تۇلعا. ول سوڭىنان ەرگەن حالىقتىڭ ءارى اقىنى، ءارى باتىرى، ءارى اقىل قوسار قامقورشىسى بولا بىلگەن. قاي كەزەڭدە بولسا دا جۇرت اردا اقىندىعى مەن شىڭعىرعان شىندىقتى ايتقان تازالىعى ءۇشىن قۇرمەت­تەگەن. اعايىندى الالاماي، اۋىزبىرشىلىككە شاعىرعانى ءۇشىن قادىر تۇتقان. قابان جىراۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا قول باستاپ، جاۋعا قارسى شاپسا، بەيبىت زاماندا ەلىنە قامقور بولا ءبىلدى. حالىق ونى «اۋليە» دەپ توبەسىنە كوتەردى. ويتكەنى، ول ءار ولەڭىندە حالقىن بىرلىككە، ىنتىماققا باقتى. ۇلى اقىننىڭ مىنا ءبىر عيبرات­تى جولدارىنا نازار اۋدارايىق:

 

«اتا-انانىڭ قادىرىن،

بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

اعايىننىڭ قادىرىن،

جالالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

بالالىقتىڭ قادىرىن،

سانالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

اسىل مەنەن جاسىقتى،

باعالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

بوستاندىقتىڭ قادىرىن،

جابىلعاندا بىلەرسىڭ.

قالتاڭداعى اقشاڭدى،

قاعىلعاندا بىلەرسىڭ...»

كورىپ وتىرعانىمىزداي، قابان جىراۋ ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىرىندەگى ەڭ ەلەۋلى دەگەن جايلاردان سىر قوزعاپ، ايتىس ۇستىندە قارسىلاسىنىڭ مىسىن باسۋ ءۇشىن تاريحي تۇلعالاردى العا تارتۋمەن شەكتەلمەگەن. اعايىن اراسىنداعى تاتۋلىقتان باستاپ، ءومىر فيلوسوفياسىن شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالدىرىپ وتىرعان. بۇل – اقىن دۇنيەتانىمىمىنىڭ تۇتاس باعىتى مەن باعدارى. بۇل ءسوز – ۋاقىت ءوتىپ، زامان قالاي قاراي قۇبىلسا دا، قوعام قالاي وزگەرسە دە ءوز ءمانىن جويماي، قايتا كۇن وتكەن سايىن اسقاقتاپ، بيىكتەي بەرەتىن ناعىز ابىزدىڭ ءسوزى. وكشەباسار ۇرپاعىنا قالدىرعان وسيەتى. بۇل وسيەت ءسوز بۇگىن دە ءوز ماڭىزىن جوعالتقان جوق، ەرتەڭ دە جوعالتپايدى. بۇل امانات – قازاق جۇرتىنىڭ بيىك مۇراتتارىنىڭ ءبىرى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، قابان جىراۋدى بۇل سياقتى تولايىم تولعاۋلارى، ورنەكتى وسيەت ولەڭدەرى مەن وزەكتى جىرلارى، ءتۇرلى تاقىرىپتاعى ايتىستىڭ ۇلگىلەرى ىرگەلى ادەبيەتىمىزدىڭ سۇبەلى مۇراسى.

ءوز ءداۋىرىنىڭ اقىل-ويىنىڭ كوكجيەگىن مەيلىنشە كەڭەيتكەن اقىن بۇگىنگى ۇرپاعىمەن دە توننىڭ ىشكى باۋىنداي تولىق ۇندەسىپ تۇر. دەمەك، ءبىز بۇگىن رۋحىنا تاعزىم ەتىپ وتىرعان قابان جىراۋ كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس، حالىق تاعدىرىمەن تامىرلاس، قازاق تاريحىنىڭ تولعاۋىن بابىنا كەلتىرىپ جىرلاعان ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز.

بولات شاراحىمباي، اقىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، ا. ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

---

ورازادا تۋعان وي

(قابىليسا جىراۋ شىعارمالارى

جايلى وي-تولعامدار توپتاماسى)

                                                              «...حاق جولىندا ءجۇرىڭىز،

                                                                پاك بولادى ءدىنىڭىز!»

 قابىليسا اسانۇلى

I

«ءتىل – بۇلبۇل، اقىل – داريا، كوڭىل – جۇيرىك»

قابىليسا بابامنىڭ سارقىلماس قازىناسىنان تاعى ءبىر سىباعا ۇسىنباقپىن. بۇعان دەيىن دە جان-دۇنيەمە رۋحاني ازىق، بولاشاق باعدارىما تەمىرقازىق ەتىپ كەلە جاتقان بابا مۇراسى عوي. ءدال وسى ورازا ايىندا قايتادان ورالىپ، وي ورامدارىن ورتاعا سالىپ، ءار سوزىنەن عيبرات الىپ، ارمان مەن جالعاننىڭ اراسىندا جانتالاسىپ ءوتىپ جاتقان ءومىرىمىزدى كوڭىلىمىزدىڭ تارازىسىنا تارتىپ، وزىمىزدەن ءبىر ءسات ەسەپ الىپ قويعاننىڭ ەش ارتىقتىعى بولماس دەپ شەشتىم.

 

«ازىراق ءسوز سويلەيىن اۋىزعا الىپ،

تىڭداسا جۇرتتىڭ ءبارى

                             قۇلاق سالىپ.

وپاسىز دۇنيەگە كوزىم

                                  جەتپەي وتىر،

الاقتاپ جان-جاعىما

                                    قايران قالىپ».

ال، اردا كوڭىل وقىرمانىم، بابانىڭ جىر-جاۋھارىن اۋىزعا الىپ، ءبىر ۇيقاسپەن ورىلگەن ولەڭىنىڭ بىرەر شۋماعىن ارقاۋ ەتىپ، ازىراق ءسوز سويلەيىن دەپ وتىرمىن. «تىڭداماعان ءسوز –  جەتىم» دەگەن ەلدىڭ ۇرپاعىمىز عوي. زەردەلى پەيىلىڭىزبەن زەيىن قويىپ، مەنىڭ جازىپ وتىرعان دۇنيەم بولعانىمەن، دانا بابام ايتقان اسىل ءسوز دەگەن سەنىممەن تىڭداعانىڭىزدى قۇپ كورەمىن. جاۋعا شاپسا قول باستاعان، داۋعا تۇسسە ءسوز باستاعان اۋىزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى بابامىزدىڭ كورگەنى دە كوپ، كوڭىلگە تۇيگەنى دە تەلەگەي تەڭىز ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەڭ باستى باقىتى، جالعاننىڭ قىزىعىنا الدانباي، قۋ دۇنيەنى مالدانباي، ادىلدىكتى تۋ ەتىپ، اقيقات­تىڭ جولىن تاۋىپ، اللاسىن تانىپ وتكەندىگى. وعان بار مۇراسىن اقتارماي-اق، وسى ماقالامدا مىسالعا العالى وتىرعان ءتورت-بەس شۋماق ولەڭنىڭ توڭىرەگىندە كوز جەتكىزەسىز. بابام ايتقانداي، وپاسىز دۇنيەگە كىمنىڭ كوزى جەتكەن دەيسىز؟ جۇرەگىندە يمانى ساقتالعان، تىلىندە كاليماسى جاتتالعان تاقۋا جىراۋدىڭ ءوزى مىنا ءومىردىڭ ۋىسقا تۇرماس، سۋسىپ تۇسەتىن قۇمداي وتە شىعارىنا قايران قالىپ وتىرسا، قۇدايىمەن ءىسى جوق كوپ پەندەنىڭ ءحالى نە بولماق؟ ايتىپ وتىرعان كوپ پەندەنىڭ قاتارىندا ءوزىم دە بارمىن. سوندىقتان ۇلى جاراتۋشىنىڭ الدىنا بارعاندا شىنىمەن دە ەكى كوزىم الاقتاپ، قىزىل ءتىلىم سالاقتاپ تۇرماۋىم ءۇشىن قابىليسا جىراۋدىڭ ناسيحاتىنان ءنار الۋدى ءجون سانادىم. تاتىمدى ويدان ءسىز دە تاعىلىم الا وتىرىڭىز.

«ءتىل – بۇلبۇل، اقىل – داريا، كوڭىل – جۇيرىك،

شىعادى شەشەنىڭنەن ءسوز تالدانىپ.

قۇدايىم ءوز راحىم ايلاماسا،

جان ساقتار عارىپ پەندە قايدا بارىپ؟»

شىندىعىندا سۇيەگى جوق ءسۇيىر ءتىل سۇيرەڭدەگەندە «سامارقاندى سۋ الدى» عىپ جىبەرەدى. ون كۇنانىڭ توعىزىن موينىڭىزعا ءىلىپ قانا قويماي، وزىڭە جەڭىل بولعانمەن، وزگەگە اۋىر زىلدەي اسەر ەتەتىن كۇشكە يە دە بولا الادى. ءسويتىپ، ماحشاردا ءوز ءتىلىڭ ءوزىڭنىڭ دۇشپانىڭا اينالىپ شىعا كەلمەك. ەندەشە، بابامىز نەگە ءتىلدى بۇلبۇلعا تەڭەپ وتىر. بۇلبۇل – مىڭ قۇبىلتا سايراعاندا قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن ءۇنى دە، ءوزى دە ادەمى قۇس ەمەس پە؟ اقيقاتىنا جۇگىنسەك، جىراۋدىڭ جىرىنداعى ءتىل – ەكى ەلى اۋىزعا ءتورت ەلى قاقپاق قويىپ، ارەڭ توقتاتاتىن سۋماڭداعان ەمەس، حاقتى ۇلىقتاپ، اقتى اق دەپ باعالاپ، اقيقات­تى ايتقاندا بۇلبۇلشا سايراپ، جانىڭدى راحاتقا بولەيتىن ءتىل ەكەن. تۇسىنگەن جانعا «ءتىل – بۇلبۇل» وسى بولسا كەرەك.

ەندى، كورىنگەنگە كوز سالدىراتىن ارسىز كوڭىل، اق قاراسىن اجىراتپاي جاتىپ، باسىڭدى تاسقا سوقتىراتىن جۇيرىك كوڭىل – قاي كەزدە ادامدىق پەن ارامدىقتى سارالاپ بەرەتىن تارازى-كوڭىلگە اينالادى. بۇل ساۋالعا دا جاۋاپتى بابامىزدان تابامىز. اقىل – داريادان سۋسىنداعاندا عانا ءتىلىڭىز بال، كوڭىلىڭىز باستاۋداي ءمولدىر بولماق. وسىنداي ءتىلى تۋراشىل، كوڭىلى تۇنىق ادام عانا قۇدايدىڭ راحىمىنان قۇر قالمايتىنى راس. ال، قۇداي تاعالا ءوزى راحىم ەتپەسە، عارىپ پەندە شىنىمەن دە قايدا بارىپ جان ساقتاماق؟! وسىنى پەندە بالاسى بىلمەيدى ەمەس-اۋ، بىلەدى. بىراق نەگە سەلت ەتپەيدى جۇرەگى؟! ويلاپ كورىڭىزشى، تاسقا اينالعان جۇرەكتى قۇدايدان قورقۋ ارقىلى عانا جۇمسارتپاساق، باسقا ايلا بار ما؟ ايتىپ كەلمەيتىن اجال الدىڭنان شىعا كەلگەندە جانىڭدى، القىمىڭنان سۋىرىپ الۋعا ءازىر ازىرەيىل پەرىشتە قۇدايىم راحىم ايلاسا عانا شىبىن جانىڭدى ورنىندا قالدىرادى. ءولىپ-تىرىلگەندەي سويلەدى دەمەڭىز، بابامنىڭ ءسوزىن ايتىپ وتىرمىن.

«دۇنيەنىڭ وپاسىزىن ءبىلىپ تۇرىپ،

قىلمايمىز حاق بۇيرىعىن

                                مويىن سالىپ.

ءبىر كۇنى اجال جاقىن كەلگەن كەزدە،

مال-پۇلىڭ جانىڭىزدى قالمايدى الىپ».

اقىل-ەسى دۇرىس ءتىرى پەندە قانشاما جاقىنىنان ايىرىلىپ، دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعىنا كوزى جەتىپ كەلە جاتسا دا، وسى قازا ءبىر كۇنى مەنىڭ دە باسىما كەلەدى-اۋ دەپ ويلانا قويمايدى-اۋ. ءولىمنىڭ حاق ەكەنىن ەسكەرتە باستاساڭ، قۋ ءناپسى قالاي، قويسىن با؟ «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس»، - دەگەن، دۇرىس سويلە»،- دەپ شوق باسىپ العانداي شورشىپ كەتەدى. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق» ەكەنىن ەسكەرگىسى دە كەلمەيدى. جانىمىز ءتاتتى بولعانمەن، وپاسىز دۇنيە ءبىر كۇنى وپىق جەگىزەتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ، حاق بۇيرىعىن ورىنداماسقا شارامىز دا جوق-اۋ. حاقتىڭ بۇيرىعى ءالسىز پەندەگە تاۋ قوپارتىپ، تاس تاسىتۋ ەمەس قوي. ءبىر قولىمىزدىڭ ساۋساعىمەن عانا ولشەنگەن بەس پارىزىمىزدى تولىق اتقارساق جەتىپ جاتىر عوي. ناپسىمىزگە الدانىپ، ءازازىلدىڭ جەتەگىندە كەتسەك، بابام ايتقانداي، «اجال جاقىن كەلگەندە» جالعان دۇنيەدە جاراتقاننىڭ جامالىن كورسەتۋدەن توسقان مال-پۇلىمىز جانىمىزدى الىپ قالمايتىنىن ەسىمىزدەن شىعارمايىق. ول ءۇشىن قابان جىراۋ بابامنىڭ اسىل قازىناسىن وقىڭىز، ساناڭىزعا توقىڭىز، الدامشى ومىرگە الدانباي اينالاڭىزعا ەكى قاراپ، ءبىر شوقىڭىز. سوندا عانا اللا الدىنا بارعاندا ەسەبىڭىز تۇگەل، ەڭسەڭىز بيىك بولادى.

«ەر-ايەل ھاممامىزعا يمان – پارىز،

جاراتقان ءبىر اللانى ەسىڭە الىپ.

ءبىر اللا يمانىڭدى ءناسىپ ەتسە،

ىشەرسىڭ حاۋزى كاۋسار سۋىن قانىپ».

پەندە بالاسىنىڭ قاتەلىگى يماندى ولگەن ادامعا عانا كەرەك دەپ توپشىلاۋىندا بولىپ تۇر-اۋ. ءبىر ادامنىڭ جاماندىعىن كورگەندە «يمانسىز نەمە ەكەن» دەپ كوڭىلىمىز قاراداي قالعانىمەن، سول «يماندى» جالعاننان كوشكەن ادامنىڭ «جولداسى بولسىن» دەپ، سوعان عانا تەلىپ جاتاتىنىمىز نەسى ەكەن؟ يمان دەگەن اۋەلدە ءبىر اللاعا دەگەن سەنىم ەمەس پە؟ ال يمانسىز – قۇدايسىز دەگەن ماعىنانى بىلدىرمەي مە؟ «قۇدايسىز قۋراي سىنبايتىنىن» بىلگەن قازاق ۇلى جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىنە دە ەش كۇمانسىز سەنگەن جۇرت ەمەس پە؟ سەنگەن ەكەنبىز، ەندەشە، نەگە بۇيىرعانىن ورىنداپ، تىيىل دەگەنىنەن تىيىلماسقا؟ قابان بابام مىنا جولداردى ات ءمىنىپ، شاپان كيۋ ءۇشىن جازباعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. يمان اللانى ەسكە الۋ ارقىلى جۇرەككە بەكيتىنىن، ونداي جاننىڭ دۇنيە تىرشىلىگىندە ديدارى شۋاقتى بولاتىنىن، ناتيجەسىندە كاۋسار بۇلاعىنان ءدام تاتىپ، باقي ومىردە جۇماق باقشاسى ماڭگى تۇراعىنا اينالاتىنىن ۇمىتپايىق!

«بىلمەسەك يمان، يسلام ۇيرەنەلىك،

بولادى ءپاس كوڭىلىڭ شامداي جارىق.

ماقلۇقات­تىڭ كەيبىرەۋى كوزگە ىلىنبەس،

قيسابى بارشاسىنىڭ اللاعا انىق.

قيساپسىز قۇرت-قۇمىرسقا، شىبىن شىركەي،

اللاعا جالبارىنار ەسىنە الىپ».

دامىعان زامان، جاڭا قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىپ، ءبىر اللانىڭ بارلىعىنا كۇمانمەن قارايتىن، ءتىپتى سەنبەيتىن دە پەندە بار. ءدىنى باسقا، ءتىلى بولەك جۇرت بىلاي تۇرسىن، وسى سوراقىلىق ءوز قازاعىمىزدىڭ ىشىنەن شىعىپ جاتقانى اششى دا بولسا اقيقات. بۇگىنگىدەي عىلىمنىڭ سىرى اشىلماق تۇگىلى، قاعاز بەن قالام قات بولعان داۋىردە ءومىر سۇرگەن قابىليسا بابامنىڭ ءوزى «بىلمەسەك ۇيرەنەيىك» دەيدى. يسلامنان ءنار العان يمان قاراڭعى قاپاس كەۋدەڭدى نۇرعا بولەپ، ءپاس كوڭىلىڭدى شامداي جارىق قىلاتىنىن ايتادى. مىناۋ عالامداعى جاراتىلىستىڭ ءبارى، ءتىپتى، سولاردىڭ ىشىندە كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس ماقلۇقاتتىڭ ارقايسىسى ءوز تىلىندە اللانى ەسكە الاتىنىن دانا بابام نەگە سۇيەنىپ ايتتى دەرسىز؟ ارينە، اللانىڭ كالامى قاسيەتتى قۇران كارىمنەن الىپ وتىر. «جەتى كوك جانە جەر، سونداي-اق وندا بولعاندار اللانى پاكتەيدى. ونى پاكتەپ، ماقتامايتىن ەشنارسە جوق. بىراق سەندەر ولاردىڭ تاسبيحتارىن (پاكتەۋلەرىن) تۇسىنە المايسىڭدار. شىنىندا اللا وتە جۇمساق، اسا جارىلقاۋشى» (يسرا سۇرەسى، 44 ايات). اقيقاتىندا ادام بالاسى ماقلۇقاتتىڭ اللانى قالاي زىكىر ەتىپ، پاكتەپ جاتقانىن تۇسىنە المايتىنى راس. بىراق اقىل يەسى رەتىندە ءبىز قۇرانعا جۇگىنەمىز، سوعان سەنەمىز. وسىدان-اق قابىليسا بابامىزدىڭ بىزگە قانداي قازىنا قالدىرىپ كەتكەنىن باعامداي بەرىڭىز.

«عالامدا ون سەگىز مىڭ جان-جانۋار،

اجالدان قۇتىلا ما ءبىرى قالىپ.

اقىرى دۇنيە شىركىن جولداس ەمەس،

قىلماڭدار تاكاپپارلىق مويىنعا الىپ».

الدىڭعى ەكى جول دا اياتتىڭ قازاقشا ماعىناسىن بەرىپ تۇر. اللانىڭ ادامزاتقا جىبەرگەن كىتابىندا: «كۇللى جان يەسى ءولىمنىڭ ءدامىن تاتادى» ء(الي-يمران سۇرەسى، 185 ايات) دەگەن. مىنا جارىق دۇنيەنىڭ جامالىنان ادام عانا كەتەدى دەگەن جوق. كۇللى جىبىرلاعان جاننىڭ ءبارى ءولىم قۇشاتىنىن ەسكەرتەدى. دانا بابام سول ەسكەرتۋدى قازاقى قالىپقا سالىپ، جانىنا جاقىن جىر جولدارى ارقىلى ۇعىندىرىپ وتىر. تاكاپپارلىق قىلماڭدار دەسە دە، بابانىڭ ءسوزىن بالانىڭ اڭگىمەسىندەي كورىپ، قۇلاعىمىزعا ىلگىمىز كەلمەيدى. جاقىنىمىزدان جات قىلىپ، اعايىنىمىزبەن ارازداستىراتىن دۇنيەنىڭ ماڭگى جولداس ەمەستىگىن بىلسەك تە، تاعدىرعا بويۇسىنعىمىز كەلمەيدى. ءار بارعان جانازامىزدا يمامنان ءجيى ەستيتىن ناسيحاتقا تاعى ءبىر زەر سالىڭىزشى. «ادام ومىردەن وتكەندە وزىمەن بىرگە قابىرگە ءۇش نارسەسى بارىپ، بىرەۋى قالادى دا، ەكەۋى قايتادى. قايتاتىن ەكى نارسەسى – مال-دۇنيەسى مەن اعايىن-تۋىسى. ال قابىردە قالاتىنى تىرشىلىكتە جاساعان جاقسى، جامان امالى»، – دەيدى. وسىنى ەستىپ، ماڭگى جولداس بولمايتىنىن بىلە تۇرا دۇنيەنى سونشالىق جاقسى كورەتىنىمىز نەسى ەكەن؟! ءاي، پەندەلىك ءومىر-اي! بالكىم، بابادان قالعان جىر-بۇلاقتان قانا ىشپەگەندىكتەن دۇنيەگە شولدەپ تۇراتىن شىعارمىز.

«دۇنيەدە مىڭ جاساساڭ كەتەر كۇنى،

بولمايسىڭ ءشاي ىشكەندەي ابدەن قانىپ.

بارشاڭىز ولمەي تۇرىپ قۇلشىلىق قىل،

بولعاندا تۋماق سۇننەت، ولمەك انىق».

نە دەگەن ولشەم؟! بۇل دا اقيقات. قامشى سابىنداي قىسقا عۇمىر، بەس كۇن جالعان ءومىر. كورگەنىمىز جالعان، كورمەگىمىز ارمان دۇنيە. مىنە، مىڭ جىلىڭىزدىڭ قازاقى ولشەمدەگى ۇزاقتىعى. ادامزات قاۋىمىندا ەڭ ۇزاق جاساعان نۇح پايعامبار 950 جىل ءومىر ءسۇرىپتى. سول پايعامبار جايلى قيسسادا ءبىر ادام: «وسىنشا جىل ءومىر ءسۇردىڭىز. مىنا جارىق دۇنيە قانداي ەكەن»، دەپ سۇراعاندا: «مىنا دۇنيە ۇلكەن ءبىر ساراي عانا سياقتى. ءبىر ەسىگىنەن كىرىپ، ءبىر ەسىگىنەن شىعىپ بارا جاتاسىڭ»، – دەپتى. «ادامنىڭ مىنا جالعانداعى مىڭ جىلى اللا الدىنداعى ءبىر ساعاتقا عانا تەڭ» – دەيدى شاريعاتىمىزدا.

قۇداي تاعالا قۇراندى بىلگەن قۇلىنىڭ زەيىنىن اشىپ، اقىل-ويىن كەمەلدەندىرىپ قويادى ەكەن عوي. ايتپەسە، مىڭ جىلدىق عۇمىردىڭ قازاقى ولشەمدە قانىپ ىشكەن شايىڭدەي بولمايتىن قىسقا ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا الار ما ەدى؟

بابا ءسوزىن تۇيىندەي كەلە تۇسىنگەنىم، ادام بالاسى ءۇشىن ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىنداعى مىڭ جىلدىق عۇمىردىڭ راحاتى – ءوزىن جاراتقان قۇدايىنا قۇلشىلىق جاساۋ عانا ەكەن عوي. نە بولسا سوعان قىزىقتىرعان جالعان دۇنيە-اي!

II

«وسەك ءسوزدى ەلەمە»

ەستە جوق ەسكى زاماندا ەمەس، ءۇش عاسىردىڭ الدىندا عانا ءومىر سۇرگەن ۇلى دالانىڭ دارا ءدىلمارىنىڭ ءبىرى قابىليسا جىراۋ بابامىزدىڭ ارتىندا قالىڭدىعى پىشاقتىڭ سابىنداي عانا جىر جيناعى قالىپتى. سول قۇندى دۇنيەنى وقىپ وتىرساڭىز – ادالدىق پەن قاراۋلىقتى، ادامدىق پەن ارامدىقتى تارازىلاپ، قۇداي تاعالانىڭ ءاۋ باستا كوركەم ەتىپ جاراتقانىنداي ءومىر ءسۇرۋدىڭ شىراعىن قولىڭىزعا ۇستاتىپ جىبەرەدى. ول شىراق ءسىزدى ايسىز قاراڭعىدا باعىتىڭىزدان جاڭىلدىرماي، دىتتەگەن جەرىڭىزگە جەتكىزەتىن تەمىرقازىقتاي جول كورسەتىپ تۇرادى. ول شىراق ءسىزدىڭ قاراڭعى قاپاستاي كەۋدەڭىزدى نۇرعا بولەپ، جان دۇنيەڭىزدىڭ شۋاعىن جانارىڭىز ارقىلى اينالاڭىزعا شاشىپ، ماڭايىڭىزدى جىلىتا الاتىن كۇشكە يە ەتەدى. ول شىراقتى قولىڭىزعا الساڭىز، ادامدىقتىڭ اۋىلىن شىنايى اڭساعان مىڭداعان جۇرەكتى سوڭىڭىزدان ەرتە الاسىز. قادىر مىرزا ءالى اعامىزدىڭ: «ءبىزدىڭ تاريح – ول دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراقتاعى»، - دەگەنىندەي، قابىليسا بابامنىڭ بىزگە جەتكەن امانات جىرى دا جۇپ-جۇقا بولعانىمەن، وقي باستاساڭىز، الىپ مۇحيت­تاي سارقىلمايتىن اسىل مۇرا ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. ەندەشە، سول تەلەگەي تەڭىزگە بىردەن سۇڭگىپ كەتپەي، تامشىداي عانا ءدامىن تاتىپ كورەيىك.

القيسسا، ءسوزىمدى تامسانا ايتىپ وتىرعان قابان جىراۋ بابامنىڭ ۇرپاعىنا قالدىرعان وسيەت جىرىمەن جالعاستىرايىن. سىدىرتىپ وقىپ شىقپاي، ءار تارماعىنا ەكى قاراپ، ءبىر شوقىپ، ءار جولىن ساناڭىزعا توقىپ، ساباق الا وتىرىڭىز.

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە!

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە!»

قۇداي-اۋ، بار-جوعى سەگىز-اق جول ولەڭدە سەگىز قيىر شارتاراپتى مەكەندەگەن ادام بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى تۇر عوي. ءسوزى ءتۇزۋ ادامنىڭ ءوزى دە ءتۇزۋ كەلەتىنى راس. ياعني، دانانىڭ ءتىلىن العان بالانىڭ وسەك ءسوزدى ەلەمەيتىنى، جاقسى سوزگە ءۇيىر بولاتىنى دا شىندىق. «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەگەن اتالى سوزگە ارقا سۇيەسەك، قابان بابامنان جەتكەن وسى ءتورت جول ولەڭنەن ونەگە العان ۇرپاقتىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ-اق بولار ەدى. ويتكەنى، وسەك دەگەن كەسەلىڭىز جاقىندى جات، تاتۋدى اراز ەتەتىن الىپ كۇشكە يە. دانا بابام ۇرپاعىنىڭ كىشىسىن تىزەسىنە، ۇلكەنىن اينالاسىنا جيىپ الىپ، «ءتىل الساڭدار، شىراعىم» دەپ قورعاسىن ويدى قۇلاعىنا قۇيىپ قانا اقىل ايتىپ وتىرعانداي، ءسوز باستاۋىنىڭ ءوزى ۇيىپ تىڭداماۋعا لاجىڭىزدى قالدىرمايدى. ەندەشە، وسى جولداردى وقىپ وتىرعان ءسىز دە ءتارتىپتى، ءتىل العىش بالاداي تىڭداپ، وسەكتەن اۋلاق بولىڭىز، سوندا عانا ومىردە اشىلادى جولىڭىز.

ءسوزى ارقىلى ءوزىن تۇزەگەن ادامنىڭ ءىسى دە كوز قىزىعىپ، كوڭىل سۇيسىنەرلىكتەي بولماي ما؟ «جاقسىعا جاقسى ۇيىرسەك» دەگەندەي، پەيىلى دۇرىس ادامنىڭ اينالاسى نۇرلانىپ، ءوزى ماۋەلى جەمىس اعاشىنداي ىرعالىپ تۇرمايتىن با ەدى؟ توگىلىپ تۇرعان جەمىس اعاشىنان اركىمنىڭ دە ءدام تاتقىسى بار. ياعني، ونداي جانمەن كىمنىڭ سىيلاس اعايىن، سىرلاس دوس بولعىسى كەلمەيدى دەيسىز؟ قابان بابام ايتقانداي، «بۇگىنىمىزدى كورگەنىمىزبەن، ەرتەڭىمىزگە جەتۋىمىز سەنىمسىز تىرشىلىكتە»، ءوتىپ كەتكەندە وكىنىپ جاتاتىن پەندەۋەي ومىردە، كەلمەستىڭ كەمەسىنە مىنبەي تۇرىپ، قادىرىمىزدى ءبىلىپ، سىي-قۇرمەتىمىزگە لايىق جۇرگەنگە نە جەتسىن، شىركىن!

«اركىم ايتار بىلگەنىن،

ءسوز قىپ ونى نەمەنە؟

قاعىسپا، حالقىم تەك ءجۇرسىن،

ودان پايدا ونە مە؟

وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،

جۋىتپاعىن دانەڭە!»

اركىمنىڭ اۋزىن باعىپ وتكەن ءومىردىڭ نە قايىرى بار، ءتايىرى؟! پەندە اراسىنداعى ارازدىق سول ءسوز اڭدىعاننان باستالماي ما؟ وسى تارماقتا دانا بابام الاكوزدەنىپ كۇن كەشۋدەن ونەتىن پايدا جوقتىعىن مەڭزەپ، وسەك-اياڭ جەل ءسوزدى جان دۇنيەمىزگە جۋىتپاي، جاقىنىمىزبەن قاعىسپاي تەك جۇرگەندە عانا مۇراتقا جەتەتىنىمىزدى ايتىپ وتىر ەمەس پە؟!

«ءادىلدىڭ وزار ادىمى،

ادال جان شىعار توبەگە.

ارام ادام شىعا الماس،

توبە تۇگىل، سورەگە.

بىرەۋگە ادام ور قازسا،

ءوزى تۇسەر ورەگە».

بايقاساڭىز، ءسوز سالماقتانعان سايىن، ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ دە جەڭىل ەمەستىگى سەزىلىپ كەلەدى. اۋەلى بابام جاقسى سوزگە ءۇيىر بولۋدى ايتتى. وسەك-اياڭنىڭ ورگە جۇزدىرمەيتىنىن ەسكەرتتى. ءسوز قۋىپ، قاعىسقانشا، سىيلاسىپ وتكەننەن ءماندى دە ماعىنالى عۇمىر جوقتىعىن ءبىر ءتۇيىپ قويدى. ەندى مىنە، ءدال وسى ايتىلعانداي، مازمۇندى ءومىردى ءادىل دە ادال بولعاندا عانا سۇرە الاتىنىمىزدى سانامىزعا قۇيىپ وتىر. ءبىر قاراعاندا، بابادان قالعان اسىل ءسوز دەپ قادىرلەمەسەڭىز، اقىل-ەسى ءتۇزۋ ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىن جاعداي بۇل ايتىلىپ وتىرعاندار. بىراق ءبىزدىڭ امالىمىز باسقا بولىپ تۇر عوي. ءسوزىمىز بەن ءىسىمىزدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي بولماسا دا اتشاپتىرىم قاشىقتىقتا جاتىر. ادال جاننىڭ اياعىنا كىسەن سالىنىپ، پەيىلى ارامنىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ تۇر قازىرگى قوعامدا. امالى ارام پەندەنىڭ توبەگە شىعا المايتىندىعىن، بارماق باستى، كوز قىستىمەن شىققانىمەن ءتۇپتىڭ تۇبىندە بىرەۋگە قازعان ورىنا ءوزى قۇلايتىنىن دانا بابام سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايتقانىمەن، ونى تىڭدار قۇلاق، ۇعار سانا از بولىپ تۇرعانى اششى دا بولسا، اقيقات.

«ەلى-جۇرتىم، سىزگە ايتام،

بىرلىكتى بول، شىراقتار.

بىرلىكتى جەردە رىزدىق كوپ،

ول ادام ەلگە تۇراقتار.

اۋىزبىرلىك بار جەردە،

جەتەتۇعىن مۇرات بار.

اۋىزبىرلىك جوق جەردە،

قياناتتى قيات بار».

ءسوزدىڭ قادىرى كەتكەن جەردە، ادامداردىڭ دا ءبىر بىرىنە دەگەن سىي-قۇرمەتى ازايادى-اۋ. توردە وتىرعان اتانىڭ باتاسى دۇرىس بولماسا، ءسوزىنىڭ ءپاتۋاسى بىلىنبەيدى. اكەنىڭ ءىسى قاتە بولسا، مىندەتتى تۇردە، بالانىڭ ءىسى – شالا. ءبىر عانا وتباسىندا وسىنداي كەلەڭسىزدىك ورىن الىپ جاتقاندا، اعايىننىڭ بىرلىگىنە سىزات تۇسسە، ەلى-جۇرتتىڭ تىرلىگى دە جاراسپايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ال، قابىليسا بابامنىڭ اقىلىنا كوڭىل اۋدارساق، ىرىزدىق-نەسىبەنىڭ، ىرىس-بەرەكەنىڭ اۋىزبىرلىكتى جەرگە ءۇيىر كەلەتىنىن ايتادى. ەندەشە، مىنا قوعامدا نەگە الاۋىزدىق كوپ؟! ولاي ەمەس دەپ، جاۋىردى جابا توقىعانىمىزبەن، كوڭىل الاڭداتار كولەڭكەلى تۇستار بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مۇنىڭ سەبەبى، قولعا ۇستاپ تۇراتىن دۇنيەنىڭ جۇرەككە ءتۇسىپ كەتكەندىگىنەن-اۋ. ال، جۇرەكتىڭ كوزى دۇنيەمەن بىتەلگەندە بابام ايتقانداي، «اۋىزبىرلىككە قيانات جاسالىپ» كەتەدى ەكەن عوي.

«ۇياتتىڭ يمان قابى دەر،

يماندىدا ۇيات بار.

كوپشىلىككە جاققان جان،

باسىنا جاققان شىراق بار.

ءفاني تۇگىل، باقيدا،

مىنەتۇعىن پىراق بار.

ەشكىمنىڭ حاقىن جەمەڭدەر،

ارتىندا ونىڭ سۇراق بار!»

قابىليسا بابامنىڭ اسىل قازىناسىنىڭ قاقپاعىن ەندى عانا اشۋدامىن. ءبىر عانا شاعىن شىعارماسىنىڭ توڭىرەگىنەن شيىرلاپ، ءالى شىعا الماي جاتىرمىن. ءار ءسوزىنىڭ قۇنى التىننان باعالى قابان بابامنىڭ ءدال وسى شىعارماسىن وقىپ، ساناسىنا توقىپ، عيبرات العان پەندەنىڭ ادامدىقتىڭ تۇعىرىنا شىعىپ، ادالدىقتىڭ جولىندا عانا عۇمىر كەشۋگە بەل بۋارى ءسوزسىز. ادامدى الاۋىزدىق پەن بەرەكەسىزدىكتەن اراشالاپ الاتىن ۇلى قاسيەت ول – ۇيات پەن يمان. كىمدە يمان بولسا، وندا ۇيات بار. ال كىمنىڭ يمانى مىقتى بولسا، ۇياتى بەتىنە شىعىپ تۇرادى. قازاقتىڭ جامان ادامعا قاراتىپ «يمانسىز نەمە، ۇياتسىز ەكەنسىڭ» دەپ ايتۋى دا بەكەر ەمەس. يمانى جانارىنىڭ نۇرىنان بايقالىپ، ۇياتى بەتىنە قان قىزىلدانىپ شىعىپ تۇراتىن ادامنىڭ كوپشىلىككە جاعاتىنى، ال، كوپ ۇناتقان جاننىڭ ءار جۇرەكتە قالاتىنى دا شىندىق. فانيدە ارتىنا ىزگىلىكپەن ءىز قالدىرىپ، ماڭگى ومىرگە جاماعاتتىڭ شىن پەيىلى مەن «جاقسى ادام ەدى» دەگەن سوزىمەن اتتانعان ادامنىڭ اللانىڭ راحىمىمەن پىراعىنا ءمىنىپ، ءجانناتتىڭ باقشاسىنان ءبىر-اق شىعارىنا كۇمانىمىز بولماسىن. بۇل – جۇماقتان ءۇمىتى بار كەز كەلگەن پەندەگە ارمان ءولىم. اللا الدىنا بارعاندا سۇرالاتىنىن ۇمىتىپ، كىسىنىڭ حاقىسىن جەگەننىڭ ماحشاردا جەلكەسىنەن شىعاراتىنىن ەسكەرتىپ وتىرعان قابان بابام – مىنا قوعامداعى ادامداردىڭ ساناسىن جەمقورلىق جايلاپ، پاراقورلىق قانىنا ءسىڭىپ كەتەتىنىن بىلگەن دە جوق-اۋ. ەگەر بىلسە، ءدال مىنانداي سەنىم ارتپاس ەدى:

«تىڭداڭىزدار، اعايىن،

جەكجات پەنەن جۇراتتار،

بۇل ءسوزىمدى بەيىمدە،

تۇزەلەر جۇرتىم كەيىن دە.

كەيىنگى كەلەر ۇرپاقتار،

زامانعا جاقسى تۇراقتار!»

دانالىق ويدان ءدان السىن دەگەن قابىليسا بابام اسىل جىرى ارقىلى ۇلتىنىڭ جاقسى زاماندا ءومىر ءسۇرىپ، جۇرتىنىڭ تۇزەلەتىنىنە سەنىپ، ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋدى اماناتتاپ كەتتى. ال، سەنگەن قازاعىنىڭ باسىم بولىگى اماناتتان اتتاپ، قياناتقا بەلشەسىنەن باتىپ، تاعدىرى شۇرىپپەنىڭ باسىلۋىن كۇتىپ تۇرعان اجال مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىنىڭ اۋزىندا ەكەنىن ەسىنەن شىعارىپ، ولمەستىڭ سۋىن ىشكەندەي، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءجۇر. پەرىشتە پەيىلدى پەندەلىكپەن بىلعاپ، ادامدىق ارىنا داق ءتۇسىرىپ العاندار قانشاما؟

مىنە، بوساعامىزدان ون ەكى ايدىڭ سۇلتانى – رامازان ايى ات­تادى. جامان ءىس ىستەمەك تۇگىلى، جامان ويلاۋدىڭ ءوزى كۇنا بولاتىن قاسيەت­تى ايدا تۇرمىز. جامان ادەتتەن ارىلىپ، جاقسى امالدار ىستەۋگە بەرىلگەن زور مۇمكىندىكتىڭ ۇستىندەمىز. اللانىڭ راحىمىنان ءۇمىتى بار، اقىرەتىنەن قورقاتىن ادام ءۇشىن ءبىر اۋىز جاقسى ءسوزى ارقىلى سانسىز ساۋاپقا كەنەلتەتىن جومارت ايدىڭ تورىندەمىز. ورازا ۇستاعان ادامعا پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) حاديسىندە ايتىلعانداي: «جارتى قۇرمامەن بولسا دا اۋىز اشتىرىپ، توزاقتىڭ وتىنان قۇتىلدىراتىن» قايىرىمدى ايدى باستادىق. اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س): «مۇسىلماننىڭ قارۋى – دۇعا» دەگەنىندەي، وسى كۇنگە دەيىن «ءبىلىپ جانە بىلمەي ىستەگەن كۇنالارىمىز» ءۇشىن تاۋبامىزعا كەلىپ، جاراتقاننان كەشىرىم سۇراپ، ەلىمىزدىڭ اماندىعى مەن ىرگەمىزدىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن، الەمدى دۇرلىكتىرىپ، ەلىمىزدى دە دۇربەلەڭگە سالعان ىندەتتەن تەزىرەك ارىلۋىمىزعا دۇعا جاسايتىن جانە جاساعان دۇعالار قايتارىلماي، قابىل بولاتىن قاسيەتتى ايداعى ۇستاعان ورازامىز بەن جاساعان عيباداتتارىمىز قابىل بولسىن!

قابىليسا بابامنىڭ رۋحاني قازىناسىنا بويلاي وتىرىپ، ورازادا تۋعان ويىمدى ورتاعا سالدىم. ءسىز دە كادەڭىزگە جاراتىڭىز، كوزىقاراقتى وقىرمان!

III

«كەي ادام كوزگە بىلاي، سىرتقا بىلاي»

شىلىڭگىر شىلدەدەگى ورازا ەسىڭىزدە مە؟ كۇن – قاپىرىق، اۋا – بۇك، ناپسىمىزگە ۋاقىت وتپەيتىندەي، كەش كىرمەيتىندەي كورىنىپ، ءتىلىمىز تاڭدايىمىزعا جابىسقانداي كۇيگە ءتۇسىپ، اقشامدى اسىعا كۇتىپ، ءبىراز مازامىز كەتەتىن. سوڭعى مينۋتتاردىڭ ءوزى ەكى وكپەسىنەن قانشا تەپكىلەسەڭ دە جەلىپ قويمايتىن ولاق قويشىنىڭ شابان اتى سياقتى جىبىرلاپ تۇرىپ الاتىنداي اسەر ەتەتىن. ازاننىڭ ءۇنى ەستىلەر - ەستىلمەستە، الاقانىمىزدى جايىپ، دۇعامىزدى جاساپ، ءدال ۋاقىتى كىرگەندە ءبىسسمىللامىزدى ايتىپ، سۇننەتكە ساي اۋزىمىزدى قۇرمامەن اشىپ، وندا دا ۇزاق شايناپ جاتپاستان، وڭەشىمىزگە قاراي قىلعىتىپ جىبەرىپ، كەسەدەگى سۋعا ەرنىمىز تيگەندە، مىناۋ مىڭ كۇندىك جارىق ساۋلەنىڭ بار قاسيەتى مەن قۇنى ءبىر تامشى سۋداي بولمايتىنىنا كوزىمىز جەتىپ، راحاتتانا سىمىرەتىن ەدىك. بىلايعى ۋاقىتتا كەڭىردەگىمىزدەن قىلق-قىلق ەتىپ ءوتىپ جاتقان قارا سۋدىڭ ءدامىن اۋىزاشار ساتتە سەزىپ، اتالارىمىزدان قالعان «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ دە قادىرى ارتا تۇسەتىن.

مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ رامازان باستالعالى بەرى قايتا-قايتا سوعىپ، ارتىندا قالعان اسىل مۇراسىن سىزدەرمەن ءبولىسىپ وتىرعان قابىليسا اتامنىڭ دا جىر جاۋھارى كەبەرسىپ قالعان جان-دۇنيەمىزدى راحاتقا بولەپ، ءشولىمىزدى قاندىرعانداي كۇي كەشتىرۋدە. شىلدەنىڭ ىستىعىنداي باس اينالدىرار دۇنيەنىڭ قىزۋىنان ءبىر ءسات اراشالاپ، ماڭدايىمىزدى مايدا سامالداي سيپاپ ءوتىپ، تىنىسىمىزدى اشىپ، تۇلا بويىمىزعا ەرەكشە كۇش بەرەتىندەي.

«الاردا اجال ادامدى جاڭىلدىرار،

ءومىردى قۋ اجالعا باعىندىرار.

ومىردەن اجال ۇستەم بولار سوندا،

ادامدى ەلپەكتەتىپ تابىندىرار.

ءبىراز كۇن دۇنيەگە قىزىقتىرىپ،

ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ، مالىندىرار.

قۇرمەتتەپ، دۇنيە، شىركىن، اينالدىرىپ،

موينىڭا گاۋھار، لاعىل تاعىندىرار».

بايقايسىز با، مىنا شۋماقتار الپىس ەكى تامىرىڭىزدا ون سەگىزدە ويناقتاعان قىزۋ قاننىڭ نەمەسە جيىرما بەستەگى تۋلاعان جۇرەكتىڭ ءسوزى ەمەس، كورگەنىن كوڭىل تارازىسىنا سالىپ، تىرلىگىڭدە كوزىڭدى ارباعان دۇنيەنىڭ بايانسىز ەكەنىن سەزىپ، جاستىق پەن قارتتىقتىڭ اراسىنداعى ءومىردى باعامداي بىلەتىن دانالىق كەزەڭدەگى سانالى ويدان تۋىنداعان اسىل ءسوز. توبەسىمەن اسپان تىرەگەندەي الشاڭ باسىپ، اسقاقتاعان پەندەنى ءبىر ءسات اتىنان ءتۇسىرىپ، بويىنداعى تاكاپپارلىقتىڭ شەكپەنىن شەشكىزىپ، تابانىن جەرگە تيگىزىپ، ادامدىقتىڭ الدىندا اسقاق كەۋدەسىن يىگىزىپ، ادالدىقتىڭ شاپانىن كيگىزىپ-اق جىبەرەدى-اۋ، ءسوز ۇعاتىن جانعا. الاتاۋداي اسپانعا ۇمسىنعانىمىزبەن، اجالدىڭ الدىندا الاسا ەكەنىمىزدى، ءتىپتى تاۋداي تۇلعالى بولساق تا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە توبەدەن دە تومەن تومپەشىككە اينالاتىنىمىزدى ەسكەرتىپ تۇرعانىن قاپەرىمىزگە دە العىمىز كەلمەيدى. ۇلدە مەن بۇلدەگە قانشالىقتى ورانعانىمىزبەن، كوپ الدىندا قۇرمەتكە بولەنىپ، بارعان جەردە ەلدەن بۇرىن ءتور العانىمىزبەن، لاعىل، گاۋھار تاعىندىرعان بايلىقتىڭ بۋى كوز الدىڭدى تۇمانداپ، ساعىم قىلعان قىزىل-جاسىل دۇنيەنى وزىنە باعىندىرعان اجال دەگەن الىپ كۇشتىڭ الدىمىزدا كۇتىپ تۇرعانىن ۇمىتا بەرەمىز ءبىز نەگە؟!

«ادامنىڭ ادال ءىسىن ارام ەتەر،

ۇيالماس اردان كەتكەن زۇلىمدىلار.

ءوزى بيىك بولعان سوڭ كىمگە ءزارۋ،

تۇك بىلمەيتىن بوپ شىعار

                                 ۇعىمدىلار.

كەي ادام كوزگە بىلاي،

                                سىرتقا بىلاي،

جوق ەمەس ءىش اقتارار جىرىمدىلار.

بارىنەن دە سول ارتىق سەرتتە تۇرسا،

اقپەيىل سوزگە بەرىك تۇلىمدىلار».

ءدال وسى سەگىز جول ولەڭدە جاماندىق پەن جاقسىلىقتىڭ اراسىن باستان جىلىكتى اجىراتىپ بەرگەندەي قىلىپ-اق جازىپ كەتىپتى دانىشپان بابام. ۇياتتان جۇرداي، اردان ادا پەندەنىڭ ادامدىققا داق ءتۇسىرىپ، ادالدىققا كۇيە جاعىپ، جانى تازا ادامنىڭ ءوزىن كۇيدىرىپ جىبەرۋى جاعا ۇستاتار جاعداي بولماي قالدى عوي مىنا قوعامدا. قابان اتام كەستەلى ءسوز، كوركەم وي ارقىلى كورگەنى مەن كوڭىلگە تۇيگەنىن اقىل تارازىسىنا سالىپ، وتكىنشى عۇمىر، ولشەۋلى ءومىردىڭ بار ءمانى ادامدىق قالىبىڭدى ساقتاعاندا عانا مازمۇندى بولاتىنىن ەسكەرتىپ وتىر ەمەس پە؟ «ءوزى بيىك بولعان سوڭ كىمگە ءزارۋ؟»،- دەيدى جىراۋ. وسىناۋ ويماقتاي ويدىڭ كەيىپكەرى ورتامىزدا كوپ قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز دا راس. الدىنا بارىپ، جاعدايىن ايتىپ، مۇڭىن شاعۋ بىلاي تۇرسىن، تابالدىرىعىنان اتتاۋدىڭ ءوزى تاۋعا شىققاننان دا قيىن دوكەيلەر بار. دارەجەسى بيىكتىڭ الدىندا قالاي بيلەپ كەتكەنىن بىلمەي قالاتىن كەي شەندى وزىنەن تومەنگە توبەسىنەن قاراعىسى كەلگەنىمەن، بابام ايتقانداي: «تۇك بىلمەيتىن بوپ شىعار ۇعىمدىلار» قاتارىنان ەكەنىن قانشا جاسىرسا دا كورەر كوزگە ۇرىپ تۇراتىنى دا شىندىق. «كوزگە بىلاي، سىرتقا بىلاي»، مىقتىعا قۇل، جۇرتقا قۇداي بولىپ كورىنگىسى كەلەتىن جاساندى ومىردەن نە قايىر؟! ماڭدايىمىزعا ماڭگى جازىلماعان از عانا عۇمىردى ءماندى وتكىزۋدىڭ دارا جولى – «سەرتىنە بەرىك، سوزىندە تۇراتىن اقپەيىل نيەتتە» ەكەنىن بابا وسيەتىنەن نەگە ۇيرەنبەيمىز؟

«ادامدى الداپ ءجۇرىپ، دۇنيە، شىركىن،

ءبىر كۇنى قارا جەرگە الىندىرار»، - دەپ، كەمەڭگەر بابام قۋ دۇنيەنىڭ وپا بەرمەيتىنىن ەسكەرتىپ جاتسا دا، بايلىق دەسە، باسىمىز اينالىپ، ەسىمىز كەتەتىنى نەسى ەكەن؟!

«پىسىقتىق ەتپىلىكتەن جان قالمايدى،

قۇتىلماس كۇشكە سەنگەن

                                قارىمدىلار.

كەي ادام كەيبىرەۋدى كوتەرمەلەر،

دەپ ايتار، بىلىمدىلەر،

                                شالىمدىلار.

ول ماقتاۋى ويلاساڭ، وعان زيان،

سورلىنى قۇر ماقتاۋعا

                               سالىندىرار.

ءبىر كۇنى سول ماقتاۋى جەتەر تۇپكە،

ۇرىنىپ، كورىنگەنگە جانىن قيار».

وسى جولدار دا جىراۋ بابامنىڭ كورگەن، بىلگەنىن وي قازانىندا بارىنشا قايناتىپ، ابدەن پىسكەندە بارىپ جازىپ وتىرعان دۇنيەسى عوي. سوندا ماقتاۋ مەن ماداققا باعزى زاماننان قۇمار جۇرت بولعانىمىز با؟ الدە، ادامدى قۇرتۋدىڭ توتە جولى قۇرعاق ماقتاۋ ەكەنى قازاققا عانا ەمەس، جالپى پەندەگە ءتان كەمشىلىك پە؟ سولاي عوي دەپ ءوزىڭدى جۇباتايىن دەسەڭ، وزگەنىڭ وزىق ۇلگىمەن وزىپ بارا جاتقانىن كورگەندە ويلانىپ قالاسىڭ. سوندا جەر-كوككە سىيعىزباي، ءبىر بىرىمىزگە ايتىپ جاتقان ماقتاۋلار مەن ماداقتاۋلارىمىزدىڭ ناتيجەسى قايدا؟ بۇل جەردە قاراپايىم ادامنىڭ بويىنداعى قاسيەتىن دارىپتەپ، دارەجەسىن كوتەرە ايتقان ماقتاۋ بولەك بولسا كەرەك. ءبىزدى قۇرتاتىنى جاعىمپازدىقپەن اسپەتتەلگەن جاساندى ماداق. باسشىنىڭ الدىندا باس شۇلعىپ وتىرىپ: «ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا! ءسىز كەلگەلى! ءسىز بولماساڭىز! ءسىزدىڭ باستاماڭىز!» - دەگەن سوزگە جازىقسىز قۇلاعىمىز جاۋىر بولعالى قاشان؟ «بارلىق ماقتاۋلار مەن ماداقتار الەمدەردىڭ راببىسى بولعان ءبىر عانا اللاعا ءتان!» دەگەن «فاتيحا» سۇرەسىنىڭ ءبىرىنشى اياتىن قۇلاققا ىلمەگەننەن كەيىن بيلىگى زور، بايلىعى مول ءوزىمىز سياقتى ەكى اياقتى پەندەنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرماعاندا، قايتەمىز؟! اقىرى اياتقا ايالدادىق قوي، شاريعات شەڭبەرىنەن دە ءبىر-ەكى اۋىز وي قوزعاي كەتەيىن. ويتكەنى، قابىليسا بابام:

«– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– ۇيىندە تۇرعان قۇرانى،

راسۋلاللا ۇرانى،

ءتارتىپتى ۇيگە بارامىن»، - دەپ، باقىتتىڭ قايدا باراتىنىن، ونى ىزدەگەن ادام قايدان تاباتىنىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايتىپ بەرىپتى. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتپەيىن. ءسوزىمدى جوعارىدا مىسالعا كەلتىرگەن بابا جىرىنداعى ماقتاۋدىڭ زيانى تۋرالى ويىممەن، ءيللاحي اۋاندا جالعاستىرايىن. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) حاديسىندە: «ءدىن باۋىرىنان ءبىر قاجەتتىلىكتى سۇرايتىن كەزدە ءسوزدى ونى ماقتاۋمەن باستاماڭدار. بۇلاي ىستەگەن ادام ونىڭ بەلىن سىندىرعان بولادى» (يبن لال). ءيا، تۋرا ماعىناسىندا قابىلدامايىق. ورىنسىز ماقتاۋ ارقىلى باۋىرىمىزدىڭ باسىنا زيان اكەلەتىنىمىزدى تۇسىنسەك بولعانى. ءبىر قاراساڭىز، ماقتاۋدا تۇرعان دانەڭە جوق. جاقسىلىعىن كوزىڭىز كورىپ تۇرعاننان كەيىن ونى جاسىرىپ قالۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ كوزىنشە ايتىپ، كوڭىلىن كوتەرىپ قويۋدىڭ نە سوكەتتىگى بار؟ باسقا-باسقا، باۋىرىمىزعا زيانى قاتتى تيەتىنىن جوعارىداعى حاديستەن وزىمىزگە وسىنداي سۇراق قويىپ، اراشالاپ العىمىز كەلگەنىمەن، استارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىكشى. اللا ەلشىسى (س.ع.س) نەگە قاتتى ەسكەرتىپ وتىر؟ سويتسەك، بىرەۋدى كوزىنشە ماقتاۋ ونىڭ بويىنداعى تاكاپپارلىقتى وياتادى ەكەن. «مەن عانا سونداي ەكەنمىن، مەن ءبارىن ىستەپ جاتىرمىن» دەگەن وي ساناسىنا سىنالاي كىرىپ، مەنمەندىگىن قوزدىرادى. مەنمەندىك بويىنداعى ءاۋ باستا قالىپتاسقان قاراپايىم مىنەزىن وزگەرتىپ، اينالاسىنا اسقاق قاراپ، باسقا ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىن دا وزگەرتىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، مىنا دۇنيەدە جان-جاعىنا پاڭدانا قاراپ، ماڭ-ماڭ باسىپ، باقىتتىڭ باقشاسىندا جۇرگەندەي سەزىندىرگەنىمەن، ماڭگىلىك ءومىرىنىڭ قىزىعىنان ايىرادى. ويتكەنى، پايعامبارىمىزدىڭ تاعى ءبىر حاديسىندە: «كىمنىڭ بويىندا شاڭنىڭ توزاڭىنداي تاكاپپارلىق بولسا، ول ادام جۇماقتىڭ ءيىسىن دە يىسكەي المايدى»، - دەگەن. ياعني، ول ادام اللا الدىندا وزىنە لايىقتى جازاسىن الماق. مىنە، ءدىنىمىز ءبىر، قانىمىز ورتاق باۋرىمىزدى ماقتاۋ ارقىلى قانشالىقتى زيانىمىز تيەتىنىن باعامداي بەرىڭىز. ءمۇسليم مەن تيرميزيدەن جەتكەن حاديستە: «ماقتاۋشىلاردىڭ بەتىنە توپىراق شاشىڭدار!», - دەگەن. حاديسكە امال ەتەمىن دەپ، ءسىزدى ماقتاپ جاتقان ءبىر ادامنىڭ بەتىنە توپىراق شاشىپ كورىڭىزشى. شاريعاتقا سۇيەنسەك، ءسىز وعان جاناشىرلىق كورسەتىپ جاتىرسىز. ال، ادامي تارازىعا سالساق، ءسىزدىڭ ارەكەت – اقىماقتىق. «ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما؟»، - دەگەندەي، جاقسىلىعىڭدى ايتىپ جاتقان جاننىڭ بەتىنە توپىراق شاشۋ – جاعاسىنا جارماسىپ، جاعىنان قويىپ جىبەرگەننەن زور قورلىق بولۋى مۇمكىن. اقىل تارازىسىنا سالىپ، سابىرلىقپەن شەشىم شىعارساق، ءسىزدى جەر كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، ءوزىڭىزدىڭ بويىڭىزدا بار-جوق قاسيەتىڭىزدى تىزبەلەپ، ناپسىڭىزگە جاعاتىن ءسوزدى سۋداي ساپىرىپ جاتسا، توقتاتقانىڭىز ماقتاۋشى ءۇشىن دە، ماقتالۋشى ءۇشىن دە قايىرلى بولماق. جىراۋدىڭ جىرىنان تاعىلىم الساڭىز، ماقتاۋ مەن ماداق پەندەنىڭ تۇبىنە جەتەتىن ەڭ ۇلكەن كەسەل ەكەن.

ورازادا تۋعان ويدىڭ ءبىر پاراسىن وسى جەردەن قابىليسا بابامنىڭ سوزىمەن تۇيىندەيىن. ءسىز دە كوڭىلىڭىزگە ءتۇيىپ قويىڭىز، وقىرمانىم!

«ادامدى الداپ ءجۇرىپ، ارباپ ءجۇرىپ،

اقىرى توپىراق كورپە جامىلدىرار.

ءۇي ءىشى، مالى، مۇلكى ارتا قالىپ،

ويلانتىپ سونىڭ ءبارىن ساعىندىرار.

اجالدان قۇتىلاتىن ادام بار ما،

الىسىپ، ارپالىسىپ ءبارىن جىعار.

نەسىن سوزىپ ايتايىن وسى ءسوزدى،

قايران حالقىم، جالعان ءسوز ەمەس شىعار!»

IV

«ىرىس الدى – ىنتىماق»

ادام ازسا، رۋحاني بايلىعىنىڭ جۇتاڭدىعىنان ازادى-اۋ. ءتانىم ءبۇتىن دەگەنمەن، جان-دۇنيەڭدەگى كەمشىلىك، كەمىستىكتەرىڭدى كورسەتىپ قويماي ما؟ اتامنان قالعان «اقىلىنا كوركى ساي» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا وسى جان مەن ءتاننىڭ ۇيلەسىمدىلىگى جاتقانى اقيقات. اقىلعا سالىپ، زەردەلەي بىلسەك، وسى ەكى جاراتىلىستىڭ ءوز حاقىسى بار. ءتان حاقىسى – تاماقتانۋدان باستاپ، ون ەكى مۇشەڭىزگە تەك قانا پايداسىن تيگىزەتىن كوپتەگەن ءىس-قيمىل، ارەكەتتەن قاناعات تاپسا، جان حاقىسى – تاربيە-ونەگەمەن، وقۋ-بىلىممەن راحاتتانباق. كونە زاماننان سىر تارتىپ، كوڭىل تارازىسىنا سالىپ قاراساق، قازاق ۇلىسىندا جان بايلىعى ۇلتتىق تاربيە مەن بابالار اماناتىندا ساقتالىپ، سانامىزدا جات­تالىپ قالۋ ارقىلى جەمىسىن بەرىپ كەلەدى ەكەن. سوندىقتان، بابالار مۇراسىنا ەسكىشىلدىكتىڭ قالدىعىنداي جاتىرقاي قاراماي، ءجيى كوڭىل بولگەندە عانا جانىمىز ازىقتانىپ، سارايىمىز اشىلماق. سونداي داريا كەۋدە بابامنىڭ ءبىرى جەتىسۋ جىراۋلارىنىڭ اتاسىنا اينالعان قابىليسا بابام ەدى. ورازا ايىندا نەگە قابان باباما قايتا اينالىپ سوعا بەردىم. سەبەبى – ول كىسىنىڭ اسىل سوزدەرىندە جاھاندانۋ ءداۋىرىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان قازىرگى قوعامدا بەرەكە-بىرلىگىمىز بەن جاراسىمدى تىرلىگىمىزگە سىزات ءتۇسىرىپ الماۋدىڭ ۇلگىسى جاتىر.

ءسوزدىڭ ءسولى كەتكەن، ءىستىڭ ناتيجەسى از زامانعا تاپ كەلدىك-اۋ قازىر. ايتپەسە، ءاۋ باستاعى بولمىسىمىزدا سوزبەن قورىتىپ، ىسپەن شەشىمىن شىعاراتىن جۇرت ەمەس پە ەدىك؟ كەز كەلگەن ماسەلەدە ەڭ اۋەلى سوزگە ارقا سۇيەگەنبىز. وندا دا اۋزى كوپىرىپ، اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرەمەيتىن كوكەزۋدىڭ كوكمىلجىڭىنا ەمەس، تولعاقتى ماسەلەنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتىپ، قورعاسىن ويدى ورتاعا سالا الاتىن شەشەندىگى تىلىنەن، كوسەمدىگى تۇرىنەن ءبىلىنىپ تۇراتىن ادامعا بويۇسىناتىنبىز. ءسوزىم دادەلدى بولسىن، وتكەن شاقپەن سويلەپ، ەسكە الىپ وتىرعان بابالارىمنىڭ ءبىرى قابىليسا اتامنان قالعان جۇيەلى ءسوزدىڭ كيەسىن كەتىرمەي، سول قالپىندا ورتاعا سالىپ، وي ءبولىسىپ كورەيىن. ءسىز دە كوڭىل قويىپ، زەيىن سالا وتىرىڭىز.

«ولگەنشە قور بولمايدى،

ازاماتتار نيەتى اق.

ولارعا ءۇيىر بولادى،

سارقىلمايتىن داۋلەت-باق.

ولمەيتۇعىن پەندە جوق،

جان – امانات، ويلاپ باق.

ىرىلداسپا تىرىڭدە،

ىرىس الدى – ىنتىماق».

ىنتىماق – قازاقتى قيىن-قىستاۋ، قيلى زاماندا، تار جول تايعاق كەشۋ كەزەڭدە تىعىرىقتان الىپ شىققان دارا سۇرلەۋ. تاريحقا كوز جىبەرسەك، بابالارىمىز نەبىر جاۋگەرشىلىك ۋاقىتتا ىنتىماعىنىڭ ارقاسىندا الاتاۋ مەن ارقاعا، اتىراۋ مەن التايعا دەيىنگى ارالىققا يەلىك ەتىپ، ۇرپاعىنا اماناتتاپ كەتتى. قازاق قاي كەزدە بوداندىقتىڭ نوقتاسىن كيدى؟ ىنتىماعى ىدىراپ، بىرلىگى كەتكەن كەزدە، ءبىرىن ءبىرى ساتىپ، ءبىرىن ءبىرى اتىپ، تىرلىگىندە يتتەي ىرىلداسىپ ءجۇرىپ، السىرەگەن تۇستا قۇلدىقتىڭ قامىتىن مويىنىنا قالاي سالىپ العانىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. سەكسەۋىلدى سەكسەۋىلمەن ۇرىپ سىندىرۋ ءتاسىلىن ءوز ىقتيارىمىزبەن وزگەنىڭ قولىنا ۇستاتقان ساتتەن كەز كەلگەن جاۋىمىزدان جەڭىلە باستادىق. تاريحتان ساباق الماعاندىقتان، بابالار ءسوزىن ساناعا سالماعاندىقتان، ماڭدايىمىز سان رەت تاسقا سوعىلدى.

قابان بابام ايتقانداي، «اق نيەتىڭە داق تۇسىرمەسەڭ»، ءبىر اللا ءوزى جاق بولاتىنىن، سوندا عانا باسىڭا سارقىلمايتىن داۋلەت پەن باق قوناتىنىن بىلە تۇرا، بەرەكەسىزدىككە جول اشتىق. ولمەيتۇعىن پەندەنىڭ بولمايتىنىنا، ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى تۇبىندە اجال بۇلتى تورلايتىنىنا، جاراتۋشىمىز ءبىر كۇنى امانات جانىن الاتىنىنا، ءتانىمىزدى قاراڭعى كورگە سالاتىنىنا كوزىمىز جەتسە دە ءناپسى بيلەگەن ارسىز كوڭىلدىڭ جەتەگىنە ەردىك.

«اشۋدى اقىل – قازىققا

اپارىپ ماتاپ، بايلاڭدار.

اشۋدى جەڭسە اقىلىڭ،

كەسىردى تالاي ويراندار.

تاتۋ بولسا اعايىن،

ساف التىنداي جارقىلدار.

كەساپاتتى كىسەندەپ،

اقىماقتى القىمدار».

سابىرسىزدىققا بەرىلگەندە، اشۋدىڭ قاس، اقىلدىڭ دوس ەكەنىن ۇمىتىپ، دۇشپانىمىزدان جەڭىلگەندە بارىپ، باس شايقاپ، بارماق تىستەدىك. جولباسشىمىز سالقىن اقىل بولعاندا عانا اشۋ وتى كۇيدىرە المايتىنىن ەسىمىزدەن شىعاردىق. تاتۋلىقتىڭ تاس قامالداي بەرىك بولۋى، اعايىننىڭ عانا ەمەس، ادامنىڭ ءبىر ءبىرىنىڭ جۇزىنە ۇيالماي قاراي الۋى – اقىلدىڭ جەمىسى. ءىبىلىستىڭ جەتەگىمەن ىرگەڭنەن ەنىپ، قايماعى بۇزىلماعان بىرلىگىڭدى ىرىگەن سۇتتەي قىلۋ – اشۋدىڭ كەساپاتى. بابا ناقىلىنان ساباق الساق، «اشۋدى اقىلدىڭ قازىعىنا بايلاپ»، ماتاپ ۇستاعاندا عانا اقىماقتى القىمداپ، كولدەنەڭ كەلگەن كەساپاتتى كىسەندەي الادى ەكەنبىز.

القيسسا، بەيبىتشىلىكتىڭ بەرەكەلى بەسىگى دەپ اسپەتتەگەن ەلىمىزدە، ۇلانعايىر جەرىمىزدە، سان ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىنە قۇشاعىنا اشىپ، باۋىرىنا باسقان دالاداي دارقان پەيىلىمىز، بالاداي اڭعال كوڭىلىمىز ءوز قازاعىمىزعا كەلگەندە نەگە قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي تارىلىپ كەتتى؟! «اعايىننىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەپ قاۋىمداسقان كوپتىڭ قامىن ويلايتىن كەڭدىگىمىز قايدا؟ سانانى تورلاعان عالامتوردىڭ ىشىندەگى مىلتىقسىز مايداندا ءبىر ءبىرىمىزدى وققا بايلاپ، وتقا تاستاپ جاتىرمىز. اشۋدى اۋىزدىقتاي الماعاندىقتان، اۋزىمىزدان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعۋدا. ءدال وسى ءالسىز تۇسىمىز، ءبىزدىڭ وسكەنىمىزگە ەمەس، وشكەنىمىزگە مۇددەلى وزگەنىڭ وڭ جامباسىنا كەلگەن ءتاسىل. «ءۇريت-ءۇريت، سوق-سوق» دەپ اشۋدىڭ وتىن ۇرلەپ، وزدەرى الاڭسىز سول وتقا تاماعىن ءپىسىرىپ جەپ، كەكىرىگى ازىپ وتىر. ال قابان بابام نە دەيدى؟! وقىڭىز دا، ساناڭىزعا توقىڭىز!

«از ءومىردىڭ ىشىندە،

تاتۋ بول دا ءتاتتى بول.

اراڭدى بۇزار دۇشپانعا،

اياۋسىز اششى، قاتتى بول.

وتىرىك، وسەك، ۇرلىققا

تىيىم سالىپ، بەرمە جول.

ءبىر ارنادان ءسوز شىقسا،

بەرەكە مول، دوستىق سول!»

ءومىردىڭ قامشى سابىنداي كەلتە عانا ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ەرتەڭ ءبىرىمىز ولە كەتسەك، وكىرە جىلاپ، كورگە بىرگە كىرەردەي كۇيگە تۇسەتىنىمىز تاعى راس. اشەيىندە ات كەكىلىن كەسىسىپ، «مەن ولگەندە سەن كەلمە، سەن ولگەندە مەن كەلمەن» دەپ وكپەلەسىپ كەتكەنىمىزبەن، ولىمگە قيماي، «باۋىرىمداپ» جوقتاۋ ايتىپ جەتەتىنىمىز دە وتىرىك ەمەس. ماڭدايىمىزعا بۇيىرعان از عانا عۇمىردا تاتۋ-ءتاتتى جۇرە الماي، جاراسىپ ءومىر سۇرە الماي، وتىرىككە ەرىپ، وسەككە سەنىپ، ءسوزىمىز ءبىر ارنادان تابىلماي، بەرەكەمىزدى كەتىرىپ، دوستىعىمىزعا سىزات ءتۇسىرىپ جاتۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى، بابالار ايتقان ورەلى سوزدەن ونەگە الا الماعانىمىزدان-اۋ. دالا ءدىلمارىنىڭ دارا سوزدەرىن ساناعا سالىپ سالماقتاعاندا وسىنداي سان ءتۇرلى وي كەلەدى ەكەن جۇمىر باسقا.

قابىليسا بابامنىڭ زامانى مەن ءبىزدىڭ قوعام ەكەۋى ءبىر بىرىنە ۇقسامايدى. ول داۋىرمەن سالىستىرعاندا قۇندىلىقتارى اۋىسقان، ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى مۇلدەم بولەك ۋاقىتتا كۇن كەشىپ جاتىرمىز. اتا-بابامىزدىڭ ايشىلىق الىس جول ءجۇرىپ، ارەڭ جەتەتىن جەرىنە اسپان الەمىمەن قالىقتاپ نەمەسە تەمىر تۇلپاردى تىزگىندەپ، ساناۋلى ۋاقىتتا باراتىن بولدىق. جەتى اتامىزدىڭ اياعى جەتپەگەن جەر الاقانداعىداي كوز الدىمىزدا. تورتكۇل دۇنيەدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتى قاس قاعىمدا كورىپ، بىلۋدەمىز. ۇشاتىن كىلەم جايلى ەرتەگىنى ەزۋىنەن سۋ اعا تىڭدايتىن زامان كەلمەسكە كەتىپ، شىنىمەن دە ۇلى دالانىڭ ءوز پەرزەنتتەرى اسپان مەن جەردىڭ اراسىنا جول سالىپ، قيالداعى الەمدى اقيقاتقا اينالدىرىپ تاستادى. ءتورت تۇلىگىن توسكە ورگىزىپ، ءجون سۇراسقاندا اۋەلى «مال - جانىڭىز امان با؟» دەپ ءسوز باستايتىن ەل، تورتكۇل دۇنيەنى ءبىر بىرىنە بايلانىستىرعان تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەرىپ ۇلگەردى. وسىلايشا جاھاندىق كوشتىڭ كەرۋەنىنەن قالىسپاي كەلە جاتقانىمىزبەن، بابالار وسيەتىنەن تولىقتاي ونەگە الا الدىق پا؟ جوعارىدا مىسالعا كەلتىرگەن شۋماقتاردىڭ ءبىر-ءبىر تارماعىن تاعى دا ەسكە سالىپ وتەيىن. «ىرىس الدى – ىنتىماق»، «تاتۋ بولسا اعايىن»، «بەرەكە مول، دوستىق سول». بايقايسىز با، بابامىز ەڭ اۋەلى تاتۋلىقتى وسيەت ەتىپ وتىر؟! سوندا عانا ەڭسەمىز بيىك، تۇعىرىمىز مىقتى ەل بولاتىنىمىزدى مەڭزەۋدە. ءبىزدىڭ وزگەگە جەم بولىپ، ءوز ەلىمىزدە وگەيدىڭ كۇيىن كەشۋىمىزگە ءوزىمىز كىنالىمىز. اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، الشاڭ باسىپ جۇرگەن وزگە ۇلتتىڭ وكىلىنە وكپە ارتپاي تۇرىپ، ءوزىمىز تۇزەلۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن تۇيمەدەيدى تۇيەدەي داۋ ساناماي، قارعا تامىرلى قازاعىڭدى جاۋ ساناماي، بار قازاقتى ءبىر قازاقتاي كورمەك كەرەك. بايلىعىمىزدىڭ تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتىپ جاتۋىنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى دە – ۇلتتىق تۇتاستىعىمىزدىڭ جوقتىعى. قازاقتى قازاقتىڭ سۇيە الماۋىندا ءھام سۇيە الماعانىنا ۇيالماۋىندا. ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ قازىرگى ءومىرىمىز بابامنان قالعان مىنا جىر جولدارىنداي ءوتىپ جاتىر:

«ارام پەيىل ادامدار،

دوستىعىندا تۇرمايدى.

اراڭا كىرسە سۋماڭداپ،

سىرىڭدى شىم-شىم ۇرلايدى.

سودان سوڭ التىن تاپقانداي،

جاريا ەتىپ شۋلايدى.

ەتپەسە بۇلاي ارامزا،

قۇمارى ونىڭ قانبايدى!»

توقسان اۋىز ءسوزدى توبىقتاي تۇيىندەي كەلسەك، ۇلى دالادا دارا ءىزى قالعان دانا بابالاردىڭ اماناتىنا قيانات جاساماي، كادەمىزگە جاراتىپ، پايدامىزعا اسىرعاندا عانا قيالىمىزدا ەمەس، شىنايى ومىردە قياعا قانات قاققان قىران مىنەزىمىزگە ورالامىز. ول ءۇشىن، ارينە، ناداندىقتان جىراق، جاماندىقتان الىس ءجۇرىپ، ادامدىقتىڭ قازىعىنا بەرىك بايلانباق كەرەك. ايتپەسە، قابىليسا بابام ايتقانداي:

«اقىلى جوق ناداننىڭ

جاماندىق ءىسى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا،

اقىلدى ايتقان المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى –

ءار نارسەنى تورلايدى.

وسىندايلارمەن دوس بولسا،

اقىلدى جىگىت سورلايدى!

V

«مالىڭنان زەكەت بەرىڭىز»

اتتاي تۋلاعان، وقتاي زۋلاعان ۋاقىتتى ۋىسىندا ۇستاپ تۇرار كۇش پەندە بالاسىنىڭ قۇزىرىندا ەمەس ەكەنىن قاسيەتتى رامازان ايىنىڭ انە-مىنە دەگەنشە وتە شىققانىنان-اق تاعى دا اڭعاردىق. وسىدان ءبىر اي بۇرىن «ورازادا تۋعان وي» دەپ ايدار تاعىپ، ۇلى دالانىڭ ءدىلمار-كەمەڭگەرى، اۋزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى دانا بابامىز قابىليسا اتامىزدىڭ ارتىندا قالعان جىر-اماناتىن «ۇلتىم» دەپ جۇلقىنعان جۇرتتىڭ نازارىنا ۇسىنىپ، وي تارازىسىندا بىرگە سارالاۋدى باستاعان ەدىم. ۇرپاعىنىڭ ساناسىندا جاڭعىرتىپ، عۇمىرلى سوزدەن سىر تارتىپ، تاعىلىمدى دۇنيەنىڭ تاڭدايىمىزعا سالعان ءتاتتى ورىكتەي ءدامىن الىپ، ءنارىن بويعا سىڭىرە الساق، ۇلكەن جەتىستىككە قول جەتكىزگەنىمىز. ەرتەڭ ورازانىڭ سوڭعى جۇماسى. «كىم بار، كىم جوق كەلگەنشە جىل اينالىپ» دەگەندەي، رامازان قايتىپ كەلەدى-اۋ، كىمنىڭ امان-ەسەن قاۋىشارى اللاعا عانا ايان بولعاندىقتان، «بابا مۇراسىن ناسيحاتتاۋدا ايانىپ قالمايىن» دەپ تاعى دا ءسوز باستادىم.

«اي، مۇسىلماندار، جاراندار،

مالىڭنان زەكەت بەرىڭىز،

بىرلىگىن حاقتىڭ ءبىلىڭىز.

حاق جولىمەن ءجۇرىڭىز،

پاك بولادى ءدىنىڭىز.

بۇل دۇنيەنىڭ، جاراندار،

ساعاتىنداي بولمايدى،

اقىرەتتە ءبىلىڭىز...»

بابا سوزىنە زەر سالساڭىز، اۋقاتى اسقان، داۋلەتى تاسقان مۇسىلمانعا مىندەتتەلگەن يسلامنىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى زەكەت جايلى وي قوزعايدى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س): «مالدارىڭدى زەكەت بەرۋ ارقىلى قورعاڭدار، اۋرۋلارىڭدى ساداقا بەرۋ ارقىلى ەمدەڭدەر، تىلەيتىن دۇعالارىڭمەن باستارىڭا كەلەتىن پالەلەردى قايتارىڭدار», - دەگەن حاديسىنەن زەكەتتىڭ پارىز بولۋىنىڭ ادام بالاسىنا تيگىزەر ەڭ ۇلكەن پايداسى وسى مال-دۇنيەمىزدىڭ اماندىعى مەن بەرەكەلى بولۋى ءۇشىن ءناپسىمىزدى جەڭىپ، اللا جولىنا ارناپ، جوق-جىتىكتىڭ اقىسى رەتىندە سولارعا ارنايى بەرىپ تۇرۋىمىز كەرەك ەكەن. قاراپايىم عانا مىسال كەلتىرەيىنشى. قورا تولى ءوز مالىڭىزدى بىرەۋگە تەگىن باقتىرا الاسىز با؟ استىققا تولى قىرمانىڭىزدى كۇزەتشىسىز تاستاپ كەتەر مە ەدىڭىز؟ باسقا دا قازىناعا تولى قويماڭىزدى قاراۋسىز قالدىرۋعا جۇرەگىڭىز شىدار ما ەدى؟ ارينە، جوق! مىندەتتى تۇردە مالىڭىزعا باقتاشى، قويماڭىزعا كۇزەتشى قوياسىز. جانە تەگىن ەمەس، قوماقتى جالاقىسىن تولەيسىز. مالىڭىز امان – ۇيقىڭىز تىنىش. دۇنيەڭىز تۇگەل – كۇلكىڭىز كۇمىس. بىراق، مىنا دۇنيە سىناق الاڭى ەكەنىن ۇمىتپاڭىز. بەرىپ سىناعان اللا الىپ تا سىنايدى. ياعني، ءوز پەيىلىڭىزدىڭ كەڭدىگىمەن جەتىم-جەسىردىڭ حاقىسىن بەرمەسەڭىز، وزگەنىڭ قولىمەن الادى. ويدا-جوقتا مال-دۇنيەڭىزگە وپات كەلسە، كىم كىنالى؟ بىردەن ويىمىزعا مالشى مەن كۇزەتشى كەلەدى. اقيقاتىندا، ولاردىڭ كىناسىنەن ەمەس. توسكەيگە سىيماعان مالىڭىز بەن قامبا تولى قازىناڭىز بولا تۇرا، اللا جولىندا زەكەت بەرمەگەنىڭىزدىڭ سالدارىنان. مىنا دۇنيەدە مالىڭىز جوعالىپ، دۇنيەڭىز تونالىپ سىنالعان دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، اقىرەتتەگى جاعدايىڭىزدىڭ دا اۋىر حالدە بولاتىنىن قاسيەت­تى قۇراننىڭ ءالي-يمران سۇرەسىنىڭ 180-اياتىندا: «زەكەتىن بەرمەگەن ادامنىڭ بايلىعى اقىرەت كۇنى ءىرى جىلان پىشىنىنە كىرەدى. ەكى كوزىنىڭ ۇستىندە (قورقىنىشتىلىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە) قاپ-قارا ەكى دومالاق داعى بار. وسى جىلان قيامەت كۇنىندە يەسىنىڭ موينىنا ورالادى. سوسىن اۋزىمەن يەسىنىڭ ەكى جاعىنان ۇستاپ: «مەن سەنىڭ دۇنيەدەگى (قات­تى جاقسى كورگەن) بايلىعىڭمىن، مەن سەنىڭ (جيناعان) قازىناڭمىن»، - دەيدى»، - دەپ ەسكەرتەدى. ەندەشە ورالىڭىزدىڭ بارىندا ويناپ-كۇلگەنىڭىزگە الدانباي، باقتاشى مەن كۇزەتشىڭىزبەن ەسەپتەسكەنىڭىزدەي، ۇلى جاراتۋشىڭىزبەن دە ەسەپتەسۋدى ۇمىتپاڭىز. «ءوزى بولعان –  قۇدايىن تانىماس!» بىزگە بابامىزدان جەتكەن ءسوز. سونشا بايلىقتى بەرۋشى ەڭ اۋەلى اللا تاعالا ەكەنىن ۇمىتىپ، «ءوزىم باقتىم، ءوزىم تاپتىم» دەپ استامشىلىققا ۇرىنعاندا نەمەسە مۇقتاج ادام مۇڭىن شاعا كەلگەندە ءسوزىن تىڭداماي، كەرى بۇرىلعاندا، اللا سىزبەن ەسەپتەسەدى.

ءيا، راس، مال-دۇنيە وزىڭىزدىكى. ءوز ەڭبەگىڭىزبەن جەتتىڭىز. بىراق سوعان جەتۋ جولىنداعى قاجىر-قايرات پەن اقىل-پاراساتتى، كۇش-قۋاتتى، ىرىس-بەرەكەنى بەرۋشى قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي تاعالا ەكەنىن ەسىڭىزدەن شىعارماڭىز. ون ەكى مۇشەڭىزدىڭ اماندىعى مەن اقىل-ەسىڭىزدىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن شۇكىرلىك قىلىپ، مول بايلىعىڭىزدىڭ ءبىر مىسقالىن اللا جولىنا ارناپ، جوق-جىتىك پەن عارىپ-مىسكىنگە بەرىپ قويساڭىز، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) جوعارىداعى ايتقان حاديسىنە امال ەتىپ، مول ساۋاپقا يە بولعان جانداردىڭ قاتارىنا كىرەسىز. مالىڭىز – امان، دەنىڭىز – ساۋ، دۇنيەڭىز – تۇگەل. ول ءۇشىن قابان جىراۋ باباما ءبىر ءسات قۇلاق ءتۇرىپ قويىڭىز. ولاي ىستەمەگەن جاعدايدا:

«حارام بولار، جاراندار،

زەكەتسىز جيعان مالىڭىز».

مىنە، بەس پارىزدىڭ ءبىرى بولعان زەكەتتى ورىنداعانداعى پايدا مەن ۇمىتقانداعى زياننىڭ ارا-جىگى وسى عانا. بابام:

«شاريعاتتان ءسوز ايتقان

موللا ءتىلىن الىڭىز.

قۇداي بەرگەن تاۋسىلماس،

ولشەپ بەرگەن ءدامىڭىز»، - دەيدى. كوپ جاعدايدا كىسى ولگەندە نەمەسە ءتۇس كورگەندە موللا ىزدەيتىن جامان ادەتىمىز بار. باسقا ۋاقىتتا اللانىڭ ءسوزىن جاتتاعان، جۇرەگىنە ايات پەن حاديس-ءشاريفتى ساقتاعان مولدانى ادام قۇرلى كورمەيمىز. جارايدى، «مولدا دا ءوزىمىز سياقتى پەندە عوي» دەيىكشى، كولىگىمىز اۋناپ ءتۇسىپ، امان قالعاندا، ءىستى بولىپ تۇتىلعاندا، باسىمىزعا تۇسكەن پالەدەن قۇتىلعاندا، اتامىز تۇسىمىزگە كىرگەندە، جولىمىز جابىلعاندا، بارىمىزدان قاعىلعاندا بارىپ، قۇدايىمىز ەسكە تۇسەتىنى دە شىندىق قوي. «ساداقانى ساۋ كەزىڭدە بەر» دەگەندى ەستىگەنىمىزبەن، ەسىمىزگە الا بەرمەيمىز. ەسەسىنە جوعارىدا ايتقان جاعدايعا ۇشىراعاندا قۇدايعا قۇلدىق ۇرىپ، مولدانى تورىمىزگە وتىرعىزىپ، قۇرانعا ۇيىپ ءمۇلايىم كۇيگە تۇسەمىز. مولدەكەڭە العىس ايتىپ، «بالا-شاعاڭىز اۋىز ءتيسىن» دەپ اس مازىرىڭىزدەن سالىپ بەرىپ، «وقىعان قۇرانىڭىزعا» دەپ ازىن-اۋلاق اقشا ۇستاتىپ، شىعارىپ سالامىز. ءاي، نەتكەن ۇمىتشاق پەندەمىز، ءا؟! وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوڭىلىڭنىڭ قالاۋىمەن ىستەپ وتىرىپ: «مولدادا ۇيات جوق. ءوزىڭ الىپ كەلەسىڭ. پاكەتىنە اسىن، قالتاسىنا اقشاسىن سالىپ بەرەسىڭ. ءاي، سونى ۇيالماي الادى-اۋ. ۇيات جوق قوي، ۇيات جوق». ءدال وسى ءسوزدى كەرەڭ بولعىر قۇلاعىم تالاي مارتە ەستىدى. ارا تۇسەم دەپ ارازداسىپ بارىپ، قايتقان كەزىم دە جوق ەمەس. كىمدە-كىم وسىلاي ىستەسە، ءبىلىپ قويىڭىز، مولدادا ەمەس، ار-ۇجدان، ۇيات-نامىس سىزدە جوق. ويلاڭىزشى، كىم كىمگە مۇقتاج؟ اينالايىن-اۋ، مولداعا ءسىزدىڭ قاجەتىڭىز شامالى. ءوزىڭىز سوعان مۇقتاج بولىپ وتىرسىز با، ۇيىنە، مەشىتكە بار دا، الىپ كەلىڭىز. قازىرگى تاڭدا كولىگى بار مولدا ءوزى-اق بارادى، ەلدى اۋرەگە سالماي. كەتەردە، يمام قالتاسىنان دورباسىن شىعارىپ: «ماعان سارقىت سالىپ بەرىڭىز»، - دەپ، الدە: «قۇران وقىعانىم ءۇشىن بالەنباي اقشا تولەڭىز»، - دەپ، الدىن الا ساۋدالاسىپ كەلدى مە؟ ءوز پەيىلىڭىزبەن بەرگەن نارسەگە كەيىگەنىڭىز نە ەندى؟! ءايباتتاپ شىعارىپ سالعاننان كەيىن، ارتىنان عايباتتاپ وتىرساڭىز، نەسىنە شاقىردىڭىز؟ ودان دا: «اق قويدىڭ كاللاسى، قارا قويدىڭ كاللاسى، مەن قۇدايدىڭ پەندەسى. ءاۋمين!» - دەپ، بىلگەنىڭىزبەن بەتىڭىزدى سيپاپ، ەتىڭىزدى جەپ، سورپاڭىزدى ءىشىپ وتىرا بەرمەيسىز بە؟ ءدال وسى تۇستا قابان بابامنىڭ ءسوزىن تاعى ءبىر قايتارا ەسكە سالايىن:

«شاريعاتتان ءسوز ايتقان،

موللا ءتىلىن الىڭىز.

قۇداي بەرگەن تاۋسىلماس،

ولشەپ بەرگەن ءدامىڭىز!»

ەندەشە، جوعارىداعى مىسالدىڭ كەيىپكەرى بولىپ جۇرگەن جاندار، مولدا ءتىلىن الىڭىز، سوزىنە قۇلاق سالىڭىز. سوندا تۇگەل بولادى، دۇنيە مەن مالىڭىز. سولاي ىستەڭىز. تىم بولماسا، ماڭدايىڭىزعا جازىلعان عۇمىر تۇگەسىلىپ، تاڭدايىڭىزعا بۇيىرعان ءدام تاۋسىلىپ، اق كەبىنگە ورانىپ، ءۇش جەرىڭىزدەن بۋىلىپ، اقىرعى ساپارعا كەتەردە، مولدانىڭ الدىندا جاتقان تانىڭىزدەن جانىڭىز ۇيالماۋ ءۇشىن!

«مۇنداي كەڭدىك تابىلماس

و دۇنيەدە، قارىنداس.

مىنا كەڭدىك زاماندا

حاق بۇيرىعىن تۇتىڭىز.

قۇدايدىڭ كەشپەس پارىزى –

بەس ۋاقىت نامازدى

باققان قويداي كۇتىڭىز.

ءولىمىن كۇتىپ اللانىڭ،

اقىرىندا، جاراندار،

مۇراتقا ءسويتىپ جەتىڭىز!»

مىنا دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن ايتىپ وتىر عوي بابام. شىنىمەن دە اقىرەتتە ءدال وسى جارىق الەمدەگىدەي كەڭدىككە جەتۋ ءۇشىن حاق بۇيرىعىنا كونىڭىز، زەكەتىڭىزدى بەرىڭىز، ىزگىلەرگە ەرىڭىز، قابىليسا بابام قالدىرعان اسىل سوزگە سەنىڭىز. سوندا سىزگە جۇماقتا دايىن بولار ءتورىڭىز. وعان جەتۋدىڭ توتە جولى بەس پارىزدىڭ ءبىرى – ناماز ەكەنىن ەسكە ساقتاپ، ءبىرىن دە قازا قىلماي، تىرشىلىگىڭىزدى قۇلشىلىعىڭىزبەن كوركەمدەپ، بابام ايتقانداي، «بەس ۋاقىت نامازىڭىزدى قوي باققانداي كۇتسەڭىز»، جەتىپ جاتىر. نەگىزى، بەس ۋاقىت ناماز ءناپسىڭىز قابىلداي الماي جاتقانداي سونشالىقتى اۋىر ەمەس. «بارلىق امال نيەتكە بايلانىستى» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) حاديسىنە سۇيەنسەك، نيەت-پەيىلىڭىزدىڭ ءبىر مىسقالىن عانا ءبولىپ قويساڭىز، ارعى جاعىنا جاراتقان يەم ءوزى جار بولارى اقيقات. «وزەكتى جانعا – ءبىر ءولىم». بىرەۋگە ەرتە، ەندى بىرىنە كەش كەلەتىن اجال ەشبىر پەندەنىڭ باسىنان اينالىپ وتپەيدى. تاعدىر تاقتاڭىزعا جازىلعان عۇمىرىڭىزدىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلاتىن جەردە كۇتىپ وتىراتىنى اقيقات.

قاسيەتتى قۇراندا «ناماز وقىڭدار، زەكەت بەرىڭدەر»، «ناماز وقيدى، زەكەت بەرەدى» دەگەن ماعىناداعى ايات بىرنەشە سۇرەدە كەزدەسەدى. بۇدان ۇعاتىنىمىز، زەكەت – نامازدان كەيىنگى مۇسىلمان بالاسىنا تيگىزەر پايداسى زور قۇلشىلىقتىڭ ءبىرى.

ەندەشە، پەيىلى كەڭ، زەيىنى اشىق، وقىرمان! توزاقپەن قورقىتىپ، كۇنامەن ۇركىتىپ، مال-دۇنيەڭىزگە قول سالايىن دەپ وتىرعانىم جوق. اللا تاراپىنان ون ەكى ايدىڭ سۇلتانى دەپ قۇرمەتتەلگەن رامازاندا قابىليسا بابامنىڭ جىر اماناتىمەن وي ءبولىستىم. دانانىڭ ءسوزى بالانىڭ ويىنى ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەسىزدەر. اقيقاتىن ايتقاندا، ەكىنىڭ ءبىرى قولىنا الىپ وقي بەرمەيتىنىنە سەنىمدى بولعاندىقتان، عاسىردان اسقان باسىلىم ارقىلى تىم بولماسا ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان «جەر ۇيىعى – جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى وقىپ، ساناسىنا توقىپ، امالىنا اينالدىرسا» دەگەن پەرزەنتتىك پەيىلمەن قولىما قالام العان ەدىم. ءبىر ايداعى بەس جۇمادا وزدەرىڭىزبەن بولىسكەن «ورازادا تۋعان ويىمدى» قابىليسا بابامنىڭ سوزىمەن تۇيىندەيمىن.

«ءبىر جانىڭىز قۇدايدىڭ

قۇدىرەتىنە – امانات.

اللانىڭ بەرگەن ءناسىبىن

ازدى-كوپتى بولسا دا،

ەتىڭىزدەر قاناعات.

پەندە بولساڭ قۇدايعا،

اماناتقا قيانات

قىلماڭىزدار، جاماعات!»

اللا بارشامىزعا كەلەر جىلعا رامازان ايىمەن امان-ەسەن قاۋىشۋدى ءناسىپ ەتسىن!

جۇماتاي وسپانۇلى، اقىن، جۋرناليست

---

ينەمەن قارا ءسوزدى ساباقتاعان...

جۇمىر جەردىڭ بەتىندە قانشاما ۇلت پەن ۇلىستار عۇمىر كەشىپ جاتسا، تۇركى تەكتەس ۇلتتاردىڭ كونە سالت-ءداستۇرىن ساقتاۋشى بىردەن-ءبىر ەل، بۇل قازاق حالقى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس شىعار. قازاقتىڭ «باتالى قۇل ارىماس، باتاسىز قۇل جارىماس»، «قارعىس الما، العىس ال» دەگەن ەكى اۋىز ءسوزىنىڭ استارىندا قانشاما عۇلامالىق، دانالىق جاتقانىنا زەر سالىپ كورىڭىزشى؟

XVIII عاسىردا ۇلى ءجۇز ىشىندەگى جالايىردىڭ مىرزا تايپاسىنان شىققان اسا كورنەكتى قايراتكەر، ءور مىنەز، وجەت باتىرلىعى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندىگىمەن كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق اتاعى التى الاشقا جايىلعان قابان جىراۋ (قابىليسا اسانۇلى) ەدى. ول XII عاسىردا تۇركى ۇلىستارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ۇلى تۇلعا، شىڭعىس قاعاننىڭ سەنىمدى دە، سۇيىكتى باس قولباسشىسى بولىپ، تسزين يمپەرياسىن تىزە بۇكتىرىپ، بەيجىڭدى الىپ، توعىز شاشاقتى تۋدى جەلبىرەتىپ، قىتاي ەلىن بيلەپ، ۇلىق ءامىر اتانعان مۇقىلاي ءباھادۇردىڭ ۇرپاعى بولاتىن.

قابان جىراۋدى حان ءتاڭىرى باۋىرىنان قاراتاۋعا دەيىنگى ارالىقتاعى قازاقتىڭ وت اۋىزدى وراق ءتىلدى اقىندارى، بي، شەشەندەرى ۇستاز تۇت­تى، قۇرمەتتەدى سىيلادى. قابان جىراۋ، باتىرلىق، دانالىعىمەن قاتار، ايتىستىڭ قاي تۇرىنە بولسا دا جەتىك، اسقاق ويدىڭ شەبەرى ەدى.

عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە: «قابان جىراۋدىڭ كوشىنە ىلەسىپ، كىشكەنە سارى بالا جەتى كۇن ءجۇرىپتى. بۇنى بايقاعان جىراۋ، «مىنا بالا قاي بالا، نەعىپ ءجۇر سۇراڭدارشى» دەپ، كىسى جىبەرىپ، الدىنا الدىرادى. «مەن ءسىزدىڭ جۇراعاتىڭىز ەدىم. وزىڭىزدەن باتا العالى كوشىڭىزدەن قالماي ءجۇرمىن» دەيدى بالا. «وي، مىناۋ بولعالى تۇرعان بالا ەكەن. الدىڭنان اق كۇن تۋسىن، ەلىڭنىڭ ابىرويى بول، اللا تىلەۋىڭدى بەرسىن» دەپ الدىنا الىپ، بولاشاق اقىن جەتى جاسار سۇيىنبايعا باتاسىن بەرىپ، قايتارادى دەپ جازادى. سۇيىنبايعا بەرگەن باتاسى قابىل بولدى. 1850-ءشى جىلداردىڭ سوڭىندا قىرعىزدىڭ ورمان حانى اتا، اناسىنا «اس» بەرمەككە ساۋىن ايتىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىن شاقىرادى. وسى جيىندا ءسۇيىنباي قىرعىز اقىنى قاتاعانمەن ايتىسقا تۇسەدى. سول ايتىستا بۇكىل قازاق – ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن، باتىرلىعىن جەرىنە جەتكىزە ايتىپ، قىرعىز اقىنىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيادى. ءسۇيىنباي اقىننىڭ ۇلتىن سۇيگەن ۇلى قاسيەتتەرىن باعالاعان عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ: «ءسۇيىنباي – ايتىس ونەرىنىڭ التىن دىڭگەگى»، - دەپ باعا بەردى. 2015 جىلى ءسۇيىنباي اقىننىڭ 200 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ ءوتىپ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، اكادەميك، قازاق عىلىمىنىڭ ابىزى قيراباەۆ سەرىك سمايىلۇلىنان سۇحبات العانىمدا: «ءسۇيىنباي ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ءتىلى وتكىر، قازاقتىڭ ۇلكەن اقىندارىنىڭ ءبىرى. ماراباي دەگەن، ەر تارعىندى جىرلاعان سۇمدىق ۇلكەن اقىن بولعان. سول مارابايدىڭ ءبىر ەكى اۋىز ءسوزىن كەلتىرىپ، «اقىندىق دەگەن از جازىپ، كوپ جازعاننان ەمەس، تاۋىپ ايتقان، وبرازنو ايتقان ادامنىڭ ءباسى بيىك» دەگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءبىر ءسوزى بار. الگى، ابايدى ءبىز ماقتاعان ۋاقىتتا، «قىس» دەگەن ولەڭىندە، قىستىڭ ءوزىن ءبىر ءتىرى ادام سياقتى سۋرەتتەپ، اياعىن سىقىرلاتىپ، كەلىپ قالعان ءبىر جاندى دۇنيەدەي ەتىپ بەينەلەيدى دەيمىز عوي. ءسۇيىنباي ودان بۇرىن كارىلىكتىڭ ءوزىن جاندى بەينەگە اينالدىرعان عوي: «اۋەلى كارىلىك كەلىپ ءتىسىمدى الدى، سونان سوڭ تىزەمدەگى كۇشىمدى الدى. قۇداي قوسقان جارىڭنان بولەك جات دەپ، قاسىما كورپەمدى اشىپ كىرىپ الدى»،يدەيتىنى بار. كادىمگى ءبىر جاندى بەينە كەلىپ، سەنىڭ بويىڭداعى ىسكە جارايتىن نارسەڭنىڭ ءبارىن بىرتىندەپ الىپ جاتىر. مىنە، مۇنىڭ بارلىعى ادەمى وبراز» دەپ باعا بەرگەن ەدى. ءسۇيىنباي اقىننىڭ ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن جىرلاپ، ادىلدىكتىڭ اق تۋىن جەلبىرەتۋى قابان جىراۋدىڭ اق باتاسىنىڭ قابىل بولعانى دەمەي، نە دەۋگە بولادى؟! ءسۇيىنبايدى قاباننىڭ تىكەلەي شاكىرتى ەكەنىن، جىراۋ كەنەن دە ءوزىنىڭ «جامبىل-جىر» دەگەن ولەڭىندە:

  

«ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

 باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

ناعاشىسى جالايىر قابان ەد دەپ،

جامبىل اتام ايتاتىن ماعان اتىن.

اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ،

جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى ەستە تۇر-اۋ،

جيەنى سارىباس اقىن سويلەگەندە،

ادەتى مۇرتىن قاعىپ قۇلاق بۇراۋ», - دەپ، وزىنە تۇسىندە باتا بەرگەن سارىباس اقىندى دا ايتىپ وتەدى. قازاقتىڭ «باتالى قۇل ارىماس» دەگەن ءاپساناسىنىڭ توركىنى وسىنى بايقاتسا كەرەك.

مويىنداۋ، ءپىر تۇتۋ، قۇرمەت سياقتى لەبىزدەردى جەتىسۋ جەرىنىڭ ارعى-بەرگى زامانىندا وتكەن: ءماۋلىمباي، قىدىرالى، ەسەنگەلدى، قالقا، تەمىرعالي، ارتىق، ابىكەن جانە ت.ب. ايتىسكەرلەر ءجيى ايتىپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندەگى اقىن سارانىڭ مىنا ءبىر تولعامىن ەسكە العانىمىز ءجون:

 

«قاسيەتتى قابىليسا اسانۇلى،

مىرزاداي ىرگەسى كەڭ ەلدەن شىققان.

كەم بولماس ەشتەڭەدەن مۇنى ۇققان،

جالايىر قابىليسانى ەركەلەتىپ،

قابان دەپ لاقاپتاپ اتىن تۇتقان», - دەپ دارىپتەيدى. كەلتىرىلگەن وسى شۋماقتار مەن تولعامداردان-اق قابان اقىننىڭ تالاي قىرلارى اشىلا تۇسەدى.

ساقتالعان دەرەكتەر بويىنشا، ول «ءور مىنەزىمەن، وجەت باتىرلىعىمەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى سوزىمەن كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق قابان اقىن اتانعان. ەل باسشىلارى ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن قاتار «اۋليە» دەگەن اتقا يە بولعان. ويتكەنى، ءار جەردە شاشىراپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ بىرىكتىرۋدە، تۇتاس ءبىر ەل ەتىپ توپتاستىرۋدا ونىڭ ەڭبەگى، قاجىر-قايراتى ءۇش عاسىر بويى اڭىز-اڭگىمەگە اينالعان». ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن قانىن توگۋگە، جانىن قيۋعا ءازىر ەكەنىن مىنا ءبىر كورىنىستەن-اق بايقاۋعا بولادى. اقىننىڭ شوبەرەسى ءماريما راقمەتقىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق-قالماق سوعىسى كەزىندە جالايىردىڭ ءبىر باتىرى جەكپە-جەكتىڭ شارتىن ساقتاماي، قارسىلاسىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شانشىپ ولتىرەدى. مۇنىڭ ارتى داۋ-دامايعا اينالىپ، قالىپتاسقان سالت-ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن الگى جاس باتىردى قالماق جاعى بايلاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. ەل اعالارى بۇل قيىن تالاپقا مويىنسۇنىپ تۇرعاندا، قابان اقىن العا شىعىپ: «بۇل باتىر ەل قورعانى بولا الاتىن ازامات ەكەن، جولىنا جان پيدا – مەنى بايلاپ بەرىڭدەر!» -  دەيدى دە، ءوز ەركىمەن جاۋ قولىنا اماناتقا كەتە بارادى (جۋرناليست وراز يسمايىلۇلىنىڭ جازباسىنان).

فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى م.جولداسبەكوۆ قابان اقىننىڭ الداعىنى بولجايتىن اۋليەلىگىن بەينەلەيتىن مىناداي اڭىز كەلتىرەدى: «بىردە جەتىسۋ ولكەسىنەن شىققان اتاقتى باتىرلار وتەگەن، رايىمبەك، قاراش جانە قابان تورتەۋى باس قوسىپ وتىرادى. رايىمبەك پەن وتەگەن قۇرداس، قاراشتىڭ جاسى ولاردان ءسال كىشىلەۋ، بارىنەن ۇلكەنى قابان ەكەن. رايىمبەك ءسوز باستايدى: «وتەگەن، «ەل ارالاعان – سىنشى» دەگەن، جەر-ءدۇ-نيەنى شارلاپ كەلدىڭ، جاسىمىز بولسا تاقادى، باتىر اتاعىڭ بار، كوپتى كوردىڭ، ولە قالساق جاعدايىمىز قانداي بولادى، قايسىسىمىز قاي جەردە قالامىز، ايتا الاسىڭ با؟» - دەيدى. وتەگەن: «اعا تۇرىپ سويلەگەن ىنىدەن بەز» دەگەن، بۇل دۇنيەنىڭ جارىعىن بىزدەن بۇرىن كورگەن الدىمىزدا قابان اعامىز وتىر، سول كىسى ايتسىن!» - دەپتى. سوندا قابان: «ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ تۇرتكىلەپ، اقىرى مەنى سويلەتتىڭدەر مە؟» - دەپ، ءسوز باستايدى. «اكە-شەشەم قويعان اتىمدى وزگەرتىپ، ەل مەنى قابان اتاندىردى: مەن ءبىر باستاۋدىڭ باسىندا، شوق قامىستىڭ تۇبىندە قالارمىن. ءۇش كۇن دەنەم جەردە جاتادى، ءۇش كۇننەن سوڭ تابىلادى. ال، وتەگەن، سەنىڭ مىنەزىڭ جايلى، ءجۇزىڭ جىلى ەدى، جىلجىپ اققان سۋدىڭ جاعاسىندا جاتاسىڭ، بىراق تۇبىندە سەنى دە جىلجىتىپ باسقا جەرگە قويادى. رايىمبەك سەن كوپشىل ەڭ، قيامەت-قايىمعا دەيىن باسىڭنان دابىر، ۇستىڭنەن ءدۇبىر كەتپەيتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىندا بولاسىڭ» دەگەن ەكەن. بۇل اڭىزدى كەنەن ازىرباەۆ پەن امىرقۇل قۇلشىقوۆ ايتقان» («اسىل ارنالار»، الماتى، «جازۋشى» باسپاسى، 1986, 152-153-بەت­تەر). بۇل اڭىز راس بولسا، قاباندى شىن اۋليە دەۋگە قاقىمىز بار. سەبەبى، ايتقان بولجامدارىنىڭ بارشاسى دا شىندىققا اينالعانىن مارتەبەلى مەزگىل دالەلدەپ بەردى. بابانىڭ اۋليەلىگى مەن كورىپكەلدىگىنە قاتىستى اڭىزدار كوپ. اڭعارىمپازدىعى مەن تاپقىرلىعى تۋرالى دا ەل ىشىندە ساقتالعان ءسوز اسىلى جەتەرلىك. قيىننان قيىستىرىپ، قيۋى قاشقالى تۇرعان جايتتاردا جالعىز عانا قيسىندى جولىن تاپقان تۇستارىنا تاڭ قالماسقا شارا جوق. ءبىر مىسال ايتالىق: «بىردە اقىن اۋىلىنا ۇزىناعاش جاقتان ءبىر توپ مەيمان كەلەدى. بالا-شاعالارى جاقىن اۋىلعا تويعا كەتىپ، ۇيدە جالعىز قىزى قويانكوز بەن قابان اقىننىڭ ءوزى قالادى. قوناقتارعا ءشاي قايناتىلىپ، ەت اسىلعاندا ەركە قىز قۇدا تۇسۋگە كەلگەندەرگە ىلعي قويدىڭ قول ەتىن قازانعا سالىپتى. الدارىنا اس كەلگەندە قوناقتار تىكسىنىپ: «جاقسى اكەدەن دە وسىنداي كورگەنسىز بالا تۋادى ەكەن-اۋ» - دەپ، ءبىر-بىرىنە قاراسادى. سونى اڭعارعان اقىن تابان استىندا:

«بالام بىلمەي قوناققا قول اسىپتى،

قول اسسا دا قوي ەتىن مول اسىپتى.

ساننان بۇرىن ومىرگە كەلەدى قول،

سونى ءبىلىپ، ەرتەڭگە                       جول اشىپتى»، - دەيدى.

 

­يشاراتتى تۇسىنگەن قوناقتار: «مىنا قىز وسال بولمادى. قازاقتىڭ ەسكى سالتىن بۇزىپ، جاڭا جورالعى جاساپ وتىر ەكەن، قويدىڭ جامباسىن، ءتوسىن، سان ەتىن اسپاي، قازانعا قولىن سالۋىندا دا ءمان بار ەكەن عوي» دەپ قۇداندالىق ءراسىمىن جاساپ، ەلدەرىنە قايتىپتى. سىر بويىندا تۋىپ-وسكەن اقىن ەل باسقارعان يگى جاقسىلار  ەسكەلدى، بالپىق، وراقتىلارمەن بىرگە جالايىرلاردى ىلە مەن قاراتال وڭىرىنە كوشىرىپ اكەلگەندە، بارلىق سانالى ءومىرىن شاعان تاۋىنىڭ شاتقالدارىندا، لاباسىنىڭ باۋرايىنداعى شۇرايلى دا شىرايلى مەكەندە وتكىزسە كەرەك.

«قۇيماقۇلاق قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قابان قاپساعاي دەنەلى، ايبارلى، اقىلدى ادام بولعان» دەپ جازادى وراز يسمايىلوۆ.

قابان، ەڭ الدىمەن، ادال سويلەيتىن، بيلىگى، بايلىعى بار ادامداردى وتىرىك ماقتاپ جاعىنبايتىن، قارا قىلدى قاق جارعان اقىن بولعان. وعان ءبىر عانا مىسال: «مارقۇم يمانعازى قاريانىڭ ايتۋىنشا، ءبىر جولى اقىن اۋىلىنا بارىمتاشىلار باسا-كوكتەپ كىرىپ، جىلقىلارىن ايداپ اكەتەدى. قابان باستاعان جاۋجۇرەك جىگىتتەر بارىمتاشىلاردى قۋىپ جەتىپ، ايقاسا كەتكەندە، انالاردىڭ ءبىر جىگىتى سويىلعا جىعىلىپ، مەرت بولادى. بارىمتاشىلار قۇن داۋلاپ، ءادىل تورەگە جۇگىنگەن. تورە قاباندى شاقىرتىپ: «قۇنىن نەگە قايتارمايسىڭ» - دەگەندە، اقىن ويلانباستان:

«ۇرىعا قۇن جوق،

ۇرىعا قۇن بولسا،

مومىنعا كۇن جوق.

ءوزى ىزدەنىپ كەلىپ، ولگەن نەمەگە،

ماعان سالساڭ، دىم جوق!» - دەگەن ەكەن. ءاز تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى» ەسىنە ءتۇسىپ، تورە دە جۇيەلى سوزگە توقتاعان ەكەن. ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن باقتىباي اقىن ايتقانداي، «ينەمەن قارا ءسوزدى ساباقتاعان» قابان ەل-جۇرتتى يماندىلىققا، شاريعات جولىنا شاقىرىپ، كوپ ولەڭدەر قالدىرعان. ونىڭ يسلام ءدىنىن جەتىك بىلگەنىن، كىتاپ وقىعان ساۋاتتىلىعىن، ولەڭدەرىن جازىپ تا شىعارعانىن تالاي تولعاۋلارىنان، وسيەت ولەڭدەرىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس. امال نە، قولجازبالارى سول كۇيىندە ساقتالماعان، جەكە جىرلارى اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ وزگەرگەنى، بۇرمالانعانى، كەيبىرەۋلەردىڭ ءوز جانىنان قوسقاندارى دا بايقالادى...

«مەنىڭ اقىندىعىم بالالارىما دارىمايدى، قىزىم مەن جيەندەرىمە كوشەدى» دەگەن ەكەن قابەكەڭ. ونىسى دا اۋليەلىك بولىپ شىققان. ءوز پەرزەنتتەرىنەن قىزى قويانكوز عانا ءسوز ۇستاپ، جىرى جيەندەرگە قونعاندى. باقتىباي، ءسۇيىنباي، سارىباس سىندى الىپتار، سارا مەن قالقاداي اقىن، جىرشىلار قابانعا سيىنىپ، «ءپىرىم» دەپ وتىرادى ەكەن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: قابان جىراۋ – قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىنا وراسان ولجا سالعان ءداۋىرىنىڭ ءدۇر داناسى ءھام ارۋاعى اسىپ تۋعان اقتانگەر اقىنى.

قوشان مۇستافاۇلى،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

---

«اتىمدى قايتپاسىن دەپ قويدى قابان»

اسانقايعى مەن اباي ارالىعىندا جاتقان اسىل ءسوز، سارقىلماس قازىنا – ۇلت ۇلىلىعىن ايقىندايتىن ەرەكشە كورسەتكىش. ارعى-بەرگى رۋحاني مۇرامىزدىڭ تۇڭعيىعىنا سۇڭگىپ، مارجان ءسوز تەرگەن الاش ءۇشىن ءار ءارىپتىڭ ءوز سالماعى، ءوز كاراتى، ءوز ۋنتسياسى بار ەكەنى انىق. انا سۇتىمەن بويعا دارىپ، قانمەن بەرىلەتىن بۇل ەرەكشە قۇبىلىس، بۇل سۇپ-سۇلۋ ارۋدىڭ اتى – ولەڭ، جىر. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، قابىليسا اسانۇلى (1733-1824 ج.) – XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن جىراۋ، قايراتكەر. باتىرلىعىمەن، وجەتتىگىمەن، قايسارلىعىمەن جانە شەشەندىگىمەن تانىلعان تۇلعانى حالىق قابان اقىن دەپ اتاپ كەتكەندى. مۇنىڭ سىرىن تۇمارشا ەكەۋىنىڭ ايتىسىنان ايقىن اڭعارا الامىز.

 

قابان:

اتىمدى قايتپاسىن دەپ قويدى قابان،

قاينى بوپ جاراتىلدىم ءوزىم ساعان.

ەركىمەن وزگەگە كۇڭ بولعاننان دا،

بولىپ پا مەنىڭ اتىم ودان جامان؟

تۇمارشا:

قاينىم-اۋ، جامان ەمەس سەنىڭ اتىڭ،

بالاسىڭ بايقاپ تۇرسام، ءسوز ۇعاتىن.

ايەلدى كىم مال بەرسە، سول الادى،

ناقسۇيەر – اق توقال نامدى بولار قاتىن.

قابان:

ەشكىمنەن تۋا بەرمەس سىزدەي پەرزەنت،

ءبىتىپتى حور قىزىنداي سىزگە كەلبەت.

توقالدىڭ جارامدىسى بولاسىڭ عوي،

بايقاسام، ءتىلىڭ – تەتىك، ءسوزىڭ – وجەت.

تۇمارشا:

بولسام دا توقال ايەل، اعاڭ سۇيگەن،

وزىڭدەي تالاي جاستىڭ ءىشى كۇيگەن.

قاينىم-اۋ، توقال دەپ سەن كەمىتپەگىن،

توقالعا اۋەل باستا دۇعا تيگەن.

قازاق دالاسىندا قۋانىش پەن شاتتىقتى بىلاي قويعاندا، ءولىمنىڭ ءوزىن ولەڭمەن جەتكىزۋ شىنىندا دا تاڭ قالارلىق ارەكەت. تاڭ قالارلىعى – ءسوي- لەۋشىنىڭ العاشقى ءسوزى-اق تىڭدارماندى ەرەكشە كۇيگە بولەيدى. بۇل كۇي – جۇرەك كۇيى، اقىل كۇيى، سەزىم كۇيى. ءدال سول كۇيدى شىنايى سەزىنگەندەر پوەتيكا شىندىعىنىڭ شىڭىنا شىققانداي بولادى. ويتكەنى، ەكى دۇنيەنىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ تۇرعان تىلسىم دانەكەر، بۇل – ءسوز.

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە!

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە.

ايتار اركىم بىلگەنىن،

ءسوز عىپ ونى نەمەنە؟

قاعىسپاي، حالقىم تەك ءجۇرسىن،

ونان پايدا ونە مە؟

وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،

جۋىتپاعىن دانەڭە.

ءادىلدىڭ وزار ادىمى،

ادال جان شىعار توبەگە».

قابان جىراۋدىڭ ولەڭى بىزگە سوناۋ كونەدەن كۇمبىرلەپ جەتكەن ادەبي مۇرا ەمەس، ءدال بۇگىن، ءداپ قازىر ايتىلعان وسيەتتەي اسەر قالدىراتىنى نەسى ەكەن؟! ات­تىڭ ۇستىندە وتىرىپ-اق ادامزاتتىق ويدى قوزعاعان تاريحي تۇلعا شىعارماسىنىڭ ءار جولىندا ءبىر وقيعا، ءبىز بىلمەيتىن ءبىر تاريح بار. «بۇلاردا تاريح جوق. بولماعان! قاڭعىرعان قازاقتا قالايشا تاريح بولۋى مۇمكىن؟» - دەپ شۋلاعان شوۆينيستەر قاراسى ءالى دە مول ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. قازاق كوكتۇرىكتەردىڭ ۇرپاعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى، تەگەۋرىندى تەكتىلىكتىڭ ايعاعى ەكەنىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر مەن سوزبەن جازىلعان تاريح-اق دالەلدەسە كەرەكتى.قابىليسا اسانۇلى سول كەزدىڭ ادەبي كارتيناسىن تۇزگەنى ءوز الدىنا، ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا جاۋىنگەرلىك رۋحتى جاسىتپاس ءۇشىن الماس قىلىشتاي جالت-جۇلت ەتكەن جىرلارىن تۋدىردى. قيان-كەسكى شايقاسقا شىعار الدىندا، سوعىسقا اتتاناردا يماندىلىقتى تۋ ەتىپ، ادەپ، مورال، ىزگىلىك اتتى ادامعا ەڭ قاجەتتى رۋحاني اسپەكتىلەردى جىرلاي ءبىلدى. سەبەبى، بۇگىن اردان اتتاعان ساردار ەرتەڭ ءوز ەلىن دە ساتىپ كەتەتىنىن تەرەڭ تۇسىنگەندى. كورەگەندىگىن ولەڭمەن كومكەرە بىلگەن جىر سايگۇلىگى – قابان اقىننىڭ تومەندەگى تولعاۋىن وقىعاندا ويعا قالادى ەكەنسىز. قيىن-قىستاۋ زاماندا اتالى ءسوز ايتىپ، ازامات باسىن قوسىپ، ۇلتتى ۇيىستىراتىن ادام قاجەت بولدى. ءدال سول قىزمەتتى قابان اقىن ابىرويمەن اتقارا ءبىلىپ، كوپتەگەن كەساپاتتىڭ الدىن الىپ، كەسىردەن ساقتادى.

«جەر ويپاڭى بىلىنبەس،

ەبىن تاۋىپ ءۇي تىكسە.

ەل ويپاڭى بىلىنبەس،

ەلىنە ساي ۇل تۋسا!  

بىرلىك تەربەپ بەسىكتى،

جاۋعا اشپاي ەسىكتى،

قازاق ەلى كوكتەسىن،

شىڭعا شىعىپ كەسىكتى.  

ا، قۇدايىم وڭداسىن،

وڭداعاننىڭ بەلگىسى،

كۇن نۇرىنداي ارايلاپ،

باق پەن داۋلەت ورناسىن!»

جىراۋ ۇلتتى ۇستاپ تۇرعان التىن دىڭگەك – تەكتىلىك ەكەنىن، ەل ىرگەسى سوگىلسە، ونىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن، ەلدىڭ كۇش-قۋاتى، ءال-دارمەنى السىرەي تۇسەتىنىن سوناۋ ون سەگىزىنشى عاسىردا-اق ەسكەرتكەن. بۇگىنگى قازاقتىڭ گەنوفوندىنا قاۋىپ تونگەنىن بىلسە، بابامىز نە كۇي كەشەر ەدى دەگەن دە وي كەلەدى. جىراۋ تۋىندىلارى ءىس-ارەكەتكە قۇرىلىپ، اركەز قوزعالىس ۇستىندە ءجۇرۋى – دالا دراماتۋرگياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداي تۇسەدى. ولەڭدەگى كەي ءسوز، كەي وي ايتىلماي، قۇپيا تۇردە قالۋىنىڭ ءوزى شىعارما پوەتيكاسىنىڭ قۋاتى مەن اسەرىن، ەففەكتىسىن كۇشەيتە ءتۇسىپ، وعان قايتالانباس بوياۋ، ەرەكشە رەڭك، سىرلىلىق سيپاتىن دارىتىپ، جاۋگەرشىلىك ۋاقىتىندا باتىر نامىسىن جانيتىن قايراق بولا ءبىلدى. بۇل – تەك جىراۋلار پوەزياسىنا عانا ءتان ەرەكشەلىك. ماسەلەن، قارعا بويلى قازتۋعاننىڭ:

«جارلىسى مەن بايى تەڭ،

جابىسى مەنەن تايى تەڭ،

جارى مەن سايى تەڭ،

بوتتاشىعى بۇزاۋداي،

بوز سازانى توقتىداي»، - دەپ باستالاتىن تولعاۋىندا ءوزى داۋرەن شەككەن كەزەڭدەگى تەڭدىك رۋحى مەن وتان-انا، «ەدىل جۇرتى» دەگەندە ەمەشەگى ەزىلەتىن ەلدىڭ كوركەم بەينەسى عاجاپ سۋرەتتەلگەن. ونىڭ تەڭەۋلەرىندەگى ادۋىندىلىق، قاھارلىلىق پەن ءسوز سۇلۋلىعى كىسىنى ءتانتى ەتەدى.

«بۇلت بولعان ايدى اشقان،

مۇنار بولعان كۇندى اشقان،

مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ،

اراسىن بۇزىپ ءوتىپ،

ءدىندى اشقان –

ءسۇيىنىشۇلى قازتۋعان!»

اۆتوردىڭ جوعارىداعى جولدارىنا دەن قويعاندا، بۇل ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى كوتەرمەلەۋى، ءوزىن-ءوزى قامشىلاپ، جىگەرلەندىرۋى ءۇشىن قاجەت دەگەن توق­تامعا كەلەمىز. سەبەبى، جىراۋ – حالىقتىڭ ەكىنشى اتى.تولعاۋلارداعى ىشكى تولقىنىس، جان ءدىرىلى ايتۋشى ەكپىنىنە ەكپىن قوسىپ، قارا دومبىرانىڭ قاعىسى، ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى، جەردىڭ ءدۇرسىلى، جەل تۇعانداعى ءشوپتىڭ تەربەلۋى، كيىز ءۇي ەسىگىنىڭ سىقىرلاپ اشىلۋى، جەبەنىڭ سۋىلى سەزىلىپ تۇرادى.

«بارلى، بارلى، بارلى تاۋ،

باسى ەسەننىڭ – دەنى ساۋ.

ۇيىقتاماساڭ – قاباق جاۋ،

جارىتىپ ىشپەسەڭ – تاماق جاۋ.

جىرتىق ۇيگە – تامشى جاۋ،

ارىق اتقا – قامشى جاۋ.

بەتىڭنەن السا – قاتىن جاۋ،

كەسىرلى بولسا – كەلىن جاۋ.

جاسىنان اسىپ، ۇيىڭدە جۇرسە –

وزىڭنەن تۋعان قىزىڭ جاۋ،

ءتىل الماسا – ۇلىڭ جاۋ.

پارىقسىز بولسا – تۋىسىڭ جاۋ،

كۇنشىل بولسا – كورشىڭ جاۋ،

تەبەگەن بولسا – بيەڭ جاۋ،

تارتىنشاق بولسا – تۇيەڭ جاۋ،

تۇيە مەنەن بيەڭدى

الىپ كەتسە – جيەن جاۋ».

قابان اقىننىڭ وتانسۇيگىشتىك، كۇرەسكەرلىك، ەرلىكتى ناسيحاتتايتىن جىرلارى كەلەر ۇرپاقتى دا رۋحتاندىرىپ، جاڭا باستامالارعا شابىتتاندىرارى حاق. جاھاندانۋ اش بورىشە جان-جاعىمىزدان انتالاعان زاماندا ءتىلىمىز سۇيىلىپ، اتا ءداستۇرى، اكە جولىن ۇمىتىپ، دىڭىمىزدەن الشاقتاي تۇسكەن ۋاقىتتا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ احاڭ «ماساسىنداي» ىزىڭداپ، ۇلتتى وياتۋ جولىنداعى ءمان-ماڭىزى دا زور-ءدۇر. دوسپامبەتتىڭ «ازاۋلىنىڭ ىستانبۇلدان نەسى كەم؟» اتتى جىرى ەش جەرگە الماستىرمايتىن تۋعان توپىراق پەن التى قىردىڭ استىنان كۇنگە شاعىلىسقان التىن تۇستەس كۇمبەزىنىڭ جارقىلى كورىنگەن بوتەن ەلدى سالىستىرۋ كەزىندە قولداناتىن تۇراقتى تىركەسكە اينالعالى قاشان. سونشاما ۇعىم-تۇسىنىك پەن سونشاما ءسوز-سويلەمنىڭ ىشىنەن «شۇبار جىلانىڭ» ءوز ورنىن تاۋىپ جاتسا، بۇدان اسقان باقىت جوقتاي كورىنەدى. ءولىم الدىندا وتاندى جوعارى قويۋداعى جىراۋ فيلوسوفياسى بارشا ۇلتتى «شاھيد كەشسەم، وكىنبەن!..» دەگەنگە شاقىرادى. ەر دوسپامبەت ءدال وسى وكىنبەستىك سارىنىن – «دۇسپان اتتىم، وكىنبەن»، «دۋلىعا كيدىم، وكىنبەن»، «قونىستار قونعان وكىنبەس»، «ارعىماق مىنگەن وكىنبەس»، «كوبەلەر كيگەن وكىنبەستىكپەن» جالعايدى. دالا پالساپاسىنداعى باقي مەن ءفاني، رۋح، جان، ار، يمان، ۇرپاق، وتان، ارمان-قيال، كەلەشەك، جالپى بارلىق كاتەگوريالاردى جىراۋلىق ءداستۇر وزگەشە قىرىنان اشا تۇسەدى. بۇنداعى بالاساعۇني ديداكتيكاسى، «زار زامان اقىندارىنىڭ» زاپىرانعا تولى جىرلارى مەن ياسساۋي، يۇگىنە­كيلەردىڭ ءدىني-ميستيكالىق، سوپىلىق ادەبيەتىمەن سالىستىرعاندا ءتۇر-ءتۇسى، ريتميكاسى، مازمۇنى، تاقىرىبى بولەكتەۋ. ەگەر بايقاپ، بايىپتاي تۇسسەك، ماحامبەتتىڭ بيلىك اپپاراتىن سىناۋ ارقىلى حالىق ءسوزىن سويلەۋدەگى جاسىنداي جىرلارى مەن ءسۇيىنباي پوەتيكاسى رۋحى جاعىنان قابان جىراۋدىڭ ىرعاعى، مەلوديزمىمەن سارىنداس كەلەدى. ايتالىق، كوبىمىز ماحامبەت فەنومەنىن وڭگەلەردەن بولەك قاراستىرۋعا تىرىسساق تا ءبىر ايتا كەتەتىن دۇنيە – وتەمىسۇلى جىراۋلار پوەزياسىنا جاڭا دەم بەرگەنىن، جاڭاشا تۇرلەندىرىپ، جاڭاشا جاڭعىرتقان دالا شايىرى. ماحامبەتتىڭ «اسقار، اسقار، اسقار تاۋ»، «مەن، مەن، مەن ەدىمى»، دوسپامبەتتىڭ «سەرە، سەرە، سەرە قار»، «توعاي، توعاي، توعاي سۋى» سەكىلدى ءسوزدىڭ قايتالاۋىنا قۇرىلعان اۋەن، اۋەز، ىرعاق پوەزيانى كيە دارەجەسىنە جەتكىزىپ، ۇلى ريتم ءبىزدىڭ قانىمىزعا ءسىڭىپ، ۋاعىندا ولەڭ تىلىندە سويلەيتىن ۇلت دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. «حالىقتى تىلمەن قورعاعان» ءسۇيىنبايلار زامانىندا ولەڭ مەن تىڭدارمان، ءسوز ونەرى مەن اۆتور بولىنبەستەي ۇعىمعا اينالعاندى. ول ۋاقىتتا ادەبيەتكە قۇرمەتپەن قاراپ، «قارا ءسوزدىڭ قايماعىن سۇزگەندەردىڭ» ءوز پانتەونى، ءوز ءوليمپى بولعانى شىن جۇرەكتەن قۋانتادى. سەبەبى، ماحامبەتتىڭ «ەرەۋىل اتقا ەر سالمايى» سوعىس پسيحولوگياسىن ناق اشاتىن كلاسسي­كالىق شىعارما ەكەنى ءوز الدىنا، ادامنىڭ ءوسۋ، دامۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىندەگى ەر دەگەن ۇعىمدى سونشالىقتى نازىك، زەرگەر سەكىلدى دالدىكپەن بەرە بىلگەنى راسىندا دا تاڭعالدىرادى. «تەبىنگى تەرگە شىرىمەي، تەرلىگى مايداي ەرىمەي»، «وزىڭنەن تۋعان جاس بالا، ساقالى شىعىپ جات بولماي»، «ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاشپاي، تەبىنگى تەرىس تاعىنباي» سەكىلدى تەڭدەسسىز، جاۋھار تەڭەۋلەرىنىڭ ارعى جاعىندا ءور ءارى مۇقال­ماس رۋحپەن قاتار ادامنىڭ ادام بولىپ قالۋ يدەياسى جاتىر. جىراۋلارعا ورتاق تاقىرىپ – وتاندى قورعاۋ، وتاندى ءسۇيۋ، وتان-انانى بارىنەن جوعارى قويۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، XXI عاسىرداعى قازاق قوعامى ادەبيەتكە قايتا ورالۋعا مىندەتتى. قابىليسا جىراۋدىڭ پوەتيكالىق قۋاتى، ىشتەگى اشۋ-ىزاسى مەن ءوزىنىڭ ارمان-اڭسارى تولعاۋلارىنا بولەكشە سيپات دارىتادى.

«ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە،

وتەدى دۇنيە ءبىر كۇندە.

تىڭداپ وتىر، شىراعىم،

مەن سالامىن بۇلكىلگە.

جىگىت بولساڭ مايدا بول،

تال جىبەكتەي ۇلپىلدە.

بارىڭا قىل قاناعات،

نە بەرەدى قۇر تىلگە.

الپىس كۇن اتان بولعانشا،

بۋرا بوپ ءبىر كۇن زىركىلدە،

كوزىڭدى جۇم دا جاۋعا شاپ،

اجالدى ولەر ىركىلمە.

كەشەگى وتكەن زاماندا،

ەردىڭ قۇنىن تاتقان كوپ.

اشۋلانىپ ءبىر تۇندە».

جىراۋدىڭ «وتان ءۇشىن وتقا تۇسۋگە» (ب.مومىشۇلى) دايار باتىرلارعا قوياتىن تالابى ەرەكشە. بۇدان وجەت بولىپ قانا قويۋ ازدىق ەتەتىنىن ۇعىناسىز. ياعني، ادام اجال الدىندا ءوز كولەڭكەسىن كورىپ، دىردەك قاققان كوجەكتەي كۇيگە تۇسەتىنىن دە استارمەن جەتكىزەدى، جىراۋ. «جەتى جارعىدا» ايتىلعانداي، اۋىر قىلمىستاردىڭ قاتارىنا «سوعىس الاڭىنان قاشۋ» دا ەنەتىنىن ەسكە سالۋدىڭ ءوزى – ارتىقتاۋ.

«قولاعا بەرمە كۇمىستى،

التىنعا ۇقساس سارى دەپ.

ازعىرعان ارام تىلگە ەرمە،

ادامنىڭ بىردەي ءبارى دەپ.

وقىعاندى ويلاما،

ەسى كەتكەن سورلى دەپ.

ناداندارعا قول سوزبا،

ادامنىڭ جاقسى زورى دەپ.

بيلىككە قاراي قول سوزبا،

جاقسى ونىڭ ءبارى دەپ.

سوزىنە قاراي كىسىنى ال،

دەمە ەلدىڭ قورى دەپ.

مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي بۇرىن ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ».

جىراۋدىڭ XVIII عاسىردا ايتىلعان بۇل ءسوزى بۇگىنگى ۇرپاققا ارنالعانداي كورىنەتىنى نەسى ەكەن، تاعى دا؟! ءسوز ونەرىنىڭ ومىرشەڭدىگى دەگەن وسىنداي ءبىر ولشەمدەرمەن ولشەنسە كەرەك. ادەبيەت – شاڭ باسقان، مۇراجايدا قات-قات جيىلعان سارى قاعاز ەمەس، تىرىمىزدە تىرشىلىككە اسا دىلگىر ءنار، رۋحاني ءنار. قابان بابامىزدىڭ ارزۋ ارمانى – حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن اۋلاۋ، حالىقتىڭ مۇڭ-نالاسىن، حالىقتىڭ شەرىن جازۋ ەدى. جىلاعاندا جۇباتقان، قۋانعاندا قۇشاعىن جايا بىلگەن قايران جىراۋلارىم-اي. ءبىر جاعىنان حان، ءبىر جاعىنان سوعىس، ءبىر جاعىنان ەل ەرتەڭى سياقتى ديلەمما تۇرعاندا ەسەنقۇل ايتپاق­شى، «تەرەكتەي باسى تەڭسەلىپ»، وي ورمانىنىڭ ىشىنەن جاۋاپ ىزدەۋگە سۇڭگىپ كەتەتىنى سودان عوي. اۆتور ەتيكا، يمان ماسەلەلەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، از سوزگە كوپ ماعىنا سىيدىراتىنى – پوەتيكا سيقىرى. قۇنارلى توپىراقتا تۋعان، ۇلىلار قالدىرعان تولعاۋلاردى كەيىنگى ۇرپاق كوڭىلگە توقىپ، جىرلارىن جاتتاپ وسۋگە ءتيىس. قابىليسا جىراۋدىڭ: «جەلمايامەن جورتپاساڭ / جامپوز جۇگىن ارتپاساڭ / ادىرناداي شيرىعىپ / سەرپىلە ءبىر تارتپاساڭ / ەلدىڭ دە سىيى تۇزەلمەس / ەردىڭ دە سىرى تۇزەلمەس» دەۋىندە تەرەڭ ماعىنا جاتىر. ويتكەنى، جىراۋ، اقىن، شايىر، جالپى ءسوز ونەرىن تۋدىرۋشى تۇلعا – ەلدىڭ ەركەسى، جۇرت پەرزەنتى! بىراق، ونىڭ تالاپ-تىلەگى دە از ەمەس. ادەبيەت سونىسىمەن دە – قۇندى، باعالى، سىيلى!

الىبەك بايبول،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى، اۋدارماشى

---

تۇلعاسى – زور، بەينەسى – سوم قابان جىراۋ

التى الاشقا اتى ايگىلى قابان جىراۋ (قابىليسا اسانۇلى) تۋرالى قالام تارتاردا: «بۇل تاقىرىپقا قاي جاعىنان كەلسەم ەكەن؟!» - دەپ كوپ ويلاندىم. ويلانا كەلە مۇعالىم، ۇستاز رەتىندە پەداگوگيكالىق تۇرعىدان تالداۋ جاساۋدى ءجون كوردىم. ونداعى ماقساتىم، قابان جىراۋ تاقىرىبىنا ءتىسىم باتاتىن سالادا قوزعاۋ سالۋ جانە جالپى قالامگەرلەرگە، وقۋ-ءبىلىم سالاسىنداعى ادەبيەت، مادەنيەت، ۇلتتىق قۇندىلىق جاناشىرلارىنا ويتۇرتكى بولۋ.

ادەبيەتشى، زەرتتەۋشى، تاريحشىلاردىڭ قابان جىراۋ تۋرالى جازبالارى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان دا شىعار، مەكتەپ وقۋلىقتارىندا جەتىسۋدىڭ ءدۇلدۇل ايتىس اقىنى، حاس باتىرى، اۋليە جىراۋى دا، ونىڭ شىعارمالارى دا قامتىلماعان. «اتتەڭ!» دەيسىڭ وسى ءبىر تۇستا. تاربيە-ءبىلىم بەرۋ وردالارىنىڭ ءبىرىنشى ماقساتى ءوز تۇلعالارىن ۇلگى ەتىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىمەن جاس ۇرپاقتى ءتىل، ادەبيەت، مادەنيەتپەن سۋسىنداتۋ، بويلارىنا ءسىڭىرۋ ەمەس پە؟

وسى ءبىر ويىم دالەلدى بولۋى ءۇشىن جىراۋدىڭ «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟» اتتى جىرىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىكشى:

«– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

– بەرەكەسىز ادامنان،

 اتا-اناسى ناداننان،

ۇركىپ، قاشىپ كەلەمىن.

– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

– ماقتانىپ كوڭىلىن وسىرگەن،

بىلگىشپىن دەپ ەسىرگەن،

ەسىرىك ۇلدان كەلەمىن.

– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

– سۇيەكتەن ءسوزىن وتكىزگەن،

ميىنا شاتاق ەككىزگەن،

كەساپات قىزدان كەلەمىن.

– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

– اتا-اناعا جاقپاعان،

وتىرىك، بالە جاتتاعان،

كەلىننەن قاشىپ كەلەمىن...»

تۇنىپ تۇرعان تاربيە ەمەس پە؟!

نەمەسە:

«ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە!

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە.

ايتار اركىم بىلگەنىن

ءسوز عىپ ونى نەمەنە.

قاعىسپاي، حالقىم تەك ءجۇرسىن،

ونان پايدا ونە مە؟

وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،

جۋىتپاعىن دانەڭە.

ءادىلدىڭ وزار ادىمى،

ادال جان شىعار توبەگە.

تەنتەك ادام شىعا الماس،

توبە تۇگىل، سورەگە.

بىرەۋگە ادام ور قازسا،

ءوزى تۇسەر ورەگە...»

وسى ءبىر قارا ءسوزدىڭ قايماعىنداي، سارى التىننىڭ تۇنباسىنداي بىرنەشە شۋماق جاۋىر بولعان ءجۇز جەكىرۋ، مىڭ ماقتاۋدان ميلليون ەسە سالماقتى ەمەس پە؟ تاربيەنىڭ قاي سالاسىن دا قامتي الاتىن قاۋقارلى جىر!

قازاق دالاسىن دۇبىرلەتكەن جاۋگەرشىلىك زاماندا دۇنيەگە كەلىپ، سول دۇبىرمەن دۇنيەدەن وتكەن قابىليسا اسانۇلى قولىنان نايزاسى تۇسپەگەن، تاقىمى اتتان بوساماعان، اقىلى مەن ايلاسى، قالامى مەن نايزاسىن قاتار سىلتەگەن باتىر اقىنداردىڭ ءبىرى ەدى دەسەدى.

«باتىر اقىن بولماسا،

باتىرلىققا سىن ەمەس.

اقىن باتىر بولماسا،

كورگەن كۇنى كۇن ەمەس», - دەگەن ءسوزدى بۇكىل اقىننىڭ ميىنا مىقتاي شەگەلەپ، اقىن ورەسىنىڭ بيىكتىگىن، اقىن جۇرەگىنىڭ تۇكتىلىگىن، اقىن بىلەگىنىڭ مىقتىلىعىن قابىليسا اتىن قابان جىراۋ اتىنا الماستىرىپ كەتكەنىمەن دالەلدەگەن سياقتى.

قازاقتىڭ اقيىعى، ءحانتاڭىردىڭ مۇزبالاعى مۇقاعاليدىڭ «رايىمبەك! رايىمبەك!» پوەماسىنداعى ءوز اتىن ءوزى ۇرانداپ، جاستايىنان جاۋعا شاباتىن بوزبالا رايىمبەككە باتاسىن بەرەتىن ابىز، باتىر، اۋليە قاباي جىراۋ – ءدال وسى قابان جىراۋ.

پوەمادا قابان جىراۋدى بىردە:

«...شۇباتىلعان شاڭ كورىپ

                                      الىستاعى،

قاباي-جىراۋ جار سالا داۋىستادى:

– جاۋ كەلەدى، جۇرتىم-اۋ،

                                     جاۋ كەلەدى!

جاۋدان قالعان جەمتىككە

                                     جابىسقالى،

تاعدىرىڭدى ءبىرجولا تاۋىسقالى...

Caپ تۇزەدى قاجىعان نار بوزداقتار،

قارا جاۋمەن قايتادان الىسقالى،

قايتا قوزىپ قازاقتىڭ نامىستارى», - دەپ جىرلاتادى.

مۇزبالاق اقىننىڭ پوەماسىنا ارقاۋ بولعان، ادەبي كەيىپكەرىنە اينالعان قابان جىراۋ – قابىليسا باتىردىڭ تۇلعاسى – زور، بەينەسى – سوم!

نەمەسە:

«...قان ساسىعان دالاعا قارايدى دا،

قۋعان بوپ ءجۇر قۇزعىندى

                                قاباي جىراۋ:

– پارۋاردىگەر، نەعىلعان سۇمدىق ەدى!

ءوڭىم بە، الدە ءتۇسىم بە،

                               قالاي مىناۋ؟!

بوزداقتاردىڭ دالانى بوياپ قانى،

قۇزعىندار دا انەكي تويات­تادى...

ءوڭىم بولسا، ءتاڭىرىم،

                               تارت جانىمدى،

ءتۇسىم بولسا، ۇيقىمنان وياتپاعىن؟!

وياتپاعىن، ماڭگىلىك وياتپاعىن؟!»،دەپ سويلەتەدى اقيىق.

باتىر بولمىستى جىراۋ ماڭدايىنان سورى كەتپەگەن حالقىنىڭ ادامنان كەلگەن اجالىنا جۇرەگى قارس ايىرىلىپ، اھ ۇرادى.

« ...قارسى الدىنداعى قالقان بوپ

تۇرعان قابايدى،

قارشاداي بالا سۇيەنىش،

بالكىم،  سانايدى.

سانايدى-داعى قاۋىمعا

تىكە قارايدى،

جۇرەگىن جەگەن ءسوزىن

ايتپاق بوپ

تالايعى»، - دەگەن تۇسىندا جىراۋ مەن اقىننىڭ، اقىن مەن باتىردىڭ تىلەكتەرى دە، جۇرەكتەرى دە، جاندارى دا قابىسىپ، وقىرمان قيالىندا ويشا جارىسىپ كەتەتىن ءتارىزدى...

مۇقاڭنىڭ ءبىر عانا پوەماسىندا بىرنەشە عاسىردى جىرلاتقانىنداي، جىراۋ باتىردىڭ بوزبالا باتىرعا عانا ەمەس، جەر قايىسقان قالىڭ قولعا جول كورسەتكەنىندەي سول جادىگەرلەردى جونىمەن، جوسىعىمەن ۇرپاق تاربيەسىنە، حالىق يگىلىگىنە قولدانا الىپ ءجۇرمىز بە؟

ايتقىم كەلگەنى، جىراۋدىڭ شىعارمالارىنىڭ وسكەلەڭ ۇرپاققا بەرەتىن ونەگەسى – ءورىس، ۇلگىسى – ۇستەم، ءتالىمى – تابارىك بولماق...

ايگۇل ءجۇمادىل،

اقىن

---

جەتىسۋدىڭ جىراۋى

قابىليسا اسانۇلىنىڭ عيبرات­تى عۇمىرى

ات دۇبىرىنە تولى قاسيەتتى دالا. التايدان قارت ەدىلدىڭ بويىنا دەيىنگى ۇلان-عايىر قۇت مەكەندى ەجەلدەن تۇركىنىڭ تەكتى ۇرپاعى، قايسار مىنەزدى قازاق قونىستانىپ كەلەدى. كۇن شىعىستان كەۋدەسىن كەرىپ، كوك اسپانعا نايزاداي شانشىلعان قاستەرلى الاتاۋدىڭ سىلەمدەرى سۇلۋلىقتىڭ بيىك نۇكتەسىن پاش ەتىپ تۇرعانداي الىستان مۇنارتادى. ساي-سالانى قۋالاي سوققان سامال جەل جەتىسۋدىڭ مايسالى ءشوبىن باياۋ تەربەتىپ، سۋسىعان قۇمىنا سىزىلتا ءان سالدىرادى. قازاق توپىراعىنا ءتان بىتىك جۋسان كەيدە دالا ءتوسىن نۇرلاندىرىپ، جان بىتكەنگە جۇماقتىڭ جۇپار ءيىسىن اڭقىتا تۇسەدى. كەيدە جۇرەكتى جارىپ، كەۋدەنى تەسىپ وتەتىن حوش ءيىس سىيلايدى. بالقاشتىڭ باتىسىن بەتكەيلەپ، شەتكەرى جۇرتقا اجالدىڭ اپانىنا اينالعان بەتپاقدالا دا كەيدە قازاق ءۇشىن سونشالىقتى ىستىق، سونشالىقتى جاقىن بولىپ كورىنەدى. بىلايعى جۇرت اياق باسسا، قوڭىز تەرىپ، اداساتىن بەتپاقدالانى قازاقتار بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. سۇلۋ سىر دا سىرباز مىنەزىمەن ەركەلەپ، قاناتىن كەڭگە جايىپ، اق تولقىندى ارالمەن ارالاسىپ جاتىر. جار استىنداعى جاۋ قىزىققان قازاقتىڭ الميساقتان بەرگى ارداقتى اتامەكەنى وسى. اش قاسقىرشا اڭدىسىپ، ەتەكتەن تارتىپ، كوزىنىڭ سۇعىن قاداعان قاس دۇشپاننىڭ قاتارى قازاق ءۇشىن تولاستاماعان ءتارىزدى. ال اياقتان شالعان جاۋمەن جاعالاسىپ، جاعا جىرتىسقان جۇرەكتى جاس ۇرپاقتىڭ قاتارى قازاق اراسىندا سيرەگەن ەمەس. بۇگىنگى ماقالامىز اتى اڭىزعا بەرگىسىز، اۋمالى-توكپەلى الاشاپقىن جىلدارى ومىرگە كەلىپ، جاۋگەرشىلىكتىڭ قازانىندا قايناعان قازىنالى قاريا، جەتىسۋدىڭ جىراۋى قابىليسا اسانۇلىنا ارنالماق.

اقتابان شۇبىرىندى

قاراعان كوز تالاتىن ۇلى دالاعا شابۋىلداپ، جاپپاي قالىڭ قول جيناعان جوڭعار، قالماقتار ىرگەسىندەگى قازاق ەلىنىڭ تىنىشىن كەتىرە باستادى. «ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسپاققا جاقسى» دەپ جارا بەتىن جەڭىل تىرناپ وتە شىققانىمەن، قازاق ءۇشىن قاشاندا «ەجەلگى دۇشپان ەل بولمايدى». تۇتقيىلدان شابۋىلداپ، كۇيى كەلىسىپ، ايرانداي ۇيىعان قازاق اۋىلدارىن الا تايداي بۇلدىرگەن جوڭعارلار XVII عاسىردا كەنەت­تەن كۇشەيىپ، شىعىسقا قاراي قانات جايۋدى ماقسات ەتىپ قويادى.

جوڭعارلار 1723 جىلى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان اسكەري دايىندىقتاردان كە-ءيىن، كوكتەمگە سالىم قازاق توپىراعىنا جەتى باعىتتا شابۋىلعا شىقتى. بۇل جىلى قار قالىڭ ءتۇسىپ، اشا تۇياقتىنىڭ اياعىنان تىك تۇرۋى مۇڭعا اينالىپ، حالىق جارتىلاي اشقۇرساق كۇيدە جۇرگەن بولاتىن. اش ىشەكتەي شۇباتىلعان قىستان قۇتىلىپ، كوكتەمنىڭ جىلىمىق ۋاقىتىنا ازەر ىلىنگەن ەل ەس جيىپ، ەتەك-جەڭىن قىمتاپ ۇلگەرمەيدى. باسىنان باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان جاۋ ەركەك كىندىكتىنى سوزگە كەلمەي جۋساتىپ، اياعى اۋىر ايەلدەر مەن شيەتتەي بالا-شاعانى نايزا ۇشىنا ءىلىپ، باتىر ۇلتتىڭ تۇقىمىنا ءبىرجولاتا بالتا شابۋدى ويلاستىرادى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتتى قاسىرەتتى بوسقىندار لەگى وسى كەزدە پايدا بولدى. استىنداعى اتىنان، الدىنداعى تۇياعىنان، سونداي-اق، قارۋلى ەر ازاماتىنان قول ۇزگەن قازاقتىڭ قارتاڭدارى مەن بالا-شاعاسى ۇلارداي شۋلاپ، بەتى اۋعان جاققا شۇبىردى. ءشوپتىڭ تامىرىن كەمىرىپ، مەديەن دالادان قوڭىز تەرگەن قاسىرەتتى ۋاقىت قازاقتى اتاقونىسىنان ايىرىپ، تارىداي شاشىرات­تى. ءبىر رۋلى ەل بولىپ ءومىر سۇرەتىن قازاقتار ەندىگى جەردە تەكتىلىگى مەن شەجىرەسىن جوعالتىپ، ەسەڭگىرەگەن كۇي كەشتى. قىناداي قىرىلدى. تۇتقيىلدان تۇقىمىن تىپ-تيپىل ەتۋدى ماقسات ەتكەن جوڭعارلار جول بويىندا كەسە-كولدەنەڭ كەزىككەن جاننىڭ ەشبىرىن ايامادى.

تالعاجاۋ ەتەتىن تالشىق ىزدەپ، تابانىنان توزىپ شۇبىرعان ەلدىڭ قاسىرەتى اساننىڭ شاعىن وتاۋىن دا اينالىپ وتپەدى. الدىندا مىڭعىرعان مالى بولماسا دا، قاناعاتتى سەرىك ەتكەن ول ءوزىنىڭ جارى مەن بالالارىن اسىراپ، قۇلشىلىعىن قۇدايعا ارناپ، بارىنشا سابىر ساقتاپ ءومىر سۇرۋگە تىرىستى. وسپادار جاۋدىڭ شابۋىلىنا ءتوزىپ، قانشا جەردەن ىشتەن تىنىپ وتىرسا دا، اسان قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ەرتە مە، كەش پە، كەك الاتىن كۇن تۋاتىنىنا يمانداي سەندى. سۇتتەي ۇيىعان حالىققا جاۋ ءتيىپ، ەل ءىشى جىلاۋ مەن سىقتاۋعا تولعانمەن، كوزى ءتىرى ەركەك كىندىكتىلەر تەز ارادا ەس جيىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا باس بىرىكتىردى. اساننىڭ وتباسىندا وسىنداي الماعايىپ زاماندا ات ۇستار ۇل ومىرگە كەلدى. بەلدەن قانجار تۇسپەيتىن ات ۇستىندەگى جاۋگەرشىلىك داۋىردە قابىليسا بالا ەر جەتتى.

«قابىليسا – ازان شاقىرىپ قويعان اتى»

قازىرگى زەرتتەۋشىلەر قابىليسانىڭ ەسىمىنە قاتىستى ۇلكەن داۋ تۋدىرىپ وتىر. ەكىگە جارىلعان پىكىردىڭ ءبىرىنشى جاعى جەتىسۋ جىراۋىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – قابىليسا، تارقاتىپ ايتساق، قابىلعايسا دەپ ايتادى. ال، زەرتتەۋشىلەردىڭ ەكىنشى ءبىر توبى اتا-اناسى قويعان العاشقى ەسىم قابان بولعان دەگەن پىكىردى قىزۋ قولدايدى. بىراق ەكى توپ تا قازاق حالقىنىڭ اۋىزشا تاراعان دەرەگى مەن كونە شەجىرەشىلەر قالدىرعان ولەڭ تارماقتارىنا سۇيەنەدى. زەرتتەۋشى وراز يسمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا، اقىن اتانىڭ شىن ەسىمى قابان دا، لاقاپ اتى – قابىليسا. وعان بۇلجىماستاي ەتىپ ەكى دالەلدى كەلتىرەدى. ءبىرىنشىسى، اساننىڭ تۇڭعىش ۇلى ايۋ دەگەن ەسىمگە يە بولسا، ەكىنشى بالاسىن قايتپايتىن قايسارلىققا تەلىپ، نەگە قابان دەپ اتاماسقا؟ ەكىنشىسى، ون بەس جاسار قابىليسانىڭ تۇمارشا دەگەن اقىن كەلىنشەكپەن ايتىسىنداعى ماتىنمەن تىعىز بايلانىستى. وسى ايتىتاعى جولدارىندا «قابان دەپ اكەم قويعان اتىم»، «اتىمدى قايتپاسىن دەپ قويدى قابان» دەگەن سوزدەر كەزىگەدى. ال، بۇل ايتىستى اۆتور مالكە ەسىمدى قاجى جەتكىزگەنىن، ونىڭ ءوزى دە جىراۋدىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ ماقساتىندا «بۇل تويعا كەلىپ ەدى قابان اقىن»، «اقىرىپ قابان اقىن قويا بەردى» دەپ قوسىمشا سۋرەتتەۋلەر قوسقانىن دالەل رەتىندە كەسە-كولدەنەڭ تارتۋعا تىرىسقان.

شىندىعىندا، اقىن ەسىمىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى داۋ كوپ. الايدا، زەرتتەۋشىلەر قابىليسا دەگەن اتاۋدىڭ قايدان شىققانىن ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. قابان سوزىنە دالەلدەردى ءتىزىپ كورسەتكەن زەرتتەۋشىلەر ءدال شەشۋشى تۇسقا تاياعاندا، ياعني، قابىليسانىڭ قايدان كورىنىس تاپقانىنا تەرەڭ ۇڭىلمەي، وراعىتىپ وتە شىعادى. ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان قابىليسا اتاۋىنىڭ اسپاننان سالبىراپ تۇسە سالماعانى انىق. عالىمدار قابىليسا ەسىمى تۋرالى مالىمەتتى جىراۋدىڭ ارقانىڭ اقىن قىزى تاۋتانمەن ايتىسىندا كەزدەسەتىن مىنا ولەڭ تارماقتارىنا جۇگىنۋدەن ارى اسقان ەمەس:

«ءبىر كەلگەن دۇنيەگە اۋليەسىز،

قابىليسا اتاندىڭ قىدىر دارىپ».

ءبىر قاراعان ادامعا ءارى قابان ءسوزىنىڭ ماڭايىنداعى دالەلدەردىڭ نۇسقالارى جىراۋدىڭ قابىليسا دەگەن اتى كەيىن پايدا بولعانداي اسەر قالدىرۋى مۇمكىن. بىراق كەلەشەكتىڭ ەنشىسىندەگى بۇل زەرت­تەۋدىڭ اقىلعا قونىمدى، كوكەيگە تەرىس كەلمەيتىن، ويعا وعاش بولمايتىن، تۇيسىككە تومپاق تۇسپەيتىن بىرنەشە تۇسىنا توقتالىپ ءوتۋدى پارىز ساناپ وتىرمىز. جەرگىلىكتى زەرتتەۋشىلەر مەن قارت شەجىرەشىلەردىڭ ايتقان بولجامدارىنا، جازعان عىلىمي پايىمدامالارىنا قاراپ، سونداي-اق، جەتىسۋ جىراۋىنىڭ قابىليسا دەگەن نىسپىسى قايدان شىققانىنا بايلانىستى دالەلدەردىڭ ازدىعىن ەسكەرىپ، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان مىناداي توقتامعا كەلدىك:

ءبىرىنشى، ەل اۋزىندا ساقتالعان وڭ كوزقاراستاعى اڭگىمەلەرگە عانا ەمەس، شىعارمالارىنا، ولەڭ-تولعاۋلارىنا كوز جۇگىرتكەن ادام قابىليسانىڭ اقىلى اسقان داناگوي، اۋزىنان اللاسى تۇسپەگەن تاقۋا، كۇنى-ءتۇنى مۇسىلمانشىلىقتىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداعان ابىز، تەرەڭ وي مەن ۇلكەن تاپقىرلىققا جۇگىنگەن دانىشپان، ادام بويىنداعى ىزگى قاسيەتتەردى جىرلاعان ازۋلى اقىن ەكەنىن بىردەن بىلەدى. اقىل تارازىسىنا سالىپ كورسەك، كورىپكەلدىگى مەن ساۋەگەيلىگى باسىم اۋليەگە حارامعا تەلىنگەن قابان سياقتى جانۋاردىڭ اتاۋىن ازان شاقىرىپ قويعانى ەكىتالاي. ءتىپتى، مۇلدە قاراما-قايشى.

ەكىنشى، جاستايىنان جۇرەك كوزى اشىلعان جىراۋعا قالىڭ ەلىن قۇداي جولىنا باستاپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ايىرماسىن جىرلايتىن داناگويلىك قاسيەت قارا شاڭىراعىنداعى اتا مەن اكەنىڭ ىزگى ىقپالىنان، ادامدىققا ۇگىتتەگەن ۇيدەگى انا تاربيەسىنەن دارىدى دەپ تولىقتاي جورامالداۋعا بولادى. دەمەك، قابىليسانىڭ اكەسى مەن اتاسى دا رۋحاني بايلىقپەن تىنىستاپ، جاراتقانعا جالبارىنعان مەيىربان ادامدار. مۇسىلماندىقتى جاندارىنا سەرىك ەتكەن تاقۋالار. ال ونداي اكەنىڭ ازان شاقىرىپ، شيەتتەي بالاسىنىڭ ەسىمىن اللا حارام ەتكەن لاس جانۋارمەن بايلانىستىرىپ قابان اتاۋى استە مۇمكىن ەمەس.

ءۇشىنشى، قازاقتا كەز كەلگەن ەسىمدى الىپ، شىعۋ تەگى مەن سەمانتيكاسىن تالداپ كورسەك، اراب تىلىنە نەگىزدەلىپ تۇسكەن قۇران مەن پايعامبار حاديستەرىنە بارىپ تىرەلەدى. ول سوزدەردى ارابشادان اۋدارعان كەزدە، ءتۇبىرى جاقسىلىققا نەگىزدەلگەن ادەمى ماعىنا بەرىپ شىعا كەلەدى. قازاقتا «نۇرعيسا»، «گۇلنيسا» سىندى ەسىم مەن «القيسسا» ءتارىزدى سوزدەر وتە ءجيى كەزدەسەدى. ءسوز توركىنىنە ۇڭىلسەك، «نۇر» جانە «قيسسا»، «گۇل» جانە «نيسا»، «ءال» جانە «قيسسا» دەگەن بىرىككەن تىلدىك بىرلىكتەردەن قۇرالاتىندىعىن، «قيسسا» ءدىني داستاندار بولسا، «نيسا» قۇران سۇرەسىنىڭ اتاۋى ەكەنىن اينىتپاي بايقايمىز. تارقاتىپ ايتساق، قابىليسا ءسوزى دە وسى نەگىزدە قۇرالعان. ياعني، «قابىل» ادام اتانىڭ ۇلىنا قويىلعان ەسىم نەمەسە «قۇدايدىڭ ەسكەرۋى»، «قابىل كورۋى» ءتارىزدى ماعىنا ۇستەسە، «يسا» بارشامىزعا ءمالىم مۇحاممەدكە (س.ع.س) دەيىنگى پايعامباردىڭ نىسپىسى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل – ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جەر بەتىنە تۇسكەن 124 مىڭ پايعامباردى زور قۇرمەت تۇتىپ، سىيلاستىق تانىتىپ، تەڭ كورەتىن پاراساتتىلىعىنىڭ بەلگىسى.

قابان ءسوزى قايدان شىقتى؟

بويىنداعى پەندەلىك سەزىممەن كۇرەسىپ، ناپسىسىنە تۇساۋ سالعان قابىليسا جاس شاعىنا قاراماستان، اۋليەلىلىكتىڭ بيىك دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ۇلى تۇلعا ەدى. كوز الدى مۇنارلانىپ، قاتتى قالجىراپ، قارتايا باستاعان كۇندەردىڭ بىرىندە قارت جىراۋ جان تاپسىراتىنىن الدىن الا سەزەدى. قاسىندا قولىنا سۋ قۇيىپ، قىزمەت كورسەتىپ، ساۋاپ جيناپ جۇرگەندەرگە ولەرىنەن از ۋاقىت بۇرىن: «مەنىڭ ەسىمىم قابان اتالىپ كەتكەندىكتەن عانا جەر قوينىنا كىرەمىن. ونىڭ وزىندە دە، جەر استىندا ءۇش كۇننەن ارتىق جاتپايمىن»، - دەپ ايتادى. بۇل ونىڭ كورىپكەلدىگى دەگەنىمىزبەن، ازان شاقىرىپ قويعان «قابىليسا» ەسىمى كوپ سىردىڭ بەتىن اشىپ تۇرعانداي اسەرگە بولەيدى. ياعني، جىراۋ ەسىمىندەگى بىرىككەن ءسوزدىڭ سوڭعىسى «يسا» – كادىمگى قۇرانداعى عايسا پايعامباردىڭ اتى. اللانىڭ جولىندا كوككە كوتەرىلىپ كەتكەن ونىڭ مازارىندا دەنەسى قالماعان بولاتىن. ۇلكەن قاسيەت پەن اۋليەلىككە قول جەتكىزگەن قابىليسانىڭ كەسەنەسىندە دە كەيىننەن ءبىر ءبۇيىرى ويىلىپ، توپىراق ۇيىلگەن تۇسى وپىرىلىپ، ۇزاق ۋاقىت اشىق جاتتى دەسەدى جۇرت. بۇل تۋرالى ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭگىمەنى ءبىر ىزگە تۇسىرگەن ادەبيەت زەرتتەۋشىسى مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ «اسىل ارنالار» كىتابىندا كەڭىنەن ايتىلادى.

زەرت­تەۋشىلەردىڭ ەندى ءبىر توبى قابان – جىراۋدى اعا-جەڭگەلەرىنىڭ ەركەلەتۋىنەن پايدا بولعان ءارى قابىليسا ءسوزىن قىسقارتۋدان تۋىنداعان ەسىم دەگەن پىكىردى جاقتايدى. قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىندا سۇيەنسەك، قابان ءسوزى قابىليسانىڭ قىسقارتىلعان اتاۋى دەگەن جورامال قيسىنعا ابدەن كەلەدى. سەبەبى، «-ان»، «-ەن» جۇرناقتارى ۇزىن-سونار سوزدەردى قىسقارتۋ قىزمەتىندە كوپ جۇمسالادى. ماسەلەن، بەكتۇرسىن – بەكەن، نۇرداۋلەت – نۇردان، نۇرمۇحامەد – نۇقان، مۇحامەدسالىم – مۇقان. سول سياقتى قابىليسا – قابان بولۋى عاجاپ ەمەس. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، قابىليسانىڭ اقيقاتىندا جىگىت-جەلەڭ شاعىندا كورسەتكەن ەرەن ەرلىكتەرى حالىق جادىندا قالىپ، باتىرلىعى مەن قايتپاس قايسارلىعى ەل ىشىندە اڭىز بولىپ تاراپ، سول سەبەپتى دە مىنەزىندەگى بىربەتكەي، تاباندى، العان بەتىنەن تايسالمايتىن ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قابان اتانىپ كەتۋى كادىك. ەل اۋزىنداعى الىپ-قاشپا ءسوزدىڭ دەگەنىنە سەنسەك، قابىليسا دەنەسىن تۇتاس قالىڭ تۇك باسقان، الپامسا دەنەلى، يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، جاۋىرىنى قاقپاقتاي سوم ءمۇسىندى، سايدىڭ تاسىنداي ءىرى جىگىت بولىپتى. اتويلاپ جاۋعا شاپقاندا، قاسارىسقان دۇشپاننىڭ سەسى قايتىپ، مىسى باسىلىپ قالاتىن كورىنەدى. دەنە تۇرقىنىڭ وسىنداي جۋاندىعىنا بايلانىستى دا قالىڭ جۇرتى قابان دەۋى بەك مۇمكىن.

سوڭعى ۋاقىت­تارى شىققان بىرقاتار كىتاپتارعا كوز جۇگىرتە وتىرىپ تۇيگەن ءۇشىنشى بولجامىمىز، ازان شاقىرىپ قويعان «قابىليسا» ەسىمىنەن گورى، حالىق اۋزىنداعى «قاباننىڭ» تانىمالدىعىنا قاتىستى. ماسەلەن، ات قۇلاعىندا ويناعان نايزالى باتىر قابانبايدىڭ شىن ەسىمىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن قابانبايدان سونداي سۇيكىمدى ەستىلەتىن ەراسىل الدەقايدا جاقسى. الايدا، ءدۇيىم جۇرت باتىردىڭ قاباندى جەڭگەن ايتۋلى وقيعاسىنان كەيىن، قابانباي اتاۋدى قۇپ كورىپ كەتتى. جىراۋدىڭ ءبىز تالقىلاعان قابان ەسىمى دە وسىنداي مىسالدىڭ نەگىزىندە قالىپتاستى دەپ جورامالدايمىز. 

جەتىسۋدىڭ جىراۋى

بەلگىلى ادەبيەت­تانۋشى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ءوزىنىڭ «اسىل ارنالار» اتتى كىتابىندا قابىليسا جىراۋ تۋرالى بىلاي دەيدى: «قابان ءوز كەزىندە وتە ءىرى جىراۋ بولعان. ول ايلاپ ايتسا، تاۋسىلمايتىن ەپوستاردى، زامان جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلادى. وكىنىشتىسى، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ساقتالىپ بىزگە جەتپەگەن. سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى قاباننىڭ ەسىمى دە وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان ءبىر ەلى تۇسپەگەن. ءسۇيىنباي جاس كەزىندە قاباننىڭ كوشىنەن جەتى كۇن قالماي، ىلەسىپ ءجۇرىپ باتاسىن السا كەرەك».

جەتىسۋ جىراۋىنىڭ جەكە ءومىرىن زەرت­تەۋشىلەر مەن قۇيماقۇلاق قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ول وجەت مىنەزدى، قايسار دا رۋحتى، مەيىرىمى تۇسسە، جۇزىنەن نۇر شاشىپ تۇراتىن ىزگىلىكتى جان بولىپتى دەسەدى. شاپقىنشىلىق جىلدارى جىراۋ قولىنا نايزا ۇستاپ، ۇزاق جىلدارىن ات ۇستىندە وتكىزەدى. كەسكىلەسكەن شايقاستارعا قاتىسادى. قانشاما قازاق شاڭىراعىن وپىرا قۇلاتىپ، ەركەك كىندىكتىلەرىن قويشا باۋىزداعان جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستا ىشتە قاتپارلانىپ جينالعان ىزا مەن كەكتى قايتارىپ، ۇلكەن ەرلىكتەر جاسايدى. تۋعان حالقىنىڭ اماندىعىن شىنايى ويلاعانى سونشا، جىراۋ عايىپتان تايىپ جاۋ جاعى باسىم ءتۇسىپ جاتقان كەزدە، باسىن بايگەگە تىگىپ، ءوز-ءوزىن اماناتقا ۇسىنعان.

قابىليسا جىراۋ – بەس ۋاقىت نامازىن تاستاماعان، جۇرەگىن تازا قالپىندا ساقتاي بىلگەن، تۋعان حالقىمەن بىتە قايناسقان، ەل قامىن تەرەڭ ويلايتىن، قازاق جۇرتىنىڭ ەرتەڭىنە دۇرىس باعىت پەن باعدار بەرىپ وتىرعان اقساقالدى ابزال قاريا. كوزى تىرىسىندە اقىلى اسقان دانا، كەلەشەكتى بولجايتىن كورىپكەل، تۋعان توپىراعىن جاۋدان قورعايتىن قايسار ادام اتانىپ ۇلگەرەدى. اللادان دارىعان اقىندىق قاسيەت قابىليسانىڭ قانىندا كىشكەنتاي كەزىنەن اتوي سالادى. «ءبىر وكىنىشتىسى سول، قابان جىراۋدىڭ قيىن كەزەڭدە تۋدىرعان مۇرالارى مول بولعانىمەن، ءبارى بىردەي بىزگە جەتپەگەن. جەتە زەرتتەلمەگەن. نەگىزىنەن تەك ەل جادىندا عانا ساقتالىپ كەلگەن. سونداي ءىرى مۇرالاردىڭ ءبىرى – قابان مەن تاۋتان قىزدىڭ ايتىسى. بۇل ايتىستى بىزگە جەتكىزۋشى نۇرجىگىت جۇنىسبەكۇلى»، - دەيدى م. جولداسبەكوۆ. بۇدان بولەك، جىراۋدىڭ الاشاپقىن عاسىرداعى عۇمىرى تۋرالى قازاقتىڭ ماڭدايالدى زەرتتەۋشىلەرى دە ءۇن قوسقان. سولاردىڭ قاتارىندا شوقان ءۋاليحانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ جانە ءسابيت مۇقانوۆ سىندى عالىمدار مەن قالامگەرلەردى ايتۋعا بولادى. «مەنىڭ بىلۋىمشە، جالايىر ىشىندە ءۇش اۋليە بولعان. ولار – قابىليسا، ەسكەلدى جانە بالپىق»، - دەيدى اكادەميك س. مۇقانوۆ. ە. ىسمايىلوۆ: «سۇيىنبايعا دەيىن جەتىسۋدا بەلگىلى اقىن بولعاندار – تۇبەك پەن قابان»، - دەپ قاداپ ايتادى. دەمەك، جىراۋ تۋرالى دەرەكتەر ەل ىشىندە جەتكىلىكتى.

قازاق اقىندارى ءجۇرىپ وتكەن التىن كوپىردەن قابىليسا دا سۇرىنبەيدى. تابيعات پەن ادام اراسىنداعى قاتىناسقا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن، باس-اياعى جۇپ-جۇمىر ولەڭ شۋماقتارىن شىعارىپ جۇرگەن جىراۋدىڭ ەسىمى شارىقتاپ كەتكەن كەزەڭ تىكەلەي ايتىس ونەرىمەن بايلانىستى بولعانى شىندىققا جاناسادى. ول ەڭ العاش البان رۋىنداعى نايمانباي اقساقالدىڭ جاڭا تۇسىرگەن اقىن كەلىنى تۇمارشامەن ءسوز سايىستىرادى.

«اۋەلى ءسوز سويلەيىن ، ءيا، راحمان،

بۇل تويعا جۇرت جيىلدى

                   جاقسى-جامان.

اۋىلعا كەلىن بولىپ جاڭا كەلدىڭ،

جەڭەشە-اۋ، ساۋ ءجۇرسىڭ بە

                  ەسەن-امان؟» - دەيدى  اقىن جاس كەلىننىڭ الدىن وراپ، باستىرمالاتىپ. ون بەس جاسار بوزبالا ايتقان ولەڭ شۋماقتارىنان ءسوزدىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەندىگى بىردەن كورىنىپ تۇر. عۇلاما عالىم، كلاسسيك جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ايتىس ونەرى تۋرالى تىڭ زەرت­تەۋىندە قابىليسانىڭ اقىندىعىن اتاپ وتەدى. «قابان اقىن وزىمەن ايتىساتىن اقىن وتىرعان اۋىلعا الىستان ايبارلانىپ، اندەتىپ كەلەدى ەكەن»، - دەيدى ول.

ەل اۋزىنداعى جانە بىرقاتار تاريحي دەرەكتەردىڭ ايتۋىنشا، قابىليسا جىراۋدىڭ جىرلارى تەك ايتىسپەن شەكتەلمەيدى. ونىڭ تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن قابىلەتى، ولەڭ سوزگە ءسان كىرگىزگەن قۇدىرەت­تىلىگى، حالىققا جاۋىنگەرلىك رۋح پەن اقيقاتتىڭ اق جولىن جەتكىزە بىلەتىن شەبەرلىگى كەيىنگى ءىزباسار شاكىرت­تەرىنە اۋىستى. ايتىس ونەرىندە اتاعى ءيىسى قازاققا تاراعان باقتىباي جولبارىسۇلى، سوزدەن ءمۇسىن سوققان ايگىلى اقىن، جىراۋدىڭ جيەنى ءسۇيىنباي ارونۇلى، الاماندا الدىنا قارا سالماعان، جەڭىلۋدى بىلمەگەن سايىپقىران سارىباس تا قابىليسانىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس شاكىرت­تەرى سانالادى. سونداي-اق، قابىليسادان قالعان اقىندىق ءداستۇردى بويتۇمارىنداي ساقتاپ، ارى قاراي دامىتقان جىر الىبى جامبىلدى، قۇلانايان قۇلمامبەت­تى، اقىن سارانى، ۇمبەتالى مەن قالقانى، كەنەندى ايتۋعا بولادى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، اقىن التى اعايىندى. اكەسى اسان دا التى اعايىندى بولعان دەسەدى. اساننىڭ بايبىشەسىنەن – ايۋ، قابىليسا، سەركەباي، ەركەباي، ال توقالىنان تەكەباي مەن كوسەمباي تۋعان. قابىليسادان بەس ۇل، ءبىر قىز قالعان. بايبىشەسىنەن شىنتەمىر، توقالىنان سۇلەيمەن، وسپان، ءابدىماناپ، ىسقاق جانە قويانكوز ومىرگە كەلگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە قابىليسانىڭ جولىن قۋعان تەك قىزى قويانكوز ەكەن. ول جاستايىنان ءان مەن جىردى، ونەردى سەرىك ەتەدى. الداعى ءومىردى بولجاي الاتىن كورىپكەلدىگىمەن ءدۇيىم جۇرتقا كەڭىنەن تانىلادى. ۇلدارىنىڭ ىشىندە جالعىز قىزىن ەرەكشە جاقسى كورگەن جىراۋ بويىنداعى ءسوز ۇستاعان دارىنىن، اۋليەلىگىن وسى قىزىنا دارىتىپتى دەگەن اڭىز بار. قويانكوز بوي جەتكەن سوڭ، شاپىراشتى ەلىندەگى بايتەمىرگە ۇزاتىلادى. بارعان جەرىندە دە قادىرلى، سىيلى كەلىنشەكتىڭ بىرىنە اينالىپ، اكە اماناتىن بۇزباي، ادال ءومىر ءسۇرىپتى.

ءار اڭىزدىڭ استارىندا اقيقات

بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، تۋمىسىنان تۋرالىقتى جاقتاعان قابىليسا جىراۋ بىردە اق تۇيەسىنە ءمىنىپ الىپ، شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى ءادىل تورەنىڭ ورداسىنا ات باسىن تىرەيدى. تۇيەسىن تۋرا تورە وتىراتىن وردانىڭ قارسى الدىنا شوگەرگەن جىراۋ لەزدە:

«قاس بولدى قارىنداسىم،

                                ءادىل، ماعان،

قارىنداس قاس بولماعان

                                      تابىلماعان.

جاۋ جاعادان العاندا،

                           ءبورى ەتەكتەن،

اقىل سۇراي كەپ تۇرمىن

                           ارناي ساعان،» -

دەپ، بىردەن كەلگەن شارۋاسىنا كوشەدى. العاشىندا باسا كوكتەپ كىرگەنىنە اشۋ قىسقان تورە، ارتىنان دەرەۋ جۇمسارىپ، ساباسىنا ءتۇسىپ، وڭ جاعىنان ويىپ ورىن بەرىپتى. ادەتتە ول وڭ جاعىنا جان بالاسىن جۋىتپايتىن تاكاپپار، ماڭعاز جان ەكەن. تاڭ قالعان بايبىشەسى قوناق كەتكەن سوڭ، مۇنىڭ سىرىن سۇرايدى. سوندا ءادىل تورە اۋىر كۇرسىنىپ:

– وڭ تىزەمدى باسىپ جاتقان جولبارىسىم قابان جىراۋدى كورگەن ءسات­تەن ىتقىپ، سول جاعىما شىعىپ كەتتى. جىراۋ ۇيگە كىرگەندە، تىپتەن، كىشىرەيىپ، تۇلكى كەيپىنە ءتۇستى. قابان جىراۋدىڭ كيەسى مەنىڭ كيەمنەن الدەقايدا باسىم ەكەن، بايبىشە، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

قابىليسا جىراۋدىڭ اشۋلانشاق اۋىلداسى بالا-شاعاسىنا ءجون-جوسىقسىز داۋىس كوتەرىپ، قايتا-قايتا بەزىلدەپ ۇرسا بەرەدى. مۇنى ەستىگەن اقىن بەيپىلاۋىز اۋىلداسىنا ءارى قۇدايى كورشىسىنە قاراتىپ، ۇلاعات­تى وتكىر سوزدەرىن قوسىپ، ءبىراۋىز ولەڭ شىعارادى:

«كوپىرمەلى كوپ سوزدەن ءبىر ءىس ارتىق،

پايداسىز سارى التىننان كۇمىس ارتىق.

ۋايىم مەن قايعىدان ءۇمىت ارتىق،

ۇرعاننان، ۇرىسقاننان ۇگىت ارتىق»،دەيدى جىراۋ.

داناگويگە ءبىر كۇنى اۋىلدىڭ جەلوكپە جىگىتى اتىن ساندەپ ءمىنىپ، سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلەدى. «اتا، ايتىپ جىبەرىڭىزشى، استىمداعى اتىم سۇلۋ ما، ۇستىمدەگى ىشىك سۇلۋ ما، الدە، ۇيدەگى كەلىنشەگىم سۇلۋ ما؟ ياكي، وسىلاردىڭ بارىنە يە بولىپ تۇرعان مىنا مەن سۇلۋمىن با؟» - دەپ سۇرايدى جىگىت قارت جىراۋدى سىناپ.

قابىليسا جىگىتكە باجايلاپ كوز تىكسە، ءوزى جاقسى تانيتىن ەسەرسوق اۋىلداسى ەكەن. اتىنا قاراسا، اياعىندا تاعاسى جوق. ىشىگىنە نازار اۋدارسا، جاعاسى جوق. وتباسىن ەسىنە تۇسىرسە، بالاسى جوق. ەندى كەلىپ ماقتاۋ كۇتىپ تۇرعانى مىناۋ. نە دە بولسا، ويلانسىن دەگەن جىراۋ:

«ات سۇلۋ كورىنەر اياعىنداعى تاعاسىمەن،

ىشىك سۇلۋ كورىنەر قارا بۇيرا جاعاسىمەن،

كەلىن سۇلۋ كورىنەر ەمشەكتەگى بالاسىمەن،

جىگىت سۇلۋ كورىنەر الدىنداعى اعاسىمەن»، - دەيدى. مانادان بەرى ماقتاۋ كۇتكەن بوزوكپەنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلىپتى.

قابىليسا جىراۋدىڭ ادەپتىلىك يدەيالارى ۇزاق تولعانۋ مەن شابىت­تانۋدىڭ ءسات­تى جەمىسىنەن تۋعان دەپ ەسەپتەيمىز. قابىليسانىڭ مورالدىق عيبرات، ناقىلدار، ناسيحات، جولداۋ جانە ارناۋ تۇرىندەگى كۇللى شىعارماشىلىعىندا دانالىق پەن جالعاندىقتىڭ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اراجىگى، پاراسات پەن شىندىقتىڭ بيىك تۋى جىرلانادى. جىراۋدىڭ ادامگەرشىلىككە قاتىستى كوزقاراستارى مەن كەڭ دۇنيەتانىمى تۇتاس العاندا، قازاق قوعامىنىڭ ناقتى تاريحي جاعدايلارىندا قالىپتاسىپ، دامىدى. جاۋگەرشىلىك پەن ۇزاق جىلدارعا ۇلاسقان جورىقتار جىراۋدىڭ دۇنيەتانىمىندا وشپەستەي تاڭبا قالدىردى. ونەگەلىك يدەياسى مەن وسيەتكە قۇرىلعان جىرلارىنىڭ باعىت-باعدارى بەكي ءتۇستى. كوشپەلىلەردىڭ كەلبەتىن سومداۋدا، ولاردىڭ ار-نامىسى مەن ادامگەرشىلىك قادىر-قاسيەتىن سۋرەتتەۋدە، جاۋىنگەرلىك رۋحىن وياتۋدا قابىليسانىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز.

«مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي تۇرىپ ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ.

شاشپا بەكەر مالىڭدى،

تاۋسىلسا، ءوزىم تابام دەپ.

ىركىپ ۇستا بارىڭدى،

سەنەن كەيىن الام دەپ.

ايتپاي كەت­تى اعالار،

دەپ جۇرمەسىن بىزگە دەپ،

ولگەنىڭشە وي - ازىق،

ونەر، عىلىم ىزدە دەپ.

ارام پەيىل ادامدار

دوستىعىڭا تۇرمايدى.

اقىلى جوق ناداننىڭ

جاماندىعى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا،

اقىل ايتساڭ المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى –

ءار نارسەنى تورلايدى.

وندايلارمەن دوس بولعان

اقىلدى جىگىت سورلايدى».

جەتىسۋدىڭ دانا جىراۋى، قول باستاعان باتىرى، اۋزىنان اللاسى تۇسپەگەن اۋليەسى كەيىنگى جاس ۇرپاققا وسىنداي عيبراتتى وسيەت قالدىرعان. سونىمەن بىرگە، قارت تاقۋا اسىل ءدىننىڭ نەگىزىندە جىر تولعاپ، تۋعان حالقىنا ۋاعىز ايتادى. ونىڭ جىرلارى يسلام ءدىنىنىڭ تۇنعان قاينار بۇلاعى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ەر جىگىت پەن ايەلدىڭ، جامان مىنەز بەن مەيىرىمنىڭ، ىزگىلىك پەن ساتقىندىقتىڭ ارقايسىنا ومىردەن مىسالدار الا وتىرىپ توقتالادى دا، تىڭدارمانىنا تۇسىنىكتى تىلدە، بارىنشا قاراپايىم تۇردە جەتكىزەدى.

قابىليسا  جىراۋ دا اتى اڭىزعا اينالعان زامانداستارى ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن بىرگە «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادا» تارىداي شاشىراپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كەزىپ، تابانىنان توزىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ۇلت­تى ءبىر تۋدىڭ استىنا ۇيىستىردى. سىر بويىنان ارى اسىپ، وڭتۇستىك وڭىرلەرگە باعدارسىز بوسقان باۋىرلارىنا جالىندى جىرىن ارناپ، حالىقتى ەرلىككە، وتان قورعاۋعا، تەزدەتىپ ەس جيۋعا، جاۋعا قارسى تويتارىس بەرۋگە ۇندەدى. قابىليسا قازاق دالاسىن جاپپاي ارالاپ، شاپقىنشىلىقتان شەرمەندە كۇي كەشكەن جۇرتتىڭ جانىنا سۇيەنىش، دەمەۋ بولا ءبىلدى.

توسكەيىنەن ءتورت تۇلىكتىڭ تۇياعى ۇزىلمەگەن سارىارقانىڭ توسىندە، قوس بۇرىمداي قاتار ورىلگەن ەدىل مەن جايىقتىڭ جاعاسىندا، تۇگىن تارتسا، مايى شىعاتىن كيەلى جەر ءجانناتى – جەتىسۋدىڭ تورىندە ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ، دالا رۋحىمەن سىرلاسقان ساۋەگەيلەر، سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرمەگەن داناگويلەر كوپ ءومىر ءسۇردى. ولار قازاق ەلىنىڭ كوكىرەك كوزىن اشىپ، كوسەگەسىن كوگەرت­تى. قالىڭ قازاقتىڭ رۋحاني شامشىراعىنا اينالىپ، عيبراتتى عۇمىر كەشتى. ىزگىلىكتى ناسيحات­تاپ، قۇدايدىڭ جولىنا شىن بەرىلدى. جالعان دۇنيەدەن بويىن اۋلاق سالىپ، ادام جۇرەگىنىڭ تازالىعىن ۇگىتتەدى. اتتاي تۋلاعان ناپسىگە بالتا شاۋىپ، بولاشاقتى بولجايتىن، قۇدايدىڭ نىعمەتىنە بولەنگەن اۋليە-انبيەلەر بولدى. قازاق حالقى ولاردى رۋحاني ۇستاز ساناپ، توبەسىنە كوتەرىپ، بارىنشا قۇرمەتتەدى. ايتقانىن يمانداي شىندىق كوردى. تۋراسىن ايتقاندا، قابىليساداي ۇلى جىراۋلار يسلام ءدىنىنىڭ تاۋ سۋىنداي تۇنىقتىعىن ۇستاپ تۇردى. مۇسىلمانشىلىقتان ايىرىلىپ قالماۋدى قايتا-قايتا ەسكەرتىپ وتىردى. جاراتۋشىعا جالبارىنىپ، اللانى ۇلىقتاعان داناگوي تاقۋالار حالىققا راقىمشىلىق پەن ادالدىق جولىندا تەرەڭ مازمۇندى، عيبراتى مول تۋىندىلار ۇسىنا ءبىلدى. ولار ۇلت­تىق قۇندىلىقتاردىڭ، ادەت-عۇرىپ پەن سالت-داستۇرلەردىڭ التىن دىڭگەگى قاسيەت­تى قۇران كارىممەن، مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامباردىڭ حاديستەرىمەن تىكەلەي بايلانىسۋىنا زور ىقپال جاسادى.

قۋانىش تۇنعاتار،

جۋرناليست

---

قابىليسا – جىردىڭ جامپوزى

قارت تاريحتىڭ قامباسىنا قازىنا قۇيعان كەشەگىلەردىڭ كەندى جىر، كەستەلى وي، كەلىستى سوزىنە قۇمارتىپ-اق تۇرامىز. تەپسىنە تۇلپارىمەن جاۋىنا اتتانىپ بارا جاتقان قالىڭ جاساق پەن حاس باتىردان باستاپ، سول زامان مەن بۇگىنگى كورىنىستى ءدوپ باسىپ، قالامىمەن كومكەرگەن، ءوزىنىڭ كيەسى، ءسوزىنىڭ جۇيەسى بار تۇلعالارعا تاڭدانباسقا بولماس. بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ باعدارشامى بولعان بابالار جىرىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن ءداۋىرىن «جىراۋلىق پوەزيا» دەپ دارالايمىز. شىنىنا كەلگەندە، شەشەنىن شەندەستىرىپ، دارىندىلارىن دەڭگە- يىنە قاراي دارالاپ ۇيرەنگەن قازاقتىڭ ماقتانىشى بولعان جىراۋلار لەگى جەتەرلىك. سولاردىڭ ىشىندە ءيىسى قازاقتىڭ جۇرەگىنە جاقىن، جىراۋلىقتىڭ جۇلدىزى بولەك تۇلعاسىنىڭ ءبىرى – قابىليسا اسانۇلى.

ميداي دالا، ميالى القاپ، مۇنارلى تاۋلار شوعىرلانعان قازاق ساحاراسىندا قيان-كەسكى سوعىس ءجۇرىپ جاتتى. بۇت ارتار كولىگىنە جايداق مىنگەن ەسى شىققان ەل ەڭىرەي كوشىپ، جۇرت بولماسپىز دەگەندە، دۋالى اۋىز بيلەر مەن سوم بىلەكتى باتىرلارىنىڭ سالعان ۇراندارىنان رۋحتانىپ، ۇرىمتال تۇستى كۇتىپ، اتا جاۋمەن اڭدىسقان زامان. ەسىرىپ شاپقان جاۋىنا ەسەسىن دە جىبەرمەي، ەل ىرگەسىنەن ءتۇرىپ تە تاستاي الماي، ءبىر بوزداعى مەن ءبىر دۇشپانىنىڭ كەزەك سۇلاپ جاتقان كەزى. تاريحتىڭ تارامىس تاراۋلارىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتىمەن قالعان قاندى قاساپتىڭ ءجونى ءبىز ءۇشىن بولەك. الماعايىپ زامانعا جاساۋراعان قارتتاردىڭ جانارىمەن قاراساق – وكىنىش، بۇگىنگى كۇنمەن قاراساق، باتىرلىعىمىزدىڭ دالەلى بولعانى ءۇشىن زور ماقتانىش ەكەنى اقيقات. سول ءبىر سۇرگىن كەزەڭدە اسان قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ەرەۋىل اتقا ەر سالىپ، ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ، كەك دەسە كەكسەلىكتى ۇمىتىپ، كەسكىلەسكەن جاۋدىڭ عۇمىرىن كەلتە قىلۋعا كۇش سالعان جان. سۇتتەي ۇيىعان حالقىنىڭ تىرلىگىن قاندى قىرعىن جاساعان اتا جاۋىنىڭ اپەرباقانىنا تەجەۋ بولعان تەكتىنىڭ ءبىرى ەدى. مىنە، سول تۇستا اساننىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، وشاعىنا وت بەرەتىن، تۇلپارىن تاعاسىز قالدىرمايتىن پەرزەنتى ومىرگە كەلدى. «اللا» دەپ الاقانىن جايىپ، اتىن اتا داستۇردەن اتتاماي، ارنايى ازان شاقىرىپ، «قابىليسا» دەپ قويدى.

قان ساسىعان دالانىڭ، قاتىن مەنەن بالانىڭ كەگىن الار كەر زاماندا دۇنيەگە كەلگەن قابىليسا جىراۋ كوزىنىڭ تىرىسىندە قابان اتانىپ، قايسارلىعى مەن جاستايىنان اتالى سوزگە قۇلاق ءتۇرىپ، جىر قۇدىرەتىنە قۇمارتىپ، سونىڭ ارقاسىندا جىراۋلىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن حاس تالانت. ال بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى بالانىڭ ايدارىنداي ەكىگە جارىلىپ تۇرعانى دا كوزى اشىق جاندارعا تاڭسىق ەمەس. ءبىر توبى ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى «قابان» دەسە، ەكىنشى جاق «قابىليسا» ەسىمىن العا تارتادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، جەتىسۋدىڭ جالىندى جىراۋى جايلى بۇگىنگە دەيىن جارىققا شىققان تانىمدىق ماتەريالداردىڭ بارشاسى دا دالەل مەن دايەكتەن گورى جورامالعا نەگىزدەلگەن بولاتىن. ەستى سوزگە ىڭعاي بەرىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، اقيقات­تان تون پىشەتىن دانا حالىقتىڭ ۇرپاعى رەتىندە ءبىز دە سىڭارەزۋ پىكىردىڭ ءبىرىن جاقتاپ ءۇن قاتۋدى پارىز سانايمىز. سوندىقتان دا جىراۋدىڭ ازان شاقىرىلعان ەسىمى «قابىليسا» دەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەرگە جاقتاسقاندى ءجون كوردىك.

ءۇن قوسۋدىڭ سىرى قابىليساتانۋشىلاردىڭ پاراساتتى پىكىرلەرى داتكە قۋات بولىپ، دالەلگە اقيقاتتى استار ەتەتىندەي. شىندىعىندا، اقىن ەسىمىنىڭ ءتۇپ-توركىنى داۋلى بولىپ تۇر. دەگەنمەن دە ناقتىلىقتى باعدارشام ەتىپ، جىراۋدىڭ قابان اتانۋىن دالەلدەپ، قابىليسا ەسىمى تاكبىرمەن بەرىلگەن تاعدىرىنىڭ تارتۋى ەكەنىن الدىعا تارتىپ كورەلىك. يسلام قۇندىلىعىنان قۋاتتانىپ، اللاسىز ءسوز باستاماعان قابىليسانىڭ اكەسى اسان دا يماندى جان بولعانى بەلگىلى. ءزاۋزاتى ارسىز بولسا، ارلى ازاماتتىڭ ومىرگە كەلۋى ەكىتالاي دۇنيە ەكەندىگىن توپشىلاي كەلە، دىنىنە بەرىك اساننان قابىليساداي ەكى ءومىرىن قاتار ويلاعان دانانىڭ تۋىلعانى اقيقات. ال، اساننىڭ  شاريعاتتى جەتىك بىلگەندىگىن تۇسىنگەندە، پەرىشتەدەي پەرزەنتىنە «قابان» دەپ، ازان شاقىرىپ، ات قويۋى استە مۇمكىن ەمەس-اۋ. بۇل ەسىمدى يمانى كامىل اۋلەتتە تۋعان بالانىڭ بويتۇمارى قىلدى دەۋ –  پىكىرلەس زەرتتەۋشىلەر سەكىلدى ءبىزدىڭ دە ساناعا سىيمايتىن تۇسىنىك.

جەتىسۋلىق جىراۋدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى قابىليسا ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ، كوپتەگەن ماقالالاردى شولىپ شىقتىق دەسەك تە بولادى. سونىڭ ارقاسىندا بۇل پىكىرگە دالەل بولاتىن دا دەرەكتەردى تاۋىپ، ناقتىلىق ءۇشىن مىسالعا الۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، وسى گازەتتىڭ تۇتاس ءبىر بەتىن العان قۋانىش تۇنعاتاردىڭ «جەتىسۋدىڭ جىراۋى» ات­تى ماقالاسى جاريالاندى. سول تانىمدىق ماتەريالىندا: «قازاقتا كەز كەلگەن ەسىمدى الىپ، شىعۋ تەگى مەن سەمانتيكاسىن تالداپ كورسەك، اراب تىلىنە نەگىزدەلىپ تۇسكەن قۇران مەن پايعامبار حاديستەرىنە بارىپ تىرەلەدى. ول سوزدەردى ارابشادان اۋدارعان كەزدە، ءتۇبىرى جاقسىلىققا نەگىزدەلگەن ادەمى ماعىنا بەرىپ شىعا كەلەدى. قازاقتا «نۇرعيسا»، «گۇلنيسا» سىندى ەسىم مەن «القيسسا» ءتارىزدى سوزدەر وتە ءجيى كەزدەسەدى. ءسوز توركىنىنە ۇڭىلسەك، «نۇر» جانە «قيسسا»، «گۇل» جانە «نيسا»، «ءال» جانە «قيسسا» دەگەن بىرىككەن تىلدىك بىرلىكتەردەن قۇرالاتىندىعىن، «قيسسا» ءدىني داستاندار بولسا، «نيسا» قۇران سۇرەسىنىڭ اتاۋى ەكەنىن اينىتپاي بايقايمىز. تارقاتىپ ايتساق، قابىليسا ءسوزى دە وسى نەگىزدە قۇرالعان. ياعني، «قابىل» ادام اتانىڭ ۇلىنا قويىلعان ەسىم نەمەسە «قۇدايدىڭ ەسكەرۋى»، «قابىل كورۋى» ءتارىزدى ماعىنا ۇستەسە، «يسا» بارشامىزعا ءمالىم مۇحاممەدكە (س.ع.س) دەيىنگى پايعامباردىڭ نىسپىسى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل – ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جەر بەتىنە تۇسكەن 124 مىڭ پايعامباردى زور قۇرمەت تۇتىپ، سىيلاستىق تانىتىپ، تەڭ كورەتىن پاراسات­تىلىعىنىڭ بەلگىسى»، - دەپ، داۋ تۋدىرعان بابا ەسىمىنىڭ توركىنىنە جەتە بىلگەن. مىنە، وسىنداي دالەلدى اقپاراتتاردىڭ ارقايسىسىن الدىعا تارتار بولساق، «قابان» ەسىمى تالانتى مەن باتىرلىعىنا بايلانىستى تەلىنگەندىگىن اڭعارامىز. داۋلاسۋدىڭ الدىندا ءسال ويلانىپ، وسىنداي ەستى پىكىرلەردى كوڭىل سۇزگىسىنەن وتكىزە بىلسەك بولعانى.

تاڭعى شىقتىڭ تاعدىرىنداي كەلتە عۇمىردا كەسەك وي مەن جالىندى جىر قالدىرعان قابىليسا اسانۇلى مۇقىم ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ كەتكەندەي. الايدا، بىزگە جەتكەن جىرىنىڭ ازدىعى قىنجىلتادى.  ومىرشەڭ ولەڭدى كەستەلەگەن دانانىڭ بۇگىنگى تاڭدا زاڭعار تارتۋى، از بولسا دا ساز قازىناسىنىڭ قۇندىلىعىندا جاتسا كەرەك. ەكى ءومىردىڭ اباتتىلىعىن قوسا تىلەپ وتىراتىن ءدىندار بابالارىمىزدىڭ سارا جولىنان جاڭىلماعان قابان جىراۋدىڭ ءدىن تاقىرىبىندا جازىلعان جىرلارى تاۋاندى تاريحتىڭ قۇتتى قوينىندا ءنارىن جويماي، جاناردىڭ نۇرىن جارقىراتارداي، جاسامپاز جۇرەكتەردىڭ جادىسىندا جاتىر. سانانىڭ ساۋلەسىن قۋاتتاندىراتىن رۋحتى دا عيبراتتى تۋىندىلارىنىڭ قاي-قايسىن اتاساق تا تۋرالىقتىڭ ءمىنسىز باعىتى ىسپەتتى. «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟» اتتى جىرىندا:

« – باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

– ورازا، ناماز وقىماس،  

اللانىڭ اتىن توقىماس،  

بەينامازدان كەلەمىن»، - دەپ، قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا عۇمىردا قۇدايىن تانىماي، قارىس ماڭدايى ساجدەنى سۇيمەگەن جاننىڭ باقىت تاپپاسىن، ونداي ادامنىڭ يىعىنا باق قۇسى دا قونبايتىنىن ءسوز ەتەدى. شىندىعىندا، اقيقاتقا تۋرا قاراپ، بابا جىرىنىڭ  بايىبىنا بارىپ، استارىنا بويلاي بىلسەك، وسى تارماقتاردان-اق باقىتتى باسقادان ەمەس، حاق جولىنان ىزدەۋ كەرەكتىگىن اڭعارامىز. سوناۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا، ودان بەرگىدەگى ەر-ازاماتتار مالشىلىقپەن اينالىسىپ، ايەلى ەگىستىك باسىندا ءجۇرىپ، شيەتتەي بالاسى دەيىن ۇجىمشارداعى ماۋسىمدىق  جۇمىستارعا جەگىلگەن كەزەڭدە دە قابان جىراۋدىڭ ايتقان ومىرشەڭ وسيەتىن ءمىنسىز باعىت ەتكەن جاندار عۇمىر اۋىرتپالىعىنىڭ سوڭىندا ءبىر جايدارلى كۇننىڭ اتاتىنىنا سەندى. ويتكەنى، ىنتىماق پەن ىنساپ، يمان مەن يبا بار جەرگە باق ورناپ، قىزىر داريتىندىعىن جامپوز جىراۋدىڭ «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟»، «باقىت قايدا باراسىڭ؟» اتتى قاراما-قايشى قوس تۋىندىسىندا ىشكى ديالوگ ارقىلى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىنداپ بەرگەن بولاتىن.

قابىليسانىڭ بار بولمىسىن اشىپ، تۇلعالىعىن تۇعىرلى ەتىپ تۇرعان تۋىندىلارىنىڭ بارلىعى دا ساف التىنداي جارقىراعان، داۋىرلەر ءوتىپ، عاسىرلار سىرعىسا دا ءسولىن جوعالتىپ، سۇقپىتى سۇرلاناتىن شىعارمالار ەمەس. سوندىقتان دا كەشەگى وتكەن ءسۇيىنباي، باقتىباي، سارىباس، ەسەنگەلدى، ءماۋلىمباي، قالقا سىندى قازاقتىڭ ماڭدايالدى اقىندارى قابان جىراۋداي الىپتى ۇلى ۇستاز ساناعان. ۇلى ادامنىڭ اتىنا قانىق ءھام ۇلاعات­تى جىرلاردى جاسىنان تىڭداعان كەنەن ازىرباەۆ «جامبىل - جىر» دەگەن تولعاۋىندا:

«ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

ناعاشىسى جالايىر قابان ەدى دەپ،

جامبىل اتام ايتاتىن ماعان اتىن.

اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ،

جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى ەستە تۇر-اۋ.

جيەنى – سارباس اقىن سويلەرىندە،

ادەتى – مۇرتىن قاعىپ، قۇلاق بۇراۋ»، - دەپ، شابىتى شالقار، شىڭ تۇلعالى شايىردىڭ شوق ءتىلدى، وت كەۋدەلى بولمىسىنا بويلاي بىلگەن. كەشەگى وتكەن كەمەڭگەرلەردىڭ قابان جىراۋ تۋرالى ەستەلىك، ارناۋ سىندى دۇنيەلەرىن زەردەلەي بەرسەك، ءبىر كىتاپقا ارقاۋ بولاتىنداي. سوندىقتان دا دالا ءدىلمارىنىڭ ءبىرى، جەتىسۋ جىراۋىنىڭ وكتەم جىرلارىنا كوكتەمگى ساياحات سىندى شولۋىمىزدى جاساعان دۇرىس-اق.

وزەكتى جاننىڭ ءومىرى – كەلتە، ونەرى – ولشەۋسىز. جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارى ءفاني تىرلىگىنە توقتاۋ سالىپ، توقىمداي جەردىڭ توپىراعىن جامىلىپ، جالعاننان سىرت اينالارى حاق. التىن تاباقتان اس ىشكەن حان دا، كوڭ، تەرى مەستەن سۋسىنىن قاندىرعان قايمانا جۇرت تا وسى ءبىر اسىرەقىزىل ۋاقىتتىڭ كۇنتىزبەسىن ماڭگىلىككە جابارى ايقىن. بۇل دا ءومىردىڭ ءبىر بۇلجىماس زاڭدىلىعى ىسپەتتى. وسى ءبىر قۇبىلىستى قابىليسا «الاردا اجال ادامدى» ات­تى ولەڭىندە:

«الاردا اجال ادامدى جالىندىرار،

ءومىردى قۋ اجالعا باعىندىرار.

ومىردەن اجال ۇستەم بولار سوندا،

ادامدى ەلپەكتەتىپ تابىندىرار»,دەپ، ازىرەيىلدىڭ قولىنا تۇسپەيتىن ءازيز باستىڭ جوق ەكەندىگىن جاقسى اشىپ كەتكەن. جالعاننىڭ اعىسىنا قارسى جۇزەر ادام بالاسى بولماعان سوڭ، وسىنداي جىردى وقىپ، بەس كۇندىك بازاردىڭ تارقايتىن مەزگىلى بارىن ەسكە سالاتىن ەستى جىردى جاتتاپ جۇرگەنىمىز ءلازىم بولار. وسى تۇرعىدان قابىليسا مەن مۇقاعالي سىندى اقىنداردىڭ «اجالدى» ولەڭگە اينالدىرعانى تۋرالىققا تايسالماي قاراپ، ءتاڭىر اقيقاتىن مويىنداعان مۇسىلماننىڭ اردا جۇرەكتى مايتالماندارى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مۇقاعالي دەگەندە، ەڭ الدىمەن ەسكە تۇسەتىنى ءومىر جايلى ولەڭدەرى مەن ومىرشەڭ پوەمالارى. ال، اقيىق اقىننىڭ «رايىمبەك، رايىمبەك» پوەماسىنداعى «قابان جىراۋ جار سالدى، داۋىستادى: – جاۋ كەلەدى جۇرتىم-اۋ، جاۋ كەلەدى، جاۋدان قالعان جەمتىككە جابىسقالى، تاعدىرىڭدى ءبىرجولا تاۋىسقالى»، - دەگەن جولدارى اسقان شەبەرلىكپەن جازىلسا، قابان جىراۋدىڭ «قازاق» دەپ، كەۋدەسى قارس ايرىلىپ، قاجىعان ەرلەردىڭ قولىنا قىلىش الۋىنا سەبەپكەر بولعان دانالىعىن وقشاۋلاپ بەرگەن. مىنە، وسىدان-اق، باتىرىن سوزبەن دۇرەلەپ، قويانجۇرەك تۋماسىنىڭ ىشكى رۋحىن تىرىلتۋگە كۇش سالعان جى- راۋلىقتىڭ جاۋگەرشىلىك زامانداعى اسا ەرەكشە ءرولىن اڭعارۋىمىزعا بولادى.

جىراۋلىق پوەزيادان سىر تارتىپ، ادەبيەتتىڭ سان تاراۋىن زەرتتەپ، تالاي مۇرانىڭ باعىن اشقان م.جولداسبەكوۆ قابان اقىننىڭ الداعىنى بولجايتىن اۋليەلىگىن بەينەلەيتىن مىناداي اڭىز كەلتىرەدى: «بىردە جەتىسۋ ولكەسىنەن شىققان اتاقتى باتىرلار وتەگەن، رايىمبەك، قاراش جانە قابان تورتەۋى باس قوسىپ وتىرادى. رايىمبەك پەن وتەگەن قۇرداس، قاراشتىڭ جاسى ولاردان ءسال كىشىلەۋ، بارىنەن ۇلكەنى قابان ەكەن. رايىمبەك ءسوز باستايدى:

– وتەگەن، «ەل ارالاعان – سىنشى» دەگەن، جەر-دۇنيەنى شارلاپ كەلدىڭ، جاسىمىز بولسا تاقادى، باتىر اتاعىڭ بار، كوپتى كوردىڭ عوي، ولە قالساق جاعدايىمىز قانداي بولادى، قايسىسىمىز قاي جەردە قالامىز، ايتا الاسىڭ با؟ - دەيدى. وتەگەن:

– «اعا تۇرىپ سويلەگەن ىنىدەن بەز» دەگەن، بۇل دۇنيەنىڭ جارىعىن بىزدەن بۇرىن كورگەن الدىمىزدا قابان اعامىز وتىر، سول كىسى ايتسىن! - دەپتى. سوندا قابان:

– ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى ءبىرىڭ تۇرتكىلەپ، اقىرى مەنى سويلەتتىڭدەر مە؟ - دەپ، ءسوز باستايدى.

– اكە-شەشەم قويعان اتىمدى وزگەرتىپ، ەل مەنى قابان اتاندىردى: مەن ءبىر باستاۋدىڭ باسىندا، شوق قامىستىڭ تۇبىندە قالارمىن. ءۇش كۇن دەنەم جەردە جاتادى، ءۇش كۇننەن سوڭ تابىلادى. ال، وتەگەن، سەنىڭ مىنەزىڭ جايلى، ءجۇزىڭ جىلى ەدى، جىلجىپ اققان سۋدىڭ جاعاسىندا جاتاسىڭ، بىراق تۇبىندە سەنى دە جىلجىتىپ باسقا جەرگە قويادى. رايىمبەك سەن كوپشىل ەڭ، قيامەت-قايىمعا دەيىن باسىڭنان دابىر، ۇستىڭنەن ءدۇبىر كەتپەيتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىندا بولاسىڭ»، - دەگەن ەكەن. بۇل اڭىزدى كەنەن ازىرباەۆ پەن امىرقۇل قۇلشىقوۆ اقساقالدار ايتقان ەكەن («اسىل ارنالار»، الماتى، «جازۋشى» باسپاسى). اڭىزداردىڭ دا شىندىقتان تامىر تارتىپ، تاۋاندى تاريحتى قۇرايتىن قۇندىلىعى بارى بەلگىلى. قابىليسا جىراۋ ايتقان بولجامنىڭ بارلىعى دا ءبىرشاما ۋاقىت وزعان سوڭ شىندىققا اينالدى. كونەكوز قارتتىڭ قاي ءسوزى قاپى كەتكەن؟! اۋليەلىك تۋمىسىنان تابيعاتىندا بار ءباھادۇر بابانىڭ سان سىنالعان كورەگەندىگىنىڭ كەزەكتى كورىنىسى بولار بۇل، ءسىرا...

ءبىر ءداۋىردىڭ داناسى، مىڭ ءداۋىردىڭ اقىلى مەن ساناسى بولار قابىليسا اسانۇلى جىراۋ، اۋليە، باتىر، ايتىسكەر اقىن رەتىندە قازاقتىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالار سايىپقىران، ۇرپاقتار ۇلىقتايتىن، ۇلتتىڭ ۇجدانىنداي ۇلى تۇلعا. قازىنالى ادەبيەتى بار التى الاشتىڭ ارعىسى مەن بەرگىسىن جالعايتىن التىن كوپىردەي جىراۋلارىمىزدىڭ جالىندى جىرلارى كەلەر ۇرپاقتىڭ دا كەۋدەسىن داڭعىل قىلار قاسيەتكە يە. تەك قانا ءسوزىنىڭ جۇيەسى، ءوزىنىڭ كيەسى بار دالا ءدىلمارلارىنىڭ دانالىعىنا شىن نيەتىمىزبەن نازار اۋدارساق، تۋىندىلارىنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي الساق قوي!

اسىل سۇلتانعازى،

اقىن، جۋرناليست

---

قابان جىراۋ

قابان ءوز كەزىنىڭ – ءىرى اقىنى. ول ون بەس جاسىنان باستاپ ايتىسقا تۇسكەن. اقىندىعىمەن قوسا، اعالارى ەسكەلدى، بالپىق سياقتى ءسوز باستاعان شەشەن، ەل باستاعان كوسەم، قول باستاعان باتىر بولعان دەسەدى. قابان جىراۋ جايلى ءبىز ەڭ العاش رەت ۇلى عالىم م.اۋەزوۆتىڭ ايتىس اقىندارىن جان-جاقتى تالداعان اتاقتى ماقالاسىنان وقىپ ەدىك، وندا ول كىسى: «شىنىندا جاناق، ءسۇيىنباي، شوجە، تۇبەك، مايكوت، قابان، قۇلمامبەت، جامبىل سياقتى تالاي ەلدەرگە اتاقتارى جايىلعان اقىنداردى الساق، سولاردىڭ ءومىر بويى قولدانعان نە­گىزگى اقىندىق جانرى كوبىنەسە ايتىس ەكەنىن بىلەمىز. بۇلار ۇزاق ءومىر جاساعان اقىندار بولۋمەن قاتار، بارلىعى دا ايتىسقا ەرتە ارالاسىپ، ون بەس-ون التى جاستارىنان اقىندىق ونەرلەرىن باستايدى. ولاردىڭ ەل جادىندا ساقتالىپ قالعان ءىرى ايتىستارىنان باسقا، ءاربىر ويىن-ساۋىق، ايت پەن تويدا، اس-مەرە­كەدە جاس-جەلەڭ، قىز-كەلىن­شەكتەرمەن قاعىسىپ ايتىسقان». وسى پىكىرىن وتە ءادىل، ءدال ايتىلعان عىلىمي تۇجىرىم دەپ بىلەمىز، اقىنداردىڭ اسىل مۇراسىنىڭ قىرۋار مول بولعانى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. امال نە، سونىڭ ءبارى دە دەر كەزىندە حاتقا تۇسپەگەندىكتەن، ۇمىت قالعان. ەل اۋزىندا جاتتالىپ قالعانىنىڭ ءوزى بىردەن-بىرگە، اتادان بالاعا اۋىسقاندىقتان كوركەمدىگى تومەندەپ، ۇيقاس-ىرعاعى بۇزىلىپ، بۇل كۇنگە جۇرناعى جەتكەن دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ەندى ۇلكەن جىراۋ قابانعا ءسوز بەرسەك، ول: «شىرىمەس، التىن جەردە جاتقانمەنەن، وق تيمەس اجالسىزعا، اتقانمەنەن. جامانعا ءسوز، جالقاۋعا تاياق وتپەس، استارلاپ قانشامالاپ ايتقانمەنەن. وتكەن كۇندە بەلگى جوق قانشا ايتساڭ دا، قىزىققا ءبىر كۇندەرى باتقانمەنەن»، - دەسە، بۇل ناعىز تەرەڭ ويدان تامىر تارتقان نازىك كوڭىلدىڭ تۋىندىسى دەر ەدىك، ويتكەنى، كوپ جاساپ، كوپتى كورگەن قارت جىراۋ ءوز باسىنان وتكەرگەن نەشەمە قيلى ۋاقيعادان ءجۇز تارماق تاراتىپ، تايعا تاڭبا باسقانداي ءوز كوكەيىن انىق-اشىق جەتكىزەدى. وسى ءبىر شۋماق ولەڭدەگى ءاربىر ءسوز، ءاربىر جولدا شىمىرلاعان شىندىق جاتىر، ۇرپاقتان-ۇرپاققا كونەرمەي، توزباي، سىن-سيپاتى بۇزىلماي، سول كۇيىندە جەتەتىن اسىل مۇرات جاتىر. ول – ۇلكەن جۇرەكتىڭ ارمان-تىلەگى، اسىل وسيەتى. اسانۇلى قابىليسا (قابان) ءXVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن. اسان ارتىقشا باي بولماعان، وزىندىك اۋقاتى بار كىسى كورىنەدى. مال-داۋلەت جيناماعان، «ەلدە بار بولسا، ەرىنگە تيەدى، جالپىدا بار بولسا، جالقى اشتان ولمەيدى» دەيدى ەكەن. بۇل كىسىنىڭ تۋعان جەرى سىر بويى كورىنەدى. ول جاقتان جەتىسۋعا 1767 جىلى كوشكەن دەپ كورسەتەدى شەجىرەشىلەر. قابان جىراۋ – ءوز كەزىنىڭ بيىك اقىنى. اتامىز نەبىر ۇزاق باتىرلار جىرىن تاڭدى تاڭعا سوعىپ، جاتقا ايتادى ەكەن. كەيدە بۇل داستاننىڭ كولەمدىلىگى سونداي، ايلاپ جىرلاناتىن كورىنەدى. سونشاما مول دۇنيەنى بىردە-ءبىر رەت كىدىرىپ-مۇدىرمەي، ەركىن تولعايتىن بولعاندىقتان «جىراۋ» اتالىپتى. ءوز ايتقانى بولماسا، كىسى تىلىنە كونبەيتىن، ەرجۇرەك، باتىر دا قايسار بولعاندىقتان دا بابامىز «قابان» اتانىپتى.

جىراۋلىق پوەزيا­نىڭ ءتۇپ قازىعى اقىل-ناقىل ەكەنى ەلگە ايان. وسى سەبەپتى قابان جىراۋدىڭ دا شىعارماشىلىق تۋىندىلارى كوبىنەسە جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ارا-قاتىناسىن سارالاۋعا قۇرىلعان. اقىن ءوزىنىڭ «بارىڭداعى تىڭداڭدار» اتتى ولەڭىندە: «بولىڭدار تىرشىلىكتە تاتۋ، ءتاتتى، ءبىر كۇنى بارامىز عوي كور اۋزىنا. دۇنيەدە ەشبىر قاتەر جۋىمايدى، اركىم يە بوپ جۇرسە ءوز اۋزىنا. باسىنا بالە ادامنىڭ تىلدەن بولار، سول تىلدەن ۇرىنادى ءوز داۋىنا. ءار ادام ءوز اۋزىنا يە بولسا، ءادىلدىڭ جولىعادى قورعاۋىنا»، - دەيدى. راسىندا، بار ءىستىڭ تەتىگى تىلدە ەكەنى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. تىلدەن كەلەتىن پايدانى دا، زياندى دا اتا-بابامىز جاقسى بىلگەن. سوندىقتان دا: «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى»، - دەگەن. ۇلىقمان حاكىم مەن ءداۋىت پايعامبار ءبىراز ۋاقىت دوس بولىپ ءجۇرىپتى. ءداۋىت ۇلىقماندى عى­لىم­نىڭ نەشە الۋان تۇرىمەن سۋسىنداتىپ، ءبىر كۇنى سىناماققا مال ەتىنىڭ ەڭ ءتات­تى جەرىن الىپ كەلىڭىز دەپتى. ۇلىقمان قويدى سويىپ، ءتىلىن الىپ كەلىپتى. ەندى بىردە مال ەتىنىڭ ەڭ اششى جەرىن الىپ كەلىڭىز دەپتى. ۇلىقمان قوي سويىپ، تاعى دا ءتىلىن الىپ كەلىپتى. ءداۋىت سۇراپتى: «جاقسىسىن اكەل دەسەم دە، جامانىن اكەل دەسەم دە تەك ءتىلدى اكەلە بەردىڭىز»، - دەپتى دەيدى ءدىني كىتاپتارداعى ءبىر اڭىز. ارينە، بۇل اڭگىمەنىڭ جالعاسى بارىمىزگە بەلگىلى، ەندەشە ونى ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار دەيمىز.

جىراۋدىڭ جىر-تولعاۋلارىن توپتاپ، ايتىستارىن ىرىكتەپ، زەرتتەۋشى تولەن قاۋپىنباەۆ «قابان جىراۋ» اتتى كىتاپ شىعارىپ، ەل الدىندا ۇلكەن ەڭبەك جاسادى. وسى ەڭبەگىندە جامپوز جىراۋدىڭ 1733 جىلى تۋىپ، 1824 جىلى دۇنيەدەن وتكەنىن ايتادى.

قابان اتامىزدىڭ ءبىر پارا ولەڭدەرى ءتالىم-تاربيەلىك ءمان-ماعىناعا يە. ەكىنشى سوزبەن ايتساق، حالىقتىڭ تەرەڭ پالساپالىق ويى مەن پەداگوگيكاسى قاتار ارالاس ايتىلاتىنى بايقالادى. اقىننىڭ تاۋىپ ايتقان، دەر كەزىندە تولعاعان مۇنداي اسىل دۇنيەسى كونەرمەيدى. بۇگىندە دە ءوز ماعىناسىن جويعان جوق. ول: «ءتىل الساڭدار شىراعىم، وسەك ءسوزدى ەلەمە! ءۇيىر بولعىڭ، شىراعىم، جاقسى سوزگە ونەگە. تىرشىلىكتە سىيلاسقىن، دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟ دۇنيەگە سەنىم جوق، مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە. ايتار اركىم بىلگەنىن، ءسوز عىپ ونى نەمەنە؟! قاعىسپاي، حالقىم تەك ءجۇرسىن، ونان پايدا ونە مە؟ وسەك-اياڭ ءسوز بولسا، جۋىتپاعىڭ دانەڭە. ءادىلدىڭ وزار ادىمى، ادال جان شىعار توبەگە»، - دەسە، ەلدىڭ اراسىن الا تايداي بۇلدىرەتىن وسەك-اياڭ ەكەنى ايدان انىق. قازىرگى زاماندا بىرەۋلەر نانىن وسەكپەن تاۋىپ جەپ ءجۇر دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس، ال، ءدىني كىتاپتاردا: «كۇنانىڭ ءبىرى – كىسىنىڭ اراسىنا ءسوز تاسۋ»، - دەپتى. ونداي جان بۇل جارىق دۇنيەدە دە، باقي دۇنيەدە دە قينالماق.

ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءسوز ەتىپ وتىرعان قابان جىراۋدىڭ بي مەن بەككە، بولىس پەن ستارشىنعا ءزىل تاستاپ، توبەسىنەن ءتونىپ، ادىلەتسىزدىگىن ايتقان تالاي-تالاي مارجان جىرلارى بولعان-اق شىعار. امال نە، سونىڭ كوبى ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازىر جوق. الايدا قارت جىراۋدىڭ كوپتى بەرەكە-بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرعان تولعاۋلارى مول: «ەلى-جۇرتىم، سىزگە ايتام، بىرلىكتى بول، شىراقتار. بىرلىكتى جەردە ىرزىق كوپ، جەتەرلىك وندا مۇرات بار. اۋىزبىرلىك جوق جەردە، قيانات­تى قيات بار، ۇيات – يمان باسى دەر، يماندىدا ۇيات بار»، - دەپ تولعاسا، حالىقتى شاريعات ارقىلى اۋىزبىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرعانى كورىنىپ تۇر. سونىمەن بىرگە كوپ كورىپ، كوپ جاساعان، كوپ توقىعان، مول تاجىريبە جيناعان ابىزدىڭ وسيەتىن ءبىز دە بار جانىمىزبەن قۇپتاي تۇسەمىز.

ايتۋلى جىراۋ تىڭداۋشىسىن الىستان وراپ، تەرەڭنەن تەربەپ، باۋراپ الادى. ءبىر ارتىقشىلىعى، قاباننىڭ تولعاۋلارىندا ۇيقاس ءۇشىن بوس تۇرعان جولدار كەزدەسپەيدى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – شىعارماسىنىڭ ءبارى دە وقۋشىسىن ويلانۋعا، بوس ءجۇرىپ، بوس قىدىرۋدان، ۋاقىتتى بوس وتكىزۋدەن ساقتاندىرادى.

قاباننىڭ تارىداي نارسەدەن تاۋداي، تەڭگەدەي ىستەن تەبىنگىدەي دۇنيە تۋدىرا­تىن اقىندىق قۇدىرەتى بار، اسا ءىرى تالانت ەكەندىگىن دە مويىنداۋىمىز كەرەك. ول: «تامشىدان تەڭىز مولايىپ، تارىداي تاستان زورايىپ، بىرىگىپ ۇلكەن تاۋ بولماق. از سوزدەن شاتاق مولايىپ، بارا-بارا زورايىپ، ۇلعايىپ ءتۇبى داۋ بولماق»، - دەپ تولعاسا، ەل-جۇرتتى ەلىرمەلىكتەن، وركوكىرەكتىكتەن ساقتاندىرىپ، كىشىلىك پەن كىسىلىككە شاقىرىپ تۇر. جاماندىق اتاۋلى – اياق استىندا، جاقسىلىق جولى – قيا تاس. وعان جەتۋگە ەردىڭ ەرى، ەگەۋدىڭ سىنىعى كەرەك دەيتىندەي. حالقىمىزدا «تامشى تاس تەسەدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. بار نارسەنىڭ ءتۇبى سول ءبىر بولىمسىز نارسەدەن باستالماق.

قابان اقىننىڭ ەندىگى ءبىر كەرەمەت تۋىندىسى «باقىت قايدان كەلە­سىڭ؟» جانە «باقىت قايدا باراسىڭ؟» دەپ اتالاتىن قاراپايىم تىرشىلىك كوزىنەن الىنعان درامالىق تارتىسقا تولى، باس-اياعى جۇپ-جۇمىر ادەمى دۇنيە­سى دەر ەدىك. ءبىر قىزىعى، كەلە جاتقان باقىت­تىڭ جولى كەتىپ بارا جاتقان باقىتتىڭ جولىمەن قاراما-قايشى. ىنتىماعى قاشقان ەلدەن كەتىپ بارا جاتقان باقىت، ىنتىماعى جاراسقان ەلگە كەلە جاتادى. قارياسىن سىيلاماس، دۇنيەنى ويلاماس جەردەن قاشقان باقىت، قارياسىن سىيلاعان، ەرتەڭگىسىن ويلاعان جەرگە كەلە جاتىر. قاباننىڭ بۇل تۋىندىسىنىڭ قىمبات­تىعىنىڭ ءوزى سوندا، كىم-كىمگە دە تۇسىنىكتىلىگىندە عوي دەيمىز.

ءبىز جوعارىدا قاباندى ەشكىمنەن جەڭىلمەگەن دەدىك. بىزگە ول كىسىنىڭ ءۇش ايتىسى عانا جەتكەن. ءبىرىنشىسى، جاستاۋ كەزىندە ول قۇمارشامەن ايتى­سىپ، ونى جەڭگەن. ودان كەيىن تاۋجان قىزبەن ءسوز سايىسىنا تۇسكەن، وسى ايتىستا ارابشا، پارسىشا، شاعاتايشا ءسوزى كوپ، ول ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىنالارى بار. وزىنشە ءبىر –  الەم، وتە كۇردەلى ايتىس. ال ءۇشىنشىسى، ءبىر قىزبەن قاعىسقانىندا دا: «ولەڭدى ايتا المايسىڭ كەشەۋلەسەڭ، بولار ەڭ قابان اقىن، مەنى جەڭسەڭ. الدىڭا اقىن بولساڭ سال، ايتايىن، جۇلدىزدار توبەڭدەگى نەشەۋ بىلسەڭ؟» - دەگەن قىز سوزىنە قابان: «ولەڭدى ايتا المايمىن كەشەۋلەسەم، بولار ەم قابان اقىن، سەنى جەڭسەم، جۇلدىزدى توبەدەگى كىم ساناپتى، كوپ جاتقان شالقاسىنان سەن بىلمەسەڭ»، - دەپتى.

تاعى ءبىر جاقسى قاسيەتى – ارتىندا ءوز ۇرپاعىنان شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس اقىندار ءوسىپ-ءونىپتى. ولار – ۇلى اقىن ءسۇيىنباي مەن جەڭىلۋدى بىلمەگەن سارىباس. وسى ەكەۋى دە قابان جىراۋدىڭ تۋعان جيەندەرى. بۇل تۋراسىندا كەنەن اقساقال بىلايشا تولعايدى: «ۇستازى ءسۇيىنبايدىڭ قابان اقىن، باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن. اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ، جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى ەستە تۇر-اۋ. جيەنى سارباس اقىن سويلەرىندە، ادەتى مۇرتىن قاعىپ، قۇلاق بۇراۋ». بۇل جاعدايدى ءسۇيىنباي دا، سارباس تا مويىندايدى، وعان كەيىنىرەك توقتالامىز. اتاقتى سۋرەتكەر، عۇلاما عالىم مۇحتار اۋەزوۆ: «قابان ولەڭ ايتار الدىندا نەمەسە ايتىسقا تۇسەتىندە اششى ايقايعا سالادى ەكەن. وزىمەن قاعىسۋعا، ۇستا­سۋعا كەلگەن قارسىلاس اقىننىڭ زارە قۇتىن ءسويتىپ الادى ەكەن»، - دەيدى. ال، ەل سوزىنە قۇلاق سالايىق: «ولەڭگە قىرعىن تۋعان قابان اقىن، ماڭىنا قانداي ادام بارا الاتىن؟! ايتىسسام دەپ كەلگەندەر داۋىسىن ەستىپ، استىنان التى قىردىڭ جوعالاتىن. استىنان التى قىردىڭ جوعالاتىن، ايتىسسا تىرناداي بوپ تونالاتىن. اۋىلىنان تاڭنان شىققان بايعۇس اقىن، قارمالاپ قاراڭعىنى ورالاتىن. بار جەردە قابان جىراۋ جول الاتىن، ادامدار نەنى ەكسە – سونى وراتىن. اللانىڭ اق جولىندا – اق دومبىرا، مىنەتىن جايتاڭداعان باران اتىن»،  - دەگەن وسى ءۇش شۋماق ولەڭمەن-اق حالىق قابان جىراۋدىڭ بارلىق ىشكى-سىرتقى بەينەسىن، جان-دۇنيەسىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، اشىق، ايقىن كورسەتكەن دەپ بىلەمىز. اسىرەسە، ونىڭ داۋىسىنداعى عاجايىپ سيقىرلى سازدىڭ قۇدىرەتىن قالاي ءدوپ تاۋىپ ايتقان دەسەڭىزشى؟!

قاباننىڭ سونشاما ۇشقىر، سونشاما الىپ اقىن بولعانى جايلى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ كەڭىنەن تولعاي كەلىپ: «قابان كەزىندە وتە ءىرى جىراۋ بولعان، ايلاپ ايتسا، تاۋسىلمايتىن ۇزاق ەپوستاردى، زامانا جايىندا تەرەڭ تولعاۋلاردى جىرلاعان. وكىنىشى، سونىڭ ەشقايسى دا ساقتالىپ، بىزگە جەتپەگەن، سىپىرا جىراۋ ءتارىزدى، قاباننىڭ ەسىمى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن. ءسۇيىنباي جاسىندا قاباننىڭ كوشىنەن جەتى كۇن قالماي ىلەسىپ ءجۇرىپ، باتاسىن السا كەرەك»، - دەسە، بۇل جاعداي شىن مانىندە بولعان دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، ءسۇيىنبايدىڭ وتتى دا ويلى شۋماقتارى، نايزاعايداي وتكىرلىگى، ءبارى-ءبارى اتاقتى ناعاشىسىنا تارتقانى انىق.

قابان جىراۋدى قولىنا تۋ ەتىپ ۇستاعان عاجاپ اقىننىڭ ءبىرى – باقتىباي. ول اقىننىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن سەبەبىن دە ءوزى ايتادى: «جاسىمدا جەتىم بولىپ، بەزىپ كەتتىم، قاڭعىرىپ، ايدالانى كەزىپ كەتتىم، تۇسىمدە قابەكەڭنەن ولەڭ الىپ، ناسىپكە باي بولاتىن كەزىكپەپپىن». راسىندا، قابان اتامىزدىڭ شاكىرتتەرى وتە مول. ءبىر قىزىعى، زاڭعار اتاسىن ءپىر تۇتقان اقىننىڭ ءبارى دە اۋزىنا قۇس تىستەگەن جۇيرىكتەر، شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان ساڭلاقتار ەكەنى بارشاعا ءمالىم.

ءبىز بۇگىن داڭقتى اقىننىڭ جوعارىداعى ايتقان كىتابىن وقي وتىرىپ، ىشىمىزدەن قاتتى وكىندىك. ويتكەنى، بيىك تالانتتىڭ بىزگە جەتكەن دۇنيەلەرى قاتتى جۇدەپ جەتكەن ەكەن. ال شىنىندا، ءوزىنىڭ ايتقانىنداي بولىپ، اۋماي-اينىماي حاتقا تۇسسە، ءاربىر قازاقتىڭ قولىنان تۇسپەيتىن اسىل مۇرا بولعانداي ەكەن. وسى ويىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءبىز ونىڭ كوپ وزگەرىسكە تۇسپەي جەتكەن «ۇركىندە، ۇركىن ۇركىندە» اتتى ولەڭىن وقىپ كورەيىك: «ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە، وتەدى دۇنيە ءبىر كۇندە. تىڭداپ وتىر، شىراعىم، مەن سالامىن بۇلكىلگە. جىگىت بولساڭ، مايدا بول، تال جىبەكتەي ۇلپىلدە. بارىڭا قىل قاناعات، نە بەرەدى قۇر تىلگە؟ الپىس كۇن اتان بولعانشا، بۋرا بوپ ءبىر كۇن زىركىلدە.كوزىڭدى جۇم دا جاۋعا شاپ، اجالدى ولەر، ىركىلمە. كەشەگى وتكەن زاماندا، ەردىڭ قۇنىن تاتقان كوپ، اشۋلانىپ ءبىر تۇندە»، - دەپ، اتامىز ءبارىمىزدىڭ ىشىمىزگە اق شۋاق تۇسكەندەي سەرگىتەدى. بۇل ولەڭدى وقىعان سايىن وقي بەرەسىڭ. قابان جىراۋ حالقىن بار جانىمەن ەمىرەنە-ەلجىرەي سۇيگەن زاڭعار تالانت. ونىڭ تۋىندىسى ءبارىمىزدى بيىك پاراسات­تىلىققا، ىنتىماق­تاستىققا، يماندىلىققا شاقىرادى. اتامىزدىڭ تولعاۋلارىن وقىعان سايىن بويىمىزداعى ءمىنىمىزدى اينادان كورگەندەي بولامىز. سول ولقىلىعىمىزدى جوندەگىمىز، كوڭىلىمىزدى اعارتقىمىز، تازارتقىمىز كەلەدى. اقىن وسىنداي الابوتەن ەرەكشەلىگىمەن ءىرى، ونىڭ ولەڭدەرى ءىنجۋ-مارجان سياقتى، سوندىقتان دا ول ءوز حالقىمەن بىرگە ۇزاق جاساي بەرمەك.

ءومىرالى  قوپاباەۆ،

 زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك.

سارسەنبى داۋىتۇلى،

اقىن، اۋدارماشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، جامبىل اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ
يەگەرى

---

الەۋمەتتىڭ الەۋەتتى سىنشىسى

اقىن-جازۋشى قاۋىمى قاي زاماندا دا ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ الەۋمەت­تىك سىنشىسى قىزمەتىن قوسا اتقارۋى زاڭدى قۇبىلىس. بۇل، اسىرەسە، قازاق حاندىعى تۇسىندا عۇمىر كەشكەن ءارى باتىر، ءارى جىراۋ تۇلعالارعا ءتان ايرىقشا قاسيەت. كورنەكتى عالىم، جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ايتقانداي، «جىراۋلار ەل مۇددەسىن، جۇرت مۇراتىن ءبىرىنشى ورىنعا قويدى». اردا اقىندىعىمەن قاتار ءسوز باستاعان شەشەن، ەل باسقارعان باسشى بولعان قابان جىراۋ دا ەل مەن جەر تاعدىرى جايلى تولعاندى، وسيەت سوزدەرى مەن اعىل-تەگىل جىرلارىنا ادامدىقتى ارقاۋ ەتتى. الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردى كورەگەندىكپەن سەزىپ-ءبىلىپ، ۇرپاعىنا تيگىزەر جاعىمسىز جاعىنا جانى مۇزداپ، مازاسىزداندى. حاندىقتىڭ تۇعىرى بەكەم بولۋىن ويلاپ، ەلىنىڭ ەرتەڭىن ۋا- يىمدادى. بۇقار جىراۋ ۇلگىسىندەگى بۇل زامان تۋرالى وي-تولعانىستار – ەلگە كوسەم تۇلعالاردىڭ قوعامنان وقشاۋ ءومىر سۇرە المايتىنىنىڭ دالەلى.

يمپروۆيزاتور جىراۋدىڭ ۇلان-اسىر شىعارماشىلىعىنان بىزگە جەتكەن مۇراسىنىڭ سالماعى توم-توم كىتاپتاردا ايتىلعان وي تۇيىندەردەن الدەقايدا تەرەڭ دە قۇندى. كوركەم ءتىل مەن مازمۇن بايلىعى جىراۋدىڭ دۇنيەتانىمى مەن اقىل-پاراساتىنىڭ دا ولشەمى. ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ الەۋمەتتىك سىنشىسى قابان جىراۋ جىرلارىنىڭ باستى نىساناسى – حالىق. ەل مەن جەر. ەلدىكتى كوكسەۋ. اقىلمان جىراۋ ءوز زامانىن سيپاتتاي وتىرىپ، «كەلەر زامان نە بولار ەكەن» دەپ، كوڭىلىن مۇڭ تورلايدى: «جاسىل ەدىك-اۋ مانارلى، اسىل ەدىك-اۋ جانارلى، بۇگىنگىدەن بۇرىن ءبىز. جەتە بولىپ جەتەتىن، پارىق بولىپ وتەتىن، قولى قالىڭ ۇيىمبىز»، - دەپ كەلەتىن شۋماقتاردا الەۋمەتتىك ورتانىڭ كەمشىلىكتەرى مەن اداسۋشىلىق جاقتارىن تىزبەلەپ، اسىلى مەن جاسىعىن اشىپ كورسەتەدى. جاۋگەرشىلىك كەزەڭدە عۇمىر كەشكەن زار زامان اقىندارىنا ءتان پەسسيميستىك سارىن قابان جىراۋعا دا ءتان. دەسەك تە، ءسوزى مۇڭلى، كوكىرەگى كۇپتى جىراۋدىڭ ارمان-مۇراتى حالىقپەن اڭسارلاس، بولاشاقتان كۇتەر ءۇمىتى – زور. «تۇزەلەر زامان كەيىندە، بۇل ءسوزىمدى بەيىمدە. كەيىنگى قالعان ۇرپاقتار، زامانعا جاقسى تۇراقتار!» - دەگەن جولدار ابىز اقىننىڭ كورىپكەلدىك قاسيەتىمەن دە استاسىپ جاتسا كەرەك.

قابان جىراۋ ولەڭدەرىندە زاماننىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنە ءۇن قاتۋى، ويلاندىرۋى، كەلەشەك قامىن ۋايىمداۋى جىراۋلىق پوەزياعا ءتان ءداستۇر بولۋىمەن بىرگە، اقىننىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىنىڭ بەرىكتىگى، الەۋمەت قامىن الدىعا قويۋىنىڭ ايعاعى. قابان جىراۋ ەسىمىنىڭ ەش ۇمىتىلماي، باتىرلىعى مەن اقىندىعى، كوسەمدىگى مەن بي-شەشەندىگىنىڭ بيىك باعالانۋى وسى ەلشىلدىك قاسيەتىنەن ەكەنى انىق.

اتا-بابادان كەلە جاتقان ادامگەرشىلىك تاربيە مەن داستۇرشىلدىك جولدى ساقتاۋعا ۇندەگەن جىراۋ كەرىتارتپا ادەتتەردى سىناپ، ودان ارىلۋدى ۇگىت-ناسيحات پەن اقىل-كەڭەس تۇرىندە ۇسىنۋى «جاقسىلىق سالتانات قۇرسا ەكەن، ەلدىكتىڭ ىرگەتاسى سەتىنەمەسە ەكەن»  دەگەن ىزگى تىلەكتەن تۋعان.

جىراۋ: «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟ بەرەكەسىز ادامنان، اتا-اناسى ناداننان، ۇركىپ، قاشىپ كەلەمىن»، - دەپ، ءبىر ولەڭىندە جامان ادەتتى سىناسا، كەلەسى ولەڭىندە: «باقىت قايدا باراسىڭ؟ اتا-اناسىن سىيلاعان، ۇيىمشىلدىق ويلاعان، تاتۋ جانعا بارامىن»، - دەپ، ونىڭ شەشىمىن دە ۇسىنىپ وتىرادى.جۇرت اراسىنداعى ناداندىق پەن سالعىرت­تىق، وسەك  پەن وتىرىك، كەسىرلىك پەن جالقاۋلىق سەكىلدى جامان ادەتتەردى ەلدى ازدىراتىن كەساپات رەتىندە شەنەيدى. وزەگىن جارعان وكىنىش پەن ءۇمىت-سەنىمگە تولى تەرەڭ وي يىرىمدەرىنەن ءتۇرلى قۇبىلىستاردى تەرەڭنەن بايىپتاپ، الدىن الۋدىڭ جولىن ىزدەگەنى بايقالادى. ءوز قوعامىنىڭ ءمىنىن شەنەگەن شەشەن جىراۋ ودان قۇتىلۋدىڭ جولىن دا كورسەتەدى. بۇنى، اسىرەسە، ونىڭ وسيەت، ديداكتيكالىق ولەڭدەرىنەن كورەمىز: «ەلىم-جۇرتىم، سىزگە ايتام، بىرلىكتى بول، شىراقتار. اۋىزبىرلىك بار جەردە، جەتەتۇعىن مۇرات بار».

اعايىن اراسىنداعى باۋىرمالدىقتىڭ ىدىراۋىنا الاڭداعان جىراۋ «بىرلىكتى جەردە ريزىق كوپ» دەپ، بەرەكە مەن بىرلىكتى، ادامگەرشىلىك پەن سىيلاستىقتى وتباسى ىرىسى مەن ىنتىماعىن ارتتىرۋدىڭ باستى قۇرالى رەتىندە باياندايدى. باتىرعا ءھام قولباسشىعا ءتان قايرات-جىگەرمەن ەلدىڭ ەرتەڭگە دەگەن سەنىمىن جانيدى. قازاقتىڭ ءار شاڭىراعىنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، ىرىس-ىنتىماعى ارتىق، ىرگەسى بەكەم بولۋى – مەملەكەت­تىڭ بەكەم بولۋى. كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ ءمانىن، ماعىناسىن اشۋ ولاردىڭ سالدارىن جويۋدىڭ بىردەن ءبىر تەتىگى دەپ بىلگەن جىراۋدىڭ كوكسەگەنى – ەلدىڭ ەل بولىپ قالۋى.

حاندىق داۋىردەگى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك سىنشىسى قىزمەتىن اتقارعان دانىشپان جىراۋدىڭ وسيەت جىرلارىنداعى ديداكتيكالىق سارىن، ياعني، ولەڭدەردىڭ تاربيەلىك-تالىمگەرلىك ماعىناسى تىڭداۋشىسىنا ەتەنە جاقىن. بارشاعا تۇسىنىكتى، كوركەم تىلمەن بەزەندىرىلگەن بۇل تۋىندىلار جىراۋدىڭ دۇنيەتانىمى، ۇستانعان ومىرلىك قاعيداسى، ۇرپاققا وسيەتى ىسپەتتى.

بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، قابان جىراۋ – مەملەكەتشىل تۇلعا. قوعامدى سىناۋ، جاقسىلىعىنا ءسۇيىنۋ، كەمشىلىگىنە كۇيىنۋ مەملەكەتشىل ادامداردان شىعادى. ەل قامىن جەگەن ەرلەر ەلىنىڭ بولاشاعىنا نەمقۇرايدى قاراي المايدى. باتىرلىعى مەن شەشەندىگى، كورىپكەلدىگى مەن كوسەمدىگى ساي اۋليە جىراۋدىڭ ۇرپاق ساناسىندا ۇنەمى جاڭعىرىپ كەلە جاتقانى دا وسى قاسيەتىنەن، ياعني، ەل الدىنداعى مارتەبەسىنىڭ بيىكتىگىنەن ەكەنى انىق.

دينا يمامباي،

جۋرناليست، الەۋمەت­تانۋشى

---

ءۇش عاسىر بۇرىن ايتىلعان باقىت يندەكسى

جىراۋلار پوەزياسىنداعى تاۋەلسىزدىك يدەياسىن تانۋ مەن تالداۋدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتى وتارلىق سانادان بوساتىپ، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلتۋداعى ءمانى زور. قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا بولعان قارۋلى قاقتىعىستار مەن ۇلت-ازاتتىق سوعىستار، الاش ليدەرلەرىنىڭ ساياسي ارەناداعى كۇرەسىنەن بولەك، رۋحاني كوسەمدەرىمىزدىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى تاباندى قارسىلىق تانىتۋىنىڭ تاريحي ءمانى جوعارى. سول لەكتىڭ جارقىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلى.

بۇۇ جىل سايىن جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ «باقىت يندەكسىن» جاريالايدى. قازاقستان 156 مەملەكەتتىڭ ىشىندە انىقتالعان ءتىزىم بويىنشا 54-ورىندا تۇرعانىن كوزىمىز شالىپ قالعانى بار. ساۋالناماعا قاتىسقاندارعا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى، دەنساۋلىعى، الەۋمەتىك جاعدايىنان باسقا، ءومىر ءمانى، كوزقاراس پەن ءسوز بوستاندىعى، شەشىم قابىلداي الۋ مەن تاڭداۋ ەركىندىگى تۋرالى سۇراقتار قويىلادى ەكەن. قابان جىراۋدىڭ «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟»، «باقىت قايدا باراسىڭ؟» تسيكلدى جىرلارى وسى فيلوسوفيالىق سۇراققا كونتسەپتۋالدى تۇردە جاۋاپ بەرەدى.

«– باقىت قايدا باراسىڭ؟

 – اتا-اناسىن سىيلاعان،

ۇيىمشىلدىق ويلاعان،

تاتۋ جانعا بارامىن.

 

 – باقىت قايدا باراسىڭ؟

 – وسىرگەن جاقسى بالاسىن،

سىيلاعان اتا-اناسىن،

كورگەندى ۇلعا بارامىن»، - دەيدى جىراۋ. الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ كۇن تارتىبىنەن بۇگىن دە تۇسپەي وتىرعان ساۋالعا ءۇش عاسىر بۇرىن ناقتى جاۋاپ بەرگەن. ماسەلەگە ۇلتتىق مەنتاليتەت پەن مىنەز تۇرعىسىنان كەلىپ، كارل ماركس ايتپاقشى، «وتباسى – شاعىن مەملەكەت» دەگەن قاعيدانىڭ راستىعىن بەكىتە تۇسەدى.

ءبىز قازىر قوعامداعى اقپاراتپەن تانىسقىمىز كەلسە، ينتەرنەتتى ءبىر شولىپ، تەلەديدارعا تەلمىرىپ، دۇڭگىرشەكتەن گازەت-جۋرنال الامىز. ءبىر انىعى، قابان جىراۋ زامانىندا اقىندار ايتىسى قازىرگى مەديانىڭ قىزمەتىن اتقارىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي، رۋحاني-مادەني جانە ءدىني-تانىمدىق كالەيدوسكوپ بولعان. بۇل سوزىمىزگە دالەلدى «قابىليسا مەن تاۋتان قىز» جۇمباق ايتىسىنان كورەمىز. جىراۋدىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ جوعارى بولعاندىعىن، ەل بىرلىگى مەن تاتۋلىعىن ساقتاۋدا يماني تاربيەنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنگەنىن، سول ءبىلىمدى ورىندى جاراتقانىن اڭعارامىز. ول تاۋتان قىزعا:

«اسپاننان اللا تاعالا

                       كىتاپ سالعان،

«تاۋرات» دەگەن كىتاپتى

                       مۇسا العان.

«ءىنجىل» دەگەن كىتاپتى

                       عايسا وقىپ،

بار ما ەكەن بۇل سوزىمدە،

                      ءسىرا، جالعان.

«زابۋر» دەگەن كىتاپتى

                      ءداۋىت الدى،

مەككەگە ءبىر عاجايىپ

                     قورعان سالدى.

«قۇراندى» حازىرەتى وسپان وقىپ،

شاريعات ناسيحاتشى

                سودان قالدى»، - دەپ جاۋاپ بەرىپ، شاريعي ءبىلىمىنىڭ تەرەڭ، تولىققاندى ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىر قىزىعى، اقىن ايتىستارىندا «ماشينە»، «ساماۋىرىن»، «ساعات» سياقتى سول عاسىر ءۇشىن جاڭالىق سانالاتىن سوزدەر دە ءجيى كەزدەسەدى.

قابان جىراۋدىڭ «نە قىمبات؟»، نە جاقىن؟»، «بىلگەندەردەن عيبرات ال»، ت.ب. جىرلارى مەن تولعاۋلارى ءوز زامانىنىڭ اقىن-جىراۋلارى قالىپتاستىرعان كلاسسيكالىق پىشىندە، حالىقتىق فولكلور ۇلگىسىندە جازىلعان. جاقسى مەن جامان اراسى، دوستىق پەن دۇشپاندىق، ءادىل بيلىك قۇرۋ، بىلىمگە ۇمتىلۋ، السىزگە بولىسۋ – مىنە، اقىن شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆى وسى. وسى مازمۇنداعى تۋىندىلارى ەل ىشىنە كەڭىنەن تارالىپ، ماقال-ماتەل، وسيەت-ناقىلعا اينالىپ كەتكەن. مىسالى:

«بۇل دۇنيەدە نە جەتىم؟

ساناي بەرسەڭ كوپ جەتىم.

ۇيرەك، قازى بولماسا،

ايدىن شالقار كول جەتىم.

ەلى قاپتاپ كوڭباسا،

بەتەگەلى بەل جەتىم.

ۇلىعى ءادىل بولماسا،

بولادى بايتاق ەل جەتىم»، - دەپ باستالاتىن «دۇنيەدە نە جەتىم؟» اتتى جىرى بۇگىندە كوپتەگەن ءداستۇرلى انشىلەرىمىزدىڭ رەپەرتۋارىندا بار.

بىزدەر، كيىزتۋىرلىقتى قازاق حالقى، ۇلتاراقتاي جەر ءۇشىن اتقا قونىپ، وسىناۋ كەڭ-بايتاق، بايابان دالامىزدى نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ قالدىق. قابان جىراۋ پوەزياسىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى دا جەر مەن ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا، نۋى مەن سۋىن، تاۋتاسىن ارداقتاۋعا قۇرىلعان.

«قايتارىلماي قالسا،

جاۋعا كەتكەن جەر قيىن»، - دەيدى ول «نە قيىن؟» ولەڭىندە. جىراۋ اڭساعان ازات رەڭدى، بوستان قالىپتاعى بۇگىنگى بولمىسىمىزدىڭ قادىرىنە جەتىپ، باعا-ءباسىن تاني بىلەيىك!

بەكجان اشىرباەۆ،

اقىن،«دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

---

 «ەلىنە ساي ۇل تۋسا»

مىنە، بۇقارا حالىق ارقا تۇتىپ ابىز ساناعان، داناگوي سۇرىنگەندى سۇيەپ، جىلاعاندى جۇباتقان كوشەلى كوسەم، شەجىرەلى شەشەن، كوشپەلى زاماننىڭ فيلوسوفى بولعان قابان جىراۋدىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىنىڭ بار ەكەندىگىن دە جوعارىدا اتاپ وتتىك. د.ا. قوناەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك ءومىرالى قوپاباەۆ پەن «الاتاۋ» باسپا-پوليگرافيالىق كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، جازۋشى، باسپاگەر ىرىم كەنەنبايدىڭ قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلىنىڭ رۋحىنا باعىشتالعان ايتۋلى اس-جيىننىڭ اتالىپ وتۋىنە وراي، ەكەۋارا سىر - سۇحباتىنان ويعا جەتەلەر بيىك دەڭگەي اڭعارعانداي بولاسىز.

ىرىم كەنەنباي:

– ومەكە، جالپى قازاق حالقىنىڭ تاريحىن قوزعاعاندا ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتە بەرمەۋ مۇمكىن ەمەس سىقىلدى. ويتكەنى، قازاق حالقى XV-عاسىردىڭ ورتاسىندا ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولىپ قۇرالار الدىندا ونىڭ جەكە رۋ-تايپالارى تالاي-تالاي كەزەڭدەردى باستان وتكىزگەن. وسى رۋتايپالاردىڭ ىرگەسىنىڭ مىقتاپ قالانۋى جىراۋ، بي-شەشەندەر مەن ەرجۇرەك باتىرلارعا تىكەلەي قاتىستى ەكەندىگىن دە جوققا شىعارا الماسىمىز انىق. سونىڭ بىرەگەيى، XVIII-عاسىردا ۇلى ءجۇز ىشىندەگى جالايىردان شىققان اسا كورنەكتى قايراتكەر، ءور مىنەزىمەن، وجەت باتىرلىعىمەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى سوزىمەن كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق قابان اقىن اتانعان قابىليسا بابامىز ەدى.

«... ءوز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە،

ەل، تەگى، السىن قايدان كەمەڭگەردى»، -

دەپ، دالا جىرشىسى ءىلياس جانسۇگىروۆ اقىن جىرلاعانداي، ومىردەن وتكەن ءوز اتا-بابالارىمىز بەن تۇلعالى باتىرلارىمىزدى ءوزىمىز دارىپتەپ، ءوزىمىز دارالاماساق، كىم دارىپتەر ەدى؟ ەندەشە، القيسسا دەپ،  التى الاشتىڭ نەبىر ارداقتىلارىنىڭ قاتارىنداعى، ءسىز بەن ءبىز تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ تابىلاتىن قابان جىراۋدىڭ ءومىر تاريحىنان وي تامىزىعىن تاستاي وتىرىڭىز...

ءومىرالى قوپاباەۆ:

– بايىپتى سارالاپ قارار بولساق، ارعى تەگىمىز، ءتۇپ-تۇقيانىمىزدىڭ تاريحى باي دا بازارلى. قازىرگى يدەولوگيالىق قولشوقپارعا اينالمايتىن مامانداردىڭ پىكىرىنە قوناق بەرسەك، ارعى تاريحىمىز ءتىپتى قىرىق-الپىس مىڭ جىلدىقتاردىڭ قويناۋىنا كەتەدى. ادامزاتتىق العاشقى وركەنيەت­تىڭ التىن بەسىگىندە تۇرعاندىعىمىزدى ماقتان تۇتامىز.

... شۇكىر دەيمىز، اسىرەسە، ازاتتىق العالى بەرگى ۋاقىتتا وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەندەي كۇيگە بولەندىك. التى الاشتىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ قاتارىندا قابان جىراۋ، باتىردىڭ دا ەسىمى ودان ءارى جاڭعىردى. ۇرپاقتىڭ جادىنا بۇرىنعىدان دا ۇيالاي ءتۇستى، جۇرەكتەردە جاتتالدى.

اسانۇلى قابىليسا (قابان) XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن. اسان ارتىقشا باي بولماعان، وزىندىك اۋقاتى بار كىسى كورىنەدى. مال-داۋلەت جيناماعان جىراۋ: «ەلدە بار بولسا، ەرىنگە تيەدى، جالپىدا بار  بولسا، جالقى اشتان ولمەيدى»، - دەيدى ەكەن. بۇل كىسىنىڭ تۋعان جەرى سىر بويى كورىنەدى. ول جاقتان جەتىسۋعا 1767 جىلى كوشكەن دەپ كورسەتەدى شەجىرەشىلەر.

بابامىزدىڭ اسىل مۇراسىنىڭ ءاۋ باستا قىرۋار مول بولعانى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. امال نە، سونىڭ ءبارى دە دەر كەزىندە حاتقا تۇسپەگەندىكتەن، ۇمىت قالعان. ەل اۋزىندا جاتتالىپ قالعانىنىڭ ءوزى ءار زامانداردا بىردەن-بىرگە، اتادان-بالاعا اۋىسقاندىقتان كوركەمدىگى تومەندەپ، ۇيقاس ىرعاعى بۇزىلىپ، بۇل كۇنگە جۇرناعى جەتكەن دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ەندى ۇلكەن جىراۋ قابانعا ءسوز بەرسەك، ول:

«شىرىمەس التىن جەردە

                      جاتقانمەنەن،

وق تيمەس اجالسىزعا

                      اتقانمەنەن.

جامانعا ءسوز، جالقاۋعا

                      تاياق وتپەس،

استارلاپ قانشامالاپ

                      ايتقانمەنەن.

وتكەن كۇندە بەلگى جوق

                      قانشا ايتساڭ دا،

قىزىققا ءبىر كۇندەرى

                      باتقانمەنەن»، -

دەسە، بۇل ناعىز تەرەڭ ويدان تامىر تارتقان نازىك كوڭىلدىڭ تۋىندىسى دەر ەدىك، ويتكەنى، كوپ جاساپ، كوپتى كورگەن قارت جىراۋ ءوز باسىنان وتكەرگەن نەشەمە قيلى ۋاقيعادان ءجۇز تارماق تاراتىپ، تايعا تاڭبا باسقانداي ءوز كوكەيىن انىق-اشىق جەتكىزەدى. وسى ءبىر شۋماق ولەڭدەگى ءاربىر ءسوز، ءاربىر جولدا شىمىرلاعان شىندىق جاتىر، ۇرپاقتان-ۇرپاققا كونەرمەي، توزباي، سىن-سيپاتى بۇزىلماي، سول كۇيىندە جەتەتىن اسىل مۇرات جاتىر. ول – ۇلكەن جۇرەكتىڭ ارمان تىلەگى، اسىل وسيەتى.

ىرىم كەنەنباي:

– راسىندا، جازيرالى جەتىسۋ جەرىندە قادىرعالي جالايىر، ەسكەلدى، بالپىق، قابانباي، ءسۇيىنباي، باقتىباي، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، جامبىل جاباەۆ، كەنەن ازىرباەۆ، عالي ورمانوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ سىندى ءبىرتۋار پەرزەنت­تەرمەن قاتار قابان جىراۋدى ارداقتاۋ تۇرعىسىندا دا كوپتەگەن يگىلىكتى شارالار تىندىرىلدى دەسەك، اسىرە ماقتانعانىمىز بولماس. كوكسۋ اۋدانىندا بابامىزدىڭ 300 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوت­تى. ەسىمى ۇلكەن ۇجىمعا، مەكتەپكە، كوشەلەرگە بەرىلدى. ءمۇسىنى سومدالدى، زەرت­تەۋ كىتاپتارى دا شىعارىلدى. جامپوز جىراۋدىڭ جىر-تولعاۋلارىن توپتاپ جيناۋدا، كىتاپ ەتىپ شىعارۋدا جازۋشىلار وراز يسمايلوۆ، تولەن قاۋپىنباەۆ، عالىم سارسەنبى داۋىتوۆتەر كوپ ەڭبەك ەت­تى. سونىڭ ارقاسىندا بابا مۇراسى ەلگە قايتا ورالدى. وسى ورايدا بابامىزدىڭ «قابان جىراۋ» اتالۋىنىڭ تاريحىنان دا سىر اعىتىپ كورىڭىز...

ءومىرالى قوپاباەۆ:

– قابان جىراۋ – ءوز كەزەڭىنىڭ بيىك اقىنى. اتامىز نەبىر ۇزاق باتىرلار جىرىن تاڭدى-تاڭعا سوعىپ، جاتقا ايتادى ەكەن. كەيدە بۇل داستاننىڭ كولەمدىلىگى سونداي، ايلاپ جىرلاناتىن كورىنەدى. سونشاما مول دۇنيەنى بىردە-ءبىر رەت كىدىرىپ-مۇدىرمەي، ەركىن تولعايتىن بولعاندىقتان «جىراۋ» اتالىپتى. ءوز ايتقانى بولماسا، كىسى تىلىنە كونبەيتىن، ەرجۇرەك، باتىر دا قايسار بولعاندىقتان «قابان» اتانىپتى. جىراۋلىق پوەزيانىڭ ءتۇپ قازىعى اقىل-ناقىل ەكەنى ەلگە ايان. وسى سەبەپتى، ۇلى بابامىز  قابان جىراۋدىڭ دا شىعارماشىلىق تۋىندىلارى كوبىنەسە جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، زۇلىمدىق پەن ىزگىلىكتىڭ  ارا-قاتىناسىن سارالاۋعا قۇرىلعان. اقىن ءوزىنىڭ «ءبارىڭ-داعى تىڭداڭدار» اتتى تولعاۋىندا

«بولىڭدار تىرشىلىكتە تاتۋ، ءتاتتى،

ءبىر كۇنى بارامىز عوي كور اۋزىنا.

دۇنيەدە ەشبىر قاتەر جۋىمايدى،

اركىم يە بوپ جۇرسە ءوز اۋزىنا.

باسىنا بالە ادامنىڭ تىلدەن بولار،

سول تىلدەن ۇرىنادى ءوز داۋىنا.

ءار ادام ءوز اۋزىنا يە بولسا،

ءادىلدىڭ جولىعادى قورعاۋىنا»، - دەيدى. اقيقاتىندا، بار ءىستىڭ تەتىگى تىلدە ەكەنى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. تىلدەن كەلەتىن مول پايدانى دا، زور زياندى دا اتا-بابامىز جاقسى بىلگەن. سوندىقتان دا: «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»، - دەگەن.

ۇلىقمان حاكىم مەن ءداۋىت پايعامبار ءبىراز ۋاقىت دوس بولىپ ءجۇرىپتى. ءداۋىت ۇلىقماندى عىلىمنىڭ نەشە الۋان تۇرىمەن سۋسىنداتىپ، ءبىر كۇنى سىناماققا: «مال ەتىنىڭ ەڭ ءتات­تى جەرىن الىپ كەلىڭىز»، - دەپتى. ۇلىقمان قويدى سويىپ، ءتىلىن الىپ كەلىپتى. ەندى بىردە: «مال ەتىنىڭ ەڭ اششى جەرىن الىپ كەلىڭىز»، - دەپتى. ۇلىقمان قايتادان ءبىر قويدى سويىپ، تاعى دا ءتىلىن الىپ كەلىپتى. سوندا ءداۋىت: «جاقسىسىن اكەل دەسەم دە، جامانىن اكەل دەسەم دە تەك ءتىلدى اكەلە بەردىڭىز»، - دەپ سۇراپتى دەيدى ءدىني كىتاپتارداعى ءبىر اڭىز. ارينە، بۇل اڭگىمەنىڭ جالعاسى بارىمىزگە بەلگىلى، ەندەشە، ونى ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار.

قابان اتامىزدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى ءتالىم-تاربيەلىك ءمان-ماعىناعا يە. ەكىنشى سوزبەن ايتساق، حالىقتىڭ تەرەڭ پالساپالىق ويى مەن پەداگوگيكاسى قاتار، ارالاس ايتىلاتىنى بايقالادى. اقىننىڭ تاۋىپ ايتقان، ءسوز اسىلىن سارالاپ، وي بەزبەنىندە سالماقتاپ، دەر كەزىندە تولعاعان مۇنداي اسىل دۇنيەسى كونەرمەيدى. ايتالىق:

«ءتىل الساڭدار شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە!

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە.

ايتار اركىم بىلگەنىن،

ءسوز عىپ ونى نەمەنە؟

قاعىسپاي، حالقىم تەك ءجۇرسىن،

ونان پايدا ونە مە؟

وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،

جۋىتپاعىن دانەڭە.

ءادىلدىڭ وزار ادىمى،

ادال جان شىعار توبەگە»، -

دەسە، ەلدىڭ اراسىن الا تايداي بۇلدىرەتىن وسەك-اياڭ ەكەنى ايداي انىق.

ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءسوز ەتىپ وتىرعان قابان جىراۋدىڭ بي مەن بەككە، بولىس پەن ستارشىنعا ءزىل تاستاپ، توبەسىنەن ءتونىپ، ادىلەتسىزدىگىن ايتقان تالاي-تالاي مارجان جىرلارى بولعان-اق شىعار. امال نە، سونىڭ كوبى ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازىر جوق. ايتسە دە كوپ كورىپ، كوپ جاساعان، كوپ توقىعان، مول تاجىريبە جيناعان ابىزدىڭ وسيەتىن ءبىز دە بار جانىمىزبەن قۇپتاي تۇسەمىز.

ايتۋلى جىراۋ تىڭداۋشىسىن الىستان وراپ، تەرەڭنەن تەربەپ، بارىنشا  باۋراپ الادى. ءبىر ارتىقشىلىعى، قاباننىڭ تولعاۋلارىندا ۇيقاس ءۇشىن، بوس تۇرعان جولدار كەزدەسپەيدى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، شىعارماسىنىڭ ءبارى دە وقۋشىسىن ويلانۋعا ۇندەپ، بوس ءجۇرىپ، بوس قىدىرۋدان، ۋاقىتتى بوس وتكىزۋدەن ساقتاندىرادى. قاباننىڭ تارىداي نارسەدەن تاۋداي، تەڭگەدەي ىستەن تەبىنگىدەي دۇنيە تۋدىراتىن اقىندىق قۇدىرەتكە يە، اسا ءىرى تالانت ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ول:

«تامشىدان تەڭىز مولايىپ،

تارىداي تاستان زورايىپ،

بىرىگىپ ۇلكەن تاۋ بولماق.

از سوزدەن شاتاق مولايىپ،

بارا-بارا زورايىپ،

ۇلعايىپ ءتۇبى داۋ بولماق»، -

دەپ تولعاسا، ەل-جۇرت­تى ەلىرمەلىكتەن، وركوكىرەكتىكتەن ساقتاندىرىپ، كىشىلىك پەن كىسىلىككە شاقىرىپ تۇر. جاماندىق اتاۋلى – اياق استىندا، جاقسىلىق جولى – قيا تاس. وعان جەتۋگە ەردىڭ ەرى، ەگەۋدىڭ سىنىعى كەرەك دەيتىندەي. حالقىمىزدا «تامشى تاس تەسەدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. بار نارسەنىڭ ءتۇبى سول ءبىر بولىمسىز نارسەدەن باستالماق. قابان اقىننىڭ ەندىگى ءبىر كەرەمەت تۋىندىسى «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟» جانە «باقىت قايدا باراسىڭ؟» دەپ اتالاتىن قاراپايىم تىرشىلىك كوزىنەن الىنعان درامالىق تارتىسقا تولى، باس-اياعى جۇپ-جۇمىر ادەمى دۇنيەسى دەر ەدىك. ءبىر قىزىعى، كەلە جاتقان باقىتتىڭ جولى، كەتىپ بارا جاتقان باقىتتىڭ جولىمەن قاراما-قايشى. ىنتىماعى قاشقان ەلدەن كەتىپ بارا جاتقان باقىت، ىنتىماعى جاراسقان ەلگە كەلە جاتادى. قارياسىن سىيلاماس، دۇنيەنى ويلاماس جەردەن قاشقان باقىت، قارياسىن سىيلاعان، ەرتەڭگىسىن ويلاعان جەرگە كەلە جاتىر. قاباننىڭ بۇل تۋىندىسىنىڭ قىمباتتىعى – شىعارما جەلىسىنىڭ بارشاعا تانىستىعىندا، تۋىندى ءتىلىنىڭ كىم-كىمگە دە تۇسىنىكتىلىگىندە.

ىرىم كەنەنباي:

– ونەردى جاستايىنان ءسۇيىپ، تالابىنىڭ قارىمدى ەكەنىن تانىتا بىلگەن، تىپتەن، ون بەس جاسىنان-اق توي-دۋمانداردا ايتىسقا تۇسكەنىنە قاراپ، قابان بابامىزدىڭ ءدىلمار، دارا اقىن بولعاندىعىن  عالىم-ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ جىلدار بۇرىن جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنەن قانىقپىز. ۇلى عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايتىس اقىندارىن جان-جاقتى تالداعان اتاقتى ماقالاسىندا: «شىنىندا، جاناق، ءسۇيىنباي، شوجە، تۇبەك، مايكوت، قابان، قۇلمامبەت، جامبىل سياقتى تالاي ەلدەرگە اتاقتارى جايىلعان اقىنداردى الساق، سولاردىڭ ءومىر بويى قولدانعان نەگىزگى اقىندىق جانرى كوبىنەسە ايتىس ەكەنىن بىلەمىز. بۇلار ۇزاق ءومىر جاساعان اقىندار بولۋمەن قاتار، بارلىعى دا ايتىسقا ەرتە ارالاسىپ، ون-بەس-ون التى جاستارىنان اقىندىق ونەرلەرىن باستايدى. ولاردىڭ ەل جادىندا ساقتالىپ قالعان ءىرى ايتىستارىنان باسقا، ءاربىر ويىن-ساۋىق، ايت پەن تويدا، اس-مەرەكەدە جاس-جەلەڭ، قىز-كەلىنشەكتەرمەن قاعىسىپ ايتىسقان»، - دەيدى.

باقتىباي اقىن ايتقانداي، «ينەمەن قارا ءسوزدى ساباقتاعان» قابان اقىننىڭ بىزگە جەتكەن ءسوز سايىستارى – تۇمارشامەن جانە تاۋتانمەن ايتىستارى. بۇلاردىڭ دا تۇپنۇسقاسى تۇگەل دەرلىك ساقتالماعان. وسىعان دا شۇكىر دەي وتىرىپ، قولدا بارىنىڭ وزىنەن ارعىماقتاي جۇيرىك اقىننىڭ الدىنا جان سالماعانىن، شاڭعا كومىلمەي، الاماندا وزا شاپقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس سىقىلدى.

ءومىرالى قوپاباەۆ:

– ءيا، بىزگە ول كىسىنىڭ ءۇش ايتىسى عانا جەتكەن. ءبىرىنشىسى، جاستاۋ كەزىندە ول تۇمارشامەن ايتىسىپ، ونى جەڭگەن. ودان كەيىن تاۋتان قىزبەن ءسوز سايىسىنا تۇسكەن. وسى ايتىستا ارابشا، پارسىشا، شاعاتايشا ءسوزى كوپ، ول سوزدەردىڭ تەرەڭ ماعىنالارى بار. بۇل – وزىنشە ءبىر الەم، وتە كۇردەلى ايتىس. ال ءۇشىنشىسى، ءبىر قىزبەن قاعىسقانى، وندا

«ولەڭدى ايتا المايسىڭ كەشەۋلەسەڭ،

بولار ەڭ قابان اقىن، مەنى جەڭسەڭ.

الدىڭا اقىن بولساڭ سال، ايتايىن

جۇلدىزدار توبەڭدەگى

                   نەشەۋ بىلسەڭ؟» -

دەگەن قىز سوزىنە قابان:

«ولەڭدى ايتا المايمىن كەشەۋلەسەم،

بولار ەم قابان اقىن، سەنى جەڭسەم.

جۇلدىزدى توبەدەگى كىم ساناپتى،

كوپ جاتقان شالقاسىنان ەن بىلمەسەڭ؟!» - دەپ، تاپقىر دا تاتىمدى جاۋاپ بەرىپ، تازا جەڭىسكە جەتكەن ەكەن.

قابان جىراۋدىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى بولەك، تاڭ قالدىرار تۇسى – ارتىنان اقيىق اقىندار لەگى ىلەسىپ، ءوز ۇرپاعىنان شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس الىپتار ءوسىپ-ءونىپتى. ولار – ۇلى اقىن ءسۇيىنباي مەن جەڭىلۋدى بىلمەگەن سارىباس. وسى ەكەۋى دە قابان جىراۋداي مايتالماننىڭ تۋعان جيەندەرى بولاتىن. بۇل تۋراسىندا كەنەن اقساقال بىلايشا تولعايدى:

«ۇستازى ءسۇينبايدىڭ قابان اقىن،

باس يگەن ۇلى جۇزدە ءتامام اقىن.

اتاعىڭ ۇلكەن ەدى-اۋ، قابان جىراۋ،

جامبىلدىڭ ايتقان ءسوزى ەستە تۇر-اۋ.

جيەنى سارباس اقىن سويلەرىندە،

ادەتى مۇرتىن قاعىپ، قۇلاق بۇراۋ».

بۇل جاعدايدى ءسۇيىنباي دا، سارىباس تا مويىندايدى. اتاقتى سۋرەتكەر، عۇلاما جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ: «قابان ولەڭ ايتار الدىندا نەمەسە ايتىسقا تۇسەتىندە اششى ايقايعا سالادى ەكەن. وزىمەن قاعىسۋعا، ۇستاسۋعا كەلگەن  قارسىلاس اقىننىڭ زارە قۇتىن ءسويتىپ الادى ەكەن»، - دەيدى. وسى جەردە ەل سوزىنە قۇلاق سالايىق:

«ولەڭگە قىرعىن تۋعان قابان اقىن،

ماڭىنا قانداي ادام بارا الاتىن؟!

ايتىسسام دەپ كەلگەندەر داۋىسىن ەستىپ،

استىنان التى قىردىڭ جوعالاتىن.

استىنان التى قىردىڭ جوعالاتىن،

ايتىسسا، تىرناداي بوپ تونالاتىن.

اۋىلىنان تاڭنان شىققان بايعۇس اقىن،

قارمالاپ قاراڭعىنى ورالاتىن.

بار جەردە قابان جىراۋ جول الاتىن،

ادامدار نەنى ەكسە – سونى وراتىن.

اللانىڭ اق جولىندا – اق دومبىرا،

مىنەتىن جايتاڭداعان باران اتىن»، -

دەگەن وسى ءۇش شۋماق ولەڭىمەن-اق حالىق قابان جىراۋدىڭ بارلىق بولمىسىن، ىشكى-سىرتقى بەينەسىن، جان-دۇنيەسىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، اشىق تا ايقىن كورسەتكەن دەپ بىلەمىز. اسىرەسە، ونىڭ داۋىسىنداعى عاجايىپ سيقىرلى سازدىڭ قۇدىرەتىن قالاي ءدوپ تاۋىپ ايتقان دەسەڭىزشى؟!

قابان بىردە ەپيك اقىن بولىپ، بابا جىردى بايىبىمەن كوكىرەك كوزىنەن وتكىزىپ، بابىمەن جەتكىزسە، ەندى بىردە، باعزىداعى ءبىرتۋار حاكىمدەرشە تەرەڭ تولعاۋلى فيلوسوفيالىق يىرىمدەردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، كەلەسىدە، وقىرمانىنىڭ ساناسىنا بىردەن ساۋلە قۇيعان اقىلمان كەيپىنە ەنەدى. ال ەندى، ايتىس ونەرىندەگى ساقتالعان سوم دۇنيەلەرى ءتول ادەبيەتتىڭ قورىنداعى قوماقتى دا سۇبەلى سىباعا دەر ەدىك. قىز بەن جىگىت ايتىسى، جۇمباق ايتىسىنداعى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ءالى دە بولسا زەردەلەنۋ ۇستىندە.

زەرت­تەۋ دەمەكشى، قابىليسا بابامىزدىڭ ونەگەلى ءومىر جولى مەن ساف التىنداي جارقىراعان شىعارماشىلىعىن ءار جىلداردا، ءار قىرىنان مۇحتار اۋەزوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت مۇقانوۆ، راحمانقۇل بەردىباەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، وراز يسمايلوۆ، سارسەنبى ءداۋىتوۆ جانە باسقالارى عىلىمي تۇرعىدا پايىمدادى. بۇل وراسان ەڭبەكتىڭ ءبارىن ءبىز قابىرعالى قازاق ادەبيەتى ايدىنىنىڭ تولىعا تۇسۋىنە قوسقان ولشەۋسىز ۇلەستەرى دەپ باعالايمىز.

ونىڭ حالىق اۋزىندا قالعان مول مۇراسىنىڭ تولىقتاي كۇنى بۇگىنگە دەيىن جينالا الماي كەلە جاتقانداعى، ارينە، جانعا باتادى. قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىنان ءالى دە تابىلىپ جاتقاندارى بارشىلىق. ماسەلەن، كەزىندە اۋىز ادەبيەتىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇنىڭ مۇڭداعان ساكەن سەيفۋللين «جالايىر قابان اقىن مەن قوياننىڭ ايتىسۋى» اتالاتىن بۇعان دەيىن نازارعا ىلىكپەگەن، كولەمدى دە كوركەم دۇنيەسىن تاپقان. بۇل شىعارمادا قارشىعاسىن قولىنا ۇستاعان قابىليسا اقىن مەن كوجەكتەيىن دەپ جۇرگەن ءالسىز قوياننىڭ تىلدەسۋى ارقىلى سول ادىلەتسىز زاماننىڭ كەيپى كوز الدىڭىزعا كەلەدى. قولىندا بيلىگى بار بىلەگى مىقتىنىڭ دارمەنسىز پەندەلەرگە كورسەتەر الىمجەتتىگىن مىنەيدى.

ال، عالىم الماگۇل قاناعاتوۆا ءوزىنىڭ فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن قورعاۋىنا وراي جازىلعان ەڭبەگىندە بۇقار جىراۋ مەن قابان جىراۋدىڭ شىرايلى شىعارماشىلىعىنداعى بىرقاتار ۇقساستىق پەن سول زامانعى ءزارۋ ماسەلەلەردىڭ نەگىزگە اينالۋى، سول تىقىرىپتاردى اشۋداعى ازاماتتىق ءۇن، ارنالى كوزقاراستارىنا كەڭىرەك توقتالادى.

قابان جىراۋدىڭ ەسىمىن ومىرلىك تۋى ەتكەن عاجاپ اقىننىڭ ءبىرى – باقتىباي. ول اقىننىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن سەبەبىن دە ءوزى ايتادى:

«جاسىمدا جەتىم بولىپ، بەزىپ كەتتىم،

قاڭعىرىپ، ايدالانى كەزىپ كەتتىم،

تۇسىمدە قابەكەڭنەن ولەڭ الىپ،

ناسىپكە باي بولاتىن كەزىكپەپپىن».

راسىندا، قابان اتامىزدىڭ شاكىرتتەرى وتە كوپ. ءبىر قىزىعى، زاڭعار اتاسىن ءپىر تۇتقان اقىننىڭ ءبارى دە اۋىزىمەن قۇس تىستەگەن جۇيرىكتەر، شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان ساڭلاقتار ەكەنى ەلگە ءمالىم.

ىرىم كەنەنباي:

– جەتىسۋ جەرىن كوپ ارالاعان اتاقتى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ايتۋلى ءبىر ماقالاسىندا: «مەنىڭ بىلۋىمشە، جالايىر ىشىندە ءۇش اۋليە بولعان. ولار: قابىليسا، ەسكەلدى، بالپىق»، - دەيدى.

ءبىز قابىليسا – قابان جىراۋ جايلى ايتقاندا،  ءوزىنىڭ زامانداس، ۇزەڭگىلەستەرى ەسكەلدى، بالپىق، جولبارىس بيلەر مەن رايىمبەك، وتەگەن، وراقتى باتىرلاردان بولە-جارىپ ءسوز ەتە المايتىندىعىمىز. سەبەبى، بۇل بابالارىمىزدىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى مەن زامانى بىتە قايناسىپ، بىرگە وتكەندىگىندە. بۇلار بايتاق جاتقان قازاق دالاسىن سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋدا تولارساقتان ساز كەشىپ، الماعايىپ كەزەڭدە بىرىگىپ، بەلدى بەكەم بۋعان تۇلعالارىمىز ەمەس پە ەدى؟! ەل مەن جەر دەگەندە جانقيارلىققا بارعان ولار اسا ءىرى قوعام قايراتكەرلەرى بولدى. وسىلاردىڭ اراسىنان جۇلدىزدى جىراۋ قاباننىڭ ىرگەلى كايراتكەرلىگى جايلى تانىمىڭىزبەن بولىسسەڭىز...

ءومىرالى قوپاباەۆ:

– قابان جىراۋ ادەبيەتىمىزدىڭ ءىرى وكىلى، باتىرى عانا ەمەس، قوعام قايراتكەرى دە. ول ءوزىنىڭ قارا ورمان ەلدى سۇتتەي ۇيىتار سالماقتى ويى، عيب- راتتى ءسوزى – ناقىل-قاعيداتتارىمەن بىتىراڭقىلىققا ۇشىراعان حالقى- مىزدى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرۋگە، ابىلاي سۇلتاننىڭ ابىرويىن اسىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان. تۇركىستاننىڭ تورىندە ابىلايدى اق بوز اتقا قوندىرىپ، بارشا قازاقتىن حانى ەتىپ سايلاۋعا مۇرىندىق بولعان.

عاسىرلار بويى جاۋدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە، قىلىشتىڭ جۇزىندە كۇي كەشكەن جەتىسۋ جۇرتشىلىعىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، سىر القابى، شۋ ءوڭىرى، كيەلى تۇركىستان مەن دۋلى تاشكەنت ماڭىندا قانات جايىپ، تۇراقتاپ قالعان جالايىرلاردىڭ باسىن قوسىپ، باتۋاعا كەلتىردى.

تولە بيمەن قاتار داۋ شەشىپ، بۇقار جىراۋمەن ۇزەڭگى قاعىستىرا عۇمىر كەشىپ، ابىلاي قولىنىڭ ساپىندا جوڭعارلارمەن شايقاستى. اتا جاۋدىڭ قولىنا دا ءتۇستى. بىراق رۋحىن ءتۇسىرىپ، جىگەرىن جاسىتپادى. ەلدىكتىڭ ۇرانىن سالدى، زامانا تۇراعىن شالدى. باس بىرىكتىرىپ، قولدا باردى بازارلاماسا، انتالاعان جاۋدىڭ ارانىندا جۇتىلىپ كەتە بارۋ قاۋىپىنىڭ قاي كەزدەگىدەن دە تاجال تۇردە تۇرعاندىعىن ەل ساناسىنا ۇزدىكسىز قۇيدى. سول سەبەپتى دە ول:

«كيىك قايدا وينايدى،

تاۋدا تارعىن بولماسا؟!

بالىق قايدا وينايدى،

بالدىرلى سۋى بولماسا؟!

بۇلعىن قايدا وينايدى،

بۋالدىر سازى بولماسا؟!» - دەپ، جۇرەگى قان جىلاپ، تەرەڭ تولعاعان.

جىراۋعا ەل ىشىندەگى قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ بەرۋدى ءوتىنىپ وتىرعان اعايىندار دا بولعان. اقىن ءىنىمىز امىرە ءارىن ۇسىنعان مىنا مىسالدى كەلتىرسەك، ارتىق بولماس.

«ابىلايدىڭ ۇلى ءادىل تورە جەتىسۋ ايماعىن بيلەپ تۇرعان كەز بولسا كەرەك. تورەلەر ۇرپاعىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ تۇرعان شاق. ولارعا قارسى كەلۋدىڭ ءوزى ارىستانعا ايبات شەگۋمەن تەڭ دۇنيە ەكەن. الايدا، ءادىل تورە اتاعى التى الاشقا ءماشھۇر قابان جىراۋدى ايرىقشا قادىرلەسە كەرەك. ءتىپتى، ءوزىنىڭ كەي قيسىنسىز كەتەر شاقتارىندا قايمىعىپ تا وتىرعان. سولاي ەكەن دەپ، جىراۋ دا ۇساق-تۇيەك شارۋالارعا بولا ەل ىسىنە ارالاسا بەرمەگەن. بىراق كوپتەن بەرى جىراۋدى سوناۋ جالايىر باباسىنان بەرمەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا ءداستۇرلى تۇردە جالعاسىپ كەلە جاتقان تاراق تاڭبانىڭ تەك تورەلەردىڭ ەنشىسىندە قالىپ قويعاندىعى قاتتى تولعاندىرادى. بۇل ماسەلە شەگىنە جەتتى-اۋ دەگەن بەدەردە قابان اقىن اتقا قونعان عوي. اكەسى ابىلايدىڭ ءوزى اسا قادىر تۇتقان قابان جىراۋدى ءادىل تورە قۇشاق جايا قارسى الادى.

– جول بولسىن، اقىن اعا!

– الەي بولسىن!

اقىن اعا، دەيسىڭ-اۋ اقىن اعا،

كىر جۋىتپاي كەلگەن ەم اتىما دا،

بۇلت قونباعان، بىلسەڭىز، باسىما دا.

تاراق تاڭبام سەندەردە قالىپ قويدى.

بۇل تورەلەر جويداسىز باسىنا ما؟!  - دەگەنىنە قاپەلىمدە نە ايتارىن بىلمەي، ساسىپ قالعان ءادىل تورە: «كەشەگى شىڭعىس بابامنىڭ كەزىندە الاش مىڭى اراسىندا ۇلىعى تاراق تاڭبالى جالايىر بولعان. مۇنى ۇمىتساق، ەلدىگىمىز قايدا، تەڭدىگىمىز قايدا، كەڭدىگىمىز قايدا؟!» - دەي بەرەدى. قابان جىراۋ تەلەگەي تەڭىزدەي تولقىپ:

«مىنە، مىنە، ەندى كەلدىڭ جونىڭە،

شىقتىڭ بايتاق

                          شىڭ-بەلەستى ورىڭە.

سارى التىندى ەر-تۇرمان

                       ساپقا تۇرسام جارقىراپ،

سۇلىك قارا ارعىماق

               اسپان تىرەپ ارقىراپ،

شىڭعىس قاعان باس قويسا –

               اق نايزام جاۋدى تىرەگەن،

قانىشەرىن ىنىندە

               قورىلداتىپ ىرەگەم.

مارال وت­تى ارشا تاۋ

              اتا قونىس بولعاندى،

باقىت-ىرىس باسىما

              اق قۇس بولىپ قونعاندى.

تاراق تاڭبا تولىقسىپ،

              ەر بابامدى تۇرلەنتىپ،

جاھان كەشكەن شىڭعىس حان

             كەلەشەكتى شولعان-دى.

سۋارىلعان كوك تەمىر

             قۇرىشقا قالاي اينالدى،

جالايىردان سەرپىن اپ،

             باقتيارلاپ سايلاندى!

ءامىرشى بولساڭ – ءادىل بول،

             ءالى دە تالاي ايتارمىن،

تاراق تاڭبامدى جۇرتىما

 قايتارعىن، تورەم، قايتارعىن!» - دەگەندە، ءادىل تورە سوزگە توقتاپ قانا قويماي، اقيقاتقا ۇيىپ، تاراق تاڭبا بۇدان بىلاي مۇقىم جالايىرعا دا ورتاق دەپ تانىپ، ۇكىم شىعارعان ەكەن».

ىرىم كەنەنباي:

– ومەكە، قابان جىراۋدىڭ وت ءتىلدى، ەل نامىسىن قورعاعان كورنەكتى قوعام قايراتكەرى بولعانىن جاقسى جەتكىزدىڭىز. شىنىندا دا بابامىز ءوز زامانىنىڭ اسقان زاڭعارى، كورىپكەل داناگويى، ەل باسقارعان اقىلمانى بولعانى انىق. وسىندايدا ويىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءبىز ونىڭ كوپ وزگەرىسكە تۇسپەي، بىزگە جەتكەن «ۇركىندە، ۇركىن ۇركىندە» ات­تى ولەڭىن ەسكە الىپ كورەيىكشى:

«ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە،

وتەدى دۇنيە ءبىر كۇندە.

تىڭداپ وتىر، شىراعىم،

مەن سالامىن بۇلكىلگە.

جىگىت بولساڭ، مايدا بول،

تال جىبەكتەي ۇلپىلدە.

بارىڭا قىل قاناعات،

نە بەرەدى قۇر تىلگە؟!

الپىس كۇن اتان بولعانشا،

بۋرا بوپ ءبىر كۇن زىركىلدە.

كوزىڭدى جۇم دا جاۋعا شاپ،

اجالدى ولەر، ىركىلمە.

كەشەگى وتكەن زاماندا،

ەردىڭ قۇنىن تاتقان كوپ،

اشۋلانىپ ءبىر تۇندە»، - دەگەن جولداردا قانشاما تەرەڭ ويلار جاتىر؟! نەتكەن كەڭ تىنىستى سۋرەت دەسەڭىزشى؟! سول زاماننىڭ سۋرەتى. بۇگىنگى ۇرپاققا دەگەن امانات وسيەتى.

ءومىرالى قوپاباەۆ:

– ءيا، قابان جىراۋ – حالقىن بار جانىمەن ەمىرەنە، ەلجىرەي سۇيگەن زاڭعار تالانت. اتامىزدىڭ تولعاۋلارىن وقىعان سايىن بويىمىزداعى ءمىنىمىزدى اينادان كورگەندەي بولامىز. سول ولقىلىعىمىزدى جوندەگىمىز، كوڭىلىمىزدى اعارتقىمىز، تازارتقىمىز كەلەدى. اقىن وسىنداي الابوتەن ەرەكشەلىگىمەن ءىرى، ونىڭ ولەڭدەرى دە ءوز حالقىمەن بىرگە ۇزاق جاساي بەرمەك.

ىرىم كەنەنباي:

– جىراۋ بابامىزدىڭ ۇرپاقتارىن بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن تابا الاسىز. ءوزىمىزدىڭ جەتىسۋ وڭىرىندە تۋىپ-ءوسىپ، قىزمەت بابىمەن قوستاناي وبلىسىندا جۇرگەن، قابان بابامىزدىڭ تىكەلەي جەتىنشى ۇرپاعى بوپ كەلەتىن باعلان ماقۇلبەكوۆتى الايىقشى مىسالعا. باعلاننىڭ ءوز ماماندىعى – زاڭگەر. جاس تا بولسا، باس بولا بىلەتىن باعلاننىڭ «وتكەن تاريحسىز، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن داڭقتى جولىنسىز بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتى كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ءسوزى ءباھادۇر بابالاردىڭ كەڭ ساحارانى، دارحان دالانى ۇرپاعىنا امانات ەتىپ كەتكەندىگىن تۇيسىنە ءبىلۋ شىعار دەپ ويلايمىن.

ءومىرالى قوپاباەۆ:

– راسىندا دا تالانت تۋعان جەرىنە تارتىپ تۋاتىنى، تۋعان جەردىڭ ەلدىك، ازاماتتىق بولمىسىنان، كوركەمدىك كەلبەتىنەن ءنار الاتىنى، ەڭ باستىسى، تەگىنە تارتىپ تۋاتىنى انىق. سوزىمىزگە دالەل – قابان جىراۋدىڭ تىكەلەي ۇرپاعىنىڭ ءبىرى باعدات ءمانىزوروۆتىڭ بويىندا جاڭاعى ايتقان ىزگى قاسيەت­تەردىڭ ءبارى بار. اۋليە بابامىزدىڭ باسىنداعى جۇپىنى قۇلپىتاستى اق ءمارماردان تۇرعىزۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولعا العان وسى باعدات ءىنىمىز. ءوزى سەكىلدى جاناشىر ازاماتتاردىڭ كومەگىمەن بابانىڭ اتىنداعى ارنايى قور قۇردى. سونىڭ نەگىزىندە كۇمبەز ورناتۋعا قاجەتتى قاراجات جينالدى. كۇمبەزدىڭ العاشقى قۇرىلىسىنىڭ باسى-قاسىندا ءوزى بىرگە شاپقىلاپ ءجۇردى. شىراقشىسىنىڭ ءۇيىن تۇرعىزدى. اللاعا شۇكىر، جوسپارلاعان بارشا يگىلىكتى شارۋا ءوز مارەسىنە جەت­تى... 

ءسوز ءتۇيىنى: اعالار بۇگىن بابالار اماناتىنا ادالدىق تانىتىپ جۇرگەن ۇرپاق جايىندا قىزۋ اڭگىمە كورىگىن جاقتى. ونداي اپتال ازاماتتار ەل ىشىندە قانشاما؟! بۇگىنگى ەل ىرىسىن ەسەلەپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن تىك ۇستاپ جۇرگەن دە سول ازاماتتار ەمەس پە؟! ال مەن بولسام ەكى اعانىڭ ۇلاعاتتى اڭگىمەلەرىن قىزىعا تىڭداي وتىرىپ، ەكەۋى دە «قازاقتىڭ ءبىر ازاماتى بولسا، وسىنداي بولسىن» دەۋگە لايىق وسى اعالاردىڭ وزدەرىن وقىرمانعا تانىستىرىپ، اتقارعان ىزگى ىستەرى، تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى نەگە جازباسقا دەگەن ويعا كەلدىم...

قىزجىبەك باكىر،

جۋرناليست، جازۋشى

---

جىر-تولعاۋلار

«ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە،

وتەدى دۇنيە ءبىر كۇندە.

تىڭداپ وتىر، شىراعىم،

مەن سالامىن بۇلكىلگە!»

قابان جىرا

جۇزجىلدىقتاردىڭ جاڭعىرىعى

جىردا ءجۇر...

(قابان جىراۋدىڭ جىرلارى مەن ايتىستارى)

ءبارىڭ-داعى تىڭداڭدار

سويلەيتىن ءسوز كەلگەندە اۋزىما،

ەلەك قويىپ بولا ما ەل اۋزىنا؟!

بولىڭدار تىرشىلىكتە تاتۋ-ءتاتتى،

ءبىر كۇنى بارامىز عوي كور اۋزىنا.

دۇنيەدە ەشبىر قاتەر جۋىمايدى،

اركىم يە بوپ جۇرسە ءوز اۋزىنا.

باسىنا بالە ادامنىڭ تىلدەن بولار،

سول تىلدەن ۇرىنادى ءسوز داۋىنا.

ءار ادام ءوز اۋزىنا يە بولسا،

قىزىردىڭ جولىعادى قورعاۋىنا.

كەيبىرەۋ ايتار ءسوزىن بىلە المايدى،

تۇسەدى سول ءسوزىنىڭ تورلاۋىنا.

قونباسا كەي ادامعا باقىت قۇسى،

قۇر ءتىلدىڭ بولا ما ەكەن زورلاۋىنا؟!

ادامعا ادەيىلەپ اجال جەتسە،

قاراماس اتتانى مەن ويبايىنا.

---

ءتىل الساڭدار، شىراعىم

ءتىل الساڭدار، شىراعىم،

وسەك ءسوزدى ەلەمە!

ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،

جاقسى سوزگە ونەگە.

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

دۇنيەگە سەنىم جوق،

مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە.

ايتار اركىم بىلگەنىن

ءسوز عىپ ونى نەمەنە؟

قاعىسپاي، حالقىم تەك ءجۇرسىن،

ونان پايدا ونە مە؟

وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،

جۋىتپاعىن دانەڭە.

ءادىلدىڭ وزار ادىمى،

ادال جان شىعار توبەگە.

تەنتەك ادام شىعا الماس،

توبە تۇگىل، سورەگە.

بىرەۋگە ادام ور قازسا،

ءوزى تۇسەر ورەگە.

نە بولسا سونى ىلىك قىپ،

جۇگىنبەڭدەر تورەگە.

ادىلەتتى تورە جوق،

تۇسەتىن شورە-شورەگە.

اقىننىڭ ەلى سونداي دەپ،

ۇلگىسى جاقسى قانداي دەپ،

بولىڭدار ەلگە ونەگە!

---

اقىنسىنىپ نە كەرەك

اقىنسىنىپ نە كەرەك؟

بولسا دا ويى بەك زەرەك،

بولماسا ءسوزدىڭ ۇيقاسى.

ۇقپاسا اكىل نە كەرەك؟

بولماسا ويدا ەش دەرەك،

بولسا دا باس پەن قۇيقاسى.

اركىمدە ءبىر سيپات بولادى،

ول دا ءبىر كۇن وڭادى.

جىلتىراعانىمەن جانارى،

ايتقان ءسوزدى ۇقپاسا،

ءبىر ءسوزدى بولىپ شىقپاسا،

بىلىنەدى ءبىر قيقاسى.

نە اقىلعا تۇسپەسە،

شاشىلار ءبىر كۇن جۇرقاسى.

اقىلىڭ بولسا، ادامزات،

تىستەي كورمە ارام زات،

ءوزىڭدى - ءوزىڭ قىمتاشى.

مەيىرىمدى بولىڭدار،

اقىلعا ايتقان كونىڭدەر،

بولماعىن تاۋدىڭ سىمتاسى.

بىردەڭە ونەر ادامنىڭ،

ادال جۇرگەن پەندەنىڭ،

ارنەگە بولار ىنتاسى.

بىردەڭە ونبەس ادامنىڭ،

تۇك بىلمەيتىن ناداننىڭ،

ەشتەڭەگە كەلمەس مۇرشاسى.

قۇل بولمايسىڭ، ۇيىڭە

قىزمەت قىل جۇگىرە.

اعايىن مەن اۋلىڭا،

كومەكتەس تە، سۋ تاسى.

---

ەلىم - جۇرتىم، سىزگە ايتام

ەلىم - جۇرتىم، سىزگە ايتام،

بىرلىكتى بول، شىراقتار.

بىرلىكتى جەردە ريزىق كوپ،

ول ادام ەلگە تۇراقتار.

اۋىزبىرلىك بار جەردە

جەتەتۇعىن مۇرات بار.

اۋىزبىرلىك جوق جەردە

قيانات­تى قيات بار.

«ۇياتتىڭ يمان –  قابى» دەر،

يماندىدا ۇيات بار.

كوپشىلىككە جاققان جان،

باسىنا جاققان شىراق بار.

ءفاني تۇرماق، باقيدا

مىنەتۇعىن پىراق بار.

ەشكىمنىڭ حاقىن جەمەڭدەر،

ارتىندا ونىڭ سۇراق بار.

ادىلەتسىز ادامدا

ۇياتى جوق قيات بار.

ءىسى ادال ادامعا

شىعاتۇعىن قىرات بار.

ءىسى ارام ادامدار

قاشقاقتاپ، قورقىپ، جىراقتار.

اقىلى جوق ادامدار

تەنتەكتىڭ ءسوزىن قۋاتتار.

اقىلى بار ادامدار

بال باستاۋدان سۋاتتار.

تىڭداڭىزدار، اعايىن،

جەكجات پەنەن جۇراتتار.

تۇزەلەر زامان كەيىندە،

بۇل ءسوزىمدى بەيىمدە.

كەيىنگى قالعان ۇرپاقتار

زامانعا جاقسى تۇراقتار!

---

ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە

ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە

وتەدى دۇنيە ءبىر كۇندە.

تىڭداپ وتىر، شىراعىم،

مەن سالامىن بۇلكىلگە.

جىگىت بولساڭ، مايدا بول،

تال جىبەكتەي ۇلپىلدە.

بارىڭا قىل قاناعات،

نە بەرەدى قۋ تىلگە؟

الپىس كۇن اتان بولعانشا،

بۋرا بوپ ءبىر كۇن زىركىلدە.

كوزىڭدى جۇم دا جاۋعا شاپ،

اجالدى ولەر، ىركىلمە.

كەشەگى وتكەن زاماندا،

ءدىن، مۇسىلمان اماندا،

ەردىڭ قۇنىن تاپقان كوپ،

اشۋلانىپ ءبىر كۇندە.

---

تامشىدان تەڭىز مولايىپ

تامشىدان تەڭىز مولايىپ،

تارىداي تاستان زورايىپ،

بىرىگىپ، ۇلكەن تاۋ بولماق.

از سوزدەن شاتاق مولايىپ،

بارا-بارا زورايىپ،

ۇلعايىپ ءتۇبى داۋ بولماق.

اسىراندى كۇشىگىڭ،

بايقاماساڭ ءپىشىنىن،

تويىنعان سوڭ، جاۋ بولماق.

بابىن تاۋىپ قاراساڭ،

باعۋعا كاراپ جاراساڭ،

ەككەنىڭ باقشا، باۋ بولماق.

الدىن الا قاراتساڭ،

دەنەڭە ءدارى تاراتساڭ،

سىرقات ادام ساۋ بولماق.

رەتىن تاۋىپ توقىساڭ،

بەيىلىڭدى سالىپ وتىرساڭ،

يىرگەن ءجىبىڭ قولىڭدا

بالىق اۋلار اۋ بولماق.

---

ارعىماق جابى كورىنەر

ارعىماق جابى كورىنەر،

اسا شاۋىپ، بۋلانسا.

ايدىن كول باتپاق كورىنەر،

استىنا تارتىپ سۋ السا.

ءبىراز عانا سويلەيىن،

مويىن بۇرىپ جاقسىلار

بۇل ءسوزىمدى تىڭداسا.

بايتەرەك سوياۋ كورىنەر،

جاپىراعى ءتۇسىپ قۋارسا.

ارعىماق سايلاپ نە كەرەك،

ارتىنان جابى جەتكەن سوڭ؟!

اعايىن - تۋعان نە كەرەك،

اڭدىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟!

قىزىل ءتىلىم، سويلەپ قال،

قىزىعىڭدى جەر كورەر،

ءبىر توبەنىڭ باسىنا

اپارىپ، تاستاپ كەتكەن سوڭ.

ماڭكۇر-نۇڭكىر جەتەدى،

ۋاقتىلى كۇنىڭ بىتكەن سوڭ.

بۇل دۇنيەدەن كەتەسىڭ،

تىرلىكتە سىيلاس، اعايىن!

---

ويلاپ تۇرساق، جىگىتتەر

ويلاپ تۇرساق، جىگىتتەر،

كوپ قوي ءبىزدىڭ قاتامىز.

ءاربىر ءسوزدى كوپ سويلەپ،

كوپ كۇناعا باتامىز.

اۋەلى كەلىپ جول اشقان،

ادام ەكەن اتامىز،

قاسيەتتى حاۋا – انامىز.

قازا جەتسە، ءبارىمىز

اقىرەتكە بارامىز.

قازا كەلسە، كىم قالار

بۇل وپاسىز جالعاننان؟

سەڭگىرىندەي ءبىر تاۋدىڭ

ەجەلدەن باسىن كىم شالعان؟

قايعىلى بولار قاي پەندە،

بەت الدىنا قۇمسارعان؟

جارامايدى ءتاتتى دەپ،

دۇنيەگە ءدىل سالعان.

ويلاپ تۇرساڭ، جاماعات،

جاقىنىڭ جوق يماننان.

دانىشپان بولار كەي جىگىت،

كوڭىلىنە قۇداي قۇيعاننان.

ولەڭ قىلىپ جازدىم مەن،

كوڭىلىمە بۇلاي سىيعاننان.

---

وسيەت

ارام پەيىل ادامدار

دوستىعىڭا تۇرمايدى.

اقىلى جوق ناداننىڭ

جاماندىعى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا،

اقىل ايتساڭ المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى –

ءار نارسەنى تورلايدى.

وندايلارمەن دوس بولعان

اقىلدى جىگىت سورلايدى.

---

كىم قالار؟

ويلاڭىزدار، جاراندار،

بۇل دۇنيەدە كىم قالار؟

شۇرقىراسىپ مال قالار،

شۋىلداسىپ ولگەن سوڭ،

قاتىن-بالا جىلاسىپ،

جەتىم-جەسىر ۇل قالار،

ۇل قالماسا، قىز قالار.

موللالاردان حات قالار،

ۇستالاردان دات قالار.

وپاسىز ءپاني جالعاننان

ولمەي ءتىرى كىم قالار؟

ءبىر جانىڭىز قۇدايدىڭ

قۇدىرەتىنە – امانات.

اللاھتىڭ بەرگەن ءناسىبىن

ازدى-كوپتى بولسا دا،

ەتىڭىزدەر قاناعات.

پەندە بولساڭ قۇدايعا،

اماناتقا، جاراندار،

قىلماڭىزدار قيانات!

---

 بارلى، بارلى تاۋ

بارلى، بارلى، بارلى تاۋ،

باسى ەسەننىڭ دەنى ساۋ.

ۇيىقتاماساڭ، قاباق – جاۋ،

جارىتىپ ىشپەسەڭ، تاماق – جاۋ.

جىرتىق ۇيگە، تامشى – جاۋ،

ارىق اتقا، قامشى – جاۋ.

بەتىڭنەن السا، قاتىن – جاۋ،

كەسىرلى بولسا، كەلىن – جاۋ.

جاسىنان اسىپ، ۇيىڭدە جۇرسە،

وزىڭنەن تۋعان قىزىڭ – جاۋ.

ءتىل الماسا، ۇلىڭ – جاۋ،

پارىقسىز بولسا، تۋىسىڭ – جاۋ،

كۇنشىل بولسا، كورشىڭ – جاۋ.

تەبەگەن بولسا، بيەڭ – جاۋ،

تارتىنشاق بولسا، تۇيەڭ – جاۋ.

تۇيە مەنەن بيەڭدى

الىپ كەتسە، جيەن – جاۋ.

قاسارىسقان قاتىن – جاۋ،

قاشاعان بولسا، اتىڭ – جاۋ.

ۇل ون بەسكە كەلگەنشە –

قولعا ۇستاعان قوبىزىڭ.

ۇل ون بەستەن وتكەن سوڭ،

ءتىل الماسا – دوڭىزىڭ.

قىزىڭدى كۇيەۋ الماسا،

كوك شىعىپ، ءولىپ قالماسا،

كورىنگەنمەن ويناسا،

بارىنەن سول كىزىڭ – جاۋ!

---

ارىز

قىدىرىم – قادىرعالي،

جالايىرلىق،

وزىڭنەن وتكەن تۇستا جول – ايىرىق.

كيەڭدى كيگەن تولە كيە بوپ ءجۇر،

ساياتتىڭ ساڭلاق باعى قۇس قايىرىپ.

 

تىلىمە سەن سيعان سوڭ، سيدى الەم،

ءجاننات تا، ءجانناتسىز دا

الەم-جالەم.

قانداعى قاستىق جامان

بۇل جالعاندا،

قاشاننان قالماي ەردى وسى پالەڭ؟

 

كۇيىمە جەر تۇبىنەن كۇي كەلەدى،

بۇل كۇن بە، ودان ارعى كۇن كەلەدى.

زورعا ءولىپ، زوبالاڭمەن وتكىزەمىز،

ءىلىمدى كەيىنگىلىك كۇندە ولەدى.

 

المايدى قىزىرىڭدى، كيەڭدى دە،

ساۋمايدى تۇيەڭدى دە، بيەڭدى دە.

وگەي عىپ وكسىتەدى جەر اناسىن،

ارۋاقتى، قاسيەتىڭدى، يەڭدى دە.

 

تىلەۋدى تىلەۋ ەمەس تىلەپ الىپ،

كۇلمەسكە كۇلە سالىپ، كۇلە قالىپ،

قادىردى حان كوتەرمەي، قادىرلەمەي،

قامشىداي بوساعاعا ىلە سالىپ.

 

اتا مەن انادان كەم بارلىق ىسكە،

قامشىعا ۇقساپ قالار ءوزى جانە.

ماحاببات مايدانداسىپ، قۇنت بولماعان،

نيەتتەن تۇزەلمەگەن دەيمىن جانە...

 

---

ىرىس الدى – ىنتىماق

ولگەنشە قور بولمايدى

ازاماتتار نيەتى اق.

ولارعا ءۇيىر بولادى

سارقىلمايتىن داۋلەت، باق.

ولمەيتۇعىن پەندە جوق،

جان – امانات، ويلاپ باق.

ىرىلداسپا تىرىڭدە،

ىرىس الدى – ىنتىماق!

اشۋدى اقىل – قازىققا

اپارىپ، ماتاپ بايلاڭدار.

اشۋدى جەڭسە اقىلىڭ،

كەسىردى تەگى ويراندار.

تاتۋ بولسا اعايىن،

ساپ التىنداي جارقىلدار.

كەساپاتتى كىسەندەپ،

اقىماقتى القىمدار.

از ءومىردىڭ ىشىندە

تاتۋ بول دا ءتاتتى بول.

اراڭدى بۇزار دۇشپانعا

اياۋسىز اششى، قاتتى بول.

وتىرىك، وسەك، ۇرلىققا

تىيىم سالىپ، بەرمە جول.

ءبىر ارنادان ءسوز شىقسا،

بەرەكە – مول، دوستىق – سول.

ارام پەيىل ادامدار

دوستىعىندا تۇرمايدى.

اراڭا كىرسە سۋماڭداپ،

سىرىڭدى شىم-شىم ۇرلايدى.

سودان سوڭ التىن تاپقانداي،

جاريا ەتىپ شۋلايدى.

ەتپەسە بۇلاي ارامزا،

قۇمارى ونىڭ قانبايدى.

اقىلى جوق ناداننىڭ

جاماندىق ءىسى قالمايدى.

كور اۋزىنا بارعانشا

اقىلدى ايتقان المايدى.

جاماندىقتىڭ بەلگىسى –

ءار نارسەنى تورلايدى.

وسىندايلارمەن دوس بولسا،

اقىلدى جىگىت سورلايدى.

---

ازىراق ءسوز سويلەيىك...

ازىراق ءسوز سويلەيىك اۋىزعا الىپ،

تىڭداسا جۇرتتىڭ ءبارى قۇلاق سالىپ.

وپاسىز دۇنيەگە كوزىم جەتپەي وتىر،

الاقتاپ، اينالاما قايران قالىپ.

ءتىل – بۇلبۇل، اقىل – داريا، كوڭىل – جۇيرىك،

شىعادى شەشەنىڭنەن ءسوز تالدانىپ.

قۇدايىم ءوزى راقىم جاساماسا،

جان ساقتار عارىپ پەندە قايدا بارىپ؟

دۇنيەنىڭ وپاسىزىن ءبىلىپ تۇرىپ،

قىلمايمىز حاق بۇيرىعىن، مويىن سالىپ.

ءبىر كۇنى، اجال جاقىن جەتكەن كەزدە

مال-پۇلىڭ جانىڭىزدى قالمايدى الىپ.

ەركەك، ايەل، بارىمىزعا يمان –پارىز،

جاراتقان ءبىر اللاھتى ەسىنە الىپ.

ءبىر اللاھ يمانىڭدى ءناسىپ قىلسا،

ىشەرسىڭ حاۋزى كاۋسار سۋىن قانىپ.

بىلمەسەك يمان، يسلام ۇيرەنەلىك،

بولادى ءپاس كوڭىلىڭ شامداي جارىق.

نۇرىنان حاق راسۋلىنىڭ پينا بولىپ،

جارالعان جەر جۇزىنە بارشا حالىق.

ماقلۇحاتتىڭ كەيبىرەۋى كوزگە ىلىنبەس،

قيسابى بارشاسىنىڭ وزىڭە انىق.

قيساپسىز قۇرت-قۇمىرسقا، شىبىن-شىركەي،

اللاھقا جالبارىنار، ەسكە الىپ.

ماقۇلىق، جان-جانۋار، شايانى بار،

بولعاندا ءبىرى – سەمىز، بىرەۋى – ارىق.

بىرەۋىنە بىرەۋىن ۇقساتپاستان،

تافۋاتىمەن جاراتقان جاببار حالىق.

جارالعان كوپ ماقلۇحات بىردەي ەمەس،

قۇدايىم ارقايسىنا قىلعان نارىق.

اراسى جاقسى - جامان جەر مەن كوكتەي،

اقىلمەن ويلاۋ كەرەك، زەيىن سالىپ.

جىگىتتەر، كەدەي بولساڭ، قىلعىن شۇكىر،

قۇدايعا عاسى بولما، بوسقا نالىپ.

عالامدا ون سەگىز مىڭ جان-جانۋار

اجالدان قۇتىلا ما ءبىرى قالىپ؟

ولىمنەن قىرىق جىل بۇرىن قورقىت قاشقان،

ونى دا تىنىش قىلعان، جانىن الىپ.

اقىرى، جالعان دۇنيە جولداس ەمەس،

قىلمالىق تاكاپپارلىق كوڭىلگە الىپ.

بۇل دۇنيە ساعات ءتىلى، مينوتىنداي،

ءبىز ءجۇرمىز ءبىر مينوتقا عازاپلانىپ.

دۇنيەدەن مىڭ جاساساق، كەتەر كۇنى

بولمايمىز ءشاي ىشكەندەي ابدەن قانىپ.

بارشاڭىز ولمەي تۇرىپ عيبادات قىل،

بولعاندا تۋماق – ءسۇننات، ءولىم – انىق!

---

حاق تاعالا الدىندا

حاق تاعالا الدىندا،

ادام – ءپىرىم قالپىمدا،

وتەر مە ەكەن ەل - نۋىم،

پەيىلى – مول، نار جۇرتىم؟!

تاراۋ-تاراۋ جولدار بار،

قاداۋ-قاداۋ كولدەر بار،

سازارعان سارقىن شولدەر بار،

سالتىنا – بەرىك، اينىماس،

قابىرعاسى ءبۇتىن ەلدەر بار.

نامىسقا تۇرار ەر بار ما،

ەر كوتەرەر بەل بار ما؟

قاقىراتا شاپسا دۇشپانعا،

توزبايتىن مۇتتەم جەڭ بار ما؟

كەنەزەسى كەپكەن تاقىرعا

سىركىرەپ وتەر سەل بار ما؟

ەل ىرگەسى بەكيدى،

ءالسىزدى ءالدى شەكيدى.

حالىقتىڭ نۇرى تۇسكەندە،

تولايىم جۇرت تۇگەسىپ،

ءزامزام سۋىن ىشكەندە

تۇلا بويىم بەكيدى.

---

تاسىما، باتىر، تاسىما

تاسىما، باتىر، تاسىما،

تاسىعان جەتەر باسىڭا.

تۇنەرە بەرسەڭ تۇكسيىپ،

كىم كەلەدى قاسىڭا؟

جاقسىلىققا قۋانىپ،

قيىندىق كورسەڭ، جاسىما.

---

 حاق تاعالا الدىندا

      (ەكىنشى نۇسقاسى)

حاق تاعالا الدىندا،

ادام – ءپىرىم قالپىندا.

وتەر مە ەكەن ەل - نۋىم،

پەيىلى مول، نار جۇرتىم؟!

تاراۋ-تاراۋ جولدار بار،

قاداۋ-قاداۋ كولدەر بار،

سازارعان سارقىن شولدەر بار،

سالتىڭا بەرىك، اينىماس،

قابىرعاسى ءبۇتىن ەلدەر بار.

نامىسقا تۇرار ەر بار ما،

ەر كوتەرەر بەل بار ما؟

قاقىراتا شاپسا دۇشپانعا،

توزبايتىن مۇتتەم جەڭ بار ما؟

كەنەزەسى كەپكەن تاقىرعا

سىركىرەپ وتەر سەل بار ما؟

ەل ىرگەسى بەكيدى،

ءالسىزدى ءالدى شەكيدى.

حالىقتىڭ نۇرى تۇسكەندە،

تولايىم جۇرت تۇگەسىپ،

ءزامزام سۋىن ىشكەندە،

تۇلا دا بويىم بەكيدى.

قايراڭعا بىتكەن تارلاۋدىڭ،

قادىرىن سوندا بىلەرسىڭ.

قولدا وسكەن قۇلىن تۇلپار بوپ،

سايلانىپ مىعىم، مىنەرسىڭ.

بىلەم-بىلەم بەلدەردە،

بىرلىگى بەرىك ەلدەردە،

ءجۇرىپ تە بەرەر سەلدەر دە،

ءيىپ تە بەرەر شولدەر دە.

امالىڭ جوق كونبەۋگە،

ايلاسىز سوندا... كەڭ كەۋدە!

---

اي، مۇسىلمان، جاراندار

 اي، مۇسىلماندار، جاراندار،

مالىڭنان زەكەت بەرىڭىز.

بارلىعىن حاقتىڭ ءبىلىڭىز،

حاق جولىمەن ءجۇرىڭىز،

پاك بولادى ءدىنىڭىز.

بۇل دۇنيەنىڭ، جاراندار،

ساعاتىنداي بولمايدى،

اقىرەتتە كۇنىڭىز.

مۇنداي كەڭدىك تابىلماس،

و دۇنيەدە، قارىنداس.

مىنا كەڭدىك زاماندا،

حاق بۇيرىعىن تۇتىڭىز.

قۇدايدىڭ كەشپەس پارىزى –

بەس ۋاقىت نامازدى،

باققان قويداي كۇتىڭىز.

ءولىمىن كۇتىپ اللاھتىڭ،

اقىرىندا، جاراندار،

مۇراتقا ءسويتىپ جەتىڭىز!

اي، مۇسىلماندار، جاراندار،

سوزىمە قۇلاق سالىڭىز،

جاقسىدان عيبرات الىڭىز.

حارام بولار، جاراندار،

زەكەتسىز جيعان مالىڭىز.

ىىىاريعاتتان ءسوز ايتقان

يمام ءتىلىن الىڭىز.

قۇداي بەرگەن تاۋسىلماس،

ولشەپ بەرگەن ءدامىڭىز.

قۇدىرەتىمەن جاراتقان

پەندەلەرىن ءوزى الار،

بۇل سوزىمە يلانىڭىز!

---

ال، ۇستا بۇل ءسوزىمدى جالعان ەمەس

ال، ۇستا بۇل ءسوزىمدى جالعان ەمەس،

بۇل دۇنيە يماندىعا ارمان ەمەس.

دۇنيەنىڭ قىزىعى ءۇشىن

مال جينايمىز،

مال، شىركىن، ەشكىمگە ەرىپ

بارعان ەمەس.

بۇرىنعى پايعامبار مەن ساحابالار

پايدا عىپ، ەشكىم مالىن

العان ەمەس.

وتىرىك، ۇرلىق، زورلىق، مەكەر، قايلا،

بۇل ۇلگى پايعامباردان قالعان ەمەس.

ارتىنان قۋ ءناپسىنىڭ ەرە بەرسەڭ،

قۋ ءناپسى جۇگىرىستەن تانعان ەمەس.

ناپسىگە توقتاۋ قىلعان باندەسىنە

توزاقتىڭ وتى كەۋلەپ، جانعان ەمەس.

قاۋپى جوق احيرەت­تىڭ عازابىنان،

جيىلىپ دۇنيە ءۇشىن، قىلار كەڭەس.

قايعىسى ەكى جاھان ويىندا جوق،

كوڭىلىندە ويلاعانى – قۇلاقتەڭەس.

ىستەي بەر تىرشىلىكتە بىلگەنىڭدى،

بىرەۋدىڭ قام-قايعىسىن

بىرەۋ جەمەس.

ال، ەندى، تالاي تاعلىم

ايتىپ قويعان،

اندا-ساندا ويلاڭدار مەن بايعۇستى،

دۇنيە كوشىپ كەتىپ، قايتا كەلمەس.

---

 جاتقا ساتپا اكەڭدى

جاتقا ساتپا اكەڭدى،

اقىلى قاشقان كارى دەپ.

اجالدان الىپ قالمايدى،

اپيىن ىشپە، ءدارى دەپ.

قولاعا بەرمە كۇمىستى،

التىنعا ۇقساس سارى دەپ.

ازعىرعان ارام تىلگە ەرمە،

ادامنىڭ بىردەي ءبارى دەپ.

وقىعاندى ويلاما،

ەسى كەتكەن سورلى دەپ.

ناداندارعا قول سوزبا،

ادامنىڭ جاقسى، زورى دەپ.

بيلىككە قاراي قول سوزبا،

جاقسى ونىڭ ءبارى دەپ.

سوزىنە قاراي كىسىنى ال،

دەمە، ەلدىڭ قورى دەپ.

مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي، بۇرىن ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ.

اعايىنىڭ كورە الماس،

جات جاقسى عوي ونان دەپ.

شاشپا بەكەر مالىڭدى،

تاۋسىلسا، ءوزىم تابام دەپ.

ىركىپ ۇستا بارىڭدى،

سەنبە، ەلدەن الام دەپ.

ايتتىم مۇنى سىزدەرگە،

ەستە ساقتاپ ءبىلسىن دەپ.

اقىلدىلار ويلانىپ،

ءاربىر ءسوزىن ءتۇيسىن دەپ.

ايتپاي كەت­تى اعالار،

دەپ جۇرمەسىن بىزگە دەپ.

ولگەنىڭشە وي – ازىق،

ونەر، عىلىم ىزدە دەپ.

كەيبىرەۋلەر وڭالماي،

ورىن تاۋىپ، قونا الماي،

كورىنگەنگە ءتيىسىپ،

قور بولىپ ءجۇر، بۇل قالاي؟

كوردىم مۇنى مەن تالاي،

نە جاسايسىڭ، ءتايىر-اي؟

---

 شۇقىلاي بەرمە سەن مەنى

شۇقىلاي بەرمە سەن مەنى،

ءسوز دەگەن، مىنە، تابىلار.

عىلىمىن بىلسەڭ، عانيسىڭ،

حالىقتىڭ ءوزى جالىنار.

سەگىز كىسىلىك كوتەرەم،

سەرە قارىس جالى بار،

ءبىر كىسىلىك تە ءالى جوق.

وت باسىندا وتىرساق،

بەس دۋاندىق ءالى بار.

ءتىرى بولساڭ كورەرسىڭ،

نەشە ءتۇرلى ءدامى بار.

جاقسى وقۋ وقىسا،

جەتپىس ءتۇرلى ءدامى بار.

كوڭلىڭ جاسىپ كورگەن سوڭ،

قايعىمەنەن قابىعار.

جاقسىلىق قاشان بولار دەپ،

قۇدايعا دا زار قىلار.

قيمىلدارعا دارمەن جوق،

شىعار-شىقپاس جانى بار.

كۇندىز-ءتۇنى قاپاستا،

قولعا تۇسكەن اق تۇيعىن،

ول دا تۇعىرىن ساعىنار.

قاراقالماق دەگەن حالىق بار،

«جاراتقان قۇداي – وسى» دەپ،

ماي سالىپ، وتقا تابىنار.

قولدان كەلەر دارمەن جوق،

قارت بۋراداي شابىنار.

ورىستارعا قاراساڭ،

بۇل دا كرەش تاعىنار.

جانات پەن توزاق كىلىتى،

ءبىلىم بىلسەڭ – تابىلار.

وسىلاي عىپ سويلەيمىن،

ايىپقا قوسپا، جاماعات،

سىيلاسۋ كەرەك دۇنيەدە،

شىبىن جانىڭ – امانات.

كۇنانى ءسويتىپ تابامىز،

بەرگەنىنە اللانىڭ

قىلمايمىز دەپ قاناعات.

ءدۇنياسى كوپ جان بولسا،

ساداقا قىلىپ جەتەدى،

بولسا ەگەر سالامات.

---

الماس تاس توپىراقتا جاتسا دا الماس

الماس تاس توپىراقتا

جاتسا دا الماس،

كورگەن جان كەرەكسىز دەپ

الماي قالماس.

اسپاننان توپىراق، توزاڭ

جاۋسا-داعى،

قىزىعىپ، ەشكىم وعان

نازار سالماس.

قان توگىلىپ، شابىلىپ،

ۇرىككەن شاق،

ءبىرتالاي جىل بولدى عوي

ەستەن قالماس.

ءناسىلسىز تۋعان بالا

ايداساڭ دا،

ون كىسى باسىن قوسقان

جەرگە بارماس.

ساياقتاپ، وقىماستان

نادان قالىپ،

بىلگەننىڭ اقىماقتىقپەن

ءتىلىن الماس.

---

باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– بەرەكەسىز ادامنان،

اتا-اناسى ناداننان،

ۇركىپ، قاشىپ كەلەمىن.

– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– ماقتانىپ كوڭىلىن وسىرگەن،

بىلگىشپىن دەپ ەسىرگەن،

ەسىرىك ۇلدان كەلەمىن.

– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– سۇيەكتەن ءسوزىن وتكىزگەن،

ميىنا شاتاق ەككىزگەن،

كەساپات قىزدان كەلەمىن.

– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– اتا-اناعا جاقپاعان،

وتىرىك، بالە جاتتاعان،

كەلىننەن قاشىپ كەلەمىن.

– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– ورازا، ناماز وقىماس،

اللاھتىڭ اتىن توقىماس،

بەينامازدان كەلەمىن.

– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– ەرىنە ءتىلىن تيگىزگەن،

توزاققا ءوزىن كۇيگىزگەن،

بەياپار جاننان كەلەمىن.

– باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟

– سىيلاماعان كورشىسىن،

ۇرىسپەن العان ەنشىسىن،

سۇمداردان قاشىپ كەلەمىن.

---

باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– اتا-اناسىن سىيلاعان،

ۇيىمشىلدىق ويلاعان،

تاتۋ جانعا بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– وسىرگەن جاقسى بالاسىن،

سىيلاعان اتا-اناسىن،

كورگەندى ۇلعا بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– بال-بۇل جانعان كورىكتى،

ۇل مەن قىزى سەرىكتى،

بەرەكەلى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– ەش ادامدى كۇندەمەس،

وسەك وتىن ۇرلەمەس،

ادەپتى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– ۇلى، قىزى ەسەيگەن،

اۋىزبىرلىك كۇشەيگەن،

كەلىندى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– شاريعات ءسوزىن تىڭداعان،

و دۇنيەنى ويلاعان،

اللاھتى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– سىيلاي بىلگەن موللانى،

ءدىننىڭ جولى – قورعانى،

ءبىسمىللالى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

ۇيىندە تۇرعان قۇرانى،

راسۋل اللاھ – ۇرانى،

ءتارتىپتى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– كورشىمەن بولعان بىرلىگى،

تاعات، عيبادات – تىرلىگى،

ۇيىمشىل ەلگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– تاراۋىق ناماز وقىعان،

كوڭىلىنە ايات توقىعان،

نيەتتى ەلگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– سارەسى، ساحار ىشەتىن،

حاق جولىنا تۇسەتىن،

سارەسى ىشۋگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– بالبىراعان بەسىكتە،

قايىرى بار ەسىكتە،

بالالى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– كەلىن مەن قىزى يبالى،

اتا-اناسى سىيلالى،

سونداي ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– تۋىسىمەن تاتۋلى،

جامان ءسوز جوق شاتۋلى

ىنتىماقتى ۇيگە بارامىن.

– باقىت، قايدا باراسىڭ؟

– سوعىسقا قۇمار ويى جوق،

ۇلان اسىر تويى كوپ،

بەيبىت ەلگە بارامىن!

---

ات جاقسى ارعىماقتاي شابىس بولسا

ات جاقسى، ارعىماقتاي شابىس بولسا،

جات جاقسى اعايىننان، تانىس بولسا.

دوسىڭنان دۇشپانىڭ كوپ،

تابالايدى،

اياعىڭ ءبىر نارسەدەن شالىس بولسا.

ولگەن سوڭ، ارىستاننان

تىشقان ارتىق،

اقىماق اعايىننان دۇشپان ارتىق.

جولداسىڭ جانىڭداعى بولسا جامان،

كەتەدى ءبىر كۇندەردە سەنى ساتىپ.

اعايىن جانىڭداعى جامان بولسا،

جالعاندا يە المايسىڭ، اقىل ايتىپ.

بىرەۋگە مال مەن باستى بىردەي بەرسە،

سويلەيدى ءار ۋاقىتتا اسىپ-ساسىپ.

دۇنيە وپاسى جوق، قاراپ تۇرسام،

ايتامىن بۇل ولەڭدى نەسىن تاۋسىپ؟

اعايىن جانىڭداعى جامان بولسا،

ايتامىن بىلگەنىمشە قاسىپ-قاسىپ.

قاڭعىرىپ، كەدەي بايعۇس

قايدا ولمەيدى،

قوڭ بىتپەي، بوربايىڭدا

ات جەلمەيدى.

قۇدايدان ەر جىگىتتەر نە تىلەسە،

قۇدايىم ەر جىگىتكە نە بەرمەيدى؟

جارىتىپ قايبىرەۋدى قويسا-داعى،

قوزىداي جەتىم قالعان تەلمەڭدەيدى.

بىرەۋگە مال مەن باستى تەڭدەي بەرسە،

ەشكىمدى تاقىمىنا تەڭگەرمەيدى.

جىگىتتىڭ باعى تايىپ، داۋلەت كەتسە،

جانىنا جاقىن تارتىپ، كەل دەمەيدى.

قۇدايىم شىن تىلەسە، ەر جىگىتتەر

قانشا كۇن اش جۇرسە دە شولدەمەيدى.

---

 جاقسىنى جاماندايمىز سىرت­تان بەكەر

جاقسىنى جاماندايمىز

سىرتتان بەكەر،

جاقسى ولسە، بەرەكەسى

جۇرتتىڭ كەتەر.

اقىماق اسىل نارقىن قايدان ءبىلسىن،

كوپ بولسا قادىرى جوق الۋا، شەكەر؟!

جاقسىنىڭ پايداسى بار

جەگەنمەنەن،

پالەنشە ادام تۇگەنشە دەگەنمەنەن.

اقىماقپەن اۋىلداس بوپ،

بىرگە قونساڭ،

ءىشىڭدى تولتىرادى شەمەنمەنەن.

جاقسىعا جامان ادام بولار كۇندەس،

قادىرىن شىن اسىلدىڭ جامان بىلمەس.

جاماننىڭ جانجالى كوپ اۋىلداسقا،

كوڭىلىڭدى ءبىر كوتەرىپ، ويناپ-كۇلمەس.

جاقسىنىڭ پايداسى بار

قىسىلعاندا،

جاماننىڭ بويى جەتپەس ۇسىنعاندا.

وبىرعا ءىستىڭ ارتىن جىبەرمەڭىز،

بولادى ىنساپ دەگەن مۇسىلماندا.

جاقسىنىڭ جاقسى بىلەر سالتاناتىن،

عالىمنىڭ اركىم تانىر

جازعان حاتىن.

داۋلاسسا ەكى كىسى جەكە، دارا،

قىل كوپىرى قيامەتتىڭ تۇرار دايار.

تابانىڭ تايىپ كەتىپ سول كوپىردەن،

بولماڭىز پايعامبارعا ءدۇزى قارا.

قۇدايىم سۇراق سۇرار كەدەي، بايدان،

يماندى ورىن الار جاقسى جايدان.

عىلىمعا پاتشا بولىپ قولىڭ جەتسە،

سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر قۇدايدان.

جىگىت­تەر، تاكاپپارلىق ويلاماڭدار،

عازازىل مالعۇن بولعان وسىندايدان.

جاقسى قاتىن تۋرالى

جاقسى قاتىن بەلگىسى – كۇتەر بايىن،

سۋىن جىلىتىپ، قايناتار ەرتە ءشايىن.

بالەنشە، قاتىن، قايدا، اپ كەل دەسە،

قىلادى ەكى ايتقىزباي، ءبارىن دايىن.

ەسىكتە ەر سىيلاعان وتىرمايدى،

ۇجماقتا اللا قىلار، ولسە جايىن.

بولادى قارتايسا دا قىزدان ارتىق،

جۇلدىزى جوعارى بولار كۇن-كۇن سايىن.

ايىبىن جاقسى قاتىن بىلگىزبەيدى،

ۇستىنە كىرلىك كيىم كيگىزبەيدى.

ەڭبەكپەن تاپقانىڭدى بيپازداي عىپ،

ەرىنىڭ باي-جارلىسىن بىلگىزبەيدى.

جاقسى قاتىن اۋزىنان شىقپاس جامان،

جاقسى قاتىن بولادى مۇنداي ادام.

وتىن-سۋىن دايارلاۋ بىلاي قويىپ،

مالعا قاراي جۇگىرەر كەشكە تامان.

بۇنداي بولسا قاتىنىڭ، ارمانىڭ جوق،

ەسىكتەگى قۇلىڭداي قارا تابان.

جاقسى ۇرعاشى بايىمەن ويناپ تۇرار

ارۋاق پەن قۇدايدى ويلاپ تۇرار.

پەرىشتەلەر اسپاندا قوشەمەت قىپ،

ءىشى كۇيىپ، شايتاندار زارلاپ تۇرار.

جاقسى ۇرعاشى بايى ۇرسا، ءۇنى شىقپاس،

تال موينىنان ءبىر مىسقال  ءمىنى شىقپاس.

اقىلى جوق قاتىنعا اقىل ايتساڭ،

توقسان توعىز ءسوزىڭنىڭ ءبىرىن ۇقپاس.

الادى جاقسى قاتىن ءتىلىڭىزدى،

تاتۋ قىلار اعايىن، ءىنىڭىزدى.

نەشە قابات ۇيىڭە دۇشپان كەلسە،

شىعارمايدى بويىڭنان ءمىنىڭىزدى.

ول ءوزى جۇماقتاعى حور قىزىنداي،

ماشاروپپەن وتكىزگەن كۇنىڭىزدى.

جاقسى قاتىن جۇماقتىڭ اشقىشىنداي،

كىسى كەتپەس ۇيىڭنەن اس پەن تۇزداي.

جامان بولسا قاتىنىڭ، قۇرىپ قالسىن،

زاھار قوسقان تاماقتىڭ اششىسىنداي.

---

جىگىت بول، جىگىت بولساڭ، تال جىبەكتەي

جىگىت بول، جىگىت بولساڭ،

تال جىبەكتەي،

جاراماس قاتتى بولۋ تىكەنەكتەي.

ءبىلىمىڭ ۇشان-تەڭىز بولسا-داعى،

پايدا جوق ءوز حالقىڭا قىزمەت ەتپەي.

كۇنىندە كەزەندىنىڭ كەزدەسىپ قال،

بايگىگە ۇلى ءدۇبىر وتكەن كوكتەي.

مىسالى، قارەكەتىڭ سول سەكىلدى،

المايسىڭ ەگىن ورىپ، تۇقىم سەپپەي.

قايبىرەۋ التىن باسىن

قور قىلىپ ءجۇر،

قايبىرەۋ زارىعىپ ءجۇر، قولى جەتپەي.

جاماننىڭ قولى تيسە ءبىر مانساپقا،

شوشاڭدار جالعىز ءوزى

ەشكىمدى ەرتپەي.

---

 ەر بالالاردىڭ ەسەيۋىنە

جاراتتى ءبىزدى قۇداي ادام قىلىپ،

تۋعاندا تۇك بىلمەيتىن نادان قىلىپ.

التى ايدا ەڭبەكتەۋگە شاما كەلىپ،

تالپىندىق جىل تولعاندا

قاز-قاز تۇرىپ.

قاز تۇرىپ، اياق باستىق اپىل-تاپىل،

ول شاقتا جوق ەكەن-اۋ ەس پەن اقىل.

انادان ەمشەك ەمىپ، ءتۇسىن تانىپ،

بايقادىق مۇنان باسقا كىمدى جاقىن؟

ءتىل شىقتى ەكى جاسقا كەلگەن كەزدە،

قوسا الماي، ءسوزدى ايتتىق

باسقا-باسقا،

ءبىر اياق، ءبىر توستاعان قولعا الىپ،

تالاستىق ۇلكەندەرمەن ىشەر اسقا.

ءتورت-بەستە تالاپ قىلدىق

اسىق جيناپ،

جۇگىردىك جالاڭ اياق جاندى قيناپ.

شەكىسىپ، كورىنگەنمەن تاس اتىسىپ،

رەتكە كىرە المادىق كىسى سىيلاپ.

قىز بالالاردىڭ ەسەيۋىنە

ءبىر جاستا بالا بولىپ تالپىنعانىڭ،

قالقيىپ ەكى جاستا قاز تۇرعانىڭ.

كەلگەن سون ونان اسىپ، ءۇش جاسىڭا،

دالادا بەلدەۋ ۇستاپ، شارق ۇرعانىڭ.

قىز بولدىڭ ءتورت جاسىڭدا

تۇلىمشاقتى،

تاقتىردىڭ تۇلىمىڭا

تاس مونشاقتى.

كەلگەن سوڭ ونان اسىپ، بەس جاسىڭا،

وينادىڭ بالا قىلىپ قۋىرشاقتى.

كەلگەن سوڭ التى جاسقا

ۇرشىق الدىڭ،

جىبەكتەن جەتى جاستا بۇل شىعاردىڭ.

كەلگەن سوڭ ونان اسىپ، سەگىز جاسقا،

شەشەڭنىڭ تويعا اپار دەپ،

تىنىشىن الدىڭ.

بۇرالىپ، توعىز جاستا تويعا باردىڭ،

قولىڭا ون جاسىڭدا ويماق الدىڭ.

كەلگەن سوڭ ونان اسىپ،

ون ءبىر، ون ەكىگە،

ءبىر قۋلىق شەشەڭ بىلمەس

ويلاپ الدىڭ.

بولدىڭ عوي ون ءۇش پەن ون تورتىڭدە

ءمانىستى قىز،

جىگىتپەن ون بەسىڭدە تانىستىڭىز.

كەلگەن سوڭ ونان اسىپ، ون التىعا،

قوسىلىپ، جۇبايلاسىپ،

تابىستىڭىز.

---

جىگىتتەر تۋرالى

بولماسقا جاقسى جىگىت تىرىسپايدى،

سۇيكىمسىز بىرەۋلەرمەن ۇرىسپايدى.

ءبىر باسى قايدا جۇرسە ابىرويلى،

اركىم-اق ونىڭ ءسوزىن دۇرىستايدى.

قاس قىلار جامان جىگىت جاقىنىنا،

ءبىر توقتاۋ كەلتىرە الماي عاپىلىنا.

ءىش تارتىپ، ەل-اعايىن اقىل ايتسا،

كونبەيدى اعايىننىڭ اقىلىنا.

وتىرعان قاسىنداعى كورشىلەسپەن

ۇرسادى كىرەسىڭ دەپ قاتىنىنا.

كەي جىگىت وراق ورار اۋزىمەنەن،

شىعىسىپ جۇرە المايدى

باۋىرىمەن.

ءبىر اياق استان قۇر قالعان كۇنى،

بولادى جاتىپ اراز اۋىلىمەن.

مىنەزى قاي جىگىت­تىڭ جىن قاققانداي،

اقىلى قاپ-قاراڭعى كۇن باتقانداي.

وزدەرى ۇلكەن جاندى سىيلامايدى،

بەتىڭنەن الا تۇسەر، يت قاپقانداي.

ۇرىسىپ اعامەن دە، جەڭگەمەن دە،

قىلادى ءۇيدىڭ ءىشىن جاۋ شاپقانداي.

شەشەسى سول جىگىتتى تاپقان كەزدە،

بولدى عوي ءبىر دانىشپان

ۇل تاپقانداي.

بولادى كەي جىگىتتىڭ شىعىمى جوق،

بىرەۋمەن شىعىساتىن پيعىلى جوق.

وزىنەن ۇلكەن جاندى سىيلامايدى،

ءوزىنىڭ قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق.

---

اينالايىن، شىراعىم

اينالايىن، شىراعىم،

ماڭدايعا بىتكەن قىرانىم،

كولگە بىتكەن قۇراعىم،

قارا جەر بولدى تۇراعىڭ.

ماڭدايعا بىتكەن جۇلدىزىم،

يىسكەمەي كەتكەن جالبىزىم،

ويناماي كەتتى-اۋ بالدىزىڭ.

ارماندا كەتتىڭ، جالعىزىم،

اجالعا ءوزىڭدى الدىردىم،

مەنى تىرىدەي كورگە سالدىردىڭ،

ازاپتىڭ ۋىنا قاندىردىڭ،

وڭ جاقتا مەنى قالدىردىڭ،

جۇرەگىمدى تالدىردىڭ،

تاتىرماي ءدامىن بالدىردىڭ.

---

جاقسى ادام جايىندا

جاقسىنىڭ جاننان ارتىق دارەجەسى،

جاماننىڭ كوڭلى – كوكتە،

جەردە – باسى.

اراسى جاقسى، جامان

جەر مەن كوكتەي،

وسىلاي پارىق بولعان ەكى اراسى.

جاقسىنىڭ شاراپاتى –

جانعان شامداي،

قىلادى قىسىلعاندا اتقان تاڭداي.

ولىمگە اقتىق دەمى جەتكەنىنشە،

وتەدى قارا باسى ەستەن تانباي.

جاقسى ادام پارەڭىزگە قارامايدى،

بۇل پارە شاريعاتقا جارامايدى.

تەڭ قىلىپ، عادىلەتپەن ۇستاپ تۇرسا،

ەلىنە دۇشپان بەتتەپ، بارا المايدى.

اشۋىن اقىل جەڭەر، شىقپاس سىرتقا،

جاعادى ءاربىر ءىسى ءتامام جۇرتقا.

ايىبىن اعايىننىڭ بىلدىرمەيدى،

وسىنداي ەلگە بولار جاقسى تۇتقا.

بولمايدى جاقسىلاردىڭ ءبارى تەگىس،

ىشىندە بىرەۋ بولار پارە جەگىش.

پالەنشە-تۇگەنشەدەي

شىعىن جيعىش،

قاسىندا بىرەۋ بولار الىپ، بەرگىش.

ەل كوڭىلىن كىم اشار؟

ەل كوڭىلىن كىم اشار؟

ادىلەتتى حان اشار،

اققان سۋ مەنەن كەڭ قونىس،

تۇرلەنگەن جاسىل ءشوپ اشار،

اتا-تەكتەن سويلەنگەن،

شەجىرەلى ءسوز اشار.

جىگىت كوڭىلىن كىم اشار؟

باسقا قونعان باق اشار،

الما مويىن، قيعاش قاس،

جارقىلداپ كۇلگەن جار اشار،

قىزىل گۇلدەي جايناعان،

سەكىرىپ ۇيدە ويناعان،

ءتىلى ءتاتتى بالا اشار،

يت جۇگىرتىپ، قۇس سالسا،

جورعا مەنەن جۇيرىكتى

جەتەكتەپ مىنسە، سول اشار.

ۇل كوڭىلىن كىم اشار؟

قولىنداعى ەركەسى،

ارتىنداعى تىرەگى،

پيدا قىلعان ءبىر جانىن،

اتا مەنەن انا اشار.

اۋرۋدىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟

حال سۇراعان تەڭ اشار.

اتتىڭ كوڭىلىن كىم اشار؟

جال قۇيرىعىن تاراعان،

كۇنىنە جەتى قاراعان،

قادىرىن بىلگەن ەر اشار.

جاقسىلىق پەن جاماندىق،

تاعدىردان ءبارى بولعان سوڭ،

سابىرلىق قىلعان جاراسار.

جاقسى قىز، جاقسى ايەل...

جاقسى قىز، جاقسى ايەل  –

ءبىر گاۋھار تاس،

ءوزىنىڭ مەزگىلىنە كەلگەن سوڭ جاس،

ءجاننات­تىڭ ءپىسىپ تۇرعان

الماسىنداي،

قول جەتسە، قانداي كىسى ءلاززات الماس.

شەكەدە كامشات بورىك، كيگەن اسىل،

شىلدىرلاپ التىن شولپى، يىقتا شاش.

كورسەڭىز، توتى قۇستاي مۇشەلەرى،

بوزبالا ازىلدەسكەن بولماي ما ماس؟

ءسوزىڭدى جاقسى ايەلىڭ ەكى قىلماس،

قاباعىن شىتسا ەرى، كوڭلى سىنباس.

اۋزىنا «سەن، مەن» دەگەن

ءسوز كىرمەيدى،

«ءسىز، ءبىز» دەپ سىيلاسادى

قۇربى-قۇرداس.

جاقسىنىڭ قىلعان ءىسى ءبارى جاقسى،

كيىمىن كەڭ كيەدى، قىلماي تاپشى.

ءسوز قىلار اندا-ساندا ورنىمەنەن،

جىگىتتەر، وسى ايەلدىڭ ءمىنىن تاپشى؟

جاقسىلار، بۇل ايەلدە

ءمىن بولمايدى،

ورىنسىز ءسوز سويلەۋگە ءتىل بولمايدى.

بالاداي سىلاپ-سيپاپ، ەركەلەتىپ،

ەرىنىڭ جاعا-جەڭى كىر بولمايدى.

ايەلدە ەرىن كۇتكەن كۇنا بولماس،

ۇجماقتان قىلادى اللا

بۇعان جايدى.

ەرىنە جاقسى ايەل قاس قىلمايدى،

كۇتكەن سوڭ، ەردىڭ كوڭلى تاسقىندايدى.

كوتەرىپ، ءوزىن-ءوزى تاربيەلەپ،

توسەگىن باسقا ادامعا باستىرمايدى.

ويانىپ، جاتسا-تۇرسا، ءتاۋبا قىلىپ،

ءناپسىنىڭ ىقىلاسىن اشتىرمايدى. 

نە قىمبات؟

تۋىپ، وسكەن ەلىڭ قىمبات،

كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات،

الپەشتەگەن اناڭ قىمبات،

ەركەلەگەن بالا قىمبات،

مەيىرىمدى اكەڭ قىمبات،

جاقسى دوس، جارىڭ قىمبات،

بارىنەن دە ۇيات پەن ارىڭ قىمبات!

---

نە قيىن؟

ارادان شىققان جاۋ قيىن،

تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن،

شىمشىمالى ءسوز قيىن،

جازىلماسا، دەرت قيىن،

ىسكە اسپاسا، سەرت قيىن،

اقىلىنان اداسىپ،

وزەنگە تۇسكەن ەر قيىن،

قايتارىلماي قالسا،

جاۋعا كەتكەن جەر قيىن!

نە ورتاق؟

ۇلى تاۋ مەن قار ورتاق،

جالعىز تۋعان بالاعا

اكە مەن شەشە ورتاق،

اۋە مەنەن بۇلت ورتاق،

اي مەنەن كۇن ورتاق،

باقا مەنەن كول ورتاق،

وتكەل مەنەن جول ورتاق،

تەڭىز بەنەن سۋ ورتاق،

ءتۇتىن مەنەن بۋ ورتاق،

ويناپ جۇرگەن بالاعا،

نەشە ءتۇرلى بالە ورتاق،

بوساعا مەنەن كۇڭ ورتاق،

ءراسۇل مەن نۇر ورتاق،

اسپان مەنەن جەر ورتاق،

وتىرىك پەن شىن ورتاق،

جاقسىلىق پەن جامانشىلىق

ادامدارعا بۇل دا ورتاق!

---

نە جامان؟

بىرىنشىدەن نە جامان؟

قۇر بەكەرگە دولدانىپ،

اشۋلانشاق بولسا، سول جامان.

ەكىنشىدەن نە جامان؟

كورىنگەنگە جالپاڭداپ،

جاعىمپاز بولسا، سول جامان.

ۇشىنشىدەن نە جامان؟

اعايىندى وسەكتەپ،

سۇيرەڭدەپ جۇرسە، سول جامان.

تورتىنشىدەن نە جامان؟

جاۋعا بەرمە سىرىڭدى،

بەرىپ قويسا، سول جامان.

بەسىنشىدەن نە جامان؟

ەل ءۇمىتىن اقتاماي،

تياناقسىز بولسا، سول جامان.

التىنشىدان نە جامان؟

ەر اتاعىن ەل ساقتايدى،

ەلى سىيلاماسا، سول جامان.

---

 نە جەتىم؟

ءبۇل دۇنيەدە نە جەتىم؟

ساناي بەرسەڭ، كوپ جەتىم.

ۇيرەك، قازى بولماسا،

ايدىن شالقار كول جەتىم.

ەلى قاپتاپ قونباسا،

بەتەگەلى بەل جەتىم.

ۇلىعى ءادىل بولماسا،

بولادى بايتاق ەل جەتىم.

ءوز اقىلى بولماسا،

ايتقان تىلگە كونبەسە،

ۇقپاسقا ايتقان ءسوز جەتىم.

زامانداسى بولماسا،

جاستىڭ قالسا ىشىندە،

كاريا بولار سول جەتىم.

جامان بولسا العانىڭ،

قاتارىڭنان قالعانىڭ،

الىپ تۇرسا بەتىڭنەن،

ءومىرى بولار ەر جەتىم.

كورگەنى بار قىپشا بەل،

جامانعا بارعان – سول جەتىم.

نەشە جۇپ بار؟

ءبىرىنشى – ءبىر قۇداي مەن ءدىن جۇپتى.

ەكىنشى – تۋعان اي مەن كۇن جۇپتى.

ءۇشىنشى – ەرلى-زايىپتى ادام جۇپتى.

ءتورتىنشى – قارا كۇڭ مەن قۇل جۇپتى.

بەسىنشى – ارتقان جۇك پەن نار جۇپتى.

التىنشى – جاققان وت پەن اس جۇپتى.

جەتىنشى – جاڭبىر مەن سەل جۇپتى.

سەگىزىنشى – اسپان مەن جەر جۇپتى.

توعىزىنشى – تاڭ مەن ءتۇن جۇپتى.

ونىنشى – ديۋ مەن جىن جۇپتى.

ون ءبىرىنشى – جاقسى مەن جامان جۇپتى.

ون ەكىنشى – توبە مەن وي جۇپتى.

ون ءۇشىنشى – قاسقىر مەن قوي جۇپتى.

ون ءتورتىنشى – ءولى مەن ءتىرى جۇپتى.

ون بەسىنشى – باقا مەن كول جۇپتى.

ون التىنشى – الىس پەن جاقىن جۇپتى.

ون جەتىنشى – جىراۋ مەن اقىن جۇپتى.

ون سەگىزىنشى – ەرلەر مەن ەل جۇپتى.

---

كىم ايتار؟

كۇڭىرەنىپ وتكەن كۇندەردى،

تۇنەرىپ وتكەن تۇندەردى

تۇنەك ەمەس دەپ كىم ايتار؟

سىي قىلماساڭ حالقىڭا،

كەلە الماساڭ قالپىڭا،

تۇسە الماساڭ سالتىڭا،

جۇرە بەرسەڭ سالپىلداپ،

ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەكەن

دەگەندى ساعان كىم ايتار؟

جەلمايامەن جورتپاساڭ،

جامپوز جۇگىن ارتپاساڭ،

ادىرناداي شيرىعىپ،

سەرپىلە ءبىر تارتپاساڭ،

ەلدىڭ دە سىيى تۇزەلمەس،

ەردىڭ دە سىرى تۇزەلمەس.

كوش، كوش ەلىم، كوش ەلىم،

كوشە دە ءجۇرىپ تۇزەلدىم،

كوشە دە ءجۇرىپ كۇزەلدىم.

كوشۋدە تۋعان نارەستە،

قالدى عوي ەستە ءار ناستە.

سالماعىن ەلدىڭ كوتەرىپ،

دەمىكپەي العا كەتەر نىق،

شيرىعىپ بەلگە جەتەر نىق.

---

 بىلەرسىڭ

اتا-انانىڭ قادىرىن

بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

اعايىننىڭ قادىرىن

جالالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

بالالىقتىڭ قادىرىن

سانالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

اسىل مەنەن جاسىقتى

باعالى بولعاندا بىلەرسىڭ.

بوستاندىقتىڭ قادىرىن

جابىلعاندا بىلەرسىڭ.

قالتاڭداعى اقشاڭدى

قاعىلعاندا بىلەرسىڭ.

دەنساۋلىقتىڭ قادىرىن

اۋىرعاندا بىلەرسىڭ.

اق بەتىڭنىڭ قادىرىن

قان كەتكەندە بىلەرسىڭ.

اق بىلەكتىڭ قادىرىن

ءال كەتكەندە بىلەرسىڭ.

جيىرما بەستىڭ قادىرىن

جاس كەتكەندە بىلەرسىڭ.

قارا كوزدىڭ قادىرىن

نۇر كەتكەندە بىلەرسىڭ.

تاتۋلىقتىڭ قادىرىن

دوس كەتكەندە بىلەرسىڭ.

جاقسى ايەلدىڭ قادىرىن

ولگەنىندە بىلەرسىڭ.

جاقسى تۋىس قادىرىن

كومگەنىندە بىلەرسىڭ.

اياق-قولدىڭ قادىرىن

اقساعاندا بىلەرسىڭ.

وتىز ءتىستىڭ قادىرىن

قاقساعاندا بىلەرسىڭ.

قىزىل ءتىلدىڭ قادىرىن

توقتاعاندا بىلەرسىڭ.

بىلگەنىڭدى سويلەپ قال،

بىلگەندەردەن عيبرات ال!

ازعىرعان ارام تىلگە ەرمە

ازعىرعان ارام تىلگە ەرمە،

ادامنىڭ بىردەي ءبارى دەپ.

مومىندارعا كۇش ەتپە،

جەتەدى وعان ءالىم دەپ.

ويلانباي بۇرىن ءىس ەتپە،

ءوزىم بىلەم ءبارىن دەپ.

شاشپا بەكەر مالىڭدى،

تاۋسىلسا، ءوزىم تابام دەپ...

جامان بولسا

اتىڭ جامان بولسا،

جولدا قالارسىڭ.

جولداسىڭ جامان بولسا،

جاۋدا قالارسىڭ.

قارتايعاندا ادىلەتسىز بولساڭ،

توزاققا بارارسىڭ،

ال، ادىلەتتى بولساڭ،

جۇماقتان ورىن الارسىڭ.

كىم جاقىن؟

تاتۋ بولسا، اعايىن جاقىن،

اقىلشى بولسا، اپايىڭ جاقىن.

باۋىرمال بولسا، ءىنىڭ جاقىن،

يباداتتى بولسا، كەلىن جاقىن.

الدىڭا تارتقان پىسكەن اس،

ارتىڭنان ەرگەن قارىنداس.

سۇيەۋشى بولسا، ناعاشىڭ جاقىن.

ءوز ۇرپاعىڭ – نەمەرەڭ جاقىن،

ءسۇت ءيىستى شوبەرەڭ جاقىن.

جان سەرىگىڭ – جولداسىڭ جاقىن.

---

كيىك قايدا وينايدى

كيىك قايدا وينايدى،

تاۋدا تارعىن بولماسا؟!

بالىق قايدا وينايدى،

بالدىرلى سۋ بولماسا؟!

بۇلعىن قايدا وينايدى،

بۋالدىر ساز بولماسا؟!

جەر ويپاڭى بىلىنبەس،

ەبىن تاۋىپ ءۇي تىكسە.

ەل ويپاڭى بىلىنبەس،

ەلىنە ساي ۇل كەلسە.

شاپاعاتى جاناتىن

جاعالاي بيىك نۋ كەلسە...

الاردا اجال ادامدى...

 

الاردا اجال ادامدى جاڭىلدىرار،

ءومىردى قۋ اجالعا باعىندىرار.

ومىردەن اجال ۇستەم بولار سوندا،

ادامدى ەلپەكتەتىپ تابىندىرار.

ءبىراز كۇن دۇنيەگە قىزىقتىرىپ،

ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ،

مالىندىرار.

قۇرمەتتەپ دۇنيە، شىركىن،

اينالدىرىپ،

موينىڭا گاۋھار، لاعىل

تاعىندىرار.

كوتەرىپ كوڭىلىندى، كوتەرمەلەپ،

ءار نەگە سوقتىقتىرىپ، قاعىندىرار.

كەي جاننىڭ مارتەبەسىن بيىك ەتىپ،

استىنا تاق، باسىنا ءتاج

سالىندىرار.

دۇنيەگە قولى جەتىپ تۇرعاننان سوڭ،

وسىعان ءماز بولادى جاعىمدىلار.

ءوزى بيىك بولعان سوڭ، كىمگە ءزارۋ؟!

تۇك بىلمەيتىن بوپ شىعار

ۇعىمدىلار.

بارىنەن دە سول ارتىق، سەرتتە تۇرسا،

اق پەيىل، سوزگە بەرىك تۇلىمدىلار.

بولادى كىمگە تەرىس، ويلاساڭىز،

حالىققا كايىرىمدى،

جۇعىمدىلار؟!

ادامنان الادى دا، بەرەدى دە،

قايىرلى، كولى اشىق

شىعىمدىلار.

ويلايدى ابىرويىن الدىمەنەن،

اقىلدى تومەن ەتپەي، تۇلىمدىلار.

سۇيكىمدى حالايىققا كورىنەدى

بوتاسى، قوزىسى بار، قۇلىندىلار.

قاشان بولسا، حالىققا سۇيكىمى بار،

اق ءسوزدى، ءلاززاتتى شىرىندىلار.

ادامنىڭ ادال ءىسىن ارام ەتەر،

ۇيالماس، اردان كەتكەن زۇلىمدىلار.

كەي ادام كوزگە بىلاي،

سىرتقا بىلاي،

جوق ەمەس ءىش اقتارار جىرىندىلار.

«ادام الاسى – ىشىندە،

مال الاسى – سىرتىندا»،

دەپ ايتادى كونەكوز بۇرىنعىلار.

ادامدى الداپ ءجۇرىپ،

دۇنيە، شىركىن،

ءبىر كۇنى قارا جەرگە الىندىرار.

اسپاندى قولمەن تىرەپ تۇرساڭداعى،

تۇبىندە، بۇل دۇنيە وپىندىرار.

پاتشا بول، مەيلىڭ، باي بول،

مەيلىڭ، مىقتى،

قۇتىلماس بۇل اجالدان قارۋلىلار.

پىسىقتىق، ەپتىلىكتەن

جان قالمايدى،

قۇتىلماس كۇشكە سەنگەن

قارىمدىلار.

كەي ادام كەيبىرەۋدى كوتەرمەلەر،

دەپ ايتار، بىلىمدىلەر،

شالىمدىلار.

ول ماقتاۋى، ويلاساڭ، وعان زيان،

سورلىنى قۇر ماقتاۋعا سالىندىرار.

ءبىر كۇنى سول ماقتاۋى جەتەر تۇپكە،

ۇرىنىپ، كورىنگەنگە جانىن قيار.

ادامدى الداپ ءجۇرىپ، ارباپ ءجۇرىپ،

اقىرى، توپىراق كورپە

جامىلدىرار.

ءۇي ءىشى، مالى، مۇلكى ارت­تا قالىپ،

ويلانتىپ، سونىڭ ءبارىن

ساعىندىرار.

قايتەسىز، امال نەشىك،

ايلاڭ بار ما،

كورىڭدى قارا تۇنەك تارىلدىرار؟!

ءۇي ءىشىڭ ەگىز بولسىن،

تۋىس بولسىن،

ولگەن سوڭ باعاڭ بولماس،

كورگە تىعار.

مال بولسىن، ادام بولسىن،

جاندىك بولسىن،

ولىمگە تەگى بولماس ەشكىم قۇمار.

جاندىنىڭ اجال، شىركىن،

بارىنە قاس،

قۇتىلىپ، قالار بولسا،

اركىم بۇعار.

قورقىت تا جەلمايامەن

قۇتىلماعان

تىڭداعان، اقىلى بار

بۇل ءسوزدى ۇعار.

باسىنان جانى باردىڭ ءبارى كونگەن،

اجالدىڭ ايبارىنا كىمدەر شىدار؟!

اجالدان قۇتىلاتىن ادام بار ما،

الىسىپ، ارپالىسىپ، ءبارىن جىعار؟!

نەسىن سوزىپ ايتايىن وسى ءسوزدى،

قايران، حالقىم، جالعان

ءسوز ەمەس شىعار؟!

ءادىل تورەگە تالاپ قويۋ...

مىنە، مىنە، ەندى كەلدىڭ جونىڭە،

شىقتىڭ بايتاق

شىڭ-بەلەستى ورىڭە،

سارى التىندى ەر-تۇرمان،

ساپقا تۇرسام جارقىراپ،

سۇلىك قارا ارعىماق

اسپان تىرەپ، ارقىراپ،

شىڭعىس قاعان باس قويسا –

اق نايزام جاۋدى تىرەگەن،

قانىشەرىن ىنىندە

قورىلداتىپ ىرەگەم.

مارال وتتى ارشا تاۋ

اتا قونىس بولعان-دى،

باقىت-ىرىس باسىما

اق قۇس بولىپ قونعان-دى.

تاراق تاڭبا تولىقسىپ،

ەر بابامدى تۇرلەنتىپ،

جاھان كەشكەن شىڭعىس حان

كەلەشەكتى شولعان-دى.

سۋارىلعان كوك تەمىر

قۇرىشقا قالاي اينالدى،

جالايىردان سەرپىن اپ،

باقتيارلاپ سايلاندى!

ءامىرشى بولساڭ – ءادىل بول،

ءالى دە تالاي ايتارمىن،

تاراق تاڭبامدى جۇرتىما،

قايتارعىن تورەم،

قايتارعىن!

حالىقپىز  – ءبىز، قيىنبىز

حالىقپىز – بىز، قيىنبىز،

جەكە-جەكە جەتەتىن،

ىزعا تاستاپ كەتەتىن

جان بايلىعىن، سىيىن – ءبىز.

ارتىق ايتسام، كۇلمەڭىز،

قۇنتسىز شىققان كەمەمىز

اداساتىن ءجيى ءبىز.

ۇيدەن-ۇيگە جەتەتىن،

دەمدە تارقاپ كەتەتىن،

ۇيىرىلگەن قۇيىنبىز.

وتكەل تاپقىش توتەدەن،

داۋرىعاتىن وتە كەڭ،

رۋ جيعان جيىنبىز.

شىمبايىندا ەرى تار،

ارقالى بوپ كورىنەر،

وزا المايتىن ميتىڭبىز.

تەكتىك پەنەن تەكسىزدىك،

ەپتىك پەنەن ەپسىزدىك

تەڭ تۇسەتىن ءۇيىڭ – ءبىز.

قىلىپ العان قاناعات،

ەسكىرگەنشە جاڭا زات،

اقىل-ەستى بۇيىمبىز.

جانات قيال جالداعان،

مۇزداپ ءولىپ قالماعان،

تالايى – تاس ءتۇيىنبىز.

قاسيەت قىپ جاندىققا،

قانىقتىرا الدىق پا

ءدىن-مۇسىلمان ءيىپ ءبىز؟

تۋسىراپ ءبىر تويعانعا،

شەتتەدىك نۋ ويدان دا،

جاعاسى كىر كيىمبىز.

شەكسىزدىك بوپ كورىنگەن،

بىزدەن وتپەس ەرىنگەن،

ەمەس ەدىك بۇرىن ءبىز.

جاسىل ەدىك-اۋ مانارلى،

اسىل ەدىك-اۋ جانارلى

بۇگىنگىدەن بۇرىن ءبىز.

جەتە بولىپ جەتەتىن،

پارىق بولىپ وتەتىن،

قولى قالىڭ ۇيىمبىز.

قۇنت كەلمەسە، وتەمىز،

قۇر كۇپىنىپ، شىن بىلمەي،

جەر - الەمنىڭ سىيىن ءبىز،

حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز.

---

حالىقپىز  – ءبىز، قيىنبىز

(ەكىنشى نۇسقاسى)

حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز،

جەكە-جەكە جەتەتىن،

ىزعا تاستاپ كەتەتىن

جان بايلىعىن، سىيىن ءبىز.

ارتىق ايتسام، كەلمەڭىز،

قۇنتسىز شىققان كەمەمىز،

اداساتىن ءجيى – ءبىز.

ۇيدەن-ۇيگە جەتەتىن،

دەمدە تارقاپ كەتەتىن،

ۇيىرىلگەن قۇيىنبىز.

وتكەل تاپقىش توتەدەن،

داۋرىعاتىن وتە كەڭ،

رۋ جيعان جيىنبىز.

شىمبايىندا ەرى تار،

ارقالى بوپ كورىنەر،

وزا المايتىن ميىڭبىز.

تەكتىك پەنەن تەكسىزدىك،

ەپتىك پەنەن ەپسىزدىك،

تەڭ تۇسەتىن ءۇيىڭبىز.

قالىپ العان قاناعات،

ەسكىرگەنشە، جاڭا – جات،

اقىل، ەستى بۇيىمبىز.

جانات قيال جالداعان،

مۇزداپ ءولىپ قالماعان،

تالايى – ءتاستۇيىن، ءبىز.

قاسيەت قىپ جاندىققا،

قانىقتىرا الدىق پا،

ءدىن-مۇسىلمان ءيىن ءبىز؟!

تۋسىراپ ءبىر تويعاندا،

شەتتەدىك نۋ، ويدان دا،

جاعاسى كىر كيىمبىز.

شەكسىزدىك بوپ كورىنگەن،

بىزدەن وتپەس ەرىنگەن،

ەمەس ەدىك بۇرىن ءبىز.

جاسىل ەدىك-اۋ مانارلى،

بۇگىنگىدەن بۇرىن ءبىز.

جەتە بولىپ جەتەتىن،

پارىق بولىپ وتەتىن،

قولى – قالىڭ ۇيىمبىز.

قۇنت كەلمەسە وتەمىز،

قۇر كۇپىنىپ، شىن بىلمەي،

جەر - الەمنىڭ سىيىن ءبىز،

حالىقپىز – ءبىز، قيىنبىز!

كەتەسىڭ وقىماساڭ  جولدان تايىپ

نامازدان باستالادى ءبىراز ءبايىت،

كەتەسىڭ، وقىماساڭ، جولدان تايىپ.

قۇدايعا قۇلشىلىق قىل تىرشىلىكتە،

ساقتايسىڭ عارىپ جاندى

قايدا اپارىپ؟

 

كەي ادام وقىماسا ورازا، ناماز،

كۇتپەسە بەس نامازدى قىسى مەن جاز.

دوستاسىپ شايتانمەنەن

بۇل ادامدار،

مۇحاممەد پايعامبارمەن

بولار اراز.

 

ويعا الىپ مۇحاممەدتى تەگى جۇرمەس،

شايتانعا بولىپ جولداس،

بولادى ۇيلەس.

ورازا، ناماز وقىماي،

جالعان سويلەپ،

اللا مەن مۇحاممەدتىڭ

ءجۇزىن كورمەس.

 

دەگەنىم اللا جولى – ەرتە ناماز،

تاۋبەدەن جاڭىلماڭىز

قىس پەنەن جاز.

وقىساڭ كۇن شىعارىپ ول نامازدى،

ىىەندەنىڭ كۇنالى بوپ، ءىسى وڭالماس.

 

دەگەنىم – سۇننەت،

زىكىر، بەسىن ەكەن،

بەس ناماز – مۇسىلمانعا نەسىپ ەكەن.

نامازدى بەس ۋاقىت وقىماساڭ،

جانىڭا ءبىر شىبىنداي كەسىر ەكەن.

ەكىنشى نامازىمىز بولار عاسىر،

كورسەڭىز، مۇسىلماننىڭ

عايىبىن جاسىر.

بىرەۋدىڭ عايىبىن كورىپ، ەلگە ايتساڭ،

كۇنا جوق ۇلكەن ودان باسىپ اسار.

 

ورازا، ناماز ءۇشىن جاندى قينا،

قاندى قيناپ بارعاندا، جاندى سىيلا.

پايعامبار عادىسىندا ايتتى ەمەس پە،

عالامدى عالايسالام-ال-عيبرات،

ءاش-ءمىنا زاينا.

 

دەيدى ايتار ناماز دەگەن –

نامازدىگەر.

قۇدايا، ءار پەندەنىڭ تىلەۋىن بەر.

قىلمىسىڭ ول دۇنيەگە

جاعىپ بارساڭ،

قۇداي – قۇلىم، مۇحاممەد –

ۇمبەتىم دەر.

 

بىرەۋى بەس نامازدىڭ بولادى اقشام،

جاراندار، قور بولمايسىڭ،

ءدىندى باقساڭ.

يمانىڭ داۋلەتىڭمەن بىردەي كەتەر،

توسەكتە كۇن شىققانشا

ۇيىقتاپ جاتساڭ.

 

بىلگەنىم، الما عىرىپ نامازشامدى.

جاراندار، ۇيرەنبەڭىز جامان زاڭدى.

قۇدانىڭ قۇلشىلىعىن

قىلىپ وتسەڭ،

قۇرمەت­تەر اقىرەتتە شىبىن جاندى.

 

قۇتپان مەن ونان سوڭعى ءۇتىرىپ ءۋاجىپ،

جاراندار، قور بولماڭىز

ازىپ-توزىپ.

 

جاماعات، تىرشىلىكتە يمان ىزدە،

يماندى اقىرەتتە كەتەدى وزىپ.

 

بىلىڭدەر، ماشۇرىپتا سىدىق، سادىق،

كۇلشىلىعىن قىلماساڭ

بولار جازىق.

جاماعات، تىرشىلىكتە وقى ناماز،

پايعامبار – اقىرەتتە التىن قازىق.

 

بىرەۋى بەس نامازدىڭ قۇتپان – پارىز،

موينىڭا، وقىماساڭ، بولار قارىز.

قۇدايدىڭ قۇلشىلىعىن

قىلماي كەتسەڭ،

جەتپەيدى پايعامبارعا ايتقان ارىز.

 

تىلەمە ميحنات تارتىپ بەرەر يمان،

بەلگىسى يماندىقتىڭ – ءناپسىڭ تيعان.

ناماز وقىماي، كەي ادام يمان سۇرار،

بوس جاتقان يمان قايدا قۇداي ۇرعان؟

 

...قۇدايدىڭ پەندە كونەر

جارلىعىنا،

جاماعات، ولمەي تۇرىپ عيبادات قىل،

مالىڭنىڭ ماقتانباعىن

بارلىعىنا.

 

باي دا وتەر، باتىر دا وتەر،

كەدەي دە وتەر،

تۇبىنە بۇل دۇنيەنىڭ ءولىم جەتەر.

سانسىز قوي، سانسىز جىلقى ايداساڭ دا،

قاراتپاي، ءبارىن تاستاپ، الىپ كەتەر.

 

قۇدايىم كەيبىرەۋدى بار قىلىپتى،

دۇنيەدە كەيبىرەۋدى زار قىلىپتى.

بىرەۋدى باي، بىرەۋدى كەدەي قىلىپ،

دۇنيەدەن ءسويتىپ ءجۇرىپ الدىرىپتى.

 

بيلەرى بۇل زاماننىڭ –

المان-جالمان،

جاقسىلار بەس تيىنعا كوزىن سالعان.

ءبىر باي مەن ءبىر كەدەي داۋلى بولسا،

اياماس شىبىن جانىن مالى باردان.

 

جاراندار، بىرەۋىڭ – باي،

بىرەۋىڭ – بەك،

ءبارىڭنىڭ مويىنىڭدا

شايتانىڭ – كوپ.

مومىننىڭ زار جىلاتىپ،

مالىن جەسەڭ،

جۇرەسىڭ اقىرەتتە ۋايىم جەپ.

 

جاراندار، ەش بىلمەيسىڭ ولەرىڭدى،

ايدايسىڭ قارام ىسكە ونەرىڭدى.

مومىننىڭ زار جىلاتىپ،

مالىن جەسەڭ،

بىلمەيسىڭ يمانىڭنان تولەرىڭدى.

 

ءبىرىڭ جارلى، قاراساڭ، بىرەۋىڭ باي،

داۋ كوپ بولعان ەل جۇرمەيدى جاي.

اقتى قارا قىلادى ءزالىم بيلەر،

قوينىنا تىعا سالساڭ ءبىر قاعاز ءشاي.

 

قورىقساڭ اقىرەتتەن، جەمە پارا،

ەكەۋ جوق اقىرەت­تە، جۇرەر دارا.

دۇنيەنىڭ قىزىعىنا الدانام دەپ،

بولماڭدار اقىرەتتە ءجۇزى قارا.

 

ادىلەتتى جاقسىلار پارە المايدى،

كىسىگە پارە بەرگەن كوز سالمايدى.

الدىنا ءزالىم ءبيدىڭ بارا قالساڭ،

قالتاڭا قول بارا ما، سونى اڭدايدى.

 

...بيلەرى بۇرىنعىنىڭ

پارە المايدى،

 

ءزالىم بيگە كەي ادام ارىز قىلسا،

پارا الماسا ورنىنان قوزعالمايدى.

 

مالى كوپ باي جىلايدى

قار جاۋعاندا.

يمان كۇتپەس، نيەتى مالعا اۋعاندا.

ءبىر قۇدايدان قورىقپاساڭ

جانىڭ ءۇشىن،

كۇپتەن قيار نارسە جوق

بۇل جالعاندا.

 

شايتان ايتار بايلارعا،

بۇل مال از دەپ،

مالىڭدى كۇت، يماننان كۇدەر ءۇز دەپ.

ءبىر بايدىڭ ءبىر قوزىسى ەمبەي قالسا،

بەرەكەسى بۇل مالدىڭ كەتەدى دەپ.

 

كاتىنىنا ايتادى، نە بىلەسىڭ؟

مەزگىلسىز اۋىل ۇيگە ءسۇت بەرەسىڭ،

ىشپەسە ءىشى قۇرسىن، ءتىپتى بەرمە،

كادىرلەپ ول نەمەنى نە قىلاسىڭ؟

 

مۇقاربان پەندەسىنە حاق تاعالا،

جەتى قات كوك، جەتى قات جەر جاراتتى،

جارىس قالا، سابىعا ساماۋاتتىڭ

ەڭ ۇستىندە

ءازازىل يمان بولعان بارشا جانعا.

 

تاكاپپارلىق ىسىنەن شايتان بولعان،

كوڭىلىنە اسىلىق كەلىپ قونعان.

بارلىعى ەمەس، كەي ادام سول سەكىلدى،

تاۋبە ەتپەي، ەسىرىپ، كوڭىلى تولعان.

 

ارقاشان بىلگەنىمدى سالدىم حاتقا،

سويلەيىن شاريعاتتى ايتىپ جاتقا.

قۇدايدىڭ قۇلشىلىعىن

قىلعان پەندە،

بارادى پىراق ءمىنىپ عاراساتقا.

 

ءلا-ءيلا-راقىما –   «تومەن راحمەتوللا»، -

دەگەن ءسوزى،

اللانىڭ پەندەسىنە ايتقان ءسوزى.

قۇدايدىڭ ءوز دوستىنىڭ ۇمبەتىمىز،

تۇسسە ەكەن حاق راسۋلدىڭ نۇرلى كوزى

قىرعىز، قازاق باۋىرىم

قىرعىز، قازاق باۋىرىم –

اينالعان التىن قازىعىم.

ارقالانسام – تۋىمسىڭ،

ارالاسام – نۋىمسىڭ.

ازعا وكپەلەپ،

ەلدەن  كۇدەر ۇزبەيىك.

ارامىزعا ءازازىل كەپ  كىرمەسىن.

قۇت-بەرەكە، بىرلىكتى

ورتامىزدان، وت باسىنان  ىزدەيىك!

بولاتۇعىن بوزبالا

بولاتۇعىن بوزبالا –

ءسوزى جۇمساق جىبەكتەي.

اركىمگە تيەر پايداسى،

سارى مويىن ۇلەكتەي.

بولمايتۇعىن جاماندار

ولاقتار شاپقان كۇرەكتەي.

وت باسىندا گۋىلدەر،

كوتەۋ تامىر بىلەكتەي.

وتىرىكتى زاۋلاتار،

قۇدايدان قورقىپ شىم ەتپەي.

قايتەمىز، وتە بەرمەك جالعان دۇنيە

قايتەمىز، وتە بەرمەك جالعان دۇنيە،

قايعىعا ءار پەندەنى سالعان دۇنيە.

كەمتار بىرەۋ – باستان،

بىرەۋ – مالدان،

وپاسىز باستان-اياق ارمان – دۇنيە.

بولمايدى ميحناتسىز راقاتى،

جاماندى قىل اياعى ارزان دۇنيە.

ءناپسى، شايتان ەكەۋى – ازعىرۋشى،

قايداعى جامان ىسكە،

جاردەم – دۇنيە.

سۇيگەنىڭنەن ايىرىپ، زار قاقساتىپ،

باسىڭا قايعى، قاسىرەت سالعان دۇنيە.

جاس ادامدى كارتايتىپ،

كەمپىر، شال عىپ،

بويىنان كۇش-قۋاتىن العان دۇنيە.

جانجال، داۋدى باقتىرىپ،

جالاڭداتىپ،

كەتىردىڭ ۇيات پەنەن اردان، دۇنيە.

جيعانمەن توپىرلاتىپ،

تۇك پايدا جوق،

اقىرى، كورىنبەيدى پايداڭ، دۇنيە.

قۇدالارعا

قۇداڭ جامان بولسا،

ارمانىڭ ىشىڭدە كەتەدى،

قىزىڭ جامان بولسا،

جەتى اتاڭنىڭ تۇبىنە جەتەدى.

كەلىنىڭ جامان بولسا،

وسەك سوزدەن قاشقاقتاپ،

سابىر مەنەن جىگەرىڭ

ءدال تۇبىڭە جەتەدى. 

قويانكوز قۇدالارعا قول اسقاندا

بالا بىلمەي قوناققا قول اسىپتى،

قول اسسا دا قوي ەتىن مول اسىپتى.

ساننان بۇرىن ومىرگە كەلەدى قول،

سونى ءبىلىپ ەرتەڭگە جول اشىپتى.

 ءادىل تورەگە

قاس بولدى قارىنداسىم، ءادىل، ماعان،

قاس بولماعان قارىنداس تابىلماعان.

جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن،

اقىل سۇراي كەلىپ تۇرمىن ادەيى ساعان.

ءادىل تورەگە ساۋال

اقىن اعا، دەيسىڭ-اۋ، اقىن اعا،

كىر جۋىتپاي كەلگەن ەم اتىما دا،

بۇلت قونباعان بىلسەڭىز، باسىما دا.

تاراق تاڭبام سەندەردە قالىپ قويدى،

بۇل تورەلەر بىزدەردى باسىنا ما؟

بارىمتاشىنىڭ قۇنىنا قاتىستى قابان جىراۋدىڭ جاۋابى

ۇرىعا قۇن جوق،

ۇرىعا قۇن بولسا،

مومىنعا كۇن جوق.

ءوزى ىزدەنىپ كەلىپ، ولگەنگە،

ماعان سالساڭ، دىم جوق!

جەكە جولدار مەن كەلتە شۋماقتار

ەر پايداسى تيەدى ساسقان جەردە،

ەل جيىلىپ، ەتەكتى جاۋ باسقان جەردە.

جاماندى جاقىنىم دەپ ەس ساناما،

كوڭىلى كۇندە ونىڭ ءور مەن توردە.

* * *

سىر شاشپاس جاقسى جولداس تازا ءجۇرىپ،

قايعىڭا ورتاق بولار موينىن بۇرىپ.

تاستاماس جاۋ قولىنا ەشقاشان دا،

وزىڭمەن جانعان وتقا بىرگە كىرىپ

* * *

ءبىر پايداسى تيەدى ساسقان جەردە،

ەل جەڭىلىپ، ەتەكتى جاۋ باسقان جەردە.

جامانعا جازاتايىم ءىسىڭ تۇسسە،

كوڭىلى كۇندە ونىڭ ءور مەن توردە.

* * *

قۇداي-اۋ، توۋباقىلدىمبەرگەنىڭە،

ارتىق دەپ ارمان قىلما ىلگەرىگە.

اللانىڭ بەرگەنىنە قاناعاتسىز،

ەرتەدە ءوتىپ كەتكەن ءبىر پەرى دە.

* * *

باي جاقسى، باتىردان دا، شەشەننەن دە،

ەلىن جەيدى، قۋقىل جىگىت توسەلگەندە.

از بولىپ اعايىننان كورسەڭ قورلىق،

سول جامان ىڭقىلداعان كەسەلدەن دە.

* * *

ولەڭدى اعىزايىن، ءتاۋبا، قۇداي،

وزەندەگى ەل بولمايدى تاۋداعىداي.

دەنساۋلىقتىڭ قادىرىن ەشكىم بىلمەس،

اۋىرسا، كىم جۇرەدى ساۋداعىداي؟

* * *

باسىندا كەرەگەنىڭ ويماق تۇرار،

كەدەيشىلىك جىگىتكە قوي باقتىرار.

جىگىتتىڭ العان جارى جاقسى بولسا،

بىلدىرمەي كەدەيلىكتى، ويناپ تۇرار.

* * *

ءار ءىستى ويلاۋ كەرەك اۋەل باستان،

وپىق جەپ جۇرگەن جان كوپ، اڭلاماستان.

بىرەۋمەن سەلبەسەيىن دەپ ويلاساڭ،

ءوزىڭدى جۇتىپ قويار شايناماستان.

* * *

ولەڭىم، ءبىرتىن-ءبىرتىن كەل اۋزىما،

بار ما ەكەن ەلەك قويعان ەل اۋزىنا؟

كەرۋەن بىزدەن بۇرىن تالاي وتكەن،

ءبىز-داعى كەلىپ تۇرمىز جول اۋزىنا.

* * *

ءلا ءيلاھا، يل-اللاھ، كەل اۋزىما،

كەمباعالدىڭ جەتپەيدى قولى اۋزىنا.

بىزدەن باسقا كەرۋەن كوشىپ كەتتى،

مەن دە كۇتىپ وتىرمىن جول اۋزىندا.

* * *

جىگىتتى شەشەنسىنگەن داۋدا سىنا،

ماقتاعان قىرانداردى اۋدا سىنا.

اركىم-اق تاماق توقتا ۇيدە – باتىر،

باتىرسىنعان جىگىتتى جاۋدا سىنا.

* * *

شىرىمەس التىن جەردە

جاتقانمەنەن،

وق تيمەس اجالسىزعا، اتقانمەنەن.

جامانعا ءسوز، جالقاۋعا تاياق وتپەس،

استارلاپ، قانشامالاپ

ايتقانمەنەن.

* * *

اتادان اسىل تۋساق تا،

اتا جولىن قۋساق تا،

كەيىنگى ۇرپاق كەلبەتىن

كورەر مە ەدىك ءبىر ساققا؟!

* * *

سونىڭ رەتى كەلگەندەي،

تۇلپارىم سار جەلگەندەي،

قارا ءۇزىپ شىققان قابانمىن،

قالاي دا قالام تەبىرەنبەي؟!

* * *

جەر ويپاڭى بىلىنبەس،

ەبىن تاۋىپ ءۇي تىكسە.

ەل ويپاڭى بىلىنبەس،

ەلىنە ساي ۇل تۋسا!

* * *

بىرلىك تەربەپ بەسىكتى،

جاۋعا اشپاي ەسىكتى،

قازاق ەلى كوكتەسىن،

شىڭعا شىعىپ كەسىكتى.

* * *

ا، قۇدايىم وڭداسىن،

وڭداعاننىڭ بەلگىسى –

كۇن نۇرىنداي ارايلاپ،

باق پەن داۋلەت ورناسىن!

* * *

اقسۇڭقار – كۇش الىبىڭ،

ارشىندى بولسىن الىمىڭ.

التىن ەرلى اق بوز ات،

استىڭىزدا ارىسىن!

* * *

ابىروي بەر، امان ساقتا،

وتتان، سۋدان ساقتا.

قىدىر قولداسىن،

باقىت زامان ورناسىن!

* * *

وركەندى بولىڭدار،

ءومىرلى بولىڭدار.

ارقاشان دا وسىنداي

تويلى دا، ويلى بولىڭدار!

* * *

ءار ادام ءوز اۋزىنا يە بولسا،

قىزىردىڭ جولىعادى

قورعاۋىنا.

* * *

تىرشىلىكتە سىيلاسقىن،

دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟

* * *

اۋىزبىرلىك بار جەردە

جەتەتۇعىن مۇرات بار.

* * *

ەشكىمنىڭ قاقىن جەمەڭدەر،

ارتىندا ونىڭ سۇراق بار.

* * *

كەيىنگى قالعان ۇرپاقتار،

زامانعا جاقسى تۇراقتار!

* * *

تامشىدان تەڭىز مولايىپ،

تارىداي تاستان زورايىپ،

بىرىگىپ، ۇلكەن تاۋ بولماق.

* * *

مەيىرىمدى بولىڭدار،

اقىلعا ايتقان قونىڭدار.

* * *

ويلاپ تۇرساڭ، جاماعات،

جاقىنىڭ جوق يماننان.

* * *

جىگىت بولساڭ مايدا بول،

تال جىبەكتەي ۇلپىلدە.

* * *

ءتىل – بۇلبۇل،

اقىل – داريا،

كوڭىل – جۇيرىك.

* * *

حارام بولار، جاراندار،

زەكەتسىز جيعان مالىڭىز.

* * *

اماناتقا، جاراڭدار،

قىلماڭىزدار قيانات!

* * *

ىرىلداسپا تىرىڭدە،

ىرىس الدى – ىنتىماق.

* * *

تاتۋ بولسا اعايىن،

ساف التىنداي جارقىلدار.

* * *

از ءومىردىڭ ىشىندە،

تاتۋ بول دا، ءتاتتى بول.

* * *

ءبىر انادان ءسوز شىقسا،

بەرەكە – مول، دوستىق – سول.

* * *

دۇشپانعا نامىس بەرمەگەن،

باق پەن داۋلەت كەرنەگەن.

* * *

جاقسىلىق تۋسا – قۋانىپ،

قيىندىق كورسەڭ – جاسىما.

* * *

يماندىدا ۇيات بار،

باسىنا جاققان شىراق بار.

* * *

ءتىل الماسا، ۇلىڭ – جاۋ.

پارىقسىز بولسا، تۋىس – جاۋ.

* * *

ولگەن سوڭ، ارىستاننان تىشقان ارتىق،

اقىماق اعايىننان دۇشپان ارتىق.

* * *

ەلى قاپتاپ قونباسا،

بەتەگەلى بەل جەتىم.

* * *

جاقسىنىڭ جاننان ارتىق دارەجەسى،

جاماننىڭ كوڭىلى  – كوكتە، جەردە  – باسى.

* * *

تۋىپ، وسكەن ەلىڭ قىمبات،

كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات.

* * *

جەر ويپاڭى بىلىنبەس،

ەبىن تاۋىپ، ءۇي تىكسە.

ەل ويپاڭى بىلىنبەس،

ەلىنە ساي ۇل كەلسە.

* * *

تاتۋلىقتىڭ قادىرىن

دوس كەتكەندە بىلەرسىڭ.

* * *

بالاڭ جامان بولىپ وسسە،

باسىڭنىڭ قادىرى بولماس.

* * *

باي جاقسى باتىردان دا،

شەشەننەن دە،

ەل كەزەر قۋقىل جىگىت

توسەلگەندە.

از بولىپ اعايىننان

كورگەن قورلىق –

سول جامان ىڭقىلداعان

كەسەلدەن دە.

قارىن

(قيسسا)

ايتايىن، تىڭداساڭىز

جاقسى كەپتەن،

كوپ ادام بىزدەن بۇرىن ءوتىپ كەتكەن.

ءدىن مۇسىلمان ادامنىڭ

پاديشاسى  –

مۇحاممەد پايعامبار مەن

ءتورت شاريار وتكەن.

ەر عالي جاھان كەزگەن دۇلدۇلىمەن،

جاھانعا جامان اتى بىلىنبەگەن،

كاپىردى قيساپسىز كوپ قىرىپ وتكەن،

كوزىنە شىبىن قۇرلى كورىنبەگەن.

جاھان كەزىپ جۇرۋدەن ەرىنبەگەن،

ءيا، مۇحاممەد بابامىز  –

ءپىرىم دەگەن،

ەر عالي قاھارلانىپ، اقىرسا ەگەر،

داريا تاسىپ، قارا جەر دىرىلدەگەن.

كوپ جاردامدىق سۇراعان

مۇحاممەدتەن،

جاراندار، عيبارات ال جاقسى كەپتەن.

ولمەيمىن دەپ دۇنيەدە قالما قاپىل،

قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى

سولار دا وتكەن.

جاراندار، بۇل سوزىمە قۇلاعىڭ سال،

اۋزىمنان شىققان ءسوزىم  –

شەكەر مەن بال.

ءوزىم بىلگەن كىتاپتان وقىپ، ءبىلدىم،

جاراندار، ھارام دەيدى زەكەتسىز مال.

يلاھي قۇدرەتى كوپ پارۋاردىگەر،

قۇدايعا جاقسى پەندە قۇلدىق قىلار.

مالىڭنان قايىر،

زەكەت بەرمەي وتسەڭ،

اقىرەتتە قارنىڭنان تاس شىعارار.

سوزىمە قۇلاعىڭ سالعىن الۋانداس،

كەي ادام داۋلەتىنە بولادى ماس.

بىرەۋدىڭ ۇرلاپ الىپ، مالىن جەسەڭ،

قارنىڭنان تاڭدا ماقشار

شىعارار تاس.

بار ەكەن ءبىر باي ادام، اتى  – قارىن،

قيسابىن ايتىپ بولماس ونىڭ مالىن.

مالىنان قايىر-زەكەت بەرمەي وتكەن،

قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە بولعان ماعلۇم.

بار ەكەن ءبىر پايعامبار مۇسا دەگەن،

ول تاقسىر ءسوز سويلەيدى قىسامەنەن.

قارىن بايعا زەكەتتى بەرگىزگىن دەپ،

مۇساعا ءبىر اللادان ءامىر كەلگەن.

قارىننىڭ مالى ارتىق ءتامام ەلدەن.

قارىنعا بارىپ قوناق بولايىن دەپ،

ءبىر كۇنى مۇسا تاقسىر جەتىپ كەلگەن.

ۇيىنە قوناق بولىپ وتىردى ەندى،

قارىنعا سانسىز مالدى قۇداي بەردى.

مال سويۋعا قيماستان مىسىق سويىپ،

قازانعا اس ءپىسىرىپ اكەلدى ەندى.

الدىنا تاباقپەنەن قويا بەردى،

تاقسىردىڭ سول ۋاقىت­تا

قاھارى كەلدى.

«مىش-مىش» دەپ ايتىپ ەدى

مۇسا قاللام،

تاباقتاعى ەت مىسىق بوپ تۇرا كەپتى.

مۇسا قاللام قارىنعا اشۋ ەت­تى.

مىسىق سويعان كۇناڭدى كەشىرەيىن،

مالىڭنان ەندى زەكەت بەرگىن دەپتى.

مۇنى ەستىپ قارىن

ۇيدەن شىعىپ كەتتى.

مالىم جوق بەرەتۇعىن ساعان دەپتى.

مالىنان زەكەت بەرمەسە،

بۇل قارىندى،

قارا جەر، شاپشاڭ مۇنى

تارتقىن دەپتى.

اقىرىپ، تاقسىر مۇسا ايتادى ەندى،

پەرىشتە جەر كىندىگىن تارتادى ەندى.

قارا جەر قاھارلانىپ تارتىپ ەدى،

قارىن باي بەلۋاردان باتادى ەندى.

مۇسا تاقسىر قارىندى تۇتىپ تۇردى،

بەرەسىڭ بە زەكەتتى دەپ جاۋاپ سوردى.

ەندى زەكەت بەرمەسەڭ، قارىن بايىم،

كوردىڭ بە، جۇتقالى تۇرعان

قارا جەردى.

سوندا تۇرىپ قارىن باي

سويلەيدى ەندى،

شىبىن جانى سىركەدەي كورىنبەيدى.

ءبىر قوي بەرسەم جۇلىنار

توبە شاشىم،

ولتىرسەڭ دە بەرمەيمىن ەندى دەيدى.

مۇسا تاقسىر بۇلايشا ءسوز ەسىتتى،

بەرمەيمىن دەگەن ءسوزىن ول زەكەتتى.

مالىڭا زەكەت بەر دەسەم،

ءتىل المايدى،

تارتقىن دەپ قارا جەرگە ءامىر ەتتى.

قارا جەر ول قارىندى تاعى تارتتى،

مۇسا تاقسىر اقىردى قاھارى قاتتى.

قارا جەر قاھارلانىپ تارتىپ ەدى،

قارىن سوندا يەكتەن جەرگە باتتى.

قارىنعا ايتتى:  – زەكەت بەرەسىڭ بە؟

زەكەت بەرمەي، حاق ءجۇزىن كورەسىڭ بە؟

جاھاننامعا كەتەسىڭ كاپىرلىكپەن،

ءىبىلىس لاعىنات تىلىنە ەرەسىڭ بە؟

مۇسا تاقسىر ناسيحات ءسوز ايتادى،

جانى اشىپ، سول جەردە كوپ ايتادى.

كارىن ايتتى: ەشنارسە

بەرە المايمىن،

سوزىڭە سەنىڭ ايتقان ەرە المايمىن.

ولتىرسەڭ، ولتىرە بەر، مال سۇراما،

مال بەر دەگەن ءسوزىڭدى ەپ المايمىن.

مۇنشا اۋرە مەنى سەن قىلماساڭشى.

مال بەر دەپ اۋزىڭا ءسوز الماساڭشى.

بۇل ءتىلىڭدى المايمىن نەعىلساڭ دا،

مال بەرەتىن جولىڭا سالماساڭشى.

مۇسا تاقسىر قارايدى

موينىن بۇرىپ،

ءسوز ايتادى قارىندى ۇستاپ تۇرىپ:

– ءوز وبالىڭ - وزىڭە، بارعىن! - دەيدى،

مالىمەن بىرگە كەتتى جەرگە كىرىپ.

ول قارىن كەتتى دەيدى جەرگە كىرىپ،

كاپىر بوپ كەتتى اقىماق، قۇداي ۇرىپ.

زامان اقىر بولعانشا توقتاماستان،

بارادى مالىمەنەن ءالى ءجۇرىپ.

مالىمەن كەتتى قارىن جەر استىنا،

كومىلگەن جوق وزگەدەي كور استىنا.

قارىن كىرگەن جەرىنەن

قىرىق كۇندەي،

قايناپ-قايناپ، قان شىقتى

جەر ۇستىنە.

جەر ۇستىنە قان شىقتى،

قايناپ-قايناپ.

قارىن كەتتى زەكەتسىز، مالىن ايداپ،

قىلعان جوق وعان راقىم

سانسىز مالى،

قارا جەر بارا جاتىر قيناپ، قيناپ.

مالىمەن جەر استىنا كەتتى قارىن،

تۇبىنە زەكەتسىز مال جەتتى ونىڭ.

مىنەكي، زەكەت بەرمەي وسى قارىن،

باقيعا ايداپ كەتتى دۇنيە مالىن.

جەر بار وسى كۇنى قارىن كىرگەن،

قارىنعا قادىر اللا لاعنەت بەرگەن.

قارىن كورگەن قىسىمىن

جان كورگەن جوق،

ءيا، اللا، امان قىلعىن

ونداي جەردەن.

كوزىنە كورىنبەدى سانسىز مالى،

قىسىلدى زەكەت بەرمەي،

شىبىن جانى،

جاراندار، قىزىقپاڭىز

دۇنيە، مالعا،

ءبىر كۇنى كوشىپ كەتەر دۇنيە ءپاني.

قارىننىڭ سىيعان جەرى  –

كەسەدەي جەر،

بارلىعى راۋاياتتار وسىلاي دەر.

سىيعىزعان كەسە اۋزىنداي

جەرگە عانا،

وسىنداي قىسىم ەتىپ پارۋاردىگەر!

---

ايتىستار

 قابان مەن تۇمارشا

تۇمارشا كەلىن بولىپ ءتۇستى اۋىلعا،

سوزىلدى توي-دۋمانى ءبىر قاۋىمعا.

بەتاشار، سالەم قىلۋ مەرەكەسى،

شۋىلداپ قىزىق بولدى بۇل اۋىلدا.

 

نايمانباي ات شاپتىرىپ،

قىلدى تويدى،

ءار ءتۇرلى ءتورت تۇلىكتەن مالدى سويدى.

ايتىسىپ تالاي اقىن،

شەشەندەرمەن،

قىزدىردى بوزبالالار وسى تويدى.

 

ولەڭگە تۇمارشا دا شەبەر ەدى،

سويلەسە، ءسوز مارجانىن توگەر ەدى.

ايتىسقان وزىمەنەن اقىنداردىڭ،

توعىز اسىپ، باعاسىن بەرەر ەدى.

 

بۇل تويعا كەلىپ ەدى قابان اقىن،

ايتىسقا جاستايىنان بولدى جاقىن.

«تۇمارشا جەڭگەممەنەن

ايتىسام»، - دەپ،

وتىردى، كەلىنشەككە كەلىپ جاقىن.

 

«ايتىسسا، ايتىسسىن»، -

دەپ ايت­تى حالىق.

تۇمارشا جۇرگەن بۇرىن

بايگىنى الىپ.

اقىرىپ قابان اقىن قويا بەردى،

ءبىر ءتۇرل، ەستىمەگەن انگە سالىپ.

 

ون بەسكە قابان اقىن كەلگەن جاسى،

ولەڭگە اۋدارىلعان ىقىلاسى.

توگەدى سويلەگەندە ءسوز مارجانىن،

ارتىقشا بوزبالادان مارتەبەسى.

 

ەكەۋى قاعىسپاق بوپ سويلەستى ءسوز،

توقتار ما ەكى جۇيرىك

كەلگەن سوڭ كەز؟!

سىبانىپ ەكى جاعى شىعا كەلدى،

ءبىر-بىرىنە كەزەگىمدى بەرىڭىز دەپ.

 

قابان:

اۋەلى ءسوز سويلەيىن، ءيا، راقمان،

بۇل تويعا جۇرت جيىلدى

جاقسى-جامان.

اۋىلعا كەلىن بولىپ جاڭا كەلدىڭ،

جەڭەشە، ساۋ ءجۇرسىڭ بە ەسەن-امان؟

وزىڭدەي جاس جەڭگەمەن از سويلەسپەي،

تارقاماس كوڭىلدەگى بار مۇدداعام.

 

تۇمارشا:

الدىمەن ءسوز سويلەيىن

ءبىسسىمىللادان،

بىلمەيدى ءسوز ءمانىسىن كەيبىر ادام.

كوز سالسام پورىمىڭا، وتە جاسسىڭ،

ۇيرەتكەن وسى ولەڭدى قانداي ادام؟

ويىننىڭ بالاسىسىڭ دالا كەزگەن،

اتىڭىز كىم بولادى ايتشى ماعان؟

 

قابان:

قابان دەپ قويعان ەكەن اكەم اتىم،

جالايىر ون ەكى اتا – ارعى زاتىم.

جىگىتكە امانداسپاي، اتىن سۇراپ،

ەلدە جوق تۇمارشاداي بادىك قاتىن.

جەڭەشە، قاتتى ايتتى دەپ

وكپەلەمە،

جوندەيمىن جونگە كەلسە،

ءسوزدىڭ ارتىن.

 

تۇمارشا:

قابان دەپ قالايشا ات قويدى ساعان،

قاينىم-اۋ، ساۋ-سالەمەت

ءجۇرسىڭ بە امان؟

ءوزىڭ جاس بولعانمەنەن، ءسوزىڭ – جۋان،

تىلدەرىڭ، بالاقايىم، ءتيدى ماعان.

بولارسىڭ جەر ورتەيتىن جىگىت بولساڭ،

اتىڭدى اكەڭ مارقۇم ءبىلىپ قويعان.

 

قابان:

اتىمدى قايتپاسىن دەپ

قويدى قابان،

ءتيدى مە ءسوزىم قاتتى، جەڭگە، ساعان؟!

قالماققا ءوزى كەلىپ كۇڭ بولعاننان،

بولدى ما مەنىڭ اتىم سودان جامان؟

بالا بوپ، جاستىق قىلعان

جەرىم بار ما،

باتىرا ناز ءبىلدىرىپ ايتام ساعان؟!

وزىڭدەي جەڭگە كورسەم، ءپىرىم تۇسەر،

قىرانمىن، اق مارالدى الىپ ۇشقان.

 

تۇمارشا:

جۇرە بەر، بالاقايىم، امان-ەسەن،

ەمەسپىن مەن دە قاشار قاينى كورسەم.

سوزدەرىڭ وزىمە ايتقان مايداي جاعار،

بار شىنىم ساعان ايتار ولاي دەسەڭ...

قابان مەن تۇمارشا

(ەكىنشى نۇسقاسى)

 

قابان:

اۋەلى ءسوز سويلەيمىن، يا، راحمان،

بۇل تويعا جۇرت جينالدى جاقسى-جامان.

ءدام ايداپ ءبىزدىڭ ەلگە كەلىن بوپسىز،

جەڭەشە، ساۋ ءجۇرمىسىڭ ەسەن-امان؟

 

تۇمارشا:

مەن داعى ءسوز قوزعايىن ءبىسمىلدادان،

بىلمەيدى قاتار جايىن كەيبىر ادام.

كوزىمە وتە جاس بوپ كورىنەسىڭ،

ەسىمىڭىز كىم بولادى، ايتشى ماعان؟

 

قابان:

بىلسەڭىز، اقىن قابان – مەنىڭ اتىم،

سۇرادىڭ امانداسپاي، جىگىت اتىن.

قانشاما ماقتاعانمەن «تۇمارشا» دەپ،

جەڭەشە، شامالى ەكەن ماعلۇماتىڭ.

 

تۇمارشا:

قاينىم-اۋ، ءوزىڭىز دە ءجۇرسىز بە امان،

جەڭگە بوپ كەپ وتىرمىن ءوزىم ساعان؟!

شىراعىم، اشۋلانباي ءجونىن ايتشى،

اتىڭدى نە سەبەپتەن قويدى قابان؟

 

قابان:

اتىمدى قايتپاسىن دەپ قويدى قابان،

قاينى بوپ جاراتىلدىم ءوزىم ساعان.

ەركىمەن وزگەگە كۇڭ بولعاننان دا،

بولىپ پا مەنىڭ اتىم ودان جامان؟

 

تۇمارشا:

قاينىم-اۋ، جامان ەمەس سەنىڭ اتىڭ،

بالاسىڭ بايقاپ تۇرسام، ءسوز ۇعاتىن.

ايەلدى كىم مال بەرسە، سول الادى،

ناقسۇيەر – اق توقال نامدى بولار قاتىن.

 

قابان:

ەشكىمنەن تۋا بەرمەس سىزدەي پەرزەنت،

ءبىتىپتى حور قىزىنداي سىزگە كەلبەت.

توقالدىڭ جارامدىسى بولاسىڭ عوي،

بايقاسام، ءتىلىڭ – تەتىك، ءسوزىڭ – وجەت.

 

تۇمارشا:

بولسام دا توقال ايەل، اعاڭ سۇيگەن،

وزىڭدەي تالاي جاستىڭ ءىشى كۇيگەن.

قاينىم-اۋ، توقال دەپ سەن كەمىتپەگىن،

توقالعا اۋەل باستا دۇعا تيگەن.

 

قابان:

سوزدەرىڭ، جەڭەشەتاي، قانداي ءتاتتى،

كوڭىلدىڭ جارقىراتىپ شامىن جاقتى.

باتىرعا اق توقال بوپ جاستايىڭنان،

اناڭنان تۋىپسىز عوي بولىپ باقتى.

 

تۇمارشا:

ساۋ بولعىن، قايران قاينىم، كورگەنىمشە،

ەسىمنەن بەينەڭ كەتپەس ولگەنىمشە.

كەتپەسسىڭ كۇندىز ەستەن، تۇندە تۇستەن،

قايىنىم-اۋ، ويلاپ جۇرگىن سەن دە وزىڭشە.

---

قابان مەن تاۋتان قىز

 

تاۋتان:

وتىرمىن ءبىر قۇدايعا جىلايىن دەپ،

ءبىر سوزگە توقتام قىلىپ، ۇنايىن دەپ.

اقىن دەپ، اتا، ءسىزدى ەستىپ ەدىم،

وتىرمىن از شاريعات سۇرايىن دەپ.

 

قابان

جولى بار شاريعات­تىڭ پارا-پارا،

ءتىلىمدى جاڭىلدىرما، حاق تاعالا.

بولامىز ءبىلىپ ايتساق، ءبىز دە جاقسى،

قىز تاۋتان، شاريعاتى سۇراپ قارا.

 

تاۋتان:

قابەكە، ورتا جۇزگە كەلگەنىڭ-اق،

سويلەي بەر جاڭىلماي-اق، ءتىل مەنەن جاق.

ءالحامدا كەڭدىك نەشەۋ،تارلىق نەشەۋ،

قابەكە، مۇنى تاپساڭ جەڭگەنىڭ-اق؟!

 

قابان:

اۋەلى، سۇراساڭىز، سوزدە – يمان،

بەلگىسى سول يماننىڭ، ءناپسى تيعان.

ءدىنىڭدى تىرشىلىكتە كۇتىپ جۇرسەڭ،

پەيىشكە، دىم ساسيدى، بۇرىن بارعان.

 

تاۋتان:

اسپاننان كىتاپ ءتۇستى اۋەلدەن، ءبىل،

كىتاپسىز ايتقان سوزدە بولادى ءمىن.

اللادان نەشە كىتاپ كەلگەن ەكەن،

سۇرايمىن مەن سولاردى، اتتارى كىم؟

 

قابان:

اسپاننان اللا تاعالا كىتاپ سالعان،

«تاۋرات» دەگەن كىتاپتى مۇسا العان.

«ءىنجىل» دەگەن كىتاپتى عايسا وقىپ،

بار ما ەكەن بۇل سوزىمدە،

ءسىرا، جالعان؟!

«ءزابۇر» دەگەن كىتاپتى ءداۋىت الدى،

مەككەگە ءبىر عاجايىپ قورعان سالدى.

«قۇراندى» حازىرەتى وسپان وقىپ،

شاريعات ناسيحاتى سودان قالدى.

 

تاۋتان:

پەندەدە، اۋ، قابەكە، بولادى ارمان،

اتامىز ادامنان دا ءپاني قالعان.

وسىمدى ويلانباي تاپ، اقىن بولساڭ،

ەر عايسا اتاسى جوق قايدان تۋعان؟

 

قابان:

مۇنىڭ راس، «ءىنجىلدى» عايسا العان،

مۇسا كاللام اللادان ءسوز سۇراعان.

سۇرادىڭ-اۋ، قايتەيىن،

«ءماريام» دەگەن،

اللانىڭ لەبىزىنەن عايسا بولعان.

اللانىڭ قۇدىرەتىمەن عايسا تۋعان،

تاعالاعا قۇلشىلىق قىپ،

بەلىن بۋعان.

جاھاندا جالبىز تەرىپ جۇرگەنىندە،

كۇدايدىڭ بالاسى دەپ ۇستاپ العان.

عايسانى ايلامەنەن ۇستاپ العان،

تەمىر قورعان اپارىپ ۇيگە سالعان.

كاپىرلەردىڭ قىساسى قانداي دەيسىز،

نەشە ءتۇرلى قىسپاقتى كۇيگە سالعان؟!

سول ۋاقتا، تەمىر ۇيدە جاتقان شاقتا،

«ۇشقىن!» - دەپ، ءبىر اللادان

جارلىق بولعان.

اللادان ءامىر ەستىپ:

«ۇشقىن!» - دەگەن،

«ىىىىعا المان» دەپ تەسىكتەن،

قايعى جەگەن.

«يىعىم قايتىپ شىعادى، ماڭدايىم» دەپ،

كورسەتىپ ءار جەرلەرىن نۇسقاي بەرگەن.

ورنىنان «ءيا، اللا» دەپ،

تۇرا كەلگەن،

ابايلاپ، اقىرىن باسىپ،

تۇردى عايسا،

يمەنىپ كۇزەتشىسى كاپىرلەردەن.

عايسا شىعار تەسىككە قولىن سالعان،

كوتەرىپ پەرىشتەلەر كوككە العان.

قۇدايدىڭ بالاسىنىڭ قىلعانى دەپ،

كاپىردىڭ شوقىنباعى سودان قالعان.

 

تاۋتان:

بار ەكەن ءبىر اعاشتا قىرىق جاڭعاق،

بۇل دۇنيە بارشا جاندى

جاتىر جالماپ.

ول اعاشتىڭ بار ەكەن مىڭ بۇتاعى،

ادامعا وبال ەكەن كەسىپ الماق.

 

قابان:

قىرىق جاڭعاق دەگەنىڭ قىرىق پارىز،

موينىڭا، وقىماساڭ، بولار قارىز.

مىڭ بۇتاقتى شاريعات ءومىرى-ءدۇر،

وبالى سول – كۇتپەسەڭ، ايت­تىم ناعىز.

 

تاۋتان:

اۋەدە التىن قازىق جىلىستاعان،

بەرەدى قۇداي قاشان بەيىس ساعان؟!

اقىن بولساڭ، الدىما سالا ايتايىن،

مۇحاممەدتىڭ سۇيەگىن كىم ۇستاعان؟

 

قابان:

ومار ۇستاپ، سۇيەگىن وسمان جۋعان،

ابۋباكىر قۇمانمەن سۋىن قۇيعان.

ارىستانى قۇدايدىڭ ازىرەت ءالى،

يمان ايتىپ، قاسىندا قاراپ تۇرعان.

تاۋتان:

مەككەدە ءبىر اعاش بار، بۇتاقتارى

ۇستىندە وتىز-وتىز جاپىراقتارى.

جاپىراقتىڭ استى اقتان، ءۇستى شۇبار،

قىزداردىڭ مۇنى بىلمەس اقىماقتارى.

 

قابان:

مەككەدە ءبىر اعاشتىڭ بۇتاقتارى،

ۇستىندە وتىز-وتىز جاپىراقتارى.

استى اقتان – اق قاعاز، شۇبار – جازۋ،

مولدانىڭ بولار وقىعان كىتاپتارى.

 

تاۋتان:

ەرتە وقيمىز نامازدى، كەش وقيمىز،

ءار كۇندە بۇل نامازدى بەس وقيمىز.

اقىن بولساڭ، جۇمباعىم شەشىپ كورشى،

ون ەكى ايدا نامازدى نەشە وقيمىز؟

 

قابان:

ءسىز دە وقيسىز نامازدى، ءبىز دە وقيمىز،

ۋاقىت جەتسە، نامازدى تۇزدە وقيمىز.

سەن بىلمەسەڭ، كەم اقىل مەن ايتايىن،

نامازدى مىڭ سەگىز ءجۇز جىلدا وقيمىز.

 

تاۋتان:

بەس وزەن اعىپ جاتىر ءاربىر سايدان،

داراعى وتىز ەكى ءماۋىلاننان.

قابەكە، اكىن بولساڭ، ويلاماي تاپ،

ون جەتى جەردە توكتاپ، ايالداعان.

 

قابان:

بەس وزەن بەس ۋاكىت ناماز بولار،

ءدىنىن كۇتكەن ماقشاردا ساباز بولار.

بەسەۋىنىڭ ون جەتى پارىزى بار،

سۇندەتىنىڭ بىرگە قوسىپ وقىماساڭ،

ساۋابى نامازىڭنىڭ عازال بولار.

قارتايعان ۋاقىتتا كەز كەلمەسەڭ،

جۇمباقتى شەشە الماسام، كىم ءماز بولار؟

 

تاۋتان:

كابەكە، بۇل ولەڭدە كوپتەۋ پارىق،

جاسىمنان اقىن بولدىم،قىدىر دارىپ،

وتىز قول ات­تانىپتى اسكەرمەنەن،

ون ءتورت جىگىت قاسىنا جولداس الىپ.

كابەكە، بۇل جۇمباقتى ويلاماي تاپ،

ءسوزىڭىز وتىرىك بولماي، بولسىن انىق.

مەن ايتسام، ءسىز شەشىڭىز كىدىرمەستەن،

تاڭ قالار ەكەۋىمىزگە بارشا حالىق.

 

قابان:

جاراتقان بارشامىزدى حاق تاعالا،

عالامعا ون سەگىز مىڭ ءوزى پانا.

ون ءتورت جىگىت دەگەنىڭ

ون ءتورت ساجدە،

قۇران-ءدۇر وتىز قولىڭ وتىز پارا.

اسكەرى – ىشىندەگى سۇرەلەرى،

بۇل ءسوزدى قۇلاق سالىپ، تىڭداپ قارا.

نە ايتساڭ دا تابامىن جۇمباعىڭدى،

بارىڭ بولسا قارىشتا، تاۋتان بالا.

 

تاۋتان:

قۇدايدىڭ جاراتقانى ءبىر بايتەرەك،

ءتورت بۇتاق ول تەرەكتە بولسا كەرەك.

ءتورت بۇتاقتى جانە ءبىر ەكى بۇتاق،

قابەكە، اكىن بولساڭ، تاپساڭ كەرەك.

 

قابان:

ءبىر بايتەرەك دەگەنىڭ مۇحامەتىم،

ءۇش جاسىندا انادان كالعان جەتىم.

ءتورت بۇتاعى سۇيىكتى ءتورت جارى-ءدۇر،

پايعامبارىم كورعايدى كوپ ۇمبەتىن.

ەكى بۇتاق حاسەن مەن حۇسايىن-ءدۇر،

تاۋتانجان، مەنىمەنەن كەڭەسىڭ قۇر.

مەن تاپپاعان نەسى بار، ويلاپ قارا،

نۇسقاعا مەن كورسەتكەن

موينىڭدى بۇر.

بار ەكەن وتىز ءۇش مىڭ ساقاباسى،

قابەكەڭنىڭ الپىسقا كەلگەن جاسى.

ءحابيبى ءبىر اللانىڭ – سۇيەر دوسى،

ەكى مىسقىل پانيدە ىشكەن اسى.

ناماز وقىپ، ورازا تۇتپاعان جان،

تاۋتان بالا، ويلاساڭ، ادام ناسى.

زەكەت، كاجى، يمان بىلمەك

پارىز بولار،

ون ەكىگە ءىلىنىپ شىقسا جاسى.

قىز بالاعا بولادى توعىزىندا،

تاعاتى كەم بولمايدى، بولسا ۇرعاشى.

لاعىنات قامىتىن كيگەننەن سوڭ،

ءازازىل ادامزاتتىڭ بولدى قاسى.

 

تاۋتان:

ءبىر كولگە جيىرما ءتورت قونار ۇيرەك،

ءارى-بەرى اينالدىرساڭ، قالار سيرەپ.

ىشىندە جالعىز تۋعان بىرەۋى بار،

تۇرادى سونىڭ ءبارىن جالعىز بيلەپ.

 

قابان:

ۇيرەكتى وسى كولگە ادام قويار،

بىرەۋىن ءبىرى تىستەپ، باسىن جويار.

كەم اقىل سەن بىلمەسەڭ،

مەن ايتايىن،

ۇيرەگىم جيىرما ءتورت دويبى بولار.

 

تاۋتان:

ءبىر داريا اعىپ جاتىر

تارتقان سىمداي،

ىشىندە ءبىر اسىل بار، جالعىز قىلداي.

بارىنە جيىلعان جان بىردەي كەرەك،

جۇمباقتى وسى سىزگە ايتسام قالاي؟

 

قابان:

سارعايىپ سارى بەلدەن اتادى تاڭ،

باي قىزى بويجەتكەندە بولادى پاڭ.

بارىنە جاميعاتتىڭ كەرەك بولعان،

قاراڭعى ۇيگە جانعان

ءبىر جالعىز شام.

 

تاۋتان:

كوشە-كوشە، اۋىلى كوشە بولار،

ويىنسىز-كۇلكىسىز ەل مەشەۋ بولار.

اقىن بولساڭ، سوزىمە جاۋاپ بەرشى،

توقسان ءيتتىڭ ەمشەگى نەشەۋ بولار؟

 

قابان:

ايت دەسەڭىز، ايتايىن، بۇعان بيلەر،

اڭ جۇيرىگىن جان سالىپ، قۋعان بىلەر.

ەمشەگىن توقسان ءيتتىڭ بىلەتىندى،

قولىنا كونەك الىپ ساۋعان بىلەر.

 

تاۋتان:

اقىرزامان بولعاندا ۇرادى جەل،

مىڭ قاراباس ساۋلىققا ءبىر قوزى تەل.

مىڭ قاراباس ساۋلىقتى جالعىز ەمىپ،

قوزى نەگە ماڭىرايدى، پارۋاردىگەر؟

 

قابان:

جۇمباعىڭنىڭ شەشۋى بولار دەگەن،

وسى كۇنگى ۇلىقتار پارا جەگەن.

اقتان دا، قارادان دا پارا السا دا،

كوزىنە جيعان مالى كورىنبەگەن.

 

تاۋتان:

ايت دەگەندە، ايتامىن، ايدا بولار،

تاڭ الدىندا شولپان پايدا بولار.

اقىن بولساڭ، جۇمباعىم

شەشىپ بەرشى،

اق مەرۋەرت شىققان جەرى

قايدا بولار؟

قابان:

ويناماسا، كۇلمەسە شىعا ما دەرت؟

ويىن-كۇلكى بار جەردىڭ ءبارى دە كەنت.

سەن بىلمەسەڭ، كەم اقىل،

مەن ايتايىن،

ايدىن كولدەن شىعادى اق مەرۋەرت.

ايت دەگەندە ايتامىن

اقپاردى اق بار،

اقپار دا اقپار ىشىندە

الپىس قاز بار.

ون ەكى ۇيرەك قىرىق سەگىز

قازى باردى،

اقىن بولساڭ، قۇداشا،

مۇنى تاپ تا ال.

 

تاۋتان:

اكپار دا اقپار دەگەنىڭ –

اي مەن كۇن عوي،

الپىس قازى دەگەنىڭ –

جىلداي تاڭ عوي.

ون ەكى ايدىڭ قىرىق سەگىز

اپتاسى عوي،

شەشۋى جۇمباعىڭنىڭ وسى ەكەن عوي.

ءبىر جۇمباعىم بار مەنىڭ ۋالاعان،

ءبىرى قاشىپ، بىرەۋى قۋالاعان.

تابار بولساڭ، تاباقتاي

جۇمباعىم بار،

اياعى جوق، باسى جوق دومالاعان.

 

قابان:

دومالاعان دەگەنىڭ اي مەنەن كۇن،

كۇن باتقان سوڭ، قاراڭعى بولادى ءتۇن.

تاڭ اتقان سوڭ، جارقىراپ

شىعادى كۇن،

قۇلاق سالساڭ وسىعان، بولادى ءجون.

تاۋتان:

اينالار ءوز-وزىنەن ءبىر ديىرمەن،

شىعاردى ءبىر اعاشىن ءبىر بۇيىرىنەن.

ىشىندە قىلدان نازىك ءبىر ءجىبى بار،

شىركىندى ابزال قىلىپ كىم يىرگەن؟

 

قابان:

كەي ادام ۇيىقتاسا، پىرىلداعان،

ايتىسام دەسەڭ ەدى بۇرىن ماعان.

ءحالىم كەلسە، شەشەيىن، تاۋتان بالا،

بۇل جۇمباعىڭ – ماشينە

دىرىلداعان.

 

تاۋتان:

جانسىزدا ءتورت اياعىن باسىپ تۇرعان،

الدىنان قاھار وتىن شاشىپ تۇرعان.

اينالىپ ماشينەسى كەلگەنىندە،

كىسىنى جانىنداعى اسىقتىرعان.

 

قابان:

ءسوزىمنىڭ بايقا، تاۋتان، قاراۋىلىن،

ايتاسىڭ جۇمباقتاردىڭ بار اۋىرىن.

مەيلىڭ، جاقتىر، مەيلىڭ،

جاقتىرماعىن،

بۇل ايتقان جۇمباعىڭىز –

ساماۋىرىن.

 

تاۋتان:

جانسىزدا ءتورت اياعىن تۇردى باسىپ،

شۇپ-شۇبار ومىراۋىن

قىلدى قاسىپ.

قابەكە، وسىنىمدى ويلاماي تاپ،

اندا-ساندا قويادى اۋزىن اشىپ.

 

قابان:

جاقسى مەرگەن ارقادان اڭ اتتى ما؟

بوزبالالار، قاراڭدار، تاڭ اتتى ما؟

ويلاماي-اق تابارمىز تىرشىلىكتە،

بۇل جۇمباعىڭ شەشۋى – ساعاتناما.

 

تاۋتان:

ءبىر ادام ءجۇر التىندى كيىك باعىپ،

موينىنا ءۇش ءجۇز الپىس ارقان تاعىپ.

ەكى ۇرى الامىن دەپ كۇندە اڭديدى،

بەكىتتىم ءتورت ءجۇز قىرىق ءتورت

قازىق قاعىپ.

 

قابان:

جانىڭا يە ادامىڭ اناڭ بولار،

اناسىز كورگەن كۇنىڭ قاراڭ بولار.

ءۇش ءجۇز الپىس ارقانىڭ

جىل ون ەكى اي،

مۇنى تاپقان قابەكەڭ كىمىڭ بولار؟

ەكى ءناپسى ەكى ۇرى – بىلسەڭ تانىپ،

ءتورت ءجۇز قىرىق ءتورت سۇيەك بار،

ۇققىن انىق.

ءتىرى بولسام تابامىن جۇمباعىڭدى،

تاۋتان بالا، باتەمدى ال،

ءتىلىمدى الىپ.

 

تاۋتان:

قۇدايدىڭ جاراتقانى جالعىز تەرى،

بۋى جوق، قالىڭ توعاي جۇرگەن جەرى.

قىرىق كۇن اشتان ولمەس،

اشپىن دەمەس،

مۇنى تابار ادامنىڭ كەمەڭگەرى.

 

قابان:

جالعىز تەرى دەگەنىڭ – ول اسپان كوك،

قالىڭ توعاي – جۇلدىزدار،

ەش بۋى جوق.

قىرىق كۇندە جەرگە كەپ ۇركەر كىرەر،

سەكسەن ءتۇن ساناساڭىز، بولادى كەپ.

 

تاۋتان:

بىلمەيمىن، اقىر قايعى سالماعى بار،

ءبىر كۇنى الداپ ءجۇرىپ، الماعى بار.

ءپانيدىڭ جەتى باسى، ون ەكى قول،

وتىزدان قول باس سايىن بارماعى بار.

 

قابان:

دەگەنىڭ ون ەكى قول – ون ەكى ايدى،

سوپىلار قۇداي ءۇشىن جان قينايدى.

وتىز بارماق دەگەنىڭ – وتىز كۇن-ءدۇر،

بارشا جان بىرەۋىنەن قۇتىلمايدى.

عيبادات قىل، تاۋتان قىز،

تىرشىلىكتە،

ويلالىق ماقشار كۇندە

بارار جايدى.

جەتى كۇننىڭ بىرىندە الار قۇداي،

حابارى جوق ەش ادام بىلە المايدى.

 

تاۋتان:

قابەكە، ورتا جۇزگە كەلۋىڭ ناق،

سويلەي بەر مۇدىرمەستەن،

ءتىل مەنەن جاق.

ادامدى ناپسىسىنەن ازعىرادى،

ءبىر قۇس بار، ونى تاپساڭ

جەڭگەنىڭ-اق.

 

قابان:

جەڭىلسەم، ەل ۇيالتىپ قايتارداعى،

بىلگەندەر شاريعاتىن ايتارداعى.

ناپسىگە ىركىلمەستەن ويران سالسا،

بۇل جۇمباعىڭ، تاۋتان قىز،

شايتان-داعى.

تاعات قىل تىرشىلىكتە ءبىر اللاعا،

ماقشاردا جاقسى بولار

ءىستىڭ اعى.

تابارمىز قارتايساق تا،

سويلە، شىراق،

امان بولسا اللانىڭ

بەرگەن باعى.

 

تاۋتان:

قابەكە، تابا المادىڭ ءسوز ۇياڭدى،

قينايدى وتىرىك ءسوز شىبىن جاندى.

قانشا اقىن بولساڭ دا تابا المادىڭ،

ول قۇسىم ءناپسى تيعان زىم-زياندى.

 

قابان:

بىرەۋى ۇشقان قۇستىڭ بودەنە ەدى،

بۇل تاۋتان ولەڭىمەن تەڭەلەدى.

مەن تاپپاعان نەسى بار، تاۋتان بالا،

زىم-زيان شايتان ەمەي،

نەمەنە ەدى؟

اللا بەرگەن اقىل-وي تۇگەل تۇرسا،

قابەكەڭ نەمەنەگە تۇڭىلەدى؟

تاقتايعا «لاۋقىل ماقپۇز»

جازعان اللا،

ىىەندەسىن راقىم قىلعان كوگەرتەدى.

 

تاۋتان:

قابەكە، ءبارىن تاپتىڭ، ءسوزىڭ انىق،

جولىنان شاريعاتتىڭ اداسپالىق.

جۇمباقتى قانشا ايتسام،

تابا بەردىڭ،

سوزبەنەن بۇدان بىلاي تالاسپالىق.

قابەكە، قارسىلىق دەپ، ويىڭا الما،

تىڭداپ تۇر وسى وتىرعان

بارشا حالىق.

ارتىق ايتقان ءسوزىمدى كەشىرىڭىز،

ماعان نازا بولماڭىز، قاپالانىپ.

ءبىر كەلگەن دۇنيەگە اۋليەسىز،

قابىليسا اتاندىڭ، قىدىر دارىپ.

ءوتىنىپ، سىزدەن جاردەم سۇراپ تۇرمىن،

تاۋتان قىزىڭ توقتاسىن

باتاڭدى الىپ.

 

قابان:

اتىڭنان اينالايىن، جاپپار قۇداي،

دانىشپان ءبىر بالاسىڭ، اقىلعا ساي.

تالاسپا مەنىمەنەن مۇنان بىلاي،

بەرەيىن مەن باتامدى، قولىڭدى جاي.

 

تاۋتان:

اتىڭنان اينالايىن، پارۋاردىگەر،

قابەكە، شاريعاتتىڭ ساباعىن تەر.

ازىراق جەل سوزبەنەن

سۇحبات قۇردىم،

اتاجان، ىقىلاسىڭمەن باتەڭدى بەر؟

 

قابان:

قۇدايىم، مالدى كوپ بەر،

باستى كوپ بەر،

ازدىرما، بۇل پەندەڭە ءبارىن تەك بەر.

شەرمەندە احيرەتتە قىلما، قۇداي،

ءبىسسىميللا، راحمان راحىم،

اللاۋ – اكپار!

---

قابان مەن قىزدىڭ قاعىسۋى

 

قىز:

ولەڭدى ايتا المايسىڭ كەشەۋلەسەڭ،

بولار ەدىڭ قابان اقىن، مەنى جەڭسەڭ.

الدىڭا، اقىن بولساڭ، سان ايتايىن،

جۇلدىزدار اسپانداعى

نەشەۋ بىلسەڭ؟

 

قابان:

ولەڭدى ايتا المايمىن كەشەۋلەسەم،

بولامىن قابان اقىن، سەنى جەڭسەم.

جۇلدىزدى توبەدەگى كىم ساناپتى،

كوپ جاتقان شالقاسىنان

سەن بىلمەسەڭ؟!

---

قابان اقىن مەن قوياننىڭ ايتىسى

(مىسال ايتىس)

 

قابان:

كوكشە قويان، كەلەسىڭ قۇمدى جاناپ،

سۇيەل اياق كەلەدى سەنى قالاپ.

شەڭگەنلىڭە بار دا كىر، بايعۇس قويان،

كوپ شوڭقايا بەرمە ونشا بويىڭ بالاپ.

قويان:

قارشىعاڭدى سالا بەر، اقىن قابان،

كوكشە قويان كورىنسە، بەيىلىڭ جامان.

ماعان دەسەڭ، قوياننىڭ مىڭىن الدىر،

ءالى، شۇكىر قۇدايعا، باسىم امان!

 

قابان:

قاسىڭا، كوكشە قويان، بارامىن-اق،

قارشىعامدى كورسەتىپ، سالامىن-اق.

قالىڭ قارا شەڭگەلگە كىرگەنىڭشە،

قانىڭدى سۋداي اعىزىپ، الامىن-اق.

 

قويان:

ارينە، دالا جەردە الارسىڭ-اق،

تىرناعىڭ ايقاستىرىپ، سالارسىڭ-اق.

قالىڭ قارا شەڭگەلگە كىرىپ كەتسەم،

وكىنىپ، ورنىم سيپاپ قالارسىڭ-اق.

 

قابان:

سەكەكتەپ، كوكشە قويان، ءجۇرسىڭ ساياق،

اشىقتا جۇرسەڭ ساياق، جەرسىڭ تاياق.

سويلەسىپ تۇرىپ ەدىم، مەن سەنى اياپ،

تەرىڭدى الاسىڭ با قانعا بوياپ؟

 

قويان:

جەگەن تەرىسكەن كەتپەيدى تىسىمدەگى،

قىزىققانىڭ تەرىم بە ۇستىمدەگى؟

ىشىمدە جەتى قويان كوجەگىم بار،

مەن ولسەم، و دا ولەدى-اۋ ىشىمدەگى؟!

---

جۇمباقتار

 

اللا ارتىق جاراتقان سەگىز باتىر،

باياعىدان سوعىسىپ كەلە جاتىر.

كەزەك-كەزەك قاعىسىپ، جاتىپ-تۇرار،

كىم جەڭەدى بەلگىسىز، تۇبىندە اقىر.

 

(ىىىەشۋى: كۇندىز – ءتۇن، تاق – جۇپ،

اي – كۇن، جاقسىلىق – جاماندىق)

 

* * *

كەلەدى باياعىدان توعىز ساڭلاق،

الادى قولى جەتكەن تاڭلاپ-تاڭلاپ.

سولاردىڭ ۇشەۋىمەن جولداس بولعان،

ۇجماقتىڭ ورتاسىنان ورىن الماق.

 

(ىىىەشۋى: توعىز ساڭلاق – قۋانىش، ۋايىم، قايعى;

تاستاق، باتپاق، جازيرا; تاۋەكەل، تالاپ، ەڭبەك.

جولداس بولاتىن ۇشەۋى:  تاۋەكەل، جازيرا، تالاپ.) 

---

«...ارعىماق سايلاپ نە كەرەك،

ارتىنان جابى جەتكەن سوڭ؟!

اعايىن-تۋعان نە كەرەك،

الىسىپ كۇنى وتكەن سوڭ؟!»

قابان جىراۋ

تۋىندىداعى تۇلعا

 (كوركەم ادەبيەت پەن پۋبليتسيستيكا)

قىزىل جولبارىس

(تاريحي رومان)

ءبىرىنشى كىتاپ

ەكىنشى تاراۋ

– جاۋ شاپتى! جاۋ شاپتى! جاۋ! جاۋ!

وسىلايشا بار داۋسىمەن ايعايلاپ، استىنداعى اتىن بوربايلاتا شوقاقتاتقان بىرەۋ سەكسەۋىلدى قۇم ورتاسىندا وتىرعان اۋىلدى بەيۋاق كەشتە جامان شوشىندىردى. كيىز قوستى، جەر تامدى قىس پا، كوكتەم بە ەكەنى ايىرعىسىز، قىسىلتاياڭ شاقتاعى شاشىراڭقى اۋىلدىڭ ءار تۇسىنان مىنا داۋىستان ءبىراز ادامنىڭ باستارى دا قىلتيا قالدى. ولاردىڭ ىشىندە مالجايعاعان شال-شاۋقان دا، ءۇي ماڭىندا نەمەرەلەرىن الداندىرعان، باستارىنا قارقاراداي كيمەشەك كيىپ،سىرتىنان كۇندىك اق ورامال تارتقان كەمپىرلەر دە، تاي-قۇنانعا قۇرىق سالماققا قايىرا قۋىسقان جىگىت-جەلەڭ دە بار ەدى.

– جاۋ شاپتى! جاۋ! جاۋ! جاۋ شاپتى!

جازىق جەر ەمەس، توبىق سىندىراتىن كارى سەكسەۋىل تۇبىرلەرى، ويقى-شويقىسى مول بۇيرات-بۇيرات دوڭەستەۋ بيىكتىڭ ۇستىندە ولەر جەرىن اڭداماي شاپقان نەمەنىڭ الىستان قاراعانداعى سىقپىتى الابوتەن ەدى. كۇپىسىنىڭ قوس ءوڭىرى دالاقتاپ، ايعايدان كەڭىردەگى جىرتىلا جازداپ، ات ۇستىندە قاناتىن جايعان قاراقارعاشا دالباڭداپ، بەرى اۋىل ۇستىنە قاراي باستىرمالاتىپ-اق كەلەدى. بيىك تاۋلار جوق، كوكجيەك كەڭ، باتىپ كەتكەن كۇن ساۋلەسىنىڭ قالدىعى عانا جارىقتاندىرىپ تۇرعان ءولى دالا مىناۋ حابارشىنىڭ قايدان شىعا كەلگەنىن ءوزى دە بىلمەگەندەي مىڭق ەتپەي، جاڭعىرىقپاي، نە كۇيگە تۇسسە دە ادامداردىڭ ءوزى ءبىلسىن دەگەندەي ءۇنسىز جاتىر. ال ۇرپيىسكەن اۋىلدىڭ ءار-ءار جەرىنەن باستارى قىلتيعان ادامداردىڭ وزدەرى دە نە دەرگە اقىل تاپپاي شاپقىنشىعا كوز الماي قاراۋمەن بولدى.

جەر تامنان شىعىپ، كيىز ءۇي تىككەن، سول كيىز ءۇيدىڭ ىقتاسىنىندا قىستان قالعان سەكسەۋىلدىڭ ۇستىنە قۇيرىعىن قويىپ وتىرعان اقساقالدى قارت بايبەك شال عانا ۇشىپ تۇرەگەلىپ:

– مىناۋ قايتەدى-اي؟ مىناۋ كىم ءوزى؟ جاۋ شاپتى دەي مە، اكەم-اۋ! - دەپ اتىپ تۇرەگەلىپ، قارتايسا دا نۇرى تايماعان كوزىن شاپقىنشىعا قاداي بەردى. بىراق ونىڭ داۋسىن ەشكىم ەستىگەن جوق، سەبەبى جاڭادان تىگىلگەن قوستىڭ ىشىندە جان جوق ەدى. بۇل انەۋكۇنى قۇلسارى ولگەندە ەسكەلدىمەن بىرگە بولعان، دۋبەك سياقتى وزىمەن تۇرعىلاس شالمەن ءسوز تالاستىرعانسىپ، اقىرىندا جاس بيدەن قولىڭىزداعى كۇمىس بالداقتى قايدان الدىڭىز دەپ سۇراعان، كيىزدەي تۇتاسقان ساقالى عانا ەمەس، قاسى مەن كىرپىگىنە دەيىن اپپاق، ۇزىن مويىندىلاۋ اشىق كەڭىردەكتى بايبەك شال وسى ەدى. بۇلاردىڭ اۋلى دا سول ولىك شىققان بي اۋىلىنان الىس ەمەس، قازاقشا ايتقاندا يەكتىڭ استىنداعىداي جەردە عانا ەدى. مىناۋ ءوز اۋلىندا، ءوزى تىككەن قارا قوستىڭ قاسىندا وتىرعان.بايبەك شال شاپقىنشىنىڭ سوڭىنا قارادى. بىراق مۇنى قۋىپ كەلە جاتقان ەشقانداي جاۋ قاراسى جوق، جۇرتتىڭ تۋمىسىنان كوزى ۇيرەنگەن ءولى دالا عانا تۇنگى ۇيقىعا بەيىمدەلىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىر. ال مىناۋ «جاۋ شاپتىلاپ» استىنداعى بەيشارا اتىن پارمەنىنشە قۇيعىتقان ايعايشى سول تۇنگى ۇيقىعا بەيىمدەلگەن دالانىڭ كورپەسىن ءبىر پۇشپاعىنان تارتقىلاپ اشىپ، مازاسىن العان بەيباس كىشكەنتاي بالاعا ۇقسايدى.

بىرتە-بىرتە قىلتيعان باستار كوبەيدى. تىگىلگەن قوستار مەن جەر تامداردان شىققان ادامداردىڭ داۋىستارى ءبىر-بىرىنە ەستىلە باستادى. بىراق انىق ەستىلمەيدى. سەبەبى، مالدى اۋىلدىڭ مىناداي ەن دالادا ءتۇتىن تۇتەتەتىن جەرلەرى ءبىر-بىرىنەن الشاقتاۋ جاتادى. بىراق شوشىنعان، داعدارعان ادامداردىڭ دابىر-دۇبىرى تاپ قازىر نە جايىندا ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى ءبارىنىڭ دە كوزى مەن كوڭىلى تاس كەسەكتەي اتىلىپ كەلە جاتقان ءبىر نۇكتەگە قادالىپ قالعان.بۇلار ەندى ءبارى قاتىپ-سەمىپ، شاپقىنشىنىڭ اۋىل ورتاسىنا جەتۋىن كۇتتى. بايبەك شال قوستان اۋلاقتاپ، قىستاي پانالاپ شىققان جەر تامىنىڭ قاسىنداعى شوككەن تۇيەسىنە قاراي جىلجىماق بولىپ، ءبىر-ەكى قادام جاسادى. سول تۇيەگە ءمىنىپ، حابارشىعا قارسى شاۋىپ، مۇنىڭ نە جامانات اكەلە جاتقانىن تەزىرەك بىلمەككە ىنتاسى دا اۋىپ ەدى. بىراق ۇشقان قۇستاي حابارشىنىڭ ءجۇرىسى بايبەكتىڭ قيمىلىنان الدەقايدا تەز ەدى، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ورتالارىنا جەتىپ كەلەتىنى انىق. سوسىن دا كيىز ساقالدى، قالىڭ كيىمدى بايبەك شال بوگەلدى.

كەنەت حابارشىنى قالت جىبەرمەي باعىپ تۇرعان اۋىل ادامدارى ءۇشىن كۇتپەگەن وقيعا بولدى. حابارشى جەردىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جوعالدى دا كەتتى. اۋىل ادامدارى ەندى عانا قوزعالىسقا كەلدى. كەۋ-كەۋلەسىپ، جىگىت-جەلەڭدەر جايداق اتقا ءمىنىسىپ جاتىر. بايبەك شال دا ەندى ايالداماستەن شوككەن تۇيەسىنە جۇگىردى. ەندى ءبىر ساتتە بۇل دا حابارشى ادام جەردىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ جوعالعان تۇسقا قاراي اۋىل ورتاسىمەن جەلماياسىمەن جەلىپ بارا جاتتى.

ءبىراز جىگىت-جەلەڭدەر بۇدان بۇرىن جەتكەن. بايبەك شال دا كەلىپ، تۇيە ۇستىنەن انىقتاپ كورىپ تۇر. جاڭاعى «جاۋ شاپتىلاپ» شاپقان نەمە ءبىر سۋىردىڭ ىنىنە اتى ءسۇرىنىپ، ءوزىنىڭ قيىرشاق تاسقا ماڭدايى ءتيىپ، قىزىل قانى مەن اق ميى اقتارىلىپ ءتۇسىپ، سۇلاپ جاتىر.

بىرەۋلەر باسقادان بۇرىن مال ارام ولمەسىن دەپ، قارا تەرى شىعىپ، بۇل دا ءبىر جامباسىمەن قۇلاپ، جان بەرمەۋدىڭ ارپالىسىمەن ءتورت اياعىن تىرباڭداتقان شاپقىنشىنىڭ اتىن باۋىزداۋعا كىرىستى.

– اپىراۋ، بۇل نە؟ بۇل نەنىڭ حابارى؟

– بۇل كىم ءوزى، تانيسىڭدار ما؟

– بىردەمەدەن شوشىندى ما، جوق، شىنىندا جاۋ كوردى مە؟ وسىنداي سوزدەردەن قۇلاق تۇنادى. كوز بايلانىپ بارادى.شاپقىنشىنىڭ كىم ەكەنىن جۋاراقپاندا ەشكىم تانىمادى. سەبەبى بەت ءوڭىرىن قان جۋىپ كەتكەن. «جاۋ شاپتى» دەگەن سوزدەن جۇرت اسا شوشيتىن دا ەمەس. بىردەمەدەن شوشىنعان، شالىق شالعان دەگەنگە كوبىرەك سايادى. سەبەبى قۇلسارىنىڭ ولىمىنەن كەيىن جۇرتتىڭ سونداي پيعىلعا كوبىرەك دەن قوياتىنى زاڭدى دا ەدى. قۇلسارىنى كوردەن شىعا كەلگەن ەكى ولىك قۋدى. ال مىنانى سونداي ولىكتەر قالىڭ ءنوپىر بولىپ وكشەلەگەن شىعار.

– بۇل جاقسىلىققا ەمەس، شىراقتارىم! - دەپ تۇيە ۇستىنەن بايبەك شال زارلاپ ءجۇر.

بۇل قۇلسارىنى جەرلەپ، ەسكەلدى قاراتالدىڭ ارعى جاعىنداعى اقبۇيىم ەلىنە كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە بولعان ەدى.

ءولىمنىڭ ۇستىنە تاعى ءولىم. كەيبىرەۋلەر ەڭ الدىمەن مۇنىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ ءبىلۋدىڭ اۋرەسىندە ءجۇر. ات ۇستىندە تۋىپ، ات ۇستىندە ەرجەتكەن تىريعان ارىق، بىراق اسا سۇيەكسىز ەمەس، وتىزدىڭ مول ىشىندەگى جىگىت. قان جۋعان جۇزىنەن ەش بەلگى انىقتاپ بىلىنبەگەسىن، ساقال-مۇرتىن سيپالاپ كورىپ جۇرگەندەر دە بار. كەيبىرەۋلەر اقتارىلىپ تۇسكەن اپپاق ميىنان شوشىپ جاقىنداي دا الار ەمەس. الىستان «جاۋ شاپتىلاپ» قۇيعىتىپ، تاپ ىرگەلەرىنە تاقاعاندا قۇدايدىڭ قىرسىعىنان ءتىل تارتپاي كەتكەن ەسىل بوزداقتىڭ ءحالى ءبارىن دە تىتىركەنتىپ ءوتتى.

– بۇل جاقسىلىق ەمەس، بۇل جاقسىلىق ەمەس! – دەپ، ءالى دە تۇيەسىنەن تۇسپەگەن بايبەك شال بوزداپ، ەس تاپپاي ايعايلاپ ءجۇر.

– ءاي، بايبەك! - دەگەن دۋبەكتىڭ داۋسى سانق ەتتى. – بۇل جاقسىلىققا دەپ، باز بىرەۋ ساعان داۋ ايتىپ تۇر ما؟ ءبىر سوزبەن قۇلاقتى جەمەي، ونان دا مىناۋ قانداي جورامالعا سايادى، سونى نۇسقۋعا اقىل قوسساڭشى. اڭكى-تاڭكى باستى ودان سايىن كاڭگىرلەتپەي.

دۋبەك وسىندا جيىلعانداردىڭ سوڭىن الا جەتكەنمەن، مىنا «جاۋ شاپتىلاپ» اعىزعان نەمەنىڭ داۋسىن سونادايدان ەستىپ، قارعاداي قالبالاقتاعان ءتۇرىن، ءارى ات-ماتىمەن قالاي قۇلاعانىن بۇل دا تولىق كورگەن. ال، بايبەك شال ءسوز بەن جولدىڭ بارىندە وزىمەن باقتالاس، ۇنەمى قاعىتىپ، قىجىرتىپ جۇرەتىن بۇل نەمەنى ەندى عانا بايقاعان. بۇل دا دەس بەرگىسى كەلمەگەندەي باقتالاسىنا «ءوزىڭ نە ايتاسىڭ؟» دەگەندەي، وسى ىمىرت قاراڭعىلىعىند-اق كوزدەرىن شالاداي جاندىراپ باعجيا قارادى. بىراق، دۋبەكتىڭ ات ۇستىندەگى تورتباق دەنەسى بۇرىنعىدان دا زورايىپ كورىنگەنمەن، اقىل تابۋعا، باعدار سىلتەۋگە مۇنىڭ ءوزى دە دارمەنسىز ەكەن. ءتىپتى بايبەكتىڭ دە، باسقالاردىڭ دا اڭ-تاڭ جۇزدەرىنەن جالتارىپ كەتىپ بارا جاتقانداي.

اقىرى بۇل كەشتە نە ىستەمەك كەرەك ەكەنىن باسقالار تاۋىپ، سولاردىڭ ۇسىنىسى قۇپتالدى. ەكى-ءۇش جىگىت جۇردەك ات ءمىنىپ، مىناۋ حابارشى سورلى كەلگەن جاققا قاراي ءبىراز جەر شالىپ، جولاي ەكى-ءۇش اۋىلدىڭ ءۇستىن باسىپ، اركىمنەن سىر تارتىپ، ءبىراز ءىز سالىپ قايتسىن. سوسىنعى جۇمىس بايبەكتىڭ تۇيەسىن شوگەرىپ، ولىكتى سوعان ارتىپ، وسى شالدىڭ جاڭا ءوزى ىرگەسىندە وتىرعان، جاڭادان تىگىلگەن، ءالى ءۇي ءىشى كىرە قويماعان قارا قوسىنا اپارىپ، وڭ جاققا جاتقىزۋ ەدى. بايبەك شال ءۇشىن بۇل ودان سايىن جامان ىرىم كورىنگەنمەن، كەلىسۋگە تۋرا كەلدى، سەبەبى باسقا ەشكىمنىڭ بوس تۇرعان قوسى جوق بولىپ شىقتى. جاڭاعى كوسەمسىنگەن دۋبەكتىڭ بىردەن قاراسى باتىپتى.

جىگىتتىڭ كىم ەكەنى ەرتەڭىنە عانا انىقتالدى. بۇل جوعارىداعى ءبىر اۋىلدىڭ جىلقىشىسى ەكەن. سولار كەلىپ، ولىكتىڭ سۇيەگىن الىپ كەتتى. بىراق نەگە جاۋشاپتى دەپ ايعايلادى، جاۋدى قايدان كوردى، ونى ەشكىم بىلە المادى. سەبەبى، قۇلسارىعا ۇقساپ تىلگە كەلىپ ۇلگەرمەدى عوي. مۇنىڭ سوڭىنان شاپقان قالىڭ جاۋ جانە بولا قويعان جوق.

* * *

دەربىسالى بالاسى بالپىق جەتىسۋعا بەلگىلى كوكبايتالعا ءمىنىپ، قاراتالدى ورلەي جۇرگەلى ەكىنشى كۇن. قابان جىراۋدىڭ قۇلاققا قۇيىپ ايتقان قاتاڭ تاپسىرماسى بار، «قولعا تۇسسەڭ دە مۇندا ءىز سالىپ كەلۋشى بولما، تاشكەنتتەگى حان مەن ۇلكەن بي ءبىر قيمىلدى باستاعانشا، ءبىزدىڭ ەل جاۋ شاقىرماي تىنىش جاتقانى دۇرىس، سەنىڭ جانسىز ەكەنىڭدى سەزسە، اقىر قۇپيامىزدى ءبىلدى، ەس جيماي تۇرعاندا تاپ بەرەيىك دەپ، ولار شابۋىلدى تەزدەتىپ جىبەرۋى مۇمكىن، ال ەشتەمە بىلمەي تاس قۇلاقتانىپ جاتقانىمىز جانە دۇرىس ەمەس».

بالپىق ءوزى ورلەي جۇرگەن قاراتالدىڭ وتكەلدى تۇستارىن جاقسى بىلەتىن، ءارى جوڭعار الاتاۋىن ءار تۇستان بولشەكتەپ، مۇشەلەپ، الماس قىلىشتاي قيىپ وتەتىن ونىڭ قورا، شاجا، كوكسۋ سياقتى اعىسى قاتتى سالالارىنىڭ دا ەندى-ەنسىز تۇستارى جادىندا. بۇل شاجا مەن قورا ەرتەرەكتە وتكەن جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قىتايعا قارسى سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن ەكى بالاسىنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەلەدى. بالپىق، مىنە، وسى ەكى وزەن ءتۇيىسىپ، قاراتال وزەنىن قۇرايتىن تۇسقا جەتتى.

ۋاقىت ۇلى ساسكەنىڭ كەزى. اقىن-جىرشىنى از تۋدىرعانمەن، ەل-ەلدىڭ اراسىنداعى تالاس الماداي سان عاسىرلار قىرعىن-جورىقتىڭ سەبەپشىسىنە اينالعان جوڭعار الاتاۋى مەيىرىمدى انا مىنەزىندەي جۇمساقتىعىمەن، سۇلۋ قىزدىڭ جۇزىندەي سيقىرعا تولى قۇبىلىستارىمەن، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەردىڭ پاراساتتىلىعىنداي، اسقار-اسقار بيىكتەرىمەن الەمدەگى ەڭ سۇلۋ تاۋلاردىڭ قاتارىنا جاتادى. حالىق قيالى نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىن قازىعۇرتقا قوندىرادى، قاپ تاۋىن، كەيدە ونى قويقاپتىڭ تاۋى اتاپ، ۇشى-قيىرى جوق، بۇكىل الەمدى وراپ الاتىن تاۋ دەپ جانە دارىپتەيدى:

باسىنان قاپ تاۋىنىڭ قورا قىلدىم،

 بىتەر دەپ، بەس مىڭ جىلقى جورا قىلدىم.

 توپان سۋ تاۋ باسىنا دامىل بەرمەي،

 قىلماسقا ەندى قورا توبا قىلدىم, - دەپ اتاقتى قازىعۇرتپەن جانە شەندەستىرەدى. اڭىز ەكى ءتۇرلى سويلەيدى. قاپ تاۋىن ارابشا اتالىپ كەتكەن كاۆكاز تاۋىنىڭ ءدال ءوزى دەيتىندەر دە بار. وعان كەرەعار پىكىرلەر جانە ۇشان-تەڭىز. مەيلى، كاۆكاز ودان بولەك تاۋ بولسىن-اق، مىنە، سول كاۆكازدىڭ تاسىنا سۇيەنىپ، ءتاجىم ەتپەگەن، كوكىرەگىنىڭ ەڭ اسىلىن سوندا قالدىرىپ، ماڭگىلىك ونەر تۋىندىسىن جاساماعان الەم دانىشپانى بار ما؟

«و، كاۆكاز، سەنى كورىپ ولسەم ارمانىم جوق» دەپ، ونى كورمەي، بىلمەي جاتىپ، ۋ ىشكەندەي كۇڭىرەنگەندەردىڭ اۋزىنا قالاي قاقپاق قويا الامىز؟ «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ كورگەن تاۋ»، دەپ كولگىرسيتىندەر وسى ءبىر قوس تاعانمەن-اق ول تومپەشىكتىڭ اتاعىن قاناتتى سوزگە اينالدىردى. پامير، تيان-شان – ولاردى قوزعامالىق. وسى جوڭعار الاتاۋىمەن تۋىستاس ىلە الاتاۋى مەن ىستىقكولدى قىسپاعىنا العان قىرعىزدىڭ كۇڭگەي، تەرىسكەي دەپ ايدار تاعىلعان قوس الاتاۋىن دا مۇنىمەن باق تالاستىرعانداي ەتىپ، اتاق-داڭق جونىندەگى ۇلەسىن تارازىعا تارتىپ، قارا تەر بولمايىقشى. ويتسەك، اعايىن اراسىنا وت تاستاعانداي بولارمىز. كىشكەنە، قاناتتى كەڭىرەك جايىپ، مىسالدى ارىرەكتەن ىزدەيىك. قارپات پەن ورال، ءالپى مەن التاي تاۋلارى جايىندا سىڭسىعان ءانشى مەن جىرشىدا قيساپ بار ما؟ ال وسى جوڭعار الاتاۋىنىڭ تاپقان جۇمىرتقاسىنداي عانا دەرلىك كوكشەتاۋ، ەرەيمەنتاۋ، بايانتاۋ، قۋتاۋ دەگەندەرىڭ انمەن اپتالىپ، كۇيمەن كۇپتەلىپ ولار جاتىر. وسىلاردىڭ قاسىندا، الەمنىڭ جارتىسىنداي دەۋگە لايىق ەكى ۇلى مەملەكەتتىڭ – رەسەي مەن قىتايدىڭ مۇددەسى تۇيىسكەن، تاڭ، جوڭعاريا سياقتى تالاي يمپەريالار، ديناستيالار تۋىپ، ۇزاق داۋرەن ءسۇرىپ، ءومىرى وتكەن، ونىڭ سىرتىندا قازاق، موڭعول، ۇيعىر، دۇڭگەن، باسقا دا ۇساق ۇلتتار، ءار پۇشپاعىنان ۇستاپ تالاسا جايلاعان وسىناۋ ۇلى تاۋعا كۇندەلىكتى «كوكەم-اۋلاپ» ايتىلاتىن اندەردىڭ ءبىرى نەگە ارنالماعان؟ تاۋ مەن تاۋدان كوكتەي ءوتىپ، مۇحيت پەن داريالار توبىعىنان كەلمەگەندەي الشاڭداي باسىپ، ءتىلى بولەك، ءدىنى باسقا ۇلتتاردى ءوز تۋعان اناسىنىڭ الديىندەي ۇيىتقان ءتورت شۋماق ولەڭ وسى جوڭعار الاتاۋى حاقىندا نەگە تۋماعان؟

جوڭعار الاتاۋىنىڭ قاپ تاۋى مەن بالقان تاۋدان نەسى كەم؟ الدە ۇزاق عاسىرلار بويى تالاس الماعا اينالعاندىقتان، «بۇل بىزگە بۇيىرا ما، جوق پا؟» دەگەن كۇدىكپەن سوعىسۋشى ەلدىڭ اقىن-جىرشىلارى كوكىرەكتەگى اسىل ءسوزىمىز جات دۇنيەسىنە قور بولار دەپ، ساعان ادەيى قيمادى ما ەكەن؟ كىم ءبىلسىن، الدە جايقالعان گۇلدى ساڭلاق اتتىڭ تاعالى تۇياعى ساعاعىنان قيىپ، ولەڭ سوزگە، سازدى اۋەزگە ورىن قالمادى ما؟

مۇنىڭ سەبەبىن كىم قاداي تۇسىندىرەدى ءوز ەركى، بىراق بۇل انىق شىندىق، كوكىرەككە جارا سالار انىق ولقىلىق. بىراق ول ولقىلىقتى مەن تولتىرام دەپ جانە ايتا المايمىن، سەبەبى وندايلىق ۇلى قۇدىرەت ماعان بىتپەگەن، قاسيەتتى تۋعان جەرىم، التىن تاۋىم، ۇلى مارتەبەلىم! بىراق سەنىڭ وسى جوعىڭدى جوقتاپ، بۇل جولداردى كوز جاسىمدى قاعازعا قوسا تامشىلاتىپ جازىپ وتىرعانىما قۇداي ءۇشىن سەنە كور. سەنىڭ توپىراعىڭ – مەنىڭ ءتانىمنىڭ ءبىر بولشەگى. كوكتەن جۇلدىز قۇلاپ، سونىڭ سىنىعىنان ءبىر تال ءشوبىڭ كۇيسە، ءوز تانىمە شوق باسىلعانداي سەزىنەتىنىم سودان، تۋعان اتام

– جوڭعار الاتاۋىم. سەنىڭ جوڭعار دەگەن قىستىرما اتاۋىڭدى بۇگىنگى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە تۇرىپ، جات ساناي المايمىن. جات ساناسام، ول قىلىعىم تاريحقا تاس لاقتىرعان كورگەنسىزدىك بولار ەدى. جازاتايىم سونداي كورگەنسىزدىككە ۇشىرامايىن. اشىلا سويلەپ، وسى تاريحتىڭ، ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن باستالعان، ءوز قويناۋىڭنان باستالعان، مەيلى مىڭ جەردەن اششى بولسىن، شىن تاريحتىڭ العاشقى پەرنەلەرىن دۇرىس باسىپ بەر. سوڭعىسىنا استىما پىراق مىنگىزىپ، دۇرىس باعىت سىلتەپ جىبەر، اتامەكەنىم – التىن الاتاۋىم.

* * *

كوكبايتال اسا ءىرى سۇيەكتى جىلقى ەمەس، كەۋەك باس، قالبىر وكپە، سوم تۇياقتى جاراتىلعان، جال-قۇيرىعى جۇنتتاي، ونىڭ ۇستىنە ءتوس سۇيەگى، ومىراۋى، بەل ارقاسى بولەك-بولەك پىشىلگەندەي تۇلعاسىنىڭ دا اسا قيۋى كەلىپ تۇرعان جوق. جاي جولعا مىنەرلىك كوپ جىلقىنىڭ بىرىندەي عانا تەكەجاۋمىت بەدەۋ. سويتە تۇرا، مىنە، بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، ارقا مەن جەتىسۋدا بايگەنىڭ الدىن بەرمەي كەلەدى. «بايتال شاۋىپ، بايگە الماس» دەپ ەسكىلىكتەن قالىپتاسقان ماتەلدى تۇمسىقتان ۇرعان دا وسى جانۋار. «بايتال نەگە بايگە الماس، جۇيرىك بولسا» دەپ، جەتىسۋ اقىندارىنىڭ وسى قاناتتى تۇلپاردى بەتكە ۇستاپ ءبىراز جەلپىنگەندەرى دە بار. ءبىر عاجابى، مۇنىڭ نەشە ءتىسى شىققانمەن، كوكبايتال دەگەن اتى دا قالماي كەلەدى. «جەتىسۋدىڭ كوكبايتالى»، «ۇلى ءجۇزدىڭ كوكبايتالى» دەگەن قوساقتاماسى عانا اتاق-داڭقىنا ءبىراز سالماق قوسىپ تۇرادى.

كوكبايتال بايگەسىمەن دە، بىرەۋدەن ەكىنشى بىرەۋگە كوپ مال ءۇشىن ايىرباسقا تۇسۋىمەن دە تالاي ادامدى بايىتقان. بىراق سول بايلىقتان ءوز بويىنا شىر جۇعىپ كورگەن ەمەس، سول العاش سان ەلدىڭ، سان رۋدىڭ ماڭدايىنا كۇن مەن جەلدەن باسقا ەشتەمە تيمەگەن ايتۋلى جۇيرىكتەرىنە شاڭ قاپتىرعان كەزدەگى رەڭكىنىڭ ءبىر قىلى دا، ءبىر بوياۋى دا وزگەرمەي كەلەدى. اش پا، توق پا، جاس پا، كارى مە ءبارى دە ايىرعىسىز، كوبىنە توماعا تۇيىق مىنەزدى، شىن ونەرى قالىڭ نوپىرمەن الىس شابىسقا تۇسكەندە عانا جارق ەتەتىن تىم جۇمباق مىنەزدى مال ەدى.

بالپىق كوك بايتالدىڭ قادىرىن جاقسى بىلەتىن. تالاي جۇيرىك ۇستاعان دەربىسالىنىڭ بالاسى بولا تۇرىپ، بۇل بايگەگە شاۋىپ كورمەگەن. وعان سەبەپ بالپىقتىڭ جاس باسىنان ءىرى دەنەلىلىگىندە ەدى. قازىر جاسى ون سەگىزدە، باسقانى قويا تۇرىپ، بايگەگە شاباتىن جاستان دا اسىپ كەتتى. بىراق، ول جونىندەگى كەمشىندىگى بالپىقتىڭ جانىنا باتىپ كورمەگەن. جۇيرىك ۇستاۋدى اكەسىنەن ۇيرەنگەن ونەرى رەتىندە وزىنە دە داعدى ەتكىسى كەلەدى. تۇبىندە ءۇمىتتى وسى اقتايدى، وسى ابىروي اپەرەدى دەگەن بەس-التى قۇلىنتاي اكەسىنىڭ ءجۇز قارالى جىلقىسىنىڭ ىشىندە جىلقىشى اعايىن، قوڭسىلاستاردىڭ ەرەكشە نازارىندا ءجۇر. ال دەربىسالىنىڭ ءوزى بالاسىنىڭ وسى ونەرىن جاراتپايدى. وزىنەن دارىعان اۋرۋ ەكەنىن سەزە تۇرا، مۇنىمەن ىمىرالاسقىسى جوق.

بالپىق دەربىسالىگە بىتكەن بەس ۇلدىڭ ءتورتىنشىسى. ۇلكەندەرى ەرتە ءتۇتىن تۇتەتكەن بىلدەباي، مەڭدەباي، كەشۋباي دا، ودان كەيىنگىسى بالپىق، ەڭ كەنجەسى بالپىقپەن اتى ۇيقاستىرىلا قويىلعان سالپىق. بىراق بالپىقتان وزگەسىنىڭ تۋا سالا اكە-شەشە كوزىنە كورىنگەن ەشقايسىسى جوق. ايداساڭ جۇرەدى، جۇمساساڭ بارادى، بالپىققا ۇساپ، بەس جاسىندا-اق ەكى اياعىن كەرىپ، ەكى قولىن قوس مىقىنىنا تىرەپ، «جوق، ولاي ەمەس، بىلاي» دەپ قاسارىساتىن، كەيدە بەتتەن الاتىن مىنەزدەرى بايقالماعان.

دەربىسالىنىڭ بايبىشەسى اقبالىق تا تەكتى جەردىڭ قىزى. ارعى اتالارىنان قالعان بايقامپازدىعى بار. بىردە ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى وسى بەس ۇلدىڭ وڭى مەن سولىن تانىماعان كىشكەنتاي شاعىندا-اق «بىلدەبايىم – مالدىڭ يەسى، مەڭدەبايىم – ايەلدىڭ يەسى، بالپىعىم – ەلدىڭ يەسى، سالپىعىم – اۋىلدىڭ يەسى، كەشۋبايىم – ءۇي تەنتەگىم بولار» دەگەن، ساۋەگەيلىگى كەيىن جۇرت اۋزىنا تاراپ كەتىپتى. ەل-ەلدى كوپ ارالايتىن دەربىسالىنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، بالپىق باسقا دا سىنشىلاردىڭ سارابىنا ءتۇستى. ولاردىڭ اۋزىنا قالاي قاقپاق قويارسىڭ، ەل قۇلاعىن قالاي بىتەرسىڭ؟ بالپىقتىڭ بولەك جاراتىلىسى جايلى ءبىراز اڭىز سودان باستاۋ الدى.

ال، دەربىسالى مەن اقبالىقتىڭ بالپىق بويىنان ءوز كوزدەرىمەن كورگەندەرى قانشالىقتى. ءتىل-كوزدەن قاتتى سەسكەنەتىن دەربىسالى بايبىشەسىنە ول جايىندا ءتىس جارعىزبايتىن. بىراق اشىقاۋىزدىق ايەلدىڭ ەت-سۇيەگىمەن بىرگە جاراتىلعان عوي. ءبىراز نارسە اقبالىقتىڭ اۋزىنان تام-تۇمداپ شىعىپ ءجۇرىپتى.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن ۇلى ءجۇز – دۋلاتتىڭ بوتپايىنان ءبىر كوپ اعا-يىندى، بەلدى بي بالپىقتى بايقاپ، بۇل ون التىعا تولماي-اق دەربىسالىگە قۇلاققاعىس ەتىپ، ءوزىنىڭ سۇلۋ دا اقىلدى قىزى كاسەنسارىنى مۇنىڭ وسى بالاسىنا قوسۋعا مۇرىندىق بولعان. قازىر دەربىسالىنىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى وسى كاسەنسارىدان تۋىپ وتىر. دۋلات سىندى ۇلكەن ەلدىڭ ۇرانشىسىنداي بەلگىلى ادامىمەن قۇيرىق-باۋىر جەسىپ، مىڭ جىلدىق قۇدا بولۋىنان، ءارى ات ۇستار تاعى ءبىر نەمەرەسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن قاپساعاي دەنەلى، بۋىرشىن ءجۇرىستى، ءجىتى كوز، اشىق ماڭدايلى دەربىسالى ۇشپاققا جەتتىم دەمەيدى.

بالپىعى حاقىندا، ونىڭ بولاشاعى حاقىندا ءبىر تويىمسىزدىق قارا دەرت-تەي مۇنىڭ ءىشىن جايلاعالى قاشان؟ يا، مۇنىڭ وسى ءناسىلى جونىندەگى ويى باسقادا. ەرتە ۇيلەنگەن كەشۋبايىنىڭ ۇيىندەگى كەلىنى كەربەز دە اۋرۋشاڭ ەدى. تاعى ءبىر سىرقاتى ۇستاعاندا ءۇي ءىشى باقسى شاقىرتادى. باقسىنىڭ ەمى ۇزاققا سوزىلىپ، سودان كۇدىكتەندى مە، كەشۋباي ۇيگە كىرىپ، الگى باقسىنىڭ اق نەكەگە قياناتىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. شەشەسى «ءۇي تەنتەگىم» دەپ تەگىن اتاعان با، كەشۋباي باقسىنىڭ باسىن بالتامەن شاۋىپ، دوپشا دومالاتادى.

باقسىنىڭ ەل-جۇرتى ەردىڭ قۇنىن الماققا دامەلەنىپ، دەربىسالىنىڭ اۋلىن شابۋعا ىڭعايلانادى. اراعا بيلەر تۇسەدى. ولار ىڭىرانىپ، شەشىم تاپقانشا اكەسىنىڭ تۋ سىرتىندا بۇققان ون ءبىر جاسار بالپىق، سۋىرىلا كەتەدى:

«باقسىعا بالتا،

قىلمىسى ۇستىندە سىلتەندى.

ۇرىعا قۇن جوق،

ۇرىعا قۇن بولسا، مومىنعا كۇن جوق».

ءاز تاۋكەنىڭ زامانىنان بەرى بۋرا قۇنسىز، بۇقا قۇنسىز، ۇرى قۇنسىز، باقسى قۇنسىز ەمەس پە ەدى؟» - دەگەن ەكەن. بۇل ءسوز بيلەرگە دە، داۋگەرلەگە دە اللانىڭ قاھارى – اشىق كۇنگى نايزاعايداي تيسە كەرەك. اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلىپ، ءبارى ءجون-جوندەرىنە كەتەدى.

مىنە، بالپىقتىڭ وسى بيلىگىن دەربىسالى ءوز ۇپايىنا قوسىلعان سالماقتى ۇلەس ساناعان.

ودان ءبىر جىل وتكەن سوڭ، بالپىق التى الاشقا ايگىلى ارعىنداعى قاراكەسەك قازىبەك بيمەن قازاق-قالماق داۋىنا باردى جانە دە قۇداي وڭداپ، سول داۋدا ءتۇيىندى ءسوز وسى بالپىقتىڭ اۋزىنان شىعۋى، داۋلاسۋشى ەكى ەل – قازاق پەن قالماقتىڭ ايىر ءتىلدى، قۋسىرما جاق شەشەندەرىنىڭ وسى سوزگە قۇلاپ ءتۇسۋى، دەربىسالى ءۇشىن اسپانداعى كۇنگە قولىن جەتكىزگەنمەن بىردەي ەدى. مۇنىڭ قاسىندا الگى باقسى داۋىنا بيلىك ايتۋى ويىنشىققا ۇقساعان.

دەربىسالىنى دە قۇداي تەگىن جاراتپاعان. بىراق توپ جارىپ سويلەپ، اسىرەسە ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، ونىڭ ىشىندە دۋلات، البان، سۋان، جالايىر، ارعىن، نايمان مايتالماندارىنىڭ باس قوسۋلارىندا ارقالى شەشەن اتانىپ، بۇزىپ-جارىپ شىققان جەرى جوق. جەكپە-جەك كەزدەسۋلەردە جەڭگەنى دە، جەڭىلگەنى دە بار. بۇل تەك «قۇلاتوبەل» ايتىستاردا عانا ەدى. ال ودان ارعىدا ەل نامىسىن، رۋ نامىسىن قورعاۋدا تۋ بايلاعان نايزاداي باسقالاردىڭ شوقتىعى كوتەرىلىپ كەتەتىن. مىنە، دەربىسالى ءوزىنىڭ وسى ولقىلىعىن بالالارىنىڭ ىشىندەگى وقشاۋ توبە – بالپىق ارقىلى تولىقتىرۋدى ومىرلىك مۇراتىنا سانايتىن. ال جۇيرىك ات ۇستاۋ، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋ مۇنىڭ قاسىندا ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس پە؟

دەربىسالىنىڭ ءبىر ارمانى بالپىقتى ەسكەلدىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرعان دوس ەتۋ ەدى. تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم سياقتى ۇلكەن جيىنداردا ءار ءتۇرلى سىلتاۋمەن بالاسىن ەسكەلدىگە جاناستىرىپ تا كوردى.

جاس الشاقتىعى اسا ەمەس، ەسكەلدى بۇدان نەبارى ون جاس قانا ۇلكەن، ۇزەڭگى قاعىستىرۋعا كەلىپ-اق تۇر. بىراق بۇلاردىڭ ءبىر ءتۇرلى سوزدەرى جاراسپايتىنداي. ءارى ەكەۋىنىڭ ءتۇر-نۇسقاسىنىڭ دا ەكى بولەكتىگى كوپ نارسەگە تۇساۋ ما؟ ەسكەلدى بويى سىرىقتاي، اتقا مىنسە دە، جەرگە وتىرسا دا دەنەسىن ءتىپ-تىك ۇستايدى، بۇعان كوزى ۇنەمى جاسىرۋلى جاتقانداي قاباعىنان تومەنگى قىر مۇرنى مەن قانجارداي ساقالى قوسىلىپ، مۇنىڭ تۇلا بويىنا قۇرىش تەكتەس بولەك ايبات، بولەك سۇلۋلىق بەرەدى. التىن مەن كۇمىستى ارال استىرعانداي اۋزىنداعى سوزدەرىن جانە قوس.

بالپىق تا بالۋان دەنەلى، قول-اياعى تۋرا شويىننان قۇيىلعانداي. اتان تۇيەنى تىرسەگىنەن ۇستاپ توقتاتاتىن قارۋى جانە بار. بىراق، ءبىر ءتۇرلى دومالانىپ قالعانداي دەنەسىنىڭ ءار جەرىنەن ولپى-سولپىسى كوپ كورىنىپ تۇراتىن. ەسكەلدى سياقتى توپ ورتاسىندا شالقىپ سويلەگەندە جۇرتتىڭ نازارىن اۋداراتىنداي كوسەم تۇلعاسى جوق. بالپىقتىڭ بەت ءپىشىنى دە تىم دومالاق. ەكى كوزى مىسىقتىڭ كوزىندەي تىم كىشكەنە جارالار ما؟ تەك كۇلىمسىرەپ سويلەگەندە ەكى بەتىندە شۇقىر ويىلىپ، سۇيكىمدىلىك اۋلىنا ءبىر تابان جاقىنداپ قالاتىن. بىراق سۇيكىمدىلىك كوسەمدىكتىڭ ورنىنا جۇرمەيدi. سۇيكىمدىلىك قىز-قىرقىن ءۇشىن عانا اعاشتىڭ باسىنداعى پىسكەن جەمىس سياقتى كوز تارتاتىن الدانىش ەلەس. ال كوسەمدىك قالىڭ ەلدى اۋزىنا قاراتاتىن، توزباس التىن قاسيەت.

دەربىسالى بالاسى ءۇشىن سول جاعىنان ازداپ تورىعاتىن دا. بىراق كىم ءبىلسىن، ازىرگە تىم جاس قوي، ەل كورە، جەر كورە، داۋ-شاردا سىنالا ءجۇرىس تۇزەپ كەتەر دەپ تە ۇمىتتەنەتىن.

قابان جىراۋ دەربىسالىنىڭ بالاسىنا قولقا سالۋعا كەلگەندە، ءارى بۇل قولقانىڭ ەل قامىمەن، ونىڭ ىشىندە ەسكەلدى ەسىمىمەن بايلانىسىپ جاتقانىن ەستىگەندە قارت اكە ەلپ ەتىپ، بىردەن سىر بەرمەگەنمەن، ءسوز بارىسىندا بالاسى بالپىقتى ەڭ الدىمەن ءوزى بولىپ جىگەرلەندىرگەن.

ەلدەگى بەلگىلى ادامداردىڭ ىشىندە قالماقتى بۇگىنگى تاندا قاتەرلى جاۋ سانامايتىنداردىڭ ءبىرى – وسى دەربىسالى ەدى. قابان جىراۋدىڭ قارا اسپاندى ءتوندىرىپ ايتقان سوزدەرىنە باس يزەپ، قۇنجىڭ قاققانمەن، شىنداپ كەلگەندە، بالاسىنىڭ وسى ساپارىن ءبىر كەزدەگى قازداۋىستى قازىبەككە ەرگەندەگىدەي قازاق-قالماق اراسىنىڭ كەزەكتى ءبىر داۋ-شارىنا ۇقساتۋدان ارىعا بارماعان. كوزى قاراۋىتىپ، بۇل ساپاردان بالاسىنىڭ باسى امان كەلۋى ەكىتالاي ەكەنىن دە اڭداماعان. اناۋ-مىناۋ ارعىنىڭ مەن نايمانىڭ ەمەس، البانىڭ مەن سۋانىڭ ەمەس، ەتەگىن كەڭگە سالعان ىرگەلى ەكى ەل – قالماق پەن قازاق اراسىنداعى ءتۇيىن دەيدى، وسى ءتۇيىندى نە شەشىپ، نە باعدارلاپ كەلۋدەن ارتىق ابىروي بار ما؟ سونداي ابىرويعا يە بولارلىق ۇل تۋماسا، بۇل انداس ەلىنىڭ جوتاسى، انداس ىشىندەگى بارلىق ءىستى سىرتقا شىعارماي، تىگىسىن جاتقىزىپ ءوزى شەشىپ وتىرعان، بيىڭمەن، باتىرىڭمەن جەمە-جەمگە كەلگەندە يىق تەڭەستىرگەن كەزدەرى دە بولعان دەربىسالى اتانا ما؟ بالاسىنا قول جايىپ، قابان جىراۋمەن بىرگە باتا بەردى.

مىنە، سول باتانى ارقالانعان ون سەگىز جاسار ەرتولە بالپىق استىنا وسى زاماننىڭ ءدۇلدىلىن ءمىنىپ، قورا مەن شاجا وزەندەرىنىڭ قيىلىسقان جەرىندە تۇر. قارساق تەرىسىنەن جاسالعان قىسقا تونى، باسىنداعى دوڭگەلەك مالاقايى بار، ءتىپتى كوكبايتالدىڭ ەر-ابزەلىنە دەيىن قازاق پەن قالماققا ورتاق ادىسپەن جاسالعاندىقتان، توسىننان قاراعان ادام بالپىقتى قاي ۇلتقا جاتقىزارىن بىلمەس ەدى. بۇل قابان جىراۋدىڭ ەسەبىمەن وسى ساپارعا ادەيى جابدىقتالعان ءتۇرى.

ول ءوز الدىنا، قازىر بالپىقتىڭ باسىنا اۋىر وي ءتۇستى. مىناۋ قىرىق قىراۋ تاۋلاردىڭ قاي اڭعارىنا قاراي بەتتەگەنى دۇرىس، ەڭ الدىمەن سونى شەشپەككە ەر ۇستىنەن اۋناپ ءتۇستى دە، ءارى كوك بايتالدىڭ بەلىن سۋىتىپ، ۇزاق بوگەلدى. اقىرى قورادان دا، شاجادان دا وتكەل تاۋىپ ءوتىپ، كۇنگەي بەتتەگى كولدەنەڭ تاقىر تاۋدىڭ باۋرايىمەن ءجۇردى. قۇلاعى ساق. بالپىق الىستان ارپىلداعان ەكى ءيتتىڭ داۋسىن ەستىدى. ءبىر عاجابى، داۋىس تىم الىستان شىعادى، ءتىپتى ۇزىنا بويىنا كوز جەتپەيتىن، توبەسىنە قاراساڭ تاقياڭ جەرگە تۇسەتىندەي الىپ تا بيىك تاۋدىڭ توبەسىنەن جەتىپ تۇرعان سياقتى. بىراق سونىڭ وزىندە دە مىناۋ تاۋدان قۇلاپ اققان شاجانىڭ سۋىنىڭ قۇدىرەتىمەن پاراپار گۇرىلى بار، اسا كەڭ كومەكەيدەن شىققان تىم زور داۋىس. جاي ءيتتىڭ داۋسى ەمەس. مۇنىڭ تاۋ باسىنا شىقپاق ويى جوق. شاجانى ورلەي ءبىراز جەر ۇتىپ، ءارى وي تولعاپ كورۋ كەرەك ەدى. بۇلقىنا اققان شاجانىڭ تەرىسكەي جاعىندا ساردوڭعال اتتى ۇلكەن ءدوڭ بار. دەمەك، بالپىق شاجانى بويلاپ، تەكەلى اتتى كەڭ سايمەن كەلە جاتىر. جوعارىداعى ايبىندى ەكى ءيتتىڭ داۋسى ودان سايىن زورايدى.

بۇل ءجۇرىس ۇزاققا سوزىلعان جوق، بۇرىلىستاۋ ءبىر كەزەڭنىڭ استىنان كەرنەي تارتىپ، تۋ ۇستاعان قالىڭ قالماق اسكەرى شىعا كەلدى. بالپىقتىڭ كوزى ۇياسىنان ۇشىپ تۇسە جازدادى. ۇشقان قۇس كوتەرىلىپ ارەڭ جەتەتىن تاۋ باسىنان ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى ەركىن جەتىپ تۇرعاندا مۇنشاما تۇياق ءدۇبىرىن، كەرنەي داۋسىن، سارت-سۇرت ەتكەن قارۋ-جاراق دىبىسىن يەك استىنان بۇل نەعىپ ەستىمەي قالعان؟ مۇندا ءبىر گاپ بارىن بالپىق بىردەن پايىمدادى. بايقايدى، توبەدەن ۇرگەن يتتەردىڭ دە داۋسى تىيىلا قالىپتى. بۇل ءبىر-بىرىمەن جالعاسىپ، بايلانىسىپ جاتقان جۇمباق دەسەڭ دە قيسىنعا كەلەدى.

نايزالارىنىڭ ۇشىن كۇن كوزىنە جىلتىلداتقان قالماق اسكەرلەرى تىزگىن تارتىپ، ءبىر ورىندا شەگەندەلىپ قالعان بالپىقتى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قورشاپ الدى. وسىنشاما باتىر تۇلعالى بالاۋسا جىگىتتىڭ استىنداعى كەۋەك باس، جال-قۇيرىعى جۇنتتاي ارىق بايتالعا مۇسىركەي قاراعان تۇرلەرى دە بار.

– ءاي، سەن كىمسىڭ؟ - دەپ، ساقال-مۇرتى سەلدىرەڭكى، بالپىقتىڭ ءوزى سياقتى تۇينەك كوزدى، بىراق قاندى جورتۋىلدى كوپ كورگەن ىسقاياقتىعى، اياۋسىزدىعى كەكسە جۇزىندەگى تارام-تارام جازۋلار ارقىلى-اق تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىندالىپ تۇرعان بىرەۋى بالپىقتى بولات نايزاسىنىڭ ۇشىمەن كوكىرەكتەن نۇقىپ قالدى. بالپىقتىڭ ءتوس سۇيەگى جامان اۋىردى. وسى تۇستا بالپىقتىڭ ىشكى دولىلىعى، ۇيقىداعى ارىستانى جۇلقىنا وياندى. قارۋ-جاراقسىز، ءارى بايگەگە سالاتىن بۇراڭ بەل كوكبايتالدى ەمەس، جاۋ ورتاسىنداعى ءومىر مەن ءولىم دوداسىنا تۇسۋگە جارامدى بەلى مىقتى، سۇيەكتى جىلقى مىنبەي، قارۋسىز، ءمۇساپىر، جەتىم بالاداي كەلگەنىنە قاتتى وكىندى. «جالعىز شاۋىپ، جاۋ المايسىڭ، وسىلاي بارعانىڭ دۇرىس» دەگەن جىراۋ ءسوزىن ەسكە السا دا، اۋىر قۇسا بۇكىل دەنەسىن جايلادى. سوندا دا بالپىق سابىر ساقتادى.

– مەن كىم بولۋشى ەدىم، جاي ەل كەزبەمىن. اسىراندى قۇسىم بار ەدى، بابى كەلسە ارلان الاتىن ەدى، سونى جوعالتتىم. جالعىز جۇبانىشىم ەدى، تابا الاتىن ەمەسپىن، جامان كوك بايتالىمنىڭ تابانى توزدى.

– ءناسىلىڭدى ايت، ءسوز باسى سودان باستالماق كەرەك؟ - دەپ، جاڭاعى ساقا جۋىنگەر-اسكەرباسى مۇنى بولات سۇڭگىلى نايزاسىمەن تاعى دا نۇقىپ قالا جازدادى.

– مەن بارابى تاتارلارىنىڭ ۇرپاعىمىن.

– ە، ءبىزدىڭ اتا جاۋىمىزدىڭ ءتىرى كوزى ەكەنسىڭ عوي. انا جىلى سەندەردى قويداي قىرماققا ۇمتىلعانىمىزدا قازاقتىڭ ارعىن رۋىنا قاراي جالت بەرىپ، جان ساقتاعانسىڭدار.

– كەشىرەرسىز، ءبىز كەرىسىنشە سىزدەردىڭ قولتىقتارىڭىزدىڭ استىنا كىرىپ، سىزدەرمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ، وتانداسىپ كەتكەنبىز.

– بىزدەگى ازىڭ، كوپشىلىگىڭ قازاقتىڭ شىلاۋىندا كەتكەنسىڭدەر.

– ول كەزدە مەن تىپتەن جاس بالا ەدىم عوي، كىم قايدا قاشتى، قايدا جان ساقتادى، قايدان بىلەيىن؟!

– اناۋ سارى، نوقايدىڭ داۋسىن ەستىدىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى، اسكەرباسى.

– كىمنىڭ دەيسىز؟

– سارى، نوقايدىڭ دەيمىن!

بالپىق ءالى دە ەشتەمە تۇسىنگەن جوق.

– بۇل بالا وتىرىكتى كۇرسىلدەتىپ تۇر. سارى، نوقايدى بىلمەسە، بۇل قالماققا سىڭگەن ەلدىڭ ءناسىلى ەمەس. ءتۇرى بۇزىق، قازاق. ورتاسىنان ءمۇلايىمسىپ جەتكەن تىڭشى! - دەپ، ەكىنشى بىرەۋ اسكەرباسىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ جاناسا كەتتى. اسكەرباسى دا بۇل سوزگە دەن قويا ويلانعانداي. «سارى، نوقاي؟»... بالپىقتىڭ كوز الدىنا بەت-اجارى ەرىتىلگەن جەزدەي جارىمەس بىرەۋدىڭ بەينەسى كەلدى. كىم ول، نەگە ونى ءيسى قالماق تەگىس بىلۋگە ءتيىس؟ بۇعان اقىل جەتكىزۋ ءوز جاعدايىندا مۇمكىن ەمەستىگىن سەزىپ، بالپىق قالماقتاردىڭ ءتۇر-تۇستەرىن، ءسوز اۋاندارىن مۇقيات نازارعا الدى. بىراق بۇل جۇمباق كۇيدەن كەكسە اسكەرباسىنىڭ ءوزى ارىلتتى:

– جاڭا تاۋ باسىنان كومەكەيلەرى كەڭ ەكى ءيتتىڭ ۇرگەنىن قۇلاعىن شالدى ما؟

– شالدى! - دەپ، بالپىق جوعالعانى تابىلعانداي ەلەڭ ەتتى.

– ول ءبىزدىڭ قولباسشىنىڭ ەكى ءيتى. ءبىرىنىڭ اتى سارى، ەكىنشىسىنىڭ اتى نوقاي. ول ەكى يت ادامنان اقىلدى، كوزدەرى اسپانداعى بۇركىتتىڭ كوزىنەن وتكىر. ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ ساقشىلارى. جاڭا سەنىڭ حابارىڭدى بىزگە جەتكىزگەن سولار. ءارى سەنى ولار ايلاكەر جان رەتىندە تانىپ، ولگەنشە ارپىلدادى.

بالپىق بۇل سوزدەردەن ازداپ تىكسىنگەنمەن دە، سابىرلى جاۋاپ قايىردى:

– بارابى تاتارلارى دا يت ۇستايدى. ولار دا ءيتتىڭ اقىلدىسى دەپ، ونىڭ نەشە ءتۇرلى تۇقىمدارىن سۇرىپتاپ، ىرىكتەپ، قاسىنا ەرتەدى، دوس ەتەدى. بىراق ماقۇلىقتىڭ اتى ماقۇلىق، كەيدە ول يەسىنىڭ كوپتەن كورمەگەن قارىن بولەسىنىڭ دە قارنىن اقتارىپ تاستاي جازدايدى.

– ءسوز ساپتاسىن قارامايسىڭ با، مىناۋ تازا ەمەس، انىق جاۋ! - دەپ، جاڭا اسكەرباسىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، كۇدىك بىلدىرگەن نەمە نايزاسىن توبەسىندە ويناتىپ، قايتا جىندانىپ شىعا كەلدى:

– سەنىڭ وسى سۋايتتىعىڭ ءۇشىن موينىڭدى وسى جەردە قيسا، ساۋاپشىلىق بولماق!

اسكەرباسى بۇل ءسوزدى ءوز نامىسى اياققا تاپتالعانداي بۇرىنعىدان رەڭكى بۇزىلىڭقىراپ ايتتى:

– ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ ساقشىسى، ۇلى قونتايشىنىڭ بالاسى، ءبىزدىڭ، باسقولباسشىمىزدىڭ كۇندىز-ءتۇنى جۇمىلماس وياۋ كوزى، اسىل تەكتى سارى، نوقايدى قاي-قايداعى شاپقان مەن سوققاننىڭ جەمتىگى جامان تاتارلاردىڭ تابانىن جالايتىن قۇلاعى قالقيعان، جۇندەس يتتەرىنە نەگە بالايسىڭ؟

بالپىق بىردەن ۇلى قونتايشىنىڭ بالاسى، ءبىزدىڭ باس قولباسشىمىز دەگەن ءسوزدى كوكەيىندە تۇتتى. ۇلى قونتايشى سىبان رابتان ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. بۋريات پەن موڭعولدى شاۋىپ قوسىپ العان، ودان بارابى تاتارلارىنا تيىسكەن وسى سىبان رابتان عوي. بۇل بالپىقتىڭ قازداۋىستى قازىبەك بيمەن بىرگە بارىپ، قازاق-قالماق داۋىن شەشەردىڭ الدىنداعى وقيعا. بالپىقتىڭ ەسىنە قالدان سەرەننىڭ ەسىمى ساپ ەتە ءتۇستى. سول بارابى تاتارلارىمەن بولعان سوعىستا-اق سىبان رابتان مەن ونىڭ بالاسى قالدان-سەرەننىڭ ەسىمى قاتار اتالاتىن. ودان كەيىن قونتايشىنىڭ توقالىنان تۋعان كىشى بالاسى شۇنا-دوبانىڭ اتى دۇركىرەدى. بۇل سول قالدان سەرەن، نە شۇنا-دوبا ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ ورداسىنا تۇمسىق تىرەگەننەن ساۋ ما؟ ءوزىن قورشاعان جوڭعارلاردىڭ ءبىر قولدان شىعىپ، ءبىر ۇكىمگە باس يگەندەي تىم جيناقى قيمىلداۋى وڭاي-وسپاق قولباسشىنىڭ تەگەۋرىنىنەن ەمەس سياقتى.

– ءبىز جەتىم وسكەن بالامىز. اناۋ-مىناۋ ۇلى ءسوزدى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ جاتقان ەشكىم جوق. كەسسەڭىز مىنە، باس. مەنىڭ ۇلى قونتايشىعا دا، ونىڭ قولباسشى بالاسىنا دا زارەدەي جازىعىم جوق، - دەدى بالپىق.

– جەتىمدىگىڭمەن قوسا سەن اقپاقۇلاق شىعارسىڭ؟ – دەپ، الگى اسكەرباسىنىڭ قاسىنداعى كۇدىكشىل، اقجەم اۋىزدى نەمە تاعى شىقتى. بۇل باسىنا جەلىن قاپقا ۇقساتىپ، شەتى قايىرۋسىز قوزى تەرىسىنەن جاسالعان بورىكسىماق كيگەن، كوزدەرىندە، اقسيعان تىستەرىندە ادامعا سەنىمسىزدىك دەگەنىڭ قاسقىردىڭ تىسىندەي اقسيىپ تۇرعان اينىماس پالە ەدى.

باسىنا قان شاپقان بالپىق باسقادان بۇرىن وسىنىڭ قورلىعىنا شىداي الماستاي:

– اتتەڭ، استىم دا بەلى مىقتى اتىم، بەلىمدە اسىنعان قارۋىم جوق، ايتپەسە وسى قورلىق ءسوزىڭىز ءۇشىن مەن ءسىزدى جەكپە-جەككە شاقىرار ەدىم. نەمەسە كەل، اتتان ءتۇسىپ، قۇر قولمەن جاياۋ شايقاسامىز. قايسىمىز ولسەك، قۇنىمىز سۇرالماسىن.

وسى كەزدە بالپىق ويلاماعان ءجايت بولدى. بىرەۋ بۇلاردىڭ الدىندا دامبالىن شەشىپ، ابىرويىن اشىپ تۇرعانداي جوڭعار اسكەرلەرى قىران-توپالاڭ كۇلكىگە باتتى. تەك اسكەرباسى عانا تۇگىن سىرتىنا شىعارىپ، نايزاسىن قىسقا ۇستاپ، بالپىققا قاراپ بەدىرەيىپ قاپتى. ال قالعاندارىن ايتپا. الگى اسكەرباسىنىڭ قاسىنداعى قوزى تەرىسىنەن تازكەپەش سياقتانعان بورىكسىماق كيگەن قالماق كۇلكىدەن شاشالىپ ولە جازدادى. ءتىپتى قاتتى كۇلگەنى سونشاما اتىنان دا اۋىپ ءتۇستى. قارا جەرگە ماي قۇيرىعىمەن وتىرا كەتىپ، قوس شەكەسىن الاقانىمەن باسىپ، ەكى يىعىنىڭ سەلكىلدەگەنىن كورگەندە مۇنى جىندانىپ كەتتى دەۋگە بولار ەدى. جان-جاعىندا ويقاستاعان، ولار دا ەستەرىنەن تانا كۇلگەن اسكەرلەردىڭ ءبىرىنىڭ بولماسا ءبىرىنىڭ اتىنىن استىندا تاپتالارمىن-اۋ دەپ ويلايتىن دا ەمەس.كۇلكى باسىلمادى، بەدىرەيگەن نايزاسىن قىسا ۇستاعان اسكەرباسىنىڭ ءتۇسى وزگەرمەدى. بالپىق ءوزىنىڭ نە قاتەلىك جىبەرىپ العانىن اڭعارمادى. ءبىر ۋاقىتتا الگى تازكەپەش كيگەن، كوزدەرىنەن، اقسيعان تىستەرىنەن ادامعا دەگەن سەنىمسىزدىك كوزگە شانىشقىداي ۇرىپ تۇرعان قالماق ورنىنان تۇرەگەلىپ، كۇلكىدەن ءالى دە وزىنە-ءوزى كەلە الماي، اسكەرباسىنىڭ قامشىلار جاق ۇزەڭگىسىنە ءبىر قولىمەن جارماسىپ، بىردەمە ايتپاق بولادى. بىراق ونىسىن ايتا المايدى. ءتىپتى، ايت-قان كۇندە دە ونى باسقالاردىڭ كۇلكىسى ەستىرتپەس ەدى. بالپىقتى وسىلايشا توسىلدىرعان، جىلداي ۇزاق كورىنگەن تۇسىنىكسىز قۇبىلىستان سوڭ عانا:

– بۇل – قازاق. بۇل – قازاق.

– بارابى تاتارلارى ەشقاشان جەكپە-جەككە شاقىرمايدى.

– ءبىزدىڭ ويراتتا ونداي داعدى قازاقتان سىڭگەن، مىناۋ سونى بىلمەي ارتىن اشىپ تۇر.

– بۇل – قازاق. تىڭشى! جانسىز! - دەپ، قۇلاق جارارداي اششى داۋىستار بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ كومەكەيىنەن شىعىپ جاتتى. بالپىق سوندا عانا ءوزىن قۇداي ۇرعانىن ۇقتى. راس، بۇرىنعى قازاق-قالماق سوعىستارىندا، قاقتىعىستارىندا ەكى ەلدىڭ باتىرلارىنىڭ جەكپە-جەككە شىققانى بولاتىن. بىراق مۇنداي ۇسىنىس ۇنەمى قازاق جاعىنان جاسالاتىن. قالماق-ويراتتار ونداي ۇسىنىستاردى كوبىنە قيسىنسىز كورەتىن، تەك ارا-تۇرا وزدەرىنە ءتيىمدى تۇستا، سەنىمدى نايزاگەر باتىرى باردا عانا قابىل الاتىن. ءالى دە اۋزىنان ءبىر ءسوز شىقپاي بەدىرەيگەن اسكەرباسىنىڭ ءبىر يەك قاققان بۇيرىعى بويىنشا قالماقتار بالپىقتى اتتان ءتۇسىرىپ الىپ، ورگە قاراي جاياۋ الىپ ءجۇردى. كوك بايتال الدەكىمنىڭ جەتەگىندە كەتتى. ەندى ءسوز دە، كۇلكى دە تىيىلعان. قولعا تۇسكەن ولجانى قايسىمىز، قالاي بولىسەمىز دەگەن سياقتى ىشكى ەسەپ ىشتەرىن تەسكەن تۇرلەرى بار.

بۇلار ءبىر بيە ساۋىمىنداي ۋاقىت جوعارى ءجۇردى. سوندا ءبىر جارتاستىڭ تۇبىنە اپارىپ، بالپىقتىڭ قول-اياعىن كىسەندەپ تاستادى. توبەدەن كۇن ساۋلەسى كوپ تۇسە قويمايتىن، قالىڭ قاراعايلى جوتانىڭ استىنداعى ۇڭگىرلەۋ جارتاس ەدى. بالپىق وسىلاي ەكى تاۋلىك تۇتقىندا جاتتى. اركىمدەر كەپ ءبىر سويلەستى. بالپىقتىڭ جاۋابى بىرەۋ. سول، بارابى تاتارلارىنان قالماق جاعىنا كوشكەن جەتىم بالا. سول جاقتاعى ويراتتاردىڭ ءبىراز نوياندارىنىڭ اتتارىن بىلەتىن. سولاردى اتايدى. ازداپ جىلقى باققانى دا بار. بارابى تاتارلارىنان شىققاسىن، ءارى جەتىمدىگىنەن مۇنى ويرات نوياندارى وزدەرىنىڭ ىشكى ىسىنە كوپ جۋىتا بەرمەيدى.

جارتاستىڭ تۇبىندە جاتىپ، تاۋ باسىنداعى سارى، نوقاي اتتى ەكى ءيتتىڭ كەڭ كومەكەيلەرىنەن ارپىلداپ شىققان داۋىستى ەكى-ءۇش رەت ەستىدى. ول يتتەر ۇرگەن سايىن تەكەلى سايىمەن، شاجانى بويلاپ، سايدىڭ تاسىنداي ءجۇز قارالى اسكەر شابا جونەلەدى. بالپىقتىڭ بايقاعانى ەكى يت بەلگى بەرگەن سايىن شاباتىن توپ ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى. ءسىرا، كەزەككە قويىلعان، ەشقاشان تاۋسىلمايتىن سىڭسىعان قالىڭ اسكەر مىناۋ جوعارىدا، اق قارلى شىنداردىڭ قويناۋ-قويناۋلارىندا تەڭىزدەي تولقىپ، ساقاداي ساي تۇر.

بالپىق وزىمەن تىلدەسۋگە كەلگەن ادامداردان وسى اسكەرلەر تۋرالى  سۇراۋدان ساقتاندى. وندايدا سىر الدىرىپ الاتىنى انىق. مۇنىڭ ازىرگە بىلەتىنى سارى، نوقاي اتتى ەكى يت پەن ولار ۇرگەن سايىن اتىپ شىعاتىن، ۇنەمى جاڭارىپ وتىراتىن اسكەرلەر توبى. كەيىن شىعىستان باتىسقا قاراي كولبەپ جاتقان وسى تاقىر تاۋ سول ەكى قالماق ءيتىنىڭ ەسىمىمەن سارنوقاي اتالىپ كەتىپ ەدى.

بالپىق تۇتقىندا جاتقان ەكىنشى تاۋلىكتىڭ سوڭىندا ونشاقتى قۇل-قۇتان كوتەرگەن شاشاقتى اق جىبەك شاتىردىڭ استىندا وتىرعان قارۋ-جاراقسىز، جۇقا قىزىل شاپان جامىلعان، باسى جالاڭباس، وڭ جاق قۇلاعىنىڭ ۇستىنەن تۇسىرىلگەن جىڭىشكە تۇلىمى يىعىنا جەتكەن، ءبىر ۇلكەن نويان بالپىقتى كەلىپ كوردى. بىراق ءوزى ءتىل قاتقان جوق، قاسىنداعى اتتى جاساۋىلداردىڭ قارا تۇنەكتەي قاھارلى ءجۇزدى بىرەۋى سۇراققا الدى. بالپىق سول بۇرىنعى جاۋاپتارىن قايتالادى. نويان ءوزى ۇندەمەگەنمەن، كوزى وتكىر ەكەن، وڭمەنىڭنەن وتەدى. بار سىرىمدى بۇل نويان ءبىلدى، ساناۋلى كۇنىم بىتكەن ەكەنسىڭ دەپ، نوياننىڭ قادالعان كوزىنىڭ استىندا ەڭ الدىمەن قابان جىراۋدى، اكەسى دەربىسالىنى، شەشەسى جانە ءتورت باۋىرىن، جاس سۇلۋ ايەلى كاسەنسارىنى ويلادى. بىراق، قالىڭ ەل قازاق، بارىنەن سەنىڭ وبالىڭ قيىن عوي، مىنا سىڭسىعان اسكەر ۇستىڭنەن جايپاپ وتسە، كۇنىڭ نە بولماق دەپ، باس-اياعى جوق ۇزاق سارىۋايىمعا دا بوي الدىردى.

بالپىقتىڭ ويلاعانى بولعان جوق، شاتىر استىنداعى نوياندى اكەتىسىمەن، مۇنىڭ قول-اياعىنداعى كىسەندى شەشتى، ازداعان اس-سۋ بەردى، ءبىرجولا كوز جازعان شىعارمىن دەگەن كوك بايتال دا تاپ قاسىنان تابىلا كەتتى. قالماقتار مۇنى بوساتتى. بىراق، ساداق اسىنعان، تاۋلى جەردىڭ تاسىندا ويناپ ۇيرەنگەن وڭكەي سايگۇلىك مىنگەن ءۇش جاۋىنگەر مۇنى سوناۋ شاجانىن اياعىنا دەيىن جەتكىزىپ، قاراتالدىڭ ارعى جاعاسىنا وتكىزىپ سالۋعا مىندەتتەنگەن ەكەن.بۇلار ءجۇرىپ كەتتى.

بالپىقتى العا سالعان جۇرگىنشىلەر قاراتالدان ارى وتكەنشە كۇن ەكىنتىدەن اسقان. ەكى كۇن سۋىعى وڭمەنىنەن وتكەن جوڭعار الاتاۋى ارتتا قالدى. بىراق بالپىقتىڭ كوزىنە بۇل تاۋ سوندا دا ىستىق. قالماق پەن قازاق اراسى تىنىشتالعان جىلدارى مۇنىڭ ءشوبى شۇيگىن، بال تاتىر قاينار-بۇلاقتارى تاباندارىندا قايناپ اققان جايلۋىن ەكى ەل قاتارلاسا جايلايتىن. ەندى بالپىق انىق تانىپ كەلە جاتىر، ەندى قازاق تاپ وسى جازدا بۇل تاۋدىڭ جايلاۋلارىنا مالىن شىعارماق تۇگىل، ۇشىرعان قۇسى اداسىپ قونسا، قاندى سوعىسسىز قايتارىپ الا المايدى. مىناۋ اشىق سوعىسقا بەكىنگەن ەلدىڭ ءتۇرى. ايتپەسە، تاۋ سۋىعى ءالى كەتىپ بولماعان مىناداي شاقتا قارۋ-جاراقتارىن سارت-سۇرت ەتكىزىپ، ءمىنىس اتتارىنىڭ ەر-ابزەلدەرىن جورىققا شىعارداعىداي قامداپ، تاۋ باسىندا جولبارىستاي كومەكەيى كەڭ ەكى يت ۇستاپ، وزدەرى ساقاداي ساي تۇرا ما؟ ونىڭ ۇستىنە بۇل مامىر، كوكەك ايلارىندا قازاق دەگەنىڭ بۇلاي قاراي ولسە جىلجىمايدى. سوندا بۇل قالماق وسى باستان نەعىپ شىنجىرداعى بايلاۋلى يتتەي بۇلقىنىپ تۇر؟ جوق، بالپىق اقىماق ەمەس، بۇل انىق سوعىس قامى، سوعىس بولعاندا اسا ارىعا بارمايتىن، مولشەرى بەلگىلەنگەن، باعىتى ايقىن، تەك كۇننىڭ ءساتىن عانا كۇتىسىپ، قالىڭ ءنوپىر قولدى دەگبىرسىزدەندىرگەن سوعىس ەكەنىن ۇقتى. تەك بالپىقتىڭ ءبىر نارسەگە عانا كوزى جەتەر ەمەس، وسىنداي قارۋ-جاراقتارى شاقىلداعان دايىندىقتىڭ شەت-جاعاسىن كورىپ قالعان، وزدەرى قازاق دەپ كۇماندانعان ادامدى بۇلار نەگە جىبەرىپ وتىر؟ بۇل كۇندەرى تومەندەگى قازاق ەلىنە قاراي ءتىرى تىشقان وتپەۋگە ءتيىس قوي. مۇنداي جاعدايدا سونداي قاتاڭ بۇيرىق بولۋى زاندى ەكەنىن اقىلمەن ەسەپتەپ شەشكەن بالپىق ءوزىنىڭ ات-كولىگى امان، ءۇش قالماقتان جاساۋىل ەرتىپ كەلە جاتقانىنا سەنبەيتىن دە سياقتى. بۇل سوسىن دا ءبىر نارسەدەن كۇمانداندى. مىناۋ ءۇش جاساۋىلدىڭ ءبىراز جەر شىعارىپ سالامىز دەگەن ءسوزى ايلا عانا، بىلاي الىسىراق اپارىپ، كوك جەلكەدەن ساداقتىڭ وعىن قاداماقشى عوي. بىراق ول ءۇشىن وسىنشاما ۇزاق جول ءجۇرۋدىڭ قاجەتى قانشا، ۇڭگىر تاستىڭ اۋزىندا كىسەندۋلى جاتقان جەرىندە بىتىرە سالماي ما؟ مىنە، بۇل دا جۇمباق.

بالپىقتىڭ وزىنشە جاساعان تاعى ءبىر قورىتىندىسى بار. ول دا مال باققان قازاق ءۇشىن اسا جايلى ەمەس، بىراق سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە دە قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر دەۋگە بولار ەدى. ول قورىتىندىسى مىناۋ: بالپىقتىڭ قازاق ەكەنىن جوڭعارلار ءبىلىپ وتىر، ەندى بۇدان بىلاي قازاقتىڭ قوي، جىلقىسى مىناۋ جوڭعار الاتاۋىن جاز جايلاماق تۇگىل، ودان ءبىر تال ءشوپ ءۇزىپ جەي المايدى. قازاققا، تاۋداعى قار سۋىعى كەتىپ بولماعان وسى ەرتە شاقتا سونى ەسكەرتىپ قويۋ. بىراق ولاي بولسا، بالپىققا وسىنى كادىمگىدەي نەگە اشىپ ايتپايدى، ال بالپىقتى شىنىندا بارابى تاتارلارىنان شىققان جەتىم ساناسا، وندا وزدەرى-اق كۇنى بۇرىن قازاققا سونداي قوقان-لوققى ەسكەرتپەمەن نەگە ەلشى جىبەرمەگەن؟ كوك جەلكەمنەن ساداق وعى قاشان قادالار ەكەن دەپ كەلە جاتقان بالپىقتىڭ باسىندا، كوكىرەگىندە وسىنداي شەشۋى قيىن سۇرۋلار، الەم-جالەم ويلار القا-قوتان ساپىرىلىستى. ساسپا، بالپىق، قازىر ءبارىنىڭ تۇبىنە ءبىر-اق جەتەسىڭ، سوڭىڭداعى ءۇش قالماق مىناۋ تەگى بەيمالىم پالە ءۇشىن قايسىمىز وق شىعىن ەتەمىز دەپ، سونىڭ توڭىرەگىندە تاجىكەلەسىپ كەلە جاتقان شىعار.

قاراتالدان ارى وتكەننەن كەيىنگى ءجۇرىستىڭ ءاربىر ءساتى بالپىق ءۇشىن جىلدىق تاۋقىمەتتەن اۋىر بولدى. بىراق اسا قايراتتى جىگىت مىڭق ەتپەي، سىر بەرمەي كەلەدى.

ءوزىنىڭ الدىن الا بەلگىلەپ العان شەشىمى بار. بۇل قاراتالدان وتكەسىن دە اتتىڭ باسىن تومەنگە بۇرماي، ءتۇۋ تەرىستىككە، الاكول جاققا تارتا بەرمەك. سەبەبى، بالپىقتىڭ بۇلارعا تۇسىندىرۋىنشە، مۇنىڭ شىققان جاعى سوندا عوي، سول جوڭعار الاتاۋىنىڭ كاقپاسى جاقتا عوي. مۇندايدا ءسوز بەن ءىس تيتتەي دە قايشى كەلسە، اجال وعىنىڭ ساپ ەتە قالاتىنى كۇمان تۋدىرمايدى. قۇداي امانشىلىققا جازىپ، مىنا ءۇش قالماقتان امان كەتسە عانا، سونىڭ وزىندە دە الاكول جاققا، تىم قۇرىسا ودان بەرىدەگى اقسۋعا دەيىن تىكە جەتىپ، سوسىن عانا اتتىڭ باسىن تومەنگە، قالىڭ قازاققا قاراي بۇرماق. كوكبايتالعا بۇل جولعى بايگەڭ قالىڭ قازاق تاعدىرى، سونىڭ اماندىعى، كانە، قاناتىڭدى جاز دا ۇش دەپ، ەرىك بەرمەك.

قاراتالدان وتكەسىن دە بۇلار بيە ساۋىمىنداي ىلەسىپ وتىردى. اقىرى، «جولىڭىز بولسىن، جۇرە بەرىڭىز» دەسىپ، ءۇش قالماق كەيىندەي بەردى. بۇل تۇس قىراتى مول، اسا جازىق جەر ەمەس-تۇعىن. كوكبايتال ونداي جەردە، اسىرەسە تورعايداي عانا سالماعى بار، شاپقان اتپەن قوسا ۇشىپ وتىراتىن بايگە اتىنا لايىق جۇقالتاڭ بالا ەمەس، باتىر ءپىشىندى، باتىر سالماقتى بالپىق ءمىنىپ كەلە جاتقاندا اسا باۋىرىن جازىپ، شابا المايتىنى بەلگىلى ەدى. سوسىن دا بۇل ساقتىق ەتتى. كوك بايتالدىڭ ەتىن قىزدىرا، جەلە جورتىپ بارا جاتتى. مول تۇستار تاۋسىلعاسىن، وسى جوڭعار الاتاۋىنىڭ ءبىر سىلەمى قوڭىرتاۋدىڭ ءبىر سايىنان جۇلقىنا اعىپ شىعاتىن اقسۋدىڭ ساعاسىنا دەيىن سوزىلاتىن شۇبىرىندى كوش جولىنىڭ باستالعانىن كوردى. ارتتاعى قالماقتار ءالى دە كوز كورىم جەردە كەلە جاتىر. بالپىقتىڭ شىدامى وسىعان عانا جەتتى، «ا، قۇداي، سۋىر ىنىنەن ساقتا» دەپ كوك بايتالعا ەرىك بەردى. ادامنان اقىلدى جانۋار اياق-قولى شويىنداي بالپىقتى اۋىرسىنعان جوق، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن جۇيرىكتىگىنە وسى ارادا باستى. ارتتاعى قالماقتار مىناۋ بەيۋاق شاقتا قاپ-قارا نۇكتەدەي بولىپ جوعالعان كوك بايتالدىڭ ونەرىن بۇعان دەيىن نەعىپ بايقاماعاندارىنا تاڭدانعان دا شىعار. مۇمكىن ولار قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەر شىعار، جاۋ قازاقتى الىستان اتىپ تۇسىرمەك بوپ، ۇشەۋى ءۇش ءتۇرلى جەبەنى دايىنداعان دا شىعار، قايسىسىنىڭ جەبەسى ءدال تيسە، وعان ۇلكەن ولجا تيەسىلى دە شىعار. بىراق بۇل جەردە اڭگىمە مۇلدە باسقاشا ەدى. ءۇش قالماقتىڭ بالپىق مىنگەن كوكبايتالدىڭ ءبىر تاۋدىڭ توپىراعىن ەكىنشى تاۋدىڭ توپىراعىنا قوسارداي جۇيرىك ەكەنىنە، ءسويتىپ، تەز قاراسىن باتىرعانىنا شىنىندا تاڭ دانىستى. بىراق ءوز قولباسىلارىنان جامان قورقاتىن، جاندارى ءتاتتى ءۇش نەمە سول قولباسىنىڭ كوكىرەگىندە بوگدە قوبالجۋ تۋدىرىپ الماۋ ءۇشىن تۇتقىن جىگىت مىنگەن كوكبايتالدىڭ ونەرىن ەل-جۇرتتان ءومىر باقي جاسىرىپ وتۋگە سول كەشكى اپاق-ساپاقتا ءبىر-ءبىرىنىڭ الدىندا انت-سۋ ءىشىستى.

بۇلار قوسىنعا ءوز مىندەتتەرىن اتقارعان بولىپ قايتتى. بىراق بۇل كەشتە شىن مىندەت اتقارعان تاعى ونشاقتى ادام بار ەدى. ولار دا ەرلىك جاساپ، قولباسىنىڭ ءوز قولىنان ولجا الۋعا سونشاما اڭسارى اۋعان جاندار بولاتىن. مۇنىڭ ءبارى مانا كۇندىز كىسەندەۋلى جاتقان بالپىقتى كوزىمەن كورگەن ۇلكەن نوياننىڭ ءوزىنىڭ بە، جوق، سونىڭ كوردە جاتقان ادامنىڭ پيعىلىن تانيتىن، اقىلدى دا سۇڭعىلا كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ بە، ايتەۋىر قايسىسىنىڭ بولسىن تاپقان ايلاسىنا بايلانىستى ەدى.

بۇلار بالپىقتى قازاقتار جىبەرگەن تىڭشى ما، جوق پا، سونى بىلۋگە تiمiسكiلەنە كوڭىل ءبولدى. ۇلكەن نويان ءوزى كورىپ، بالپىقتىڭ تاقىمىنا قىل بۇراۋ سالعانمەن، شىنىن ايتپاس ادام ەكەنىن سەزىپ، باسقا امالعا كوشتى. بالپىقتى بوساتقان بولىپ، بىراق ودان جارتى ساعاتتاي بۇرىن قۇرالايدى كوزگە اتقان ناعىز مەرگەندەردى شۇعىل اتتاندىرىپ جىبەرگەن بولاتىن. قاراتالدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى جەر جاعدايىن، كوكشە تەڭىزدەن بەرىدە قالىڭ قۇمدا وتىرعان قازاقتارعا اپاراتىن جولداردى جاقسى بىلەتىن ولار بىتىراپ، سول جولداردى تورۋىلدادى. ەگەر بالپىق سوڭىنداعى ءۇش قالماقتان قۇتىلعاسىن سولاي قاراي اتتىڭ باسىن بۇرسا-اق، الگى جول تورۋشى، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەر ونى اتىپ تۇسىرۋگە ءتيىستى ەدى. ءتىپتى ولىگىن سول ءوزى مىنگەن كوك بايتالعا تەڭدەپ اكەلۋ مىندەتى ولارعا جانە جۇكتەلگەن. بۇل ەرلىك قاي مەرگەننىڭ ۇلەسىنە تيسە، سونى شىن مانىندە ۇلكەن ولجا كۇتىپ تۇر ەدى.

سەبەبى قاراتالدىڭ ورىندە بەكىنگەن قالماق قولباسشىلارىنىڭ نە ولاردىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ ويىنشا، قازاقتار قالماقتاردىڭ مىنا شوعىرىنان كۇدىكتەنە مە، جوق پا، ءتىپتى بۇدان حابارلارى بار ما، الدە مىناۋ سول قازاق تاردىڭ جابى بايتالعا مىنگىزىپ جىبەرىپ وتىرعان، جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن، جۇرەك جۇتقان جالعىز جانسىزى ەمەس پە؟ مىنە، وسى جاعدايدى ەش جاڭساقسىز اشىپ-ايىرىپ ءبىلۋدىڭ الداعى شابۋىلدى ۇيىمداستىرۋدا كەرەك بولارى ءسوزسىز. قامسىز جاتقان ەلدى شابۋ مەن قايلا مەن نايزاسىن بارىنشا كەزەپ وتىرعان ەلدى شابۋدىڭ ارقايسىنىڭ بىلگەن جانعا، اككى جاۋعا ءوز ءجون-جوسىعى بار.

بىراق بالپىقتىڭ سوڭىنا ەرگەن ءۇش جاساۋىل مەن ولاردان بۇرىن كەتكەن،

كوكشە تەڭىزدىڭ بەرگى جاعىنداعى قالىڭ قۇمدى قىستاعان قازاقتارعا اپاراتىن جولدى تورۋىلداعان، ولجا دامەتكەن، قۇرالايدى كوزگە اتقان ساڭلاق مەرگەندەر ءبارى قۇر قول قايتتى. بۇلار جولدا ءتۇيىسىپ، جابى بايتالعا مىنگەننىڭ قازاقتارعا ەش قاتىسى جوق، سول جوڭعار قاقپاسىنا قاراي تارتىپ وتىردى دەسىپ كەلدى. ءسويتىپ، ءبارىنىڭ پىكىرى ءبىر جەردەن شىقتى.

ال شىندىعىندا بالپىق ولاردىڭ وسى ويىن شەشكەندەي ەدى. اقسۋدىڭ جاعاسىنا جەتكەنشە كوك بايتالدىڭ تىزگىنىن تارتقان جوق.

كۇڭىرەنىپ اققان تاۋ سۋىنىڭ گۇرىلى ەستىلگەندە عانا بۇل ءجۇرىس باياۋلتتى. قوڭىرتاۋدىڭ ەتەگىندەگى بۇتالى ءبىر قالىڭعا كىردى دە، كوك بايتالدىڭ ەرىن سىپىرماستان ءوزى جەر باۋىرلاپ تىڭداپ جاتتى. بالپىق زاتى قورقاق ەمەس، بىراق ەل قامى ءۇشىن ۇلكەن ساقتىقتىڭ كەرەك ەكەنىن ەستەن شىعارمايدى. بۇل – ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعان شاق. كوك بايتال مۇندا قانشا جەردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ جەتتى. قالماقتار جولاي ۇشقان قۇستان قانات بايلاپ الماسا، بۇدان الدەقاشان كوز جازىپ قالدى. بالپىق سوندا دا اسپانداعى جەتى قاراقشىنى باقىلاپ، ءتۇن مولشەرىن بەلگىلەيدى. ءوزىنىڭ امان كەتكەنىن ەسەپكە الادى. تاپ وسى تۇستا بۇعان ءبىر قاناعاتسىزدىق تا پايدا بولا كەتكەندەي. مۇنىمەن بىرگە ونشاقتى قالماق مەرگەنىنىڭ قاتار جارىسىپ وتىرعانىنان حابارى جوق بۇل سوڭىنا ەرگەن ۇشەۋدىڭ ەكەۋىن ءولتىرىپ، ءبىرۋىن قانجىعاما نەگە بايلاپ اكەتپەدىم دەپ تە قيالدادى. وندا جوڭعار الاتاۋىنىڭ قۇپياسى تەگىس اشىلار ەدى-اۋ دەپ تە ارماندادى. اتتەڭ، شىركىن، ولار قامشىمەن الا قويار جاۋ ەمەس قوي.

بىراق، بالپىق قىسىر قيال مەن الىس ارماننىڭ سوڭىندا اقىلىن سارىپ قىلاتىن جاس ەمەس، جوقتى جوق دەپ مويىنداپ، باردى قىلشىعىنا دەيىن تۇگەندەپ ىسكە جاراتاتىن جان. جۇلدىزدارعا قاراپ، ءالى دە ساقتىق جاساپ، ءتۇن تۇنەگى اۋىپ كەتپەي تۇرعاندا جوڭعار الاتۋىنىڭ ەتەگىنەن الىس كەتۋدى، ەرتەرەكتە ەل تابۋدى ويلادى.

كوكبايتالعا قايتا ءمىنىپ، اقسۋدىڭ سۋىمەن كوكشە تەڭىزگە بىرگە اققانداي ايسىز تاس قاراڭعىلىقتا تومەنگە قاراي جىلجىپ بەردى. بۇل ءوز ەلىنىڭ شەتىنە ەرتەڭگى ساسكەلىكتە جەتتى. بۇل اسا ۇزاق جول ەدى. كوك بايتال قۇس قاناتتى بايگە اتى بولعانمەن، قۇمى مەن وي-قىرى مول كەڭىستىكتە ۇزاق باۋىرىن جازا المادى. سوندا دا بالپىقتى ەلىنە ءوزى مولشەرلەگەن كەزدە جەتكىزدى. ال بۇدان ارعى وقيعانى اتاپ سۇراماڭىز. قالماقتار بىزگە ەندى ولسە تيىسپەيدى دەپ كەلگەن اكەسى دەربىسالىنى بالپىق ساندىق تۇبىنەن سۋىرىپ العان الداسپانىمەن شۋىپ تاستاي جازدادى. ات اۋىستىرىپ ءمىنىپ، قارۋ-جاراعىن اسىنعان، ۇيقى كورمەگەن بالپىق اۋىل ۇستىندە ويران سالدى. بالاسىنىڭ قاتتى شوشىنىپ كەلگەنىن ۇققان دەربىسالى ەندى ءتىلىن تارتتى. قابان جىراۋ مەن ەسكەلدىگە ءوزى كىسى شاپتىردى. ولار كوپ كۇتتىرگەن جوق، ۇكىدەي ۇشىپ جەتتى. بالپىقتى ورتاعا الدى، بىراق، مۇنىڭ ايتار ءسوزى از، جوڭعار الاتاۋىنىڭ ءىشى سىڭسىعان قالماق قولى، ەندى بىرەر كۇندە ولاردىڭ اتىنىڭ اياعىندا تاپتالامىز، ءتىرىمىز قۇل-قۇتانعا، قاتىن-قىزدارىمىز ولاردىڭ كۇڭىنە اينالادى.

تورسىقتاي بەتى ىسىنگەن بالپىقتىڭ ءاربىر ءسوزىن ەستىگەن سايىن قابان جىراۋ قولىنداعى تاباداي قارا تاسىن تىرناعىمەن بەزەي بەرەدى. بىراق تاسى قۇرعىردان ءۇن شىقپايدى، تەك جىرۋدىڭ ءوز كومەكەيىنەن ىڭىلداعان بىردەمە ەستىلەدى. ول نەعىلعان ءۇن، ادام ءتۇسىنىپ بولمايدى. بۇل انادا كوكشە تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندەگى ارعىن اقىنىنان جەڭىلىپ قايتقاسىن، قايتىپ قولىما دومبىرا ۇستامايمىن دەگەن ۋادەسىندە تۇرسا كەرەك. بىراق قازىر دە قۇر قول ەمەس، تاپ قازىر جەل كەۋەك، قىل مويىن دومبىرادان گورى، وسى قارا تاستىڭ پايداسى مولىراق دەگەنگە مەڭزەيتىن سياقتى.

ۇركىندە، ۇركىن، ۇركىندە.

وتەدى دۇنيە ءبىر كۇندە.

تىڭداپ وتىر، شىراعىم،

مەن سالامىن بۇلكىلگە.

جىگىت بولساڭ، مايدا بول،

تال جىبەكتەي ۇلپىلدە

بارىنا قىل قاناعات،

نە بەرەدى قۋ تىلگە.

الپىس كۇن اتان بولعانشا.

بۋرا بوپ ءبىر كۇن زىركىلدە.

كوزىڭدى جۇم دا جاۋعا شاپ،

اجالدى ولەر ىركىلمە.

كەشەگى وتكەن زاماندا،

ءدىن، مۇسىلمان اماندا،

ەردىڭ قۇنىن تاپقان كوپ،

اشۋلانىپ ءبىر تۇندە، - دەپ جىرلاپ جىبەردى. اقىن ءسوزىنىڭ استارىن ءبارى دە ۇقتى. اجالدان قاشىپ قۇتىلۋ جوق، ءتاڭىر بۇيرىعى جەتسە، التىن باسىڭ قور بولىپ، الدەبىر باقتالاس، كۇندەستىڭ قولىنان دا كەتۋىڭ ىقتيمال. ويتەر باستى اقىلمەن ءىس قىلىپ، جاۋعا قاراي بۇرعان الدەقايدا ابىروي ەمەس پە؟ قابان جىراۋ الگى ولىمنەن قاشقان قورقىت اڭىزىن ءجيى ايتاتىن. مىنا شۋماقتارى دا سول اڭىزداعى التىن وزەكتى ويدىڭ جالعاسىنداي. بۇل بالپىقتىڭ كەۋدەسىنە قوسىمشا جىگەر، اۋزىنا ءسوز قۇيعانداي.

– جاتقا تىزگىن بەرمەيىك. جاۋ شاۋجايدان ءوزى السا، كوك اۋانى قوسا ءتىلىپ، سەرمەر سەمسەرىمىز قايدا؟ ءتىلىپ تۇسپەيمىز بە قولىن؟! قىمىزعا ماسايىپ، ۇيقىسىراعان كەرەناۋ حالدەن شايتان ءتۇرتىپ وياتار دەيمىسىزدەر؟ جوق، شايتان ءتۇرتىپ وياتپايدى، قايتا ول ءازازىل ودان ءارى ۇيقىعا شاقىرادى. كوزىمىزدى تىرناپ، ءوزىمىز ويانايىق. قارۋ-جاراعىمىزدى قارساقشا شاقىلداتىپ، بارشانى وياتايىق. قاپتاعان توپان سۋدى كورىپ تۇرىپ، قاپى قالمايىق، قام جاسايىق. اقىر زاماننىڭ ءتۇر-ءتۇسىن كورگەن ادام جوق، بىراق ءتۇيسىنىپ كەلگەن مىنا مەن بارمىن. اقىر زامان ءبىزدىڭ باسىمىزعا ءتوندى! - دەپ، بالپىق اتا كوگەرشىندەي زىكىر سالدى. دەربىسالىنىڭ تار ۇيىندە باس قوسقان قىرىققا ەندى يەك سۇيەمەكشى قابان جىراۋ مەن ەكى مۇشەلدەن جاڭا اسقان جاس بي، وسى ماڭداعى جالايىر ەلىنىڭ ەس تۇتارى ەسكەلدى بيدەن تابان استىندا وسى ون سەگىز جاسار بالپىقتىڭ شوقتىعى بيىكتەپ كەتكەندەي. ونى دەربىسالى كوزىنىڭ ءبىر ۇشىعىمەن بايقاپ وتىر.

باسالقالىلىققا شاقىرعان ەشكىمنىڭ ءسوزىن مىسە تۇتپايتىنداي. اقىرى دەربىسالى شىداي الماي، ەسىنە تۇسكەن ءبىر قاۋىپتى ايتىپ تا قالدى:

– اپىراي، «تۇلپاردىڭ باسى تاسقا تيمەي توقتامايدى» دەگەن اتامىزدان قالعان ءبىر ءسوز بار ەدى، مىناۋ قايتەر ەكەن؟

«بۇل ءسوز دەربىسالىنىڭ شىن قاۋپى مە، جوق، ماقتانى ما؟» دەگەندەي ءبارى سوعان قاراستى. دەربىسالى اشىق ماڭدايىن شىتىناتىپ، قاۋپىنە ۇقساتتى. جاڭاعى ەسكىدەن قالعان ءسوزدىڭ نەدەن تۋعانىن بارشاسى دا ءبىلۋشى ەدى.

ەرتە، ەرتەدە، وعىز زامانىندا بايدىبەكتىڭ ۇلى البان قابىلاننان ەنشى الام دەپ كەلىپ، ءبىر شۇبار تۇلپاردى قالاپتى. بۇل شۇبار تۇلپار ول كەزدە ءوزى دە جاس قابىلاننىڭ باس باسىرەسى ەكەن. كەزىندە ونى ەنەسى كەرتوبەل بيە تاستىڭ ۇستىندە تىك تۇرىپ تۋىپ، بۇل بىردەن ءجۇرىپ كەتكەسىن، اكەلەرى «بەس جاسقا كەلگەنشە قول، قۇرىق تيگىزبەي بۇلا وسىرىڭدەر، قابىلاننىڭ باس اتى وسى بولار»- دەپتى. جاڭاعى الباننىڭ قالاعانى وسى شۇبار تۇلپار ەكەن. قابىلان مۇنى ەستىپ: «البان اعايىندى ەلدىڭ بالاسى عوي، سىرتى تۇك ءبىر مال ءۇشىن وكپەلەسپەيىك. جىلقىنى جيدەلى تۇبەككە ايداپ اكەلىڭدەر، ءالى ۇيرەتىلمەگەن شۇبار تۇلپاردى البان سول جەردە قۇرىقسىز، قولمەن ۇستاسا السىن»، - دەيدى. البان ساداقكەر دەگەن اتىنا ءمىنىپ، شۇبار تۇلپاردى قۋىپ جەتىپ، جالىنا قول سالعانمەن ۇستاي المايدى. سوندا قابىلان «مەن دە قۇر قولمەن ۇستاسام الايىن، ۇستاماسام مەنەن دە كەتسىن» دەيدى. بۇل جايداقكەر دەگەن جۇيرىككە مىنەدى. شۇباردى قۋىپ جەتىپ، جەلكەدەگى جۇگەندىككە قول سالادى. تەمىردەي بارماقتارى جۇگەندىكتەگى تەرىنى تەسىپ ءوتىپ، جالدىڭ استىن ەزىپ جىبەرەدى. شۇبار تۇلپار تىزەسىن جەرگە ءۇش تيگىزىپ، ءۇش كوتەرىلەدى. جال تەرىسىمەن قوسا جوتادان سىپىرىلىپ، قۇيرىقتان ءبىر-اق شىعادى. اساۋ تۇلپار قان-جوسا كۇيدە قۇتىلىپ شىققانمەن، سايداعى ۇلكەن جارتاسقا سوعىلىپ ولەدى. «تۇلپاردىڭ باسى تاسقا سوعىلماي توقتامايدى» دەگەن جاڭاعى دەربىسالى ايتقان ءسوز سودان قالىپتى. سوندا وعىز اقساقالدارى «ءاي، قابىلان، بۇدان بىلاي سەنىڭ نىسپىڭ جالايىر بولسىن» دەپ باتا بەرىسىپتى.بۇل جايىنداعى كوپ اڭىزدىڭ ءبىر نۇسقاسى وسىلاي تۇزىلەدى. ال دەربىسالى ونى نەگە ەسكە سالادى؟ وزگە بالالارى ءالجۋاز، ال مىنا بالپىعى جونىندەگى دامەسىنىڭ زورىنان با؟ ۇلى ءجۇزدىڭ نوقتا اعاسى جالايىر باتىردىڭ ارۋاعى وسى بالپىققا كوشىپتى دەپ، قيسىنداستىرىپ، كوككە كوتەرگىسى كەلە مە؟ مەيلى، سولاي-اق بولسىن. ەسكەلدى ونى مۇلدەم قىزعانبايدى. تەك ول وسى قاسيەتىمەن توبەسىنە دۇلەيدىڭ شوعى تۇسكەلى تۇرعان سول قالىڭ جالايىر ەلىنىڭ كادەسىنە جاراسىنشى.

وسىلاي ويلاعان ەسكەلدى بي اۋىر قينالىس ۇستىندە.

اجداھانىڭ اۋزىنا بارىپ قايتقان بالپىق، مىنە، كوز الدارىندا، ال، تاشكەنتكە ۇلى ءجۇزدىڭ حانى مەن ۇلكەن بيىنە كەتكەن ادامداردان ءالى حابار جوق. سوندا حان اۋلىنان اجداھانىڭ اۋزى الدەقايدا جاقىن شىققانى عوي. بۇل ەسكەلدىنىڭ باسىنداعى اۋىر ويعا ودان سايىن شويىن ەرىتىپ قۇيعانداي ءزىل سالماق ارتتى.

بالپىقتىڭ جاڭاعى ۇرانىن ەسكەلدى ءوزى دە جۇزەگە اسىرۋدا. ءسوز جەتەر جەردىڭ بارىنە تاعالى اتتارىڭ، بەس قارۋىڭ، جاۋ شاپقاندا اۋلىڭ سىنپشا سىرعىپ كەتۋگە دايىن تۇرسىن دەگەن حاباردى حان جارلىعىنداي ەتىپ ۇشىرۋدا. بىراق اينالاسى ءبىر جۇماعا تولمايتىن ۋاقىتتىڭ ىشىندە قىستان جۇدەپ شىققان جۇرت قانشالىقتى بۋىنىپ-تۇيىنە قويسىن. ەسكەلدى ءوزى باستاپ اسكەر قوسىنىن دا قۇردى، بىراق بۇلار تىم از، قوسىلۋشىلاردىڭ شاما-شارقى دا تاپ كوڭىلدەگىدەي ەمەس. اتاقتى ۇستالاردىڭ دا باسىن قوستى، كورىكشى، بالعاشى جىگىتتەردى ءوزى جيىپ بەردى. بىراق جۇمىس تىم باياۋ، ءارى سوققان مىلتىقتارى مەن قىلىشتارى اركىمنىڭ قولىندا كەتۋدە. بىرەۋ بابام باتىر بولعان، مەنىڭ نەمەرەمە لايىق دەپ، ءالى ءتىلى شىقپاعان نارەستەسىنە نە قىلىش، نە مىلتىق قالايدى. وندايلارعا ەسكەلدى تىيىم سالۋ ءۇشىن دە ءبىراز كۇش-قاجىر جۇمسادى.

بالپىق جوڭعار الاتاۋىنا بارىپ قايتقانشا جالايىردىڭ ءوز باتىرلارى جولامان، ءتاتتىباي جانە نەمەرە اعايىندىلار – مالتابار، قۇلجانعا كەتكەن كىسىلەر دە كەلگەن. بىراق ولار نە جاۋاپ قايتارسىن، قابان جىراۋدىڭ  ايتقانىن قۇپ كوردىك، ءبىز دە قاۋىپ ۇستىندە ەدىك، قارۋلانامىز، قول جيامىز دەسىپتى. ودان ارعىعا جوق. تاشكەنتتەگى حان جارلىعىنا الاڭدايتىندارىن جانە ءبىلدىرىپتى.

قازاق ءىشى جانجال-توبەلەستەن ارىلعان با، تاپ وسى تۇستا ءبىر ەسكى داۋ جاڭعىرىپ، توسىن بۇلىكتىڭ باسى قىلتيدى. بۇل الگى قابان جىراۋ مەن ەسەنبايدىڭ جاس تۋىسى جايناق باتىر تاراپىنان شىقتى. بۇل جايناق باتىر دا قوجانازاردىڭ ءناسىلى. سول قوجانازاردىڭ بايبىشەدەن تۋعان ەڭ ۇلكەن بالاسى سابدەننىڭ نەمەرەسى. الگى جۇرت اۋزىندا كوپ اتالاتىن قۋاقى، كۇلدىرگى ىستەرى كوپ تۇرلىمبەت دەيتىن جىگىت ەكەۋى نەمەرە. تۇرلىمبەت سابدەننىڭ تۇڭعىشى بەكەننەن تۋسا، جايناق ءۇشىنشى ۇل قايىردىڭ بالاسى.

قايىر مال-جاندىلىعىنا وراي ءوز تۋىستارىنان شالعايىراقتا ەدى، ال ونىڭ باتىر بالاسى جايناق ودان دا ءارى سىلتەپ كەتكەن. مىنە، قابان جىراۋ مەن ەسەنعابىل بۇكىل قوجانازاردى كوتەردى دەگەنمەن، قاربالاس ۇستىندە ءدال وسى جايناققا كىسى جىبەرگەندە ءبىر جاڭساقتىققا ۇرىنىپتى. بۇل جايناققا بارعان حابارشى مىنا ەسكەلدى ءبيدىڭ ۇلكەن اكەسى جاڭعابىلمەن كىندىكتەس بايباتىردىڭ شوبەرەسى جاس جىگىت ەدى. ال جايناق بۇكىل سيىرشى اۋلەتىنە، ونىڭ ىشىندە جاڭاعى جاڭعابىل، شورا بالالارىنا قاتتى ىزالى بولاتىن. سونىسىنا وراي «تازى اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ، كەلگەن بەيكۇنا بوزبالا جىگىتتى سوققىعا جىعىپ قايتارىپتى. ونىسىمەن قويماي، «مەنەن كەك الام دەسە، قي ساسىعان بۇكىل سيىرشىنىڭ ۇرپاعى، شورانىڭ سىلىمتiكتەرى تۇرىساتىن جەرىن ايتسىن»- دەپ جانە ايبار شەگiپتi.

ون بەس جاسىندا قالماقتارمەن نايزا ايقاستىرعان، بۇگىن جيىرما ءبىر جاستاعى جايناقتىڭ ءبۇيتىپ تىم قاتتى كەتۋىنىڭ سەبەبى بار-تۇعىن. جالپى جايناق قارۋلى باتىر عانا ەمەس، ايعايلاعاندا قارا جەردىڭ ءوزى قاق ايىرىلارداي داۋسى الابوتەن، كەڭ كومەكەي جىگىت ەدى. ءتىپتى جايناق اڭعا شىققاندا قاشقان قاسقىردى ۇزەڭگىمەن ۇرىپ، نەمەسە ساداقپەن اتىپ ەمەس، ايعايلاپ، جۇرەگىن جارىپ قۇلاتىپتى دەگەن اڭىز دا تۋعان. بىردە الگى قىڭىرلىعىمەن بەلگىلى شورانىڭ ءبىر نەمەرەسى ايدالادا تۇيەسىن جەلدىرىپ جالعىز كەتىپ بارا جاتقاندا، ۇرى ما دەپ كۇدىكتەنگەن جايناق «ءاي، كىمسىڭ» دەپ، ونىسىنا توقتاماعاسىن اقىرىپ قالادى. سوندا الگى بالا تۇيەسىنەن ۇشىپ تۇسەدى، شوشىنعانى بار، ونىمەن قابات ءبىر قولى سىنادى. سىنىقشى ونى ورنىنا سالعانمەن دە، شورا بالالارىنىڭ جىنى قوزىپ، جۋىر ماڭدا باسىلمايدى. ولارعا باسۋ ايتادى دەيتىن اكەنىڭ ءوزى اناۋ، ودان سايىن وتقا ماي قۇيا تۇسەدى. سوسىنعى ءبىر تويدا جايناق باتىر مەن شورا بالالارى تەكەتىرەسەدى. ءبىر-بىرىنەن ءسوز اسىرىپ بارىپ، الدىمەن اكەگە، ودان جەتى اتاعا، ودان ارعى ءتۇپ-تۇقيانعا ءبىر-اق تيىسەدى. مىنە، وسى جەردە جايناق ءوزىنىڭ جويداسىز كۇشىنە ەرىك بەرىپ، وزىمەن سالعىلاسقان نەمەنى دە سوققىعا جىعادى. بىراق وسى تويدا شورا بالالارى كوپشىلىك ەكەن، سول كوپتىگىنە باسىپ، جايناقتان ەسە قايىرادى. ءارى اسىرا قايىرادى.

جالپى، شورا بالالارى ءوزىنىڭ سانى جاعىنان مىرزاداعى قوجانازار بالالالارىنان اسا كەم ەمەس. مىسالى، شورانىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان قوجان، تاڭىربەردى، قۇدايبەرگەن، ءالىمباي اتتى ءتورت ۇل عانا دەگەنمەن، نەمەرە، شوبەرە جاعىنان كەلگەندە بۇل بارىنەن مول شوعىرلى. سەبەبى، مۇنىڭ قوجان اتتى تۇڭعىشىن بالالارىنىڭ كوپتىگىنە وراي ەل كوپسارى اتاپ كەتكەن (شورادا دا، ونىڭ بالالارىندا دا ءوز تۋىستارى جىلگەلدى مەن ونىڭ تۇلەگى ەسكەلدى، ەستايلاردا سياقتى سارعىش رەڭ باسىم ەدى). باسقالارى دا سولاي. ءارى شورا ءوز اعاسى جىلگەلدىدەن الدەقايدا ەرتە ۇيلەنگەن، ءارى ءوز بالالارىن اياقتاندىرۋدا دا اي-شايعا قاراتپاي، ۋاقىت ۇتقىزباي، اسىعىستىق جاساپ ءجۇرۋشى ەدى. سوسىن دا ونىڭ بالالارى تۇگىل، نەمەرەلەرىنىڭ وزدەرى جاس جاعىنان ەسكەلدى بي قارايلاس. ال، جارتىسىنان كوبى ات ءمىنىپ، اسكەر قوسىنىنا قوسىلىپ ۇلگەرگەن شوبەرەلەرىن شورانىڭ ءوزى تۇستەپ تانىمايتىن. مىنە، سونداي شەبى مىقتى مول تۋىس، ءارى شوراداي قىرىس اكەدەن ءتالىم العان بالالار مىرزا جايناقتىڭ باتىرلىعىنان قورىقسىن با، جاڭاعى تويدا ءسويتىپ كوپتىك جاسايدى. ءارى الگى جايناقتىڭ اقىرعان دۋسىنان شوشىپ، تۇيەدەن قۇلاعان بالا سول شورا بالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جەلقۇيىنى – تاڭىربەردىنىڭ نەمەرەسى ەدى. بۇل تاڭىربەردى دە، ونىڭ تۇلەكتەرى دە سوتقارلىعى مەن، باسىنان ءسوز اسىرماس تاكاپپارلىعىمەن كوزگە تۇسكەندەر. وسى وڭىردەگى ەڭ جىرىندى بارىمتاشىلار دا وسى تاڭىربەردى بالالارى. شورانىڭ وزگە شاشىراندىلارى دا بۇل كاسىپتەن امان ەمەس، سوندا دا مىناۋ تاڭىربەردى توبىرىنىڭ موينى وزىق.

«بىلىنسە بارىمتا، بىلىنبەسە سىرىمتا» دەيدى قازاق. اسىرەسە، تاڭىربەردىنىڭ قاسكەلەڭ، كۇرتىباي سياقتى ەكى بالاسى بارىمتانى سىرىمتاعا اينالدىرۋدا ناعىز سۋ جۇقپاستاردىڭ وزدەرى ەدى. مىنە، وسىنداي مول تۇقىم، كوكىرەكتەرىندەگى قىزۋى ۇستانىڭ كورىگىنەن دە جامان ىمىراسىزداردىڭ ءبىر تۋىسى جوڭعار قاۋپى جونىندە حابار اكەلگەندە جايناقتىڭ ونى سوققىعا جىعۋى، ارينە، اشىق سوعىسقا شاقىرعاندىق.

جانە بۇل سوققى جەگەن حابارشى بىردەن ءوزىن جۇمساعان ەسكەلدى بي مەن قابان جىراۋعا ەمەس، باسىن قىزىل شۇبەرەكپەن تاڭعانداي ەتىپ، تىكەلەي ۇلكەن اعا تۋىس شوراعا جەتىپ قۇلايدى. حابارشى جىگىتتىڭ بۇيتۋىندە ەسەپ بار. اششى ەتىنە تۇششى تاياق تيگەن بۇل مۇنداي جابىردەن جارىلىپ كەتە جازداپ، جايناقتان قايتسە دە كەك الۋدىڭ قامىن ويلاستىرعان. بايباتىردان تاراعان ءوز اكەلەرى، اعا-ىنىلەرى بويكۇيەزدەۋ نەمەلەر، جايناق باتىرعا قارسى بارۋعا تاۋانسىزدار. ەگەر ەسكەلدىگە جۇگىنسە، ول بىردەن بايباتىر توڭىرەگى ارقىلى مۇنى جۋاسىتۋعا كۇش سالادى. ال بايباتىرلار ءبيدىڭ سوزىنە قۇلاپ تۇسەدى. ءسويتىپ، اياعى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتەدى. ال شورا تۋىسى ولاي ەمەس، شامشىل، شىبىن تەپسە كوتەرە المايدى. ءارى «جايناقتىڭ داۋسىنان شوشىپ، تۇيەدەن قۇلاپ، قولىن سىندىرعان بالاڭىز ءۇشىن كەك الۋدىڭ ورنىنا مەندەي تۋىسىڭىزدى قوسا سوققىعا جىققىزىپ قويعاندارىڭىز نە ساسقاندارىڭىز» دەگەن سياقتى سوزدەرىن شورانىڭ شىمبايىنا باتىرىپ-باتىرىپ جىبەرىپ ەدى.

يا، ءوزىنىڭ اكەسى جاڭعابىلمەن كىندىكتەس، ءتىپتى تەتە ءىنى بايباتىر شوبەرەسىنىڭ مىنا كەلىسى ءوز باسىنا سىن ەكەنىن شورا تاباندا پايىمدادى. ءبىر بالامىزدىڭ قولى سىنادى، ەكىنشىسىنىڭ باسى-كوزى قانعا مالىنادى، ەكەۋى دە جايناقتىڭ كەرى. شورا توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي حالدە وتىرىپ، تەز ەس جيادى. قالايدا، اناۋ-مىناۋ دەسىپ جاتقان الماعايىپ زامان عوي، ەڭ الدىمەن ءدۇيىم جۇرتتىڭ تۇتقاسى، ءوزىنىڭ ءىنىسى ەسكەلدى بيگە كىسى سالادى.

– جەروشاقتىڭ باسىنان تابىلعان سىلىكپەنىڭ بالاسى وسىلاي باسىندى. بي بولماق تۇگىلى، قۇداي بولساڭ دا ەندى قولىمنان قاقپا! ار جاعىن ءوزىم بىلەمىن! - دەپ، حاباردان گورى بۇيرىققا ۇقساس ءتىل جونەلتەدى.

جايناق بۇلاردى قي ساسىعان سيىرشىنىڭ بالاسى اتاسا، شورا بۇل مىرزا اتاۋلىنى وسىلاي سىپاتتادى.

جالپى بۇل قازاق ومىرىندە تەك سۇراسۋ، شەجىرە قۋ، اتا-اتاعا توپتالۋ تۋرا مال-جاننىڭ قامى سياقتى شاپساڭ بولىنبەيتىن، اسا زور ماڭىزى بار ءۇردىس. رۋلىق ءبولىنىسۋ ەلدىڭ ىشكى قۇرىلىمىن بەينەلەيتىن، ءبىر بولىگىنەن ەكىنشى بولىگىن اجىراتاتىن بىردەن-ءبىر ءادىس. كورشىلەس رەسەي ءوز ىشىندە گۋبەرنيالارعا، ال جوڭعاريا ۇلىستارعا جىكتەلسە، قازاقتار ءجۇز، رۋ، اتا دەپ قانا ءبىر-بىرىنەن دارالانا الادى. كوشپەلى ەلدىڭ تىرلىگى ءوزى ويلاپ تاپقان، ءارى مىقتاپ بۇعاناسى بەكىتىلگەن ءادىس.

تەك ول شەجىرەنى جاسايتىن دا حالىقتىڭ ءوزى عوي. جازۋ-سىزۋ اسا بەلەڭ الماعان ول زاماندارى حالىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە جۇيرىك كوكىرەك سۇڭعىلالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ادام سەنبەستەي وراسان. كەيبىرەۋلەر ول شەجىرەنى اراب ارىپتەرىمەن قاعازعا ءتۇسىرىپ اسپەتتەسە، ەكىنشىسى ءار تارماققا كەتەتىن، مىڭداعان ادام اتتارىن جادىندا تۇتىپ، ءوزى سياقتى سۇڭعىلالارعا ميراس ەتەتىن. شەجىرەنىڭ تاعى ءبىر قىزىعى وندا كەيبىر اتالاردىڭ تۋ تاريحى قىزىقتى اڭگىمە كۇيىندە بەينەلەنەتىن. ەگەر ول اڭگىمەلەردە قايسى بىرەۋلەردىڭ اتا تەگىنە كولەڭكە تۇسىرەرلىك جاعدايلار كەزدەسسە، ەكىنشى ءبىر باقتالاس، نە ازىلكەشتەر ونى تىلگە تيەك ەتىپ، سويىل، نە قامشى ورنىنا سىلتەيتىن. «سەن ات ارتىنا بوكتەرىلىپ كەلگەن كۇڭنەن تۋعانسىڭ»، «قۇلدان تۋعانسىڭ» سياقتى شانىشقى سوزدەر قازاقتاردىڭ ۇرىس-كەرىسى، ءتىپتى ءازىل-قالجىڭى ۇستىندە امسە شاڭ بەرەتىن. ال باز ءبىر قيالى جۇيرىكتەر ءوز اتالارىنداعى سونداي ءبىر كوزگە سۇيەل بولارلىق تۇستاردى جاداعايلاپ، جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، ەڭ الدىمەن ءوز ناسىلدەستەرىنە، سوسىن سىرت جۇرتقا جاريا ەتەتىن. كەيبىر اڭگىمەلەر، ءسويتىپ، اركىمنىڭ وزىنە قاراي بۇرا تارتۋىنان دا اتادان بالاعا ءوڭى وزگەرىپ، الدەنەشە تۇلەپ جەتەتىن. ەل ىشىندە ءانشى، جىرشى، ەرتەكشىلەرمەن بىردەي دارەجەدە قاستەرلەنەتىن اتاقتى شەجىرەشىلەردىڭ اراسىنداعى داۋ-دامايلارعا وسىنداي بۇرمالاۋلار، سىلاپ-سيپالاۋلار مۇرىندىق بولۋشى ەدى. «اتىڭدى وزگەرتكەنمەن، قانىڭدى وزگەرتە المايسىڭ، سىعىر» دەگەن سياقتى جازعىرۋلار كەيدە ىلاڭعا ۇلاساتىن.

ال مىنا جەردە جايناق باتىر نەگە شورا اينالاسىن «قي ساسىعان سيىرشىنىڭ بالاسى» اتايدى؟ بىزگە جەتكەن شەجىرەلەردىڭ ءبىر نۇسقاسى بويىنشا بىلاي. جالپى قازاق ءۇش ءجۇز دە، سونىڭ ءبىرى – ۇلى ءجۇز جيدەلى بايسىن جەرىندەگى سىرگەلى دەپ ءبىر توپقا جانە مايقىعا قاراعان قاڭلىلار مەن قوعامعا قاراعان اباق، تاراقتاردان قۇرىلعان ءۇيسىن دەپ ەكىنشى توپقا بولىنەدى. ال تاراقتار بىرنەشە اتاعا دەيىن جالقى كەلىپ، قابىلان تۋادى. ءسىرا، بۇل جاراتىلىسى بولەك ادام بولسا كەرەك، سەبەبى قاشقان جابايى قۇلاننىڭ، تاعى ءبىر اڭىزدا جوعارىدا ايتىلعانداي شۇبار تۇلپاردىڭ جالىن ايىرعان كۇش-قايراتى ءۇشىن جالايىر اتالادى. ال جالايىردان ءۇش بالا – سىرماناق، شۋماناق، بىرماناق. مىنە، وسى ۇشەۋىنەن جالايىردىڭ ون ەكى اتاسى اتالاتىن ون ەكى بالا تارايدى. مىسالى، سىرماناقتان بايشەگىر، مىرزا، ارىقتىنىم، بالعالى، قايشىلى، شۋماناقتان كۇشىك، انداس، قاراشاپان، وراقتى، سىپاتاي، اقبۇيىم، قالپە. تەك بىرماناقتان عانا جالعىز سيىرشى. ال ءبىراز شەجىرەشىلەر بىرماناقتىڭ ءبىرجولا اتىن ءوشىرىپ، سيىرشىلاردى سىرماناققا قوسادى. بۇلاردى مۇقاتقىسى كەلگەندەر وسى ارالىقتان دا ءبىراز قيتۇرقى اڭگىمە تابادى.

ال سيىرشى اتانىڭ شىن اتى بايگوبەن ەكەن. بايگوبەننەن تىنىكە، ال تىنىكەدەن ايتقوجا تۋادى. مىنە، وسى ايتقوجا اسا ەتجەڭدى، مول دەنەلى، ءارى ءوڭى سارى ادام بولعاسىن كەلە-كەلە توقسارى اتالىپتى. ءوزىنىڭ اۋزى دۋالى، ءامىرى قاتتى جان ەكەن دە، الدىنا كەلگەن داۋدى جالعىز ءوزى شەشىپ، وتەۋىنە ىلعي سيىر مالىن قالاۋدى ۇناتىپتى. جالپى ءتورت تۇلىكتىڭ وسى تۇرىنە بۇيرەگى بۇرىڭقىراعانى شىندىق سياقتى. سوسىن دا بۇلاردان تاراعان تۇقىم سيىرشى اتانىپتى. سوسىن دا قاسكوي قازاق وڭتايلى تۇستا ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن «قي ساسىعان سيىرشىنىڭ بالاسى» دەمەي نە دەسىن؟ ءارى بۇعان وزگە قازاقتىڭ سيىر مالىنا ەرىن شۇيىرەتىن كەسەلى دە يتەرمەلەيدى.

ال شورا نەگە مىرزا اتانىڭ ناسىلدەرىن «جەروشاقتىڭ باسىنان تابىلعان سىلىكپە» اتايدى. بۇل حاقىندا دا سۇڭعىلا شەجىرەشىلەردىڭ حاتتاپ كەتكەنى بار.

جوعارىداعى شۋماناق پەن ودان شىعاتىن مىرزا اراسىندا تالاي اتا، بۋىن قاعازعا تۇسپەي قالسا كەرەك. تەك قارا قوجا، تاڭقى، حانقاراش دەگەندەر اتالادى. وسىنداعى حانقاراش ءوز زامانىندا اسا بەلگىلى حان دا، ونىڭ قاراقاراش دەگەن باس ءۋازىرى اقىلدىلىعىمەن اۋىزعا ىلىككەن جان ەكەن. ءتىپتى قاراقاراشتىڭ قاراپايىم حالىق الدىنداعى اتاق-داڭقىنا حاننىڭ ءوزى قىزعانىشپەن قارايدى. وسى حانقاراش حاندا ءبىر قىز، ال قاراقاراشتا ءبىر ۇل ءوسىپتى. ەكى جاس ءبىر-بىرىنە ولەردەي عاشىق، تەك مۇنى قاھارلى حان سەزىپ، ءوزىنىڭ باس ءۋازىرىنىڭ بالاسىن تاباندا ولتىرتەدى. بۇعان وكپەسى قارا قازانداي بولعان قاراقاراش اۋلاققا كوشەدى. ال حاننىڭ قىزى ونىڭ بالاسىنان ەكى قابات بولىپ قالعان ەكەن. مۇنى حاننىڭ ءوزى بىلمەيدى، ال حانىمى ودان ءبارىن جاسىرىپ، قىزى مەن ودان تۋعان نەمەرەسىن بولەك باقتىرادى. ونىمەن قويماي الگى وكپەلەپ كوشىپ كەتكەن باس ءۋازىر قاراقاراشتى ىزدەستىرەدى. اقىرى، ونى تاۋىپ، ءبىر ساۋداگەردى جالدايدى. «سەن مىنا كىشكەنتاي نارەستەنى قاراقاراشقا اپارىپ تاپسىرساڭ، ات باسىنداي التىن بەرەمىن» دەيدى. ساۋداگەر كەلىسەدى. قاراقاراش ونىڭ ءوز نەمەرەسى ەكەنىن ءبىلىپ، قۋانىپ، «ەكى جالعىزدان تۋعان عوي» دەپ، ونى مىرزا اتايدى. ءبىتىمى وقشاۋ بۇل مىرزا جاستايىنان-اق كوزگە تۇسەدى. كەيىن الگى حانقاراش توقسانعا كەلىپ، وزىنەن تۋعان مۇراگەر جوقتىقتان بۇكىل ەلدەن حان بولۋعا لايىقتى اقىلىنا كوركى ساي، قاتارىنان وزىق ءبىر جىگىت تابىلسا، سوعان كوزىمنىڭ تىرىسىندە تاعىمدى قيار ەدىم دەپ جاريالايدى. وسى بەتتە جۇرت الگى مىرزانى تابادى.

بۇل شاقتا جاسى ۇلعايعان حانقاراش ءبىر كەزدە ءوزى اۋىر قيانات جاساعان باس ءۋازىرىن دە ويلاپ ءىش-قۇسالىقتا جۇرەدى ەكەن. مىرزانىڭ سول قاراقاراشتىڭ نەمەرەسى ەكەنىن ەستىگەندە توبەسى كوككە تيگەندەي قۋانادى. «مەن سەنىڭ بالاڭدى ءولتىردىم، سونىڭ اقىسىنا مىنا نەمەرەڭ مەنىڭ تاعىمدى يەمدەنسىن» -دەيدى. كەيىن بۇل مىرزانىڭ ءوز قىزىنان تۋعانىن جانە ءبىلىپ، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەنگەندەي سەزىنەدى. قۋالاي كەلگەندە باس ءۋازىر قاراقاراشتىڭ دا ارعى تەگى قابىلان-جالايىردان ەكەنىن ەسكەرىسىپ، كەيىن تۇقىمى كوپ ءوسىپ-ونگەن مىرزا وسى جالايىردىڭ ون ەكى اتاسىنىڭ بىرىنە اينالىپتى. مىنە، باسقالار سياقتى شورا دا مىرزانىڭ قىزدان تۋعانىن بەتىنە باسىپ، «اۋزى-باسى قان-قان بولىپ، جەروشاقتان تابىلعان سىلىكپەنىڭ بالاسى» دەۋى سودان.

ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق، ونى قايتارا المايسىڭ. ەكى جاقتان ءسوز دە ايتىلدى، العاشقى وقتا اتىلدى. ەندى سيىرشى بالالارى مەن مىرزا بالالارى اراسىنان قان مايدانسىز دانەكەر تابۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ توپ باسىندا كۇيىك شالعان شورا بالالارى مەن قوجانازار بالالارى تۇر. «مال – جاننىڭ ساداقاسى، جان – اردىڭ ساداقاسى» دەيتىندەردىڭ ناعىز وزدەرى. «اۋ، جوڭعار قوزعالىپ جاتىر دەپ، جارقۇلاعى جاستىققا تيمەي ءبىز ءجۇرمىز، اعايىن ەل ىشتەن ءبۇلىنىپ سەندەردىكى نە جورىق؟» - دەگەن ءبىر سوزدەن تىيىم تاباتىن بۇلار ەمەس. مۇنى ەسكەلدى الگى شورا اعاسى جىبەرگەن سالەمشىمەن العاش ديدارلاسقاندا-اق ۇقتى.

دەرەۋ ەسكەلدى بي ءوز تۋىستارىن، سيىرشى شورا جاعىن اۋىزدىقتاۋدى ءوز قولىنا الىپ، مىرزا قوجانازار جاعىن تىنىشتاندىرۋدى قابان جىراۋ مەن ەسەنبايدىڭ تەتە iنiسi ەسەنعابىلعا جۇكتەدى. بۇ دا وڭاي-وسپاق دۇنيە ەمەس. قارۋ-جاراعىن شاقىلداتىپ كەلەر اتا جاۋ قالماق ەلشىلەرىمەن ءسوز جارىستىرۋعا قانشا تاپقىرلىق، كۇش-جىگەر قاجەت بولسا، تاپ مىنالارعا دا سونشاسى كەتتى. ەسكەلدى بي مەن قابان جىراۋدىڭ اسقان قابىلەتى وسى جەردە بارىنشا كادەگە استى. ايتپەسە، شورا مەن جايناق اراسىن ءبىتىستىرۋ اناۋ-مىناۋدىڭ قولىنان كەلمەس تە ەدى. ءسويتىپ، ءبىر قاندى قاقتىعىستىڭ بەتى قاي         تتى. جالعىز وسى ما؟ تۋ كوتەرىپ، ۇران شاقىرعان ەسكەلدى بي ماڭىنان تابىلا كەتەيىن دەسە، ءوزىنىڭ ءجۇز كورىسپەس ادامدارىنىڭ دا سوندا كەلەتىنىن ءبىلىپ، بوي جاسىرعىسى كەلگەن باسقالار دا ءبىر الۋان. ولاردى ىنىنە سۋ قۇيىلعان اڭداي جۇلقىپ شىعارۋعا دا كوپ قايرات، اقىل-وي جۇمسالدى. يا، قازاق ىشىندە نە كوپ – اراز-قۇرازدىق، باسەكە-باقتالاستىق، ىشتارلىقتان تۋعان توڭتورىس مىنەز، كەيىستى قاباق كوپ. وسى كۇندەردە ەسكەلدى اينالاسىندا شوعىرلانعان ازىرگە از عانا توپ سولاردىڭ شاش ەتەكتەن ەكەنىن ءبىلىپ، بي مەن جىراۋ تاپسىرماسى بويىنشا ولارعا جاۋ سىبىسىن ەسكەرتىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋعا ۇندەپ جانتالاستى.

مۇنىمەن جالعاس ۇلى ءجۇزدىڭ سىرتقارى وزگە رۋلارىنداعى بەلگىلى بي، باتىرلارعا جىبەرىلگەن كىسىلەردىڭ اكەلگەن جاۋاپتارى دا ىشتە قورىتىلىپ جاتتى. مىسالى، البانداعى قىستىق مالاي باتىر تاشكەنتتەگى جولبارىس حانعا، قازىعۇرت باۋرايىنداعى تولە بيگە ءوز تاراپىنان دا ادام اتتاندىرماق ەكەنىن ايتقان ەكەن. سول البانداعى شوعان ابىزدىڭ بالالارىنان، ياعني حانكەلدى، ساتاي باتىرلاردان، قويايدار بيدەن دە وسى تۇرعىلاس جاۋاپ كەلدى. قابان جىراۋ مەن ەسكەلدىنىڭ بارشىندار سوزىنەن اڭعارعانى ولاردىڭ حان جارلىعىنا الاندايتىنى ءوز الدىنا، بۇعان قوسا جوڭعارلار قوزعالۋدا دەگەن سوزدەن پالەندەي قۇتى قاشىپ، ابىگەرلەنە قويماعان سياقتى. جاۋ شاپتى، توپان سۋ قاپتادى دەسەڭ سەلت ەتپەيتىن بۇل مەڭىرەۋ قازاققا نە داۋا بار؟

مۇنداي كەرى كەتۋشىلىك وسىنداعى جالايىرلاردىڭ ءوز ىشىندە دە جوق ەمەس. تاپ وسى اپسەلەڭ ۇستىندە ەرەۋىل ىسىنە كەزمايىس بوگدە ءبىر وسەك-اياڭ مىقتاپ تارادى (جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن دەپ، وسىندايدا ايتىلاتىن شىعار). بۇل وسەك-اياڭ قۇلسارى مەن اناداعى «جاۋ، جاۋ كەلە جاتىر» دەپ وڭەشى جىرتىلعانشا ايعايلاي شاۋىپ، بايبەك شالدىڭ اۋلىنا جەتە بەرە سۋىر ىنىنە اتى جىعىلعان جىلقىشى جىگىتتىڭ ولىمىنە بايلانىستى ەدى. سول ەكى ءولىمدى جامان ىرىم كورىپ، ءارى ەسكەلدى بي تۇسىنەن شوشىپ، ونى جاسىندا سال-سەرىلىكتى كوپ قۇرعان، جىن-شايتانعا ءبىر تابان جاقىندىعى بار

قابان جىراۋ قولداپ، ەل ىشىندە ۇركىنشىلىك ۇرەي تۋدىرىپ ءجۇر دەگەن سىبىس تا كەيبىرەۋلەردى كەجەگەسىنەن كەيىن تارتقىزۋدا ەدى. قابان جىراۋدىڭ جاسىندا سال-سەرىلىك قۇرعانى راس، ءۇيسىننىڭ ءوز ءىشى بىلاي تۇرسىن، ايلاپ-جىلداپ، ورتا ءجۇزدىڭ التى ارىسىن، كىشى ءجۇزدىڭ ءۇش بۇتاعىن ارالاپ كەتكەن كەزدەرى بولعان. تاڭدايىنان بال تامعان اقىن قىزداردىڭ تالايىمەن ايتىسىپ، ولجا العانى جايىندا ءار ءتۇرلى قيسىندى حيكايالار دا بار.سونىڭ ءبىر قىزىقتىسى مىناۋ: كەرەي ەلىندەگى ءبىر اقىن قىز ايتىس ۇستىندە ول كەزدە وتى ۇشقىنداعان جالىندى جاس قابان جىراۋدىڭ ءوز باسىنا كوڭلى كەتكەنىن ەت قىزۋىمەن ءبىلدىرىپ قويادى. قابان جىراۋ دا مۇنى وزىنشە پايدالانادى. سەبەبى قىزدىڭ كوركى مەن اقىلى، اسقان ونەرپازدىعى مۇنى دا ءتانتى ەتسە كەرەك. بىراق جۇرت كوزىنشە اشىق سوزگە بارىسا المايدى. اركىم ءوز ەلىنىڭ حان مەن ءبيىن، تورە-سۇلتاندارىن، باتىرلارىن ماداقتاعان زامان. سوسىن قابان ايتىستىڭ سوڭىن جۇمباق ايتىسقا اينالدىرادى. سول جۇمباق ايتىس ۇستىندە قىز بەن جىگىت كەلىسەدى. جىگىت قىزدى الىپ قاشۋعا ۋادە بەرەدى. ءتىپتى ەكەۋىنىڭ ءسوز كەستەسىن قۇبىلتىپ، جۇمباقتان جۇمباق تۋىنداتىپ، تۇڭعيىقتان جاقۇت تاپقان حاس سۇڭگۋىرلەردەي سيقىرلى اۋەنگە باسقانى سونشالىق، كىرپىك قاقپاي باققان قالىڭ كەرەي ەلى بۇل ەكەۋىنىڭ وسى ايتىس ۇستىندە قاي كۇنى، كۇننىڭ قاي مەزگىلىندە، قاي تۇستان، قالاي قاشاتىندارىنا دەيىن ۋاعدالاسقانىن سەزبەي دە قالادى.

بۇگىنگى ۇرپاققا جەتپەي جوعالعان كوپ اسىلداردىڭ ءبىرى قابان جىراۋ مەن اي ماڭدايلى، كۇن كوكىرەكتى سول كەرەي قىزى تۋدىرعان وسى جۇمباق ايتىس بولسا كەرەك. سەبەبى سول زامانعى كۋاگەرلەردەن تاراعان ءبىراز اڭىز-اڭگىمەلەر ونى ايتىس ونەرىنىڭ بولات قانات سۇڭقار ۇشىپ شىعا الماس، بيىك شىڭىنداي قاستەرلەپ، تامسانا اتايدى.

بىراق ەلدىڭ اتى ەل. قابان جىراۋ مەن قىزدىڭ ايتىسىن تىڭداعان كوپشىلىكتىڭ ىشىندە دە تالاي تاستۇلەك قىراندار بار ەمەس پە؟ سۋ ىشىنەن بالىق ىلگەن بالىقشى قۇستاردى قايدا قوياسىڭ؟ قىز بەن جىگىت اراسىنداعى جۇمباق ايتىستىڭ استارىنان سولار كۇماندانادى. ولار ءوز كۇمانىن قىزدىڭ اعايىن-تۋعاندارىنا جەتكىزەدى. ولار قىزىنا اڭدۋ قويادى. بۇلار سوندا دا ەبىن تاۋىپ، قاشىپ شىعادى. قاراتاۋدىڭ ەڭ تومەنگى تۇمسىعىنان جەر شەتى جەتىسۋعا دەيىن ءبىزدى كىم قۋار دەيسىڭ دەگەن ويمەن قىز بەن جىگىت كۇننىڭ ءبىر جەلكەم شاعىندا اسا جۇيرىك ەمەس، بىراق الىس جۇرىسكە بەلى مىقتى ەكى اتپەن سىرعىپ بەرەدى. قاشۋشىلار قانشا ايلاكەر بولعانمەن، اڭدۋشىلار ءتۇز قۇسىنداي قىراعى ەكەن، ەلۋ شاقىرىم جەرگە جەتكىزبەي، قارۋ-جاراق اسىنعان ءبىر توپ كەرەي جىگىتتەرى جەلكەدەن باسسىن كەپ. ولاردىڭ قارۋ-جاراق اسىناتىنى قابان جىراۋ اقىندىققا قوسا باتىرلىقتان دا ۇلەسى مول، ەمەننىڭ دىڭىندەي بەرىك، ءارى مۇنىڭ دا بەس قارۋى ساي ەكەنىن ەسكەرىسكەن ەدى.

ودان نە قايىر، جات ەلدىڭ ءتۇسى سۋىق جىگىتتەرى مۇنى باس قورعاۋعا ءماجبۇر ەتەدى. قىسىلعاندا قابان جىراۋدىڭ تاپقان ايلاسى: «سەندەر كوپسىڭ دەر، جالعىزعا كوپتىك جاساۋ ادىلەتسىزدىككە جاتادى. مەن قىزدىڭ كوڭىلىن ونەر ارقىلى تاپتىم. سەندەر ەگەر قىزدى قايتارام دەسەڭدەر، اۋىل-اۋىلدا تەزەكشە ىبىرسىعان جاماننىڭ ءىسىن قىلماڭدار. سول ونەر تۇرعىلاس جىگىت اتىنا كىر كەلتىرمەيتىن باسقا ءىس، امال تابىڭدار. مەنىڭ ۇسىنىسىم – ىشتەرىڭنەن بىرەۋ مەنىمەن جەكپە-جەككە شىقسىن. مىنە، بۇل ناعىز جىگىتكە لايىق ءىس. كىم جەڭسە، قىز سول جاقتىكى. جانە جازىم بولعانىمىز ءۇشىن قۇن سۇرامالىق. وسىعان توقايلاسساق قۇدايدىڭ ءجونى» دەيدى.

بۇل پارمەننەن كەرەي جىگىتتەرى العاشقىدا توسىلىپ قالادى. اقىرىندا، «ءسىز جالايىردىڭ جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپارىسىز. ءبىزدىڭ ەلدىڭ سىزبەن جەكپە-جەككە شىعارلىق باتىرى جوق ەمەس، ءبىز اقساقالداردىڭ جۇمساۋىمەن قىزدى قايتارۋعا شابا جونەلگەن جەڭىل-جەلپى اتقوسشى، تولەڭگىت سياقتىلار ەدىك. ەگەر شىن جەكپە-جەككە شىعامىز دەسەڭىز، وندا كەرى قايتىڭىز. ايتپەسە، باس اماندىعىن ولجا كورىپ، جونىڭىزبەن جۇرە بەرىڭىز. قىزدى سىزبەن ىلەستىرىپ جىبەرە المايمىز. سىزگە ينە شانىشقانداي دا ءجابىر كورسەتپەگەنىمىز ءۇشىن اۋىل اقساقالدارىنان ەستيتىن سوگىسىمىزدىڭ ءوزى-اق بىزگە بىرازعا جەتەدى. سونىڭ ۋىتى-اق ءبىزدىڭ جىگىتتىمىزگە سىن بولسىن، ودان ارعىعا قيناماڭىز، اقىن دا باتىر زامانداس!» دەسەدى.

بۇل شارت قابان جىراۋعا وي سالادى. نامىسى قوزىپ، ءتىپتى كەرى كەرەي ەلىنە قايتپاققا دا نيەتى اۋادى. قىزدىڭ بەتىنە دە الاقتايدى. سوندا اقىن كەرەي قىزى ايقاي ساپ، قابان جىراۋعا قوشتاسۋ جىرىن ايتادى. «ارعى اتامنان قالعان كورىپكەلدىگىم بار ەدى، سول سايتانىم ءتۇرتىپ تۇر، بىزگە قوسىلماق جوق ەكەن، ارامىزدا ءبىر ۇلكەن قارا بەلدەۋ– كەدەرگى تۇر، سەن امان قايتشى، ۇشقان قۇستىڭ قاناتىنا حات بايلاپ ەلىڭە امان جەتكەنىڭدى ءبىلدىرشى. مەنىڭ ەندىگى جۇبانىشىما سول عانا لايىق. وسى ساپارىڭا ولە-ولگەنشە ريزامىن» دەپ، اسپان مەن جەردىڭ اراسىن قاق ايىرعانداي ايبارلى دا ايقىن ساز توگەدى. امال جوق، قابان جىراۋ دا قوشتاسۋ جىرىن ايتادى. ءسويتىپ، ەكى ايرىلىسادى. بۇل اڭىزدان دا، تاريحتان دا بەلگىلى نوعاي مەن قازاقتىڭ جىلاسىپ ايرىلىسقانىنان كەم شىقپاسا كەرەك.

اكە-شەشەسىنىڭ ازان شاقىرتىپ قويعان اتى قابىليسا، تەك بەت-ءجۇزىنىڭ قالىڭ تۇكتىلىگىنەن جەڭگەلەرى قابان اتاعان مۇنىڭ جاستىق شاعىنان قالعان ءبىر ءتۇيىر اڭگىمە وسى. ال تاۋتان، تۇمارشا قىزدارمەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە ايتىستارى ارابشا حاتقا دا ءتۇسىپ، ەل-ەلگە تارادى. ونەرلى جاستار ولاردى ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتار اندەرگە سالىپ شىرقاعاندا توي، شىلدەحانالاردىڭ ءوڭىن وزگەرتىپ جىبەرەدى. بۇدان زورعىلارىن قوزعاۋ ءۇشىن قاباننىڭ ءوزى تەڭدەس جاق جوق اقىن، نە مايتالمان شەشەن، ەرتەكشى بولۋ كەرەك شىعار.

بىراق قازىر قابىليسا – قابان جىراۋ جاستىقپەن ەرتە قوشتاسقان ەل اعاسى ىسپەتتى جان. جاۋدىڭ بەت-ءجۇزىن كورىپ، قازاق-قالماقتىڭ بۇرىنعى ءبىر شابىسىندا ونىڭ تالاي باھادۇرلەرىمەن نايزا تىرەسكەنى دە بار. ازىن -اۋلاق قول باستاعانى، جەڭىسكە جەتكەنى دە ەل اۋزىندا. سويتە تۇرا جىگىت شاعىنداعى سال-سەرىلىگى جۋسان يسىندەي جۋساڭ كەتپەستەي مۇنىڭ ءۇستى-باسىنان ءالى كۇنگە اڭقيدى. وعان ءبىر جايدان قابەكەڭنىڭ ءوزى دە كىنالى. توي، شىلدەحانادا قىز-قىرقىننىڭ ورتاسىنا تۇسە قالسا، باياعى «قارعاماۋىنا» باسقاندا جۇرت كوشەلى باتىردىڭ بۇگىنگى ءتۇسىن تانىماي دا قالاتىن.

جاقسى قىز، جاقسى ايەل –

ءبىر گاۋھار تاس،

ءوزىنىڭ مەزگىلىنە كەلگەن سوڭ جاس.

ءجانناتتىڭ ءپىسىپ تۇرعان

الماسىنداي.

قول جەتسە قانداي ادام

ءلاززات الماس، - دەگەن ولەڭ شۋماقتارى سوندايدا تۋاتىن.

وسى مىنەزى ەرەن تۇلعاسىنا بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ سولىپ تۇسەتىن قىزعالداقتاي جەڭىلتەكتەۋ ءوڭ بەرىپ، كەيبىر اتالى ءسوزىنىڭ، مەيلى ونىڭ مىڭ جەردەن مايى تامىپ تۇرسىن ورگە باسپاي، ورتا جولدا بولدىرىپ، ءجۇنى جىعىلىپ قالاتىنى سودان ەدى. وسى جولى دا سولاي بولدى. قابان جىراۋدىڭ شىعىستان تونگەن قاۋىپ تۋرالى ۇراندى سوزدەرى، كەي-كەيدە ەكپىنمەن شىعىپ كەتەتىن توكپە جىرلارى جاقپار تاستارعا ءتيىپ جاڭعىرىققانمەن، كوپشىلىكتىڭ جۇرەگىنە السىرەپ جەتتى. ەل جۇرەگىنە بارىپ جاڭعىرىقپادى، ۇشقىن شىعارمادى. قايتا ءار ءتۇرلى ىرىم-سىرىم توڭىرەگىندەگى جىبىر-جىبىر وسەككە اينالىپ، سەنىمسىزدىك اۋلىنا قاراي مەڭزەي بەردى.

بۇل جاعدايدان ەسكەلدى تىپتەن شوشىدى. قابان جىراۋدىڭ ولقىلىعىن ءوزى تولتىرۋعا كىرىستى. سەبەبى جاس ءبيدىڭ ەل ورتاسىنداعى ءجونى وزگەشەلەۋ ەدى. اۋزىنان شىققان ءاربىر لەپ جوڭعار قاقپاسىنان، الاكولدىڭ تورىنەن سوققان جەلدەن كەم تۇسپەيتىن. بىراق وسى جولى قابان اقىننىڭ جاس كەزىندەگى سال-سەرىلىگىندەي «جىن-شايتانمەن تۋىستاس» ءبىر پالە مۇنىڭ دا الدىن ورادى. ول الگى جىلقىشىلار قوسىندا جاتىپ، كورگەن تۇسىنە بايلانىستى ەدى. قالىڭ ورمان ىشىندە، الىپ جارقانات، ارتىنان ول قاناتتى شايتانعا اينالىپ، سول قاناتىمەن مۇنى بەتىنەن مايدا جەلپىپ، نەمەرەسىن ۇيقىعا شاقىرعان قامقور اجەدەي «ۇيىقتا، ۇيىقتا» دەپ سايابىرسىتقانىن، سوندا ەسكەلدىنىڭ شىنىندا تۇلا بويىنان ءال كەتىپ، ۇيقىنىڭ مىسى باسىپ، بولبىراعانىن بۇل وڭىندە بولعان وقيعاداي تالاي رەت قوزدانا ايتىپ ەدى. بۇل دا جاس ءبيدىڭ مىنەزىندە بۇرىن بايقالعان قۇبىلىس ەمەس. تۇسىنەن شوشۋ كارى-قۇرتاڭعا، شەكتەن تىس ىرىمشىل الدەكىمدەرگە جاراسار، ال ەلدى، اۋزىنا قاراتام دەگەن جاس ءبيدىڭ سالت-عۇرپىمەن مۇلدەم سىيىسپايدى. وسىنىڭ ءوزى-اق ەل ىشىندە ءبىر ءتۇرلى وقشاۋ اڭگىمە بوپ جانە تارادى.

بۇعان ءارى قۇلسارى مەن ەشقانداي كوزگە كورىنگەن جاۋ جوقتا «جاۋ شاپتىلاپ» بايبەك شالدىڭ اۋلىنا جەتە قۇلاعان جىلقىشىنىڭ ءولىمى قوسىلدى. «مۇندايدىڭ ءبارىن جيا بەرسەك، بۇل شىنىندا ەل ىشىندە بەكەرگە ۇركىنشىلىك ۇرەي تۋدىرعاندىق، ءتىپتى، ودان دا قيىنى، ناعىز جامان ىرىم وسى – مۇنىڭ اتى جاۋ شاقىرۋ دەگەن ءسوز». مىنە، وسى سەكىلدى پايىمداۋلار ءبىراز ادامنىڭ ىشىنە جەل ءبىتىردى. ىشىنە جەل بىتكەن ادام كوتەرىلمەي تۇرا ما، «بالىقشى بالىقشىنى الىستان كورەدى» دەگەندەي، بۇلار دا توپتاسىپ شىعا كەلدى. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا، ءبورى جوق دەمە، بورىك استىندا» دەگەن ماقالدى بۇلار دا بىلەتىن. سوسىن دا اسا قاتتى كەتپەي، تۇنىق سۋداي سوزدەرى ايقىن، مىنەزدەرى قىردىڭ شوبىندەي مايدا، باسالقالى ءبىراز اۋىل اق ساقالدارىن ىرىكتەپ، ەسكەلدى مەن قابان جىراۋعا سالدى. ولار بيپازداپ، بي مەن جىراۋدى ەل اتىنان سابىرسىتپاق ەدى. بۇلاردىڭ بەتكە ۇستاعانى «قالماقتىڭ بىزدەن تالاي رەت بەتى قايتقان، ەندى بەس جىلسىز ولار بىزگە بەتتەمەس، ءارى شۇرشىتپەن دە ولاردىڭ داۋى بىتپەي جاتىر، ارىستاننىڭ اۋزىندا تۇرىپ، ءبىزدى نەعىلسىن» دەگەن جورامال.

بۇل شالداردىڭ كەلىسى – بالپىقتىڭ جاۋ ورداسىنان امان قۇتىلىپ شىعىپ، ەلگە ورالعاسىن ءۇش كۇن وتكەننەن كە-ءيىن بولعان وقيعا ەدى. بۇلار ادەيىلەپ، التى قانات ەتىپ تىگىلگەن ەسكەلدى ۇيىندە جاس ءبيدىڭ وزىمەن دە، قابان جىراۋمەن دە جۇزدەستى. ولاردىڭ سورىنا قاراي، بالپىق تا وسىندا ەدى. ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى دەربىسالىنى شاۋىپ تاستاي جازداعان بالپىق بۇلاردى اياسىن با، ەسكەلدى مەن جىراۋعا قانداي نيەتپەن كەلىپ وتىرعانىن ءتىل ۇشىنان سەزىپ، ءبىلۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءبارىن – اق ساقال، قارا ساقالىنا قاراماي، بىقپىرت تيگەندەي ەتىپ، قامشىنىڭ استىنا العىسى كەلدى.

بىراق جىراۋ مەن جاس ءبيدىڭ ءسوزى مۇنىڭ قامشىسىنان دا قاتتى ەكەن.

جىراۋ ايتتى:

– قيلى-قيلى زامان تۋار، قاراعاي باسىن شورتان شالار. تاۋ دەگەنىڭ تاۋ ەمەس، ۇستىڭە قۇلاعان جاۋ بولىپ شىعار. ولىكتەرىڭدى جيا الماي، وكىرەرسىڭدەر، جاقتارىڭ جاقتارىڭا تيمەي، سوندا ايتارسىڭدار ءبىزدى اۋليە دەپ. بىراق ءبىز اۋليە اتانعاننان سەندەردىڭ قاسىرەتتەرىڭ ورتايماس، كەمەرىنەن تومەندەمەس، قايتا كەمەرىنەن اسىپ توگىلىپ، ەسەلەپ ارتا تۇسەر. قولدان بەرگەن اعا-يىن-تۋعاننىڭ سۇيەگىن كەمىرەتىن يت-قۇس تابىلماي، ساسىعان ولەكسە جەيتىن شۇيەبورىلەردىڭ تويىن تويلاتارسىڭدار. ءولىمنىڭ جامانى كومۋسىز قالعان دەيدى. ودان سوڭعىسى، اتا جۇرتتىڭ توپىراعى بۇيىرماعان دەيدى. وسىنداي جامان ولىمگە نيەتتەرىڭ اۋىپ، وڭ بەرىپ تۇرماساڭدار، ساسىعان ولەكسەلەرىڭە شۇيەبورىلەردىڭ يەگى قىشىپ جۇرمەسە، قايتىڭدار مىنا سوزدەرىڭنەن. انا جاس باتىر بالپىق اجداھانىڭ اۋزىنان كەلىپ وتىر. ءبارىن كوزىمەن كورىپ كەلىپ وتىر. جاز جايلاعان جايلاۋىمىز جوڭعار الاتاۋىنىڭ ءىشى سىڭسىعان قالماق اسكەرى دەيدى. قاردىڭ سۋىعى كەتىپ بولماعان كۇندە ولار تاۋ قۋىسىندا كەرنەي تارتىپ، اسكەر ويىنىن ويناپ جاتىر. ول نەنىڭ بەلگىسى؟ اجالدىنىڭ قۇداي الدىمەن اقىلىن الادى، مىنا سەندەر اقىلدان اداسىپ كەپ تۇرسىڭدار.

ەسكەلدى بۇدان دا قاتتى سويلەدى. ەسكەلدى ۇيىنەن باعلان ەتىن جەگەن وكىل شالدار اۋىل-اۋىلدارىنا ءۇرپيىسىپ قايتتى.

ەسكەلدى مەن قابان جىراۋدىڭ تاشكەنت جاققا قاراي-قاراي، كوزى تالدى. ال بالپىق، بۇدان كەيىن ول ەكەۋى جۇرگىزگەن جۇمىستى ءوز قولىنا الدى. ۇستالاردىڭ سوققان كەيبىر قايقى قىلىشىن شيكى پىسكەن ەتتى تۋراۋعا جارامايدى ەكەن دەپ سوكتى. مۇك شوپپەن تۇتانىپ اتىلاتىن بەردەڭكە مىلتىقتىڭ ءبىرازىن تىزەسىنە باسىپ جىبەرىپ، ەكى ءبولىپ تاستادى.

ول كەزدە قازاقتاردىڭ قولىندا حيۋا حاندىعىنان بوتالى تۇيەگە، نە قوس اتقا ايىرباس ارقىلى كەلگەن «كۇلدىرماماي» اتتى مىلتىق بولۋشى ەدى. بىراق ول مىلتىق قالىڭ ەل ىشىندە قاسقالداقتىڭ قانىنداي وتە قات، ءارى از كەزدەسەتىن. ءجۇز ۇيدەن بىرەۋ تابىلا ما، جوق پا؟ سوسىنعى ءبىر تايانىش، كەيبىر اتالى تۇقىمداردىڭ ۇيىندە، ساندىق تۇبىندە، جىبەك ماتاعا ورالىپ، ەسكى جىرلاردا «ون ەكى قۇرساۋ جەز ايىر» دەپ دارىپتەلەتىن قارا مىلتىق جاتاتىن، ول دا بار مەن جوقتىڭ قاسىندا، بارىنىڭ ءوزى اتامىزدان قالعان كوز ەدى دەپ، كەيبىر قالتىراۋىق نەمەلەردىڭ قولىنان شىعا قويمايتىن.

ەسكەلدى مەن قابان جىراۋ ەل كەزىپ ءجۇرىپ، سولاردى شىعارتتى. قۇستىڭ، جىلقىنىڭ ءىش مايىمەن مايلاپ، كادەگە اساتىن حالگە كەلتىرىستى. جاۋ كورسە، قولى قالتىراماس-اۋ دەيتىن ەڭ ءبىر جۇرەكتى، سايلى جىگىتتەرگە تابىستالدى.

بىراق ازدىڭ اتى – از. بالپىق قايقى قارا قىلىش پەن بەردەڭكە مىلتىقتى سوقتىرىپ جاتتى. قايىڭ ءيىپ، قايىسپەن ءورىپ، ادىرناسىن جاساپ، ساداق اسىنعاندار ەڭ كوبى ەدى. تۇيەنىڭ بىتەۋ سويىلعان مويىن تەرىسىنەن قورامسا جاساپ، ونى قايىڭ ۇشتى شي وقپەن تولتىرعاندار دا بار. جىڭىشكە قايىڭعا تەمىر جالعاپ، ونى وتكىرلەي ۇشتاپ، «ساۋىت بۇزار» اتاعان ماقتانگويلەر دە شىقتى. بۇل قوزعالىس ەلدىڭ ۇركىنشىلىك ۇرەيىمەن قابات جىگەرىن دە وياتقانداي ەدى. بىراق بۇل قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداعىداي از ۋاقىتتاعى قيمىل ەدى عوي. ول قيمىلعا قۇداي ۇزاق سەرپىلىس بەرە مە، جوق پا؟ قالاي دەسە دە قابان جىراۋ، ەسكەلدى، بالپىق ەڭ الدىمەن تاشكەنتكە جىبەرىلگەن قوس بارشىنعا ءۇمىت ارتتى. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ وسىلار جەتكىزگەن حابار ارقىلى ۇلى ءجۇزدىڭ حانى جولبارىس پەن ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا-اق ءۇش جۇزگە ورتاق توبە بي اتانعان، قازاق زاڭىنىڭ جيىنتىعى اتاقتى «جەتى جارعىنى» قۇراستىرۋشى، ءارى ەسكەلدىنىڭ ناعاشى اتاسى ەر تولە مۇزداي قۇرسانعان قالىڭ اسكەردى باستاپ، وسى جوڭعار الاتاۋىنىڭ تومەنگى ەتەگىندە جاتقان ەلگە ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلەتىندەي دە كورىندى. بىردە اتىسىپ، بىردە شابىسىپ جۇرگەنمەن تۇستىكتەگى ەل – تەمىر قارۋدى سوعۋدى اتاسىنان قالعان كاسىپ كورەتىن بۇحارا مەن حيۋاعا دا ولار جالايىردان گورى ءبىر تابان جاقىن. كەيدە ادام جاۋىنان دا ۇيرەنەدى. كەيدە الىس-بەرىسپەن-اق ونىڭ كوپ ونەرىن وزىنە اۋدارىپ الادى. سول تۇرعىدان پايىمداساق، جولبارىس حان تەمىر قارۋدان دا كەندە بولماۋعا ءتيىس قوي. ال جالايىر ەلى، بۇلارمەن جاپتاس البان، سۋان جوڭعار الاتاۋىن بولە جايلاپ وتىرعان قوڭسىلاس كورشىسى – مالدىڭ ەتىن قۇرتتاتىپ جەيتىن، ءارى بۇلارعا دەگەن قاباعى سول قۇرتتاعان مالدىڭ ەتىندەي جيركەنىشتى قالماقتاردان نە ونەر ۇيرەنسىن؟

انادا ارعىن ەلىنەن ورالعاندا، قابان جىراۋ ەسكەلدىگە، جالپى مۇنداعى ەلگە ءبىر حابار ايتقان. ءاز تاۋكە كوتەرگەن ءۇش ءبيدىڭ ءبىرى، تولە مەن قازداۋىستى قازىبەكتىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى، كىشى ءجۇزدىڭ كوسەمى ايتەكە بي دۇنيە سالىپتى. سول ۇلى قازاعا ارعىن ەلىنەن توپىراق سالۋعا ادامدار كەتىپ جاتىر ەكەن. جانە دە ەڭ باستىسى ايتەكە بي ەل-جۇرتپەن، اعايىنمەن ارىزداسار الدىندا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسار ادام كەرەك-اۋ دەگەن ءسوزدى قايتالاي بەرىپتى. سوندا ايتەكەنىڭ باسىندا وتىرعان ەل ادامدارى ونى جۇباتپاق ءۇشىن تاشكەنتتەگى جولبارىس حاننىڭ ءىنىسى، كىشى ءجۇزدىڭ تورەسى، جاۋجۇرەك باتىر ابىلقايىردى اتاپ، «بي اتام-اۋ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن وسى ابىلقايىر قوسادى عوي» دەگەندە، ۇلى بي جاستىقتان كوتەرە الماي جاتقان باسىن تەرىس بۇرىپ، سول تەرىس قاراعان كۇيى ۇندەمەستەن ءجۇرىپ كەتىپتى.

بۇل حابار ەسكەلدىگە ءبىر ءتۇرلى وي سالدى. بىراق ول ويدىڭ اڭعارى ءبىر باسقا. وسى ايتەكەدەي ادامنىڭ كەتۋى تولە بيدەي، جولبارىس حانداي ادامداردى تارامىستاي شيراتا تۇسپەس پە؟ ءتىپتى بۇلاردى قويعاندا، قازاقتىڭ ەجەلگى استاناسى – تۇركىستاندى بيلەگەن، ءۇش ءجۇزدىڭ تۇتقاسى ەسەپتى، ءاز تاۋكەنىڭ ورنىن باسقان بولات حان نە ويلاپ وتىر ەكەن؟ ەدىل بويىنىڭ تورعاۋىتتارىنان كورەسىنى ولار دا تالاي كورىپ ەدى عوي. بىراق مۇنداعى جوڭعارلاردىڭ بۇل جولعى قوزعالىسىنان ولار حابارسىز با؟ ول دا مۇمكىن.

الدە جولبارىس پەن ۇلكەن ءبيدىڭ ءۇنسىز جاتۋى بىزدەن بارشىن بارعاسىن، ودان ءارى سول تۇركىستانداعى بولات حانعا كىسى شاپتىرىپ، قول-اياعى ءجىپسىز بايلانىپ، اقىل تاپپاعاندىقتان با؟ ءسويتىپ ءبىزدىڭ بارشىنداردى دا ۇستاپ وتىر ما؟

سولاي شىعار. ايتپەسە، ەكەۋىنە ەكى بارشىن كەتتى. ەكەۋى ەكى جولمەن ەكى ۋاقىتتا كەتتى. ءبىرىنىڭ بولماسا، ءبىرىنىڭ جەتەر مەرزىمى بولدى-اۋ. سول قوس بارشىن كىمدەر ەدى؟ جولبارىس حانعا جىبەرىلگەن انەۋكۇنگى مىرزا قوجانازار بالاسى ەسەنباي بولاتىن. ال ۇلكەن بي تولەگە كوپ بولىپ اقىلداسىپ، بۇل دا مىرزا، وسى ەسەنبايمەن اتالاس تۇرلىمبەت كەتكەن.

بۇل تۇرلىمبەت كىم ەدى؟ بۇعان دا تۇسىنىك بەرەتىن مەرزىم جەتكەن سياقتى.

تۇرلىمبەت ءدال قازىرگى ون جەتى جاسار شاعىندا شىبىن تايىپ جىعىلارداي جىلتىراعان يەگىندە ءبىر تال جوق كوسەلىگى قازىردىڭ وزىندە ايقىن، كۇن ساۋلەسىمەن قۇبىلىپ، قىز بالانىڭ كەيپىن ەسكە سالاتىنداي ءجۇزى دوڭگەلەنگەن، ال باسقا وزگەشەلىگى شامالى جاس جىگىت قانا. سول دوڭگەلەنگەن ءجۇزى كوبىنە مىسقىلشىل، بىراق، ونىڭ كوكشە تەڭىزدىڭ مۇزىنداي قاتۋلانا قالاتىنى دا بار. بىراق ونداي قۇبىلىس سيرەك، بۇل ۇلكەن داۋدىڭ، جانجال توبەلەستىڭ ۇستىندە عانا جارق بەرەتىن بەلگىسى. بىراق ءومىر كۇندە داۋ ەمەس. سوسىن دا تۇرلىمبەت نەگىزىندە مىسقىلشىل، ءتىلىنىڭ ۋىتى بار جاس جىگىت ساناتىندا. ءتىلىنىڭ ۋىتى دەمەكشى، تۇرلىمبەتتىڭ اتىن شىعارعان بار ءمازىرى دە وسى ەدى. تالايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان وسى «كەسىلگىر ءتىلى»، بىراق ازىرگە كەسىلە قويماعان ءتىلى كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، تاستى جارىپ، تاۋ قوپاراتىن. ال ونىڭ قاسىندا ادام دەگەن نەمەنە، تۇرلىمبەتپەن ءسوز سايىسىنا تۇسكەن كىمدە-كىم ءوزىنىڭ قاڭباقشا ۇشارىن الدىن-الا ءبىلىپ تۇراتىن. جانە دە وسى ماڭايداعى قوڭسىلاس جالايىر، البان، سۋان ادامدارى تۇرلىمبەتتەن جەڭىلگەنىن نامىس تا كورمەيتىن. سەبەبى، ول تۇرلىمبەت قوي.

سول تۇرلىمبەت ون ەكى جاسقا تولعاندا اكە مەن بالا اراسىندا كيكىلجىڭ تۋادى. اكەسى بەكەن شارۋاعا جوق، ونىڭ ەسەسىنە قۇران حاتىمنان حابارى از بولعانمەن، اسا تاقۋا، جۇما كۇنگى وقىلعان قۇراننىڭ ساۋابى كۇشتى دەپ، جۇما سايىن ىڭىرشىعى اينالعان ارىق كەر اتىن سابالاپ، ارى-بەرى جارىم كۇندىك جولدان ارتىق قاشىقتىقتا جاتقان اكەسىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتادى ەكەن. بالاسى بۇل سابىلۋىڭدى قوي، كۇيزەلگەن شارۋانى ويلا، مال ءوسىر، قاراتالدان سۋ تارتىپ، تارى ەك دەيدى. وسى ءسوزى ءۇشىن اكەسى بالاسىن تاياققا جىعادى. اكەمەن بەلدەسۋگە ازىرگە كۇشى از تۇرلىمبەت ونى وسى بەتىنەن قايتارۋ ءۇشىن ەندى ايلاعا كوشەدى. كەلەسى ءبىر جۇما كۇنى بەكەن ارىق كەرمەن تەپەڭدەپ بەيىت باسىنا كەلسە، مولادان ۇستىنە اق كيگەن اق ساقالدى اكەسىنىڭ ءوزى شىعىپ تۇر ەكەن:

– كەل، قاراعىم بەكەن، كەل. ماعان قىلعان جۇما سايىنعى قىزمەتىڭنىڭ ساۋابى باسىمنان اسىپ توگىلدى. مەن قازىر جۇماقتىڭ قاق تورىندەمىن. سوندىقتان دا سەنى قاسىما السام دەيمىن. جۇماقتىڭ قىزىعىن سەن دە بىرگە كورسەڭ ەكەن دەيمىن.

سوندا بەكەن-ەكەڭ قابىرعاسىنا شىر جۇقپاعان سورلى ارىق كەردى بۇكتەۋلى قامشىسىمەن قاق ماندايدان ۇرىپ، جان دارمەن كەيىن بۇرىپ، اۋىلعا قاراي شابادى-اۋ. اۋىلعا ءوزى ەمەس، ۇرەيى جەتەدى. تۋرا انەۋكۇنگى قۇلسارىنىڭ حالىنە دۋشار بولا جازدايدى. وعان ۇقساپ، ارىق كەردى شالمايدى، ءوزى دە ولمەي ءتىرى قالادى. بىراق اكەسىنىڭ بەيىتىنە بۇل تىرشىلىكتە قايتىپ جولاماستاي دا بولادى. وسىدان باستاپ، بالاسىنىڭ ءتىلىن الىپ، شارۋا قامىن ويلاۋعا كوشەدى. اق كيىمدى، اق ساقالدى اكەسى بولىپ، سونداعى مولادان شىعىپ تۇرعان شال مىنا تۇرلىمبەت ەكەنى كوپ جىلدار بويى كاپەرىنە كىرمەيدى.

انەۋگۇنى قۇلسارى كوردەن شىعا كەلگەن ەكەۋدەن شوشىنىپ، مەرت بولىپتى دەگەندى ەستىگەندە دە ەسكەلدىنىڭ وسى تۇرلىمبەتتەن كۇدىكتەنۋى سودان ەدى.

ودان كەيىنگى بەس جىلدا تۇرلىمبەت تاعى دا تەز ەسەيدى. تۇرلىمبەتتىڭ سوزدەرى، تۇرلىمبەتتىڭ سەرىلىكتەن دە قۇرالاقان ەمەس قىلىقتارى تۋرالى اڭگىمەلەر ەل ىشىندە سۇمدىق كوبەيىپ كەتتى. اقىرى، تاشكەنتتەگى ۇلكەن بيگە اجداھانىڭ اۋزىندا تۇرعان جالايىر ەلىنەن بارشىندىققا ءجۇرۋ قۇرمەتىنە يە بولدى. بىراق بۇل قۇرمەتتەن تاپ قازىر ەلگە پايدا بار ما، سول جاعى ەسكەلدى، قابان جىراۋ، بالپىق باستاعان توپتى قاتتى قوبالجىتۋدا ەدى.

* * *

ءتۇن ءىشى. ەلدىڭ كوبىسى ۇيقىدا. التى قانات كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىندا سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا تەسىلە قاراعان ءۇش ادام عانا وسىنداي اۋىر تۇندە قيسايىپ تىنىس الۋدى ءوز باستارى ءۇشىن كۇنا ساناعانداي. بۇلار – سول قابان جىراۋ، ەسكەلدى، بالپىق. كەي-كەيدە مىناۋ ءتۇننىڭ تۇنەگىندە بۇل ۇشەۋى ەلدەن جىراق، ايدالادا اڭ ۇلىعان ەسسىز دالادا اداسقان، ءسويتىپ، وسى وت باسىندا باس قوسقان جولاۋشى ادامدارعا دا ۇقسايدى.

شىنىندا ولاي ەمەس، بۇل ءۇيدى كوزىمەن كۇزەتكەن، جۇلدىزدى اسپان استىندا تىم سەرگەك وتىرعان سىرتتا ادامدار بار ەدى. كوبىسى ەر-توقىمىن جاستانىپ، شىلبىردى ۇزىنىراق ۇستاپ، اتتارىنىڭ اياق سۋىتىپ، مىزعۋىنا مۇرسات بەرگەنمەن وزدەرى ساق. مىنا ءۇش ادام وتىرعان، قاراڭعىدا توڭكەرىلگەن ۇلكەن قازانداي كورىنگەن ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگىنە كوز الماي قارايدى. ءبىرازى اتتارىنىڭ ەر-توقىمىن دا سىپىرماعان. بۇلار، شاماسى، كۇدىككە كوبىرەك بوي الدىرعاندار. ەسكەلدى قويعان ساقشى جىگىتتەر بي ءۇيىنىڭ ەسىگىن كۇزەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، تىڭ تىڭداۋ ءۇشىن دە كەرەك ەدى. قازىر ورتاوزەكتەن جوعارىداعى مويىنقۇمنان ءارى ءبىر-بىرىنەن داۋىس جەتەر جەردە بىتىراي شاشىراعان، ءبىر-بىرىنە ەشبىر ارتىق دىبىسسىز بەلگى بەرۋگە دايىن اتتى جىگىتتەر جۇرگەن. مىنا بي ءۇيىنىڭ ماڭىنداعىلار سولار جاقتان دا تىڭ تىڭدايدى. انەۋگۇنى «جاۋ شاپتىلاپ»، بايبەك شالدىڭ اۋلىنا جەتە بەرە جان تاپسىرعان جىلقىشى جىگىت، ەل سىرتىنا قاراۋىل قويۋ ءىسىن ءبىراز قيىنداتىپ تا جىبەرگەندەي. قازىر شىنىندا جاۋ شاۋىپ (ونىڭ بەتى ارى بولسىن), حابار جەتكىزۋشى ادام شىقسا، مىناۋ ۇيقىسىراعان، قىسقى ۇزاق ۇيقىدان ءالى ويانىپ بولماعان جۇرتتى سەندىرە قويۋ دا قيىن سياقتى. سوسىن دا ەسكەلدى مەن بالپىق قاراۋىل ءىسىن ۇيىمداستىرۋدا توسىن ايلا-ارەكەتتەر جاساعان. مويىنقۇمنان ارىدەگى، قاراتال مەن بىجىنى ورلەي شاشىراعان جىگىتتەردىڭ ءبىر-بىرىنە دىبىس بەرەتىن ءوز بەلگىلەرى بار جانە كىم قاي تۇستارعا قاراي شابادى، ءبارى الدىن-الا بەلگىلەنگەن. جانە دە ول دىبىستار سول سايىن دالادا كۇن مەن ءتۇندى ات ۇستىندە اۋىستىرىپ جۇرگەندەردىڭ بىرىنەن-بىرىنە ءوتىپ، مۇندا ەسكەلدى ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى كۇزەتشى جىگىتتەرگە ولاردىڭ وزدەرىنەن الدەقايدا بۇرىن جەتۋگە ءتيىس. ودان ارعى شارۋا وسى كۇزەتشى جىگىتتەردە.

بۇل رەتتە جۇرتتى تەككە دۇرلىكتىرىپ الماۋ – ساقتىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى. بۇرىنعىسى بۇرىنعى، ال، ەندىگى وتىرىك قيقۋدى بەسىكتەگى بالاعا دەيىن كەشىرمەيتىنى حاق.

اسپانداعى جۇلدىزدار جىلجىماي، قالعىماي، ىشىندە وت جانعان توڭكەرۋلى قازانداي ۇلكەن ءۇيدى سول كۇزەتشى جىگىتتەرمەن بىرگە قاراۋىلعا العانداي. ۇيقىسىز، اتتىڭ پىسقىرعانىنان باسقا دىبىس ەستىلمەيتىن ءۇنسىز ءتۇن دالا ادامدارىنا ءزىل قارا تاستاي سالماق سالىپ، اۋىر مۇڭعا باستايدى. اسىرەسە، مىناداي ءوز اۋزىڭدى ءوزىڭ باققان، ءارى سىرتتان كەلەر ءاربىر دىبىستى قالت جىبەرمەي، قاتاڭ تارتىپپەن كۇتىپ وتىرۋ مۇندايعا ۇيرەنشىكتىگى جوق قازاق جىگىتتەرىنە وڭاي ەمەس. ايتپەسە، دالادا وتىرۋ، دالادا تۇنەۋ بۇلارعا قيىن بولىپ پا؟ ءتۇن قاتىپ كەلە جاتىپ، شارشاعان ۋاќىتتا «تەمىر قازىقتى» جاستانىپ، تۋعان دالانىڭ كەز-كەلگەن توسىندە جەر تاڭداپ جاتپاي-اق قور ەتىپ، ۇيقىعا باسۋ، بۇلاردىڭ تالاي باستان كەشىرگەن قۇقايى. ال ۇيقىسىز سول دالادا وسىنداي قاراڭعى تۇندە بوگەلۋگە تۋرا كەلسە، وندا نە قيالعا بەرىلەدى، اسىرەسە، وسىندايدا ءتاتتى قيال قانداي تاماشا دەسەڭشى، جەتەگىنە ءبىر ءتۇسىپ الساڭ، حان-سۇلتاننىڭ، ءتىپتى اق پاتشانىڭ اي مەن كۇننىڭ ءوزىن كولەگەيلەپ جىبەرەردەي اق ءجۇزدى سۇلۋ قىزىنىڭ بيىك شاتىر استىنداعى، التىن مەن ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان، اق جىبەكپەن كومكەرىلگەن توسەگىنەن ءبىر-اق شىعاسىڭ.ءتىپتى بولماسا، سونداي ءبىر قىزىقتى داۋرەن اڭساعان اسىق كوكىرەكتەگى ارماندى اۋەزدى ءۇن ەتىپ، كوككە كوتەرىپ، ۇزاق سوزىپ جاتۋعا بولادى. قازاق ءانپاز حالىق. مەيلى، كەز-كەلگەنىنىڭ كومەيى كۇمىس، تاڭدايى جەز بولماي-اق قويسىن، بىراق، سونداي ونەرپازداردىڭ ونەرىن ءوز الىنشە جالعاستىرىپ اكەتۋگە شەتىنەن قۇمار. داۋسىنا سىن ايتىپ جاتقان ەشكىم جوق وڭاشالىقتا قانداي، اسىرەسە، وندايدا تىڭداۋشىسى – ءتۇن كورپەسىن ورانعان بۇيرات دالا، قارايعان تۇبىرلەر، قاراڭعىدا قولىنداعى قۇرىعىنا سۇيەنىپ، مۇنىڭ ءوزى دە قيالمەن ارالاس ءبىر جۇماق دۇنيەسىنە بوي الدىرعان پەندەگە ۇقساپ-اق كەتەتىن قىڭىرايعان سەكسەۋىل، اسپانداعى جۇلدىزدار. ولار ءان ىرعاعىنا ادامنان دا ارمەن بەرىلگىش كەلەدى، شاماسى.

بىراق ونداي ەركىندىك مىنا جىگىتتەردە جوق، قول-اياعى ءجىپسىز بايلانعان، كومەكەيىنە تاس تىعىلعان، قۇلاق پەن كوزگە شامادان تىس كۇش تۇسكەن، باسقاعا مويىن بۇرۋعا مۇرشا جوق، ءتىپتى، ىشتەگى كوكىرەك قۋىسى دا بوس ەمەس، ول دا باسقا جاققا اۋىپ، مۇنى سەرگىتە المايدى، ول كوكىرەك قۋىسىندا قورعاسىنداي اۋىر ءزىل سالماق جانە جاتىر. ول ءزىل سالماقتىڭ اتى كۇدىك پەن ۇرەي، قىراعىلىق، دالا ادامدارىنا ءتان ەمەس، شەكتەن تىس سەرگەكتىك، كوڭىل وياۋلىعى.

سىرتتا وسىنداي جاعداي ورناتقان مىنا التى قانات ءۇيدىڭ ىشىندەگى ءۇش ادامنىڭ ءوز كۇيلەرى قانداي ەدى؟ ولار قازىر كوبىنە ءۇنسىز. ورتادا شالقي جانعان سەكسەۋىل وتى، قىپ-قىزىل شوق، بۇلاردىڭ ەندىگى بار ەرمەگى وسى عانا بولعانداي، سوعان تەسىلە قاراپ، كوزدەرىن المايدى. سەكسەۋىلدىڭ كەيدە جاسىلدانىپ، كەيدە اشىق كۇلگىن تۇسكە اينالاتىن بىردە كوتەرىلىپ، بىردە باسىلعان جالىنى بۇلاردىڭ ارقايسى ءۇشىن وزىنشە وي ورنەگىن قۇرۋعا بولىساتىنداي. سەبەبى، وت كوسەۋگە، ءوشىپ بارا جاتسا، بۇتالعان سەكسەۋىلدەن وقتىن-وقتىن تاستاپ قويىپ، ونى ورشىتە تۇسۋگە ۇشەۋى بىردەي قاتىسىپ وتىر. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعان، ەندى وعان وتىندى شىعىن ەتپەسە دە بولادى، سەبەبى سەكسەۋىلدىڭ قازىرگى ۇيىلگەن شوعىنىڭ ءوزى-اق مىنا تاڭعا مولىنان جەتەرلىكتەي. بىراق مىنالاردىڭ قولى قيمىلدى كەرەك ەتە مە، كەزەكتەسە سەكسەۋىلدىڭ ءتۇرلى ءتۇستى جالىنىن وشىرمەۋدىڭ قامىن جاساۋدا.

بۇگىنگى كەشتە بۇل شاڭىراقتىڭ استىندا وسى ۇشەۋدىڭ الدىنان توپ-توبىمەن كوپ ادامدار ءوتتى، تاپسىرما، رۇقسات، ەسكەرتۋ سياقتىلاردى قاپ-قابىمەن ارقالاپ كەتكەندەر بار. سوسىن ءبىر ءسات ءبىراز اقساقال ادامدار دا جيىلدى، ولار وسى ءۇش اداممەن از-كەم اڭگىمە-دۇكەن قۇرىسپاق ەدى، بىراق، كەلىمدى-كەتىمدى جاساقشى جىگىتتەردىڭ تاسقىندى لەگىن كورىپ، ەل باسشىلارىنا باسى ارتىق جۇك بولمايىق دەپ، تەز قارالارىن باتىردى. ەسكەلدىلەر ول شالدارعا «قالا تۇرىڭدار» دەگەن ەش ەمەۋرىن بىلدىرمەپ ەدى.

ال قازىر ءبارى تىيىلدى. جەرگە توسەلگەن كيىز، كورپەلەردەن، ورتاداعى وتتان باسقا دانەڭە جوق اعاش ۋىقتى، كيىز تۋىرلىقتى كەڭ ۇيدە بۇلار ءۇشىن جان تىنىشتىعىنان باسقانىڭ كەرەگى دە جوق سياقتى. بىراق سول ەڭ كەرەكتى نارسە قولدارىندا تۇرىپ، ونىڭ يگىلىگىن كورۋگە ەشقايسىسىنىڭ موينى جار بەرمەيدى. وسىنىڭ ءوزى-اق بۇل ءۇش ادامنىڭ بوس باس قاتىرۋمەن وتىرماعانىن بىلدىرگەندەي. اۋىزداعى ءسوز تاۋسىلدى، بىراق، كوكىرەكتەگى وي تاۋسىلار ەمەس.

ءبىر ۋاقتا ءۇي سىرتىنا زور دەنەلى اتتى ادام جاقىندادى. ساقشى جىگىتتەر ونى ءوزى مەن اتىنىڭ تۇلعاسىنان تانىپ، ورىندارىنان قوزعالعان جوق. كەلگەن ادام داعاراداي مول دەنەسىمەن اتىنان ءتۇسىپ، بۋىرشىن جۇرىسىمەن شايقالا باسىپ، ەسىكتى تۇرە اشىپ، ىشكە ەندى.

سەكسەۋىل شوعىنىڭ قىزۋى بەتتەرىن ابدەن شالىپ، قارا كۇرەڭ تۇسكە اينالدىرعان ۇشەۋ كىرگەن كىسىگە ءبىر-ءبىر كوز تىككەنى بولماسا، ەرىن دە جىبىرلاتقان جوق. بۇل كىسىنىڭ ءوزى دە سونداي سالقىن قاراسقا جونىن توسەپ كەلگەنى كورىنىپ تۇر. بۇل تۇنگى قوناق بالپىقتىڭ اكەسى دەربىسالى ەدى.

ءوزى دە قاپساعاي دەنەلى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ءىرى تۇلعالى ادام مىناۋ ءتۇننىڭ سۋىعىندا ۇستىنە تۇلىپ كيگەسىن بە، بۇرىنعىسىنان دا زورايىپ، كەڭ ءۇيدىڭ ءىشىن تارىلتىپ جىبەرگەندەي. باسىنان قاۋعاداي بوركىن سىپىرعاندا اشىق ماڭدايى مەن ءجىتى كوزى ورتاداعى وتتىڭ جارىعىمەن ايقىندالا كەتتى. ءجىتى كوزى جۇيتكىپ تۇر. بۇل ەڭ الدىمەن مىنا وتقا قاراپ، مەلشيگەن ۇشەۋدىڭ تاپ قازىرگى ساتتەگى قارىم-قاتىناسى قانداي ەكەنىن ءبىلىپ الماق ءۇشىن سەزىمتال كوكىرەگى مەن كوز جانارىنا كۇش تۇسىرگەن ەدى. سونى بايقاپ بولعاسىن عانا وڭىنە جەڭىل كۇلكى تابىن جۇگىرتتى. ونىسى مەزگىلسىز كەلىسى ءۇشىن كەشىرىم سۇراعانمەن بىردەي ەدى.

بۇل مانا كەشتە بولىپ كەتكەندەردىڭ ءبىرى. ەندى ۋاقىت وتكىزىپ، ەل اياعى باسىلدى-اۋ دەگەن كەزدە وسى وڭاشالىقتى پايدالانىپ، ۇرى ادامداي تاعى كەلىپ تۇر. وتتىڭ ار جاعىندا قاق توردە كىرگەن كىسىگە قاراما-قارسى قاراپ، قابان جىراۋ جايعاسقان. قالعان ەكەۋى ەكى جاعىندا بەتتەرىن وتقا كاقتاپ، العا قاراي ۇمسىنىڭقىراي وتىر. ءتىپتى ەسكەلدىنىڭ قانجارداي ءتۇزۋ ساقالى سول وتقا ءتيىپ كەتەر مە ەكەن دەپ تە ќاۋىپتەنۋگە بولار ەدى. سىرتتان كەلگەن ءجىتى كوزدى دەربىسالىگە سولاي كورىندى.

– ورتا تولسىن! - دەپ، قارت قوناق ءبىر ءتىل قاتتى.

– كەلىڭىز، اكساقال، - دەپ، قابان ءسال جىلجىعان بولىپ، جاسى ۇلكەن ادامعا ورىن بوساتىپ جاتىر. دەربىسالى قابان مەن ەسكەلدىنىڭ ورتاسىنا ورنالاستى. بالپىق اكەسىنە ەندى قايتىپ تۇستەپ قاراماسقا بەكىنگەن ادامشا قاباعىن تىم ءتۇسىرىپ جىبەرىپتى. اكە مەن بالا اراسىنداعى جۇرتقا بەلگىلى دۇردارازدىق الدەقاشان، مىنا دۇربەلەڭدى كۇندەردىڭ تاۋقىمەتىنەن-اق ۇمىتىلىپ كەتەتىن نارسە ەدى. دەربىسالى ءۇشىن سولاي. بالاسىنىڭ جوڭعار الاتاۋىنىڭ قىس قىسپاعىنداعى قويناۋىنان كەلىسىمەن وزىنە الداسپان الا جۇگىرگەن مىنەزىن و باستا-اق كەك تۇتپاعان. قايتا ىشتەي، جۇرتتان جاسىرىپ، ءتىل-كوزدەن ساقتانىپ، ماقتان كورگەن دە جايى بار. تەك بالپىق سونداعى بۇرق ەتكەن اشۋى اكەسىن كورگەن سايىن قايتا قوزداناتىنداي ءوزىن دۇنيەگە كەلتىرگەن ادامعا قايتىپ جارقىن جۇزبەن قاراعان ەمەس. شىنىندا وندايعا بالپىقتىڭ مۇرشاسى دا جوق قوي. قازىر دە سول مۇرشاسى جوق ادامنىڭ كۇيىندە قاتتى تومساردى.

ءسوزدى دەربىسالى مەن قابان باستاپ، ەسكەلدى قوستاپ وتىردى. بۇلار تاشكەنتكە كەتكەن قوس بارشىن – ءوزارا تۋىستاس مىرزا ەسەنباي مەن تۇرلىمبەتتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ورالماۋىنا قىسقا-قىسقا كۇدىك ءبىلدىرىستى دە، اڭگىمەنى توسىن جايعا بۇردى. بۇعان ىلىك تاستاعان دەربىسالى ەدى. ورتاداعى وت قىزۋىنان بويىنا جىلۋ باردى ما، كۇپىسىنىڭ تۇيمە باۋلارىن اعىتىپ، بوساتىڭقىراپ وتىردى.

– مىناۋ بايشەگىردەگى قىدان دەگەندى بىلەسىڭدەر مە؟ قىستاۋى اناۋ تۇيەمويناقتىڭ ماڭىندا عوي، - دەپ، دەربىسالى وت اينالاسىنداعى ۇشەۋگە جاعالاي تاعى كوز جۇگىرتتى. بالاسى بالپىقتى اسىرەسە مۇقيات ءسۇزىپ ءوتتى. بىراق ول بۇعان ءالى دە قاباعىن كوتەرەتىن ەمەس. دەربىسالىنىڭ ودان كوڭىلى ءپاستارتىپ نەعىلسىن؟! مەيلى، بالاسى بۇعان مىڭ جەردەن تەرىس قاراسىن-اق، ءبۇيىرىن جىلىتۋعا باسقا بالالارى دا جارايدى، تەك وسى تۇلەگى ون ەكى اتا جالايىردىڭ ىشىندە ازىرگە اتى وزعان، قارادان تۋسا دا حان زاتىنا كىسى سالىپ، جاۋاپ كۇتكەن مىنا ەكى اداممەن ءومىر باقي ۇزەڭگى قاعىستىرىپ وتسە ەكەن. دەربىسالىنىڭ بار ارمانى وسى. ال سوڭعى كۇندەردەگى اپسەلەڭ، ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى كەش، مىنا وتىرىس دەربىسالىنى سول ارمانىنا ءبىر تابان جاقىنداتقانداي. سوسىن دا ول مىنا ۇشەۋدىڭ الدىنا تارتپاق كۇدىكتى جايدىڭ ءوزىن قوجاناسىر حيكايالارىن سۋىرتپاقتاتقانداي، تىم كوڭىلدى جۇزبەن باستادى. العاشىندا ەسكەلدى، باسقالارى دا ونى دەربىسالىنىڭ كەزەكتى ءبىر قىسىر اڭگىمەسى شىعار دەپ ويلاعان.

– بايشەگىر قىداندى ىشەك قىرىندى­سىنا دەيىن بىلمەسەك تە، بىلاي ءجۇزتانىسپىز عوي، - دەپ قويدى قابان جىراۋ. – ول كىمنىڭ شىكاراسى بولا قاپتى؟

– كىمنىڭ شىكاراسى ەكەنىن قايدام، سول قىدانىڭ، ءوزى مالدى-جاندى ادام عوي، ءبارىن جيىپ-تەرىپ، ءتورت تۇلىگىن توپتاپ ايداپ، جۇرتىندا اقساق توقتى تۇگىل، سىنىق ينە قالدىرماي، تومەن قاراي كوشىپ كەتىپتى.

بۇل سوزگە بارىنەن دە ەسكەلدى ەلەڭ دەدى. بىراق تاماعىنا تاس تىعىلعانداي، ءۇن قاتپاستان بەدىرەيە قارادى.

– كوشكەنى قالاي، كوكشە تەڭىزدىڭ سۋىنا قاراي ما، جوق تەرىسكەي، نە كۇنگەيىن بەتكە الىپ پا؟ - دەپ، تاعى دا قابان ءسوز قىستىردى. ەسكەلدىنىڭ ءتۇسى بۇزىلعانىن بايقامادى دا.

– ادام بالاسى ءبىلىپ بولمايدى، - دەپ، دەربىسالى بۇكتەۋلى ەلىك ساپتى قامشىسىمەن ءوز سانىن اياماي ۇردى. – تەرىسكەيىندە نە بار، كۇنگەيىنە شىعار.وسىلاي داۋسىن قاتايتىپ الدى دا، مىنا ۇشەۋىنىڭ باسىنا كەلمەگەن ءبىر سۇمدىقتىڭ شەت-پۇشپاعىن تاعى قىلتيتتى:

– وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن قىدان نەدەن اسقاقتاپ ەدى، ەستەرىڭدە جوق پا؟

– تورە تۇقىمىنا قىز بەرگەنىن ايتامىسىز؟ - دەپ، بالپىق ەندى عانا قاباعىن كوتەرىپ، وتتىڭ ار جاعىندا وزىنە قاراما-قارسى وتىرعان اكەسىنە كوزىن قادادى.

– تورە تۇقىمى دەگەندە جاي تورە مە ول؟ جولبارىس حاننىڭ ىنىسىنە، ءىنىسى بولعاندا، سول حاننىڭ كوڭىلىنە جاققان ءبىر ىنىسىنە تۋىسى بولەك، اق پاتشاعا لايىق سۇلۋ قىزىن بەرىپ، ايداي بالقىپ، كۇندەي شالقىدى ەمەس پە؟ مەن وسى جەردە ءبىر گاپ بار دەپ ويلايمىن، وتىرعان ورنىمدا شاۋىپ تاستاساڭدار دا.

ءبىر گاپ بارىن داربىسالىدەن باسقالار دا بىردەن ىشكە تۇيگەندەي. ەسكەلدى شارت كەتتى:

– ويلاپ-اق ەدىم مەن، ءىشىم سۋىق تارتىپ-اق ەدى ءبىر ءتۇرلى، - دەپ، ول قاتۋلانا سويلەدى. يەگىن كوتەرىپ، قانجارداي ساقالىن قارا جەرگە قاداپ جىبەرەردەي سىلكىنىپ شىعا كەلدى. – مەن ول قىدان كوشىنىڭ شەت-پۇشپاعىن كوردىم ەمەس پە؟

بۇدان ءارى ەسكەلدى تەرىسىنە ارەڭ سىيعانداي اشۋمەن انەۋگۇنى قاراتالدىڭ ار جاعىنان اقبۇيىم ەلىنەن كەلە جاتىپ، ويلاماعان جەردەن ءبىر قۇنىكەر، ءۇش داۋگەردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، تورەلىك ەتكەنىن، انداس ىشىندەگى جانباي بۇقپانبەت شالدىڭ بالاسى شوپابايدى ءۇش بىردەي پالەدەن قۇتقارعانىن ايتىپ شىقتى. ءسوزىنىڭ سوڭى مىناۋ:

– مەن سول كارتامىس تۇيەشىدەن سۇرادىم دا، ول بولسا، قىداننىڭ اعا-يىن-تۋعانىنىڭ تۇيەسىن اقدالانىڭ اششى وتى مول ءبىر جايىلىمىنا ايداپ بارامىن، انىق باعىتىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، قىداننىڭ ءوزى سوڭىمنان قۋىپ جەتپەك، - دەپ سوقتى عوي.

– بۇل جەردەگى گاپ سوندا مىناۋ عوي، - دەپ، بالپىق اكەسى ءداربىسالىنىڭ ءسوزىن جالعاستىرعانعا ۇقسادى. – جوڭعار جاقتان قاۋىپ بارىن حان تۇقىمدارى بىزدەن بۇرىن-اق ءبىلىپ وتىرعان عوي، شاماسى. سولار ارقىلى قىداننىڭ قۇلاعى تۇرىك سۇلۋ قىزى دا ءمان-جايدى ۇعىپ، اكە-شەشەسىنە حابار سالعان، شاماسى. باستارىڭ اماندا بەرى كوش دەگەن عوي.

بۇل تاپ قازىر وسى شاڭىراقتىڭ استىنداعى قالعان ءۇش ادامنىڭ دا ءىشى-باۋىرىن جايلاعان كۇدىك ەدى. سوندا دا دەربىسالى ەڭ الدىمەن، بالاسىنىڭ كوكىرەگىنىڭ جۇيرىكتىگىنە رازىلىقپەن قالىڭ وسكەن ساقال-مۇرتتان جوعارىراق بەتىنىڭ اشىق جەرلەرىنە، ماڭدايىنا، كوزىنىڭ اينالاسىنا ءاجىم سىزىقتارى جيىرىلىپ، جىميا كۇلگەن ءتۇر كورسەتتى. قازىر الدەنەگە ماساتتاناتىن زامان با، دەربىسالى ونى ەستەن شىعارعانعا ۇقسايدى.

قابان جىراۋدى، ەسكەلدى ءبيدى، جاس باتىر بالپىقتى بۇل شاقتا اشىندىرعان قىدان، نە ونىڭ ويدا جوقتا تومەن كوشۋى ەمەس. حان تۇقىمدارىنىڭ باس جارىپ، كوز شىعاراتىنداي وقشاۋ، ىشكە سىيىمسىز قىلىعى ەدى. ەگەر بۇلاردىڭ وسى كۇدىگى راسقا اينالسا، حان تۇقىمدارى وزدەرىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىن، جاماعايىن، قۇدا-جەكجاتتارىن عانا قاناتىنىڭ استىنا شاقىرىپ، قالىڭ قازاقتى اجداھانىڭ اۋزىنا تاستاعانى عوي. ايەل دەگەن زۇلىم كەلەدى، ءتىپتى، قىداننىڭ قىزى ءوزى اق جىبەك كورپەنىڭ استىندا قويىنداسقان سۇلتانعا سىر بىلدىرمەي-اق، رۇقسات سۇراماي-اق، جونعار الاتاۋى جاقتان تونگەن قاۋىپتى سودان ەستىپ-ءبىلىپ، ءوز بەتىنشە-اق مۇنداعى تۋعان-تۋىسقاندارىنا، اكە-شەشەسىنە حابار سالعان شىعار؟! ونداي كۇندە دە حان تۇقىمدارىن اقتاۋ قيىن. انشەيىندە قالىڭ قازاقتى «التىن قازىناسى»اتايتىن ولار، مىناداي قاتەرلى شاقتا سول قىداننىڭ باقىر باستى قىزى قۇرلى بولماعانى عوي. قىداننىڭ قىزى اكە-شەشەسىنە حابار بەرىپ ۇلگەرگەندە، حان تۇقىمدارى نەعىپ سول التىن قازىناسى – قارا حالىقتى ۇمىتىپ، كەرەناۋلانا قالدى؟!

وسى سۇراۋدىڭ توڭىرەگىندە بۇلار ءبىراز تاجىكەلەستى. ال قابان جىراۋ اڭگىمە توركىنىن ءبىراز ارىعا اپاردى. كەۋدەسىنەن الدەنە ءۇزىلىپ تۇسكەندەي ءبىر ءتۇرلى ەلەگىزىپ سويلەدى:

– قازىناسىز باي – باي ەمەس، قاراسىز تورە – تورە ەمەس. شاڭىراعىن قانشا ۋىق تىرەسە، سونشا اقىلشىسى بار حان تۇقىمدارىنىڭ كوزىن شەل باسپاق ەمەس، باسىن قارا تۇمان شالماق ەمەس دەۋشى ەدى عوي. «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار» دەگەن ءسوز دە وسىندايدان قالعان دەۋشى ەدى عوي. سونشا اقىلشىسى، سونشا اقىلى بولا تۇرىپ، حان يەم جالايىر ەلىن ۇمىتپاسقا ءتيىس ەدى عوي. تورەنىڭ تورە بولۋىندا جالايىر مەن نايمان جۇرتىنىڭ ءجونى بولەك-ءتىن. شىڭعىس حاننىڭ كەيىنگى قوزعالىسىندا سول جالايىر مەن نايمان ەلى قانداي ەرلىك كورسەتپەدى؟!

– قابەكە-اۋ، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا تۇرىپ، تىم ارىگە سىلتەپ، اۋا جايىلعانىڭىز قالاي؟ ءبىزدىڭ جاعداي مۇنى كوتەرە مە؟ - دەپ، ەسكەلدى جى-  راۋدىڭ ءسوزىن ءبولدى.

– بۇرىنعىنىڭ ادامدارى بىزدەن الدەقايدا دانا شىققان عوي. حان تۇقىمدارىنىڭ ءوز ورىن، ءوز جاراتىلىسىنا وراي، قارا قازاققا قاراعاندا سول بۇرىنعىلاردىڭ دانالىعىنان الدەقايدا مول سۋسىنداۋعا مۇمكىنشىلىگى بار ەمەس پە؟ سويتە تۇرا، حان تۇقىمدارىنىڭ كەيدە تەرەڭنەن تولعاپ، تەرەڭنەن تارتىپ، ءىس قىلمايتىنىنا وكىنەمىن دە. «بۇرىنعىلاردان ءدارىس العانداعىسىنىڭ ناتيجەسىن جەل ۇشىرىپ اكەتە مە؟!» - دەپ كاپالانامىن دا.

– قاپاڭىز ورىندى، جىراۋ اعا. سوندا دا قولامتادان جاڭا سۋىرىلعان استىڭ ىستىعى قول مەن ءتىلدى قابات كۇيدىرمەي مە؟ ارىدەن گورى، بەرىنىڭ تولعامدارى قاتتىراق تيمەي مە؟ ءوزىڭىز التىن ءجۇزىن تاماشالاعان، ۇلار قۇستىڭ قاناتىنداي سۋسىلداعان ءۇنىن ەستىگەن مىناۋ ءاز تاۋكە حان دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىنگى زاماندا قورالى قويداي توپىرلاعان حان-سۇلتانداردىڭ قارا قازاق بالاسىن ءبىر ارناعا توعىستىرا الماعانىن نەگە تىلگە تيەك ەتپەيسىز؟

– ەسكەلدى-اۋ، مەن دە ءسوزىمنىڭ ءتۇيىنىن وسى تۇستان شىعارماق ەدىم عوي.

– باس-باسىنا حان بولماققا، قارا قازاقتى الا قويداي بولە قىرقىپ، ايعايعا ىسقىرىق قوساتىنىن نەگە ايتپايسىز؟ بىزدەن گورى ولارعا جيىرەك قاتىنايسىز. بەتتەرىنە شىجعىرىپ نەگە باسپايسىز؟ بالاسىنىڭ شاھيت كەشكەنىن ەستىرتكەنى ءۇشىن دومبىرانىڭ اۋزىنا قورعاسىن ەرىتىپ قۇيعان شىڭعىس پەن جوشىنىڭ زامانى كەلمەسكە كەتكەنىن، باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق وزگە زاماننىڭ تۋعانىن جاقسى بىلەسىز عوي، اعا.

قابان ءسال ىركىلىپ ەدى.

– ءيا، جاس بي دۇرىس ايتادى، - دەپ، ءسوزدى دەربىسالى ءىلىپ اكەتتى. – «الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى»  دەپ، قارا قازاق جاعى تالعانشا سارنايدى-اق. تاپ وسى سوزگە كەلگەندە، حان زاتى اتاۋلىنىڭ قۇلاعى تاس بىتەلىپ قالاتىنىنا ساقالدى باسىم مەن دە قايرانمىن.

قابان جىراۋدىڭ ءجۇزى ءبىر ءتۇرلى سىنىق تارتتى. ورتاداعى وتتىڭ ساۋلەسى مۇنىڭ ۋىسقا سىيماس مول ساقالىندا، قۇلجانىڭ ساقاسىنداي ۇلكەن مۇرنىندا، قالىڭ ورماننىڭ ورتاسىندا جىلتىراعان قوس كولشىكتەي جانارىندا جۇگىرىپ ءجۇرىپ، سونداي ءبىر تاۋى شاعىلعان رەڭكىن وتىرعانداردىڭ الدىندا قاراڭعىلىقتان ارشىپ، ايىرىپ بەرگەندەي. قاتتى ەكىلەنگەن ەسكەلدىگە جاۋاپ ءسوز ىزدەگەن ءتۇرى دە بايقالمايدى.

بۇل كورىنىس ەكى ورتادا دەربىسالىگە جايسىز ءتيدى. اسىرەسە، جىراۋ مەن جاس ءبيدىڭ سوڭعى شيرىعۋلارى ءبىر ءتۇرلى جاراسپاعانداي سەزىلگەن. سودان بۇل ۇلكەن كىسى رەتىندە ءبىر جارىقشاق كورگەنگە ۇقساتتى. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا مۇنىڭ ويىنشا دانەكەر بولارلىق تاعى ءبىر تولعامدار كەرەك ەدى. ونى دەربىسالى قينالماي تاپتى.

– ول شاقتا سەندەر تۇگىل، مىنا مەنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلمەگەن كەزىم،- دەپ، دەربىسالى كۇپىسىنىڭ ەكى ءوڭىرىن اشىڭقىراپ، وتقا جاقىنداي قايتا سويلەدى.

– سوندا مىنا تارباعاتايدا قالماقتاردىڭ ۇلى جيىنى بولعان ەكەن. ول جيىن جايىندا اكەم قانقوجا ايتىپ وتىرۋشى ەدى. اكەم جارىقتىق ونەرىمەن، ىسىمەن ەل الدىنا تۇسكەن ادام ەمەس، بىراق اناعان-مىناعان قۇلاعى تۇرىك سۇڭعىلالىعى بار ەدى. سەندەر مىناۋ وتكەن زاماندى، ءاز تاۋكە حاندى اۋىزعا العاسىن، ەسكە تۇسكەن اڭگىمە عوي. ءسىز دە تىم ارىگە كەتتىڭىز دەپ سوكپەگەيسىڭدەر. بىلە بىلسەڭدەر، بۇل ءارىنىڭ ەمەس، ءىزى سۋىماعان بەرىنىڭ اڭگىمەسى. مىنە، سول جيىنعا مۇرىندىق بولعان قالماقتاردىڭ ءالى كۇنگە ارۋاق تۇتارى باتىر قونتايشىنىڭ ەركى دەسەدى. «سەنىڭ كۇشىڭ بىرلىكتە» دەگەن تاسقا قاشاپ جازار ءسوزدى العاش رەت قالماقتاردىڭ قۇلاعىنا قۇيعان سول باتىر قونتايشى، شاماسى. ول جيىنعا بۇكىل ويداعى-قىرداعى قالماقتاردىڭ باستى-باستى ادامدارى تەگىس قاتىناسىپتى. ءتىپتى، ويداعى-قىرداعىسىن قوي، اناۋ ەدىل بويىنداعى تورعاۋىتتاردان دا ات ارىتىپ، ادامدار كەلىپتى. ولار ءوزارا ءتۇبى بىرگە تۋىس ەكەنىن ۇمىتادى دەيسىڭدەر مە؟ ۇلى ۇراننىڭ ۇستىندە بۇيىرلەرى قىزىپ، قيقۋعا قيقۋ قوسىپ كەلەدى عوي كاپىر نەمەلەر. موڭعول، ويرات، تورعاۋىت دەيمىز. ءدىنى بولەك، ءبارى قالماقتار عوي سولارىڭ. مىنە، سول ۇلى جيىندا كۇللىسى انت-سۋ ءىشىسىپ، ۇلكەن زاڭ شىعارعان ەكەن دەيدى. ول زاڭنىڭ قاسىندا ءاز تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنىڭ» اۋقىمى الدەقايدا تار ما دەيمىن؟!

– بۇل جەردە ءسىز نەنى كوزدەدىڭىز، تۇسىنبەدىم، - دەپ، قابان جىراۋ قوزعالاقتاپ، ساقالدى يەگىمەن ءتوسىن ۋقالاعانداي باسىن شايقاي بەردى. – «جەتى جارعى» – ىشكى ەل زاڭى. ال ءسىز نىساناعا العان قالماقتىڭ ۇلكەن زاڭى ول ناعىز قاندى سوعىس زاڭى ەمەس پە؟ ەكەۋىن شەندەستىرە سويلەۋدەن، اقساقال، نە ۇتا قويامىز؟ ال تاپ سونداي سوعىس زاڭى بىزدە نەگە جوق دەسەڭىز، تۇركىستاندا باس قوسقان تاۋكە حان مەن ءۇش ءجۇزدىڭ تۇلەگى – ۇلى بيلەر سول جاعىن نەگە ويلاستىرماعان دەسەڭىز، وندا اڭگىمەنىڭ توركىنى باسقا.

– جىراۋىم، مەن سىزدەر سياقتى ەل تاعدىرىن موينىنا العان ادام ەمەسپىن، جاي شارۋا باققان قارا قازاقپىن. بىراق سوندا دا ءسوز بەن ءسوزىمىز ۇندەس شىققانداي. ال ايتتى، ايتپادى، ونداي سوعىس زاڭى ءبىزدىڭ تاقيامىزعا تار كەلەر مە ەدى؟

قابان جىراۋ «وسى ءسوزدى شىنىندا مىنا دەربىسالى شال ايتىپ وتىر ما؟» دەگەندەي قاباعىن اجىرايتىپ، بۇعان بۇرىلا ءبىر قارادى. بالپىق تا وسى جولى ءجۇزىن كوتەرىپ، توسىن ىقىلاسپەن اكەسىن بارلادى.

– ءبىز ءوزىڭىز ايتقانداي، شارۋا باققان، مال باققان بەيبىت ەلمىز. سوعىس زاڭى ءبىزدىڭ نە قاجەتىمىزگە كەرەك؟ - بۇل قابان جىراۋدىڭ ويىنداعى انىق جۇرەكجاردى ءسوزى ەمەس، دەربىسالىنىڭ، نە باسقالاردىڭ ءتىلىن شىعارۋ ءۇشىن ادە- يىلەپ قيالاي تارتىپ، ءبىر سىزىپ وتكەنى ەدى.

– اپىراۋ، ەندى قارا قالماق قوزعالىپ جاتىر دەپ، قارا اسپاندى ءتوندىرۋشى وزدەرىڭ عوي! - وسىنى ايتتى دا، دەربىسالى ەڭ الدىمەن، وتتىڭ ار جاعىنداعى ءوز بالاسىنان سەسكەنگەن ءتۇرىن بايقاتتى. ءتىلىن تىستەي، جىراۋ مەن ەسكەلدى بيگە قوس جانارىن كەزەك-كەزەك جۇيتكىتتى. اڭداۋسىز ءسوزى ءۇشىن تاپ قازىر مىناۋ ۇشەۋى تاراپىنان ەشقانداي قاتەر جوقتىعىن سەزىپ-بىلگەسىن عانا ءسوزىن جالعاستىرۋعا قايرات تاپتى.– اناۋ-مىناۋ ۇركىنشىلىك زاماندا قارا قازاق جادىندا تۇتار، ارقا سۇيەر، كاپەرىنە الار ءبىر سىزۋ كەرەك ەمەس پە؟

– ونداي سىزۋ بار. ول حان-تورەنىڭ كوكىرەگىندە، اق مامىق توسەگى مەن جايۋلى داستارحانىندا! - دەپ، قابان جىراۋ كەسىپ ايتقانعا ۇقسادى.

– سول حان-تورەڭدى قازىر كورسەتشى. جاڭا عانا سول حان-تورەنىڭ تۇقىمدارى جايىندا وزدەرىڭ نەنi بىقسىتتىڭدار؟

دەربىسالىنىڭ مىنا سوزىنە قابان جىراۋ مىرس كۇلدى. ال ەسكەلدى باسىنا قارا جامىلعانداي ءجۇزىن بۇرىنعىسىنان دا تومەنىرەك سالدى. ەسكەلدىنىڭ وسى رايى بالپىققا دا كوشكەندەي، ول دا تومەن تۇقىردى. «ءيا، اقىل تاپپاي، ەر جەرگە قاراعان زامان». بۇل – قاباننىڭ باسىنا كەلگەن وي. ول ەسكەلدى مەن بالپىقتى بايقاپ، ولارمەن بىرگە سارىۋايىمعا سالىنىپ، قۇردىمعا كەتكىسى كەلمەدى. اقىن جاندى، قۇبىلمالى مىنەزدى ادام عوي، تۋى قايتا شالقىپ، ءتۇن تۇنەگى توبەدەن باسقان مىنا ءبىر كىشكەنە قوستاعى ءتۇتىندى اۋادان شابىت تاپقانعا ۇقسادى.

– اقساقال، ءبىزدى ءويتىپ، كوزگە شۇقىپ قايتەسىز؟ نەشە اتامىزدان بەرگى ءۇردىستىڭ قۇرساۋىن بۇزىپ، اۋا جايىلىپ، قايدا شارىقتاماقپىز؟ اناۋ-مىناۋ زاماندا قاراعا تۋعان كۇن تورەگە دە تۋادى. تاشكەنت اسقان قىدان شالدىڭ مال-جانى وتكەن جولدان جاۋ قالماق وتە الماس دەيسىز بە؟ قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. سوندا دا جامان ايتپاي جاقسى جوق، قالماق قوزعالعان شاقتا تورە تۇقىمدارى جەردىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ كەتە الماس. ەڭ قۇرىماسا، سونى ويلاپ، ءبىر ءىس قىلار. قۇداي اماندا، ارتىن كورىپ الارمىز. ال باتىر قونتايشىنىڭ جاڭاعى ۇلكەن زاڭىن ءاۋ- ليەمدەي ەتىپ، مانسۇقتاۋدى ساۋاپتى ىسكە بالاعىم جوق. ول الگى، تۋعاندا قان ۋىستاپ تۋعان شىڭعىس حان زاڭدارىنىڭ ءسال تىگىسى جاتقىزىلىپ، جۇمسارتىلعان نۇسقاسى عانا ەمەس پە؟

– بۇل سوزىڭە ابدەن-اق قوسىلامىن، ەش داۋىم جوق، - دەپ، دەربىسالى كارى بۋراداي قوزدانىپ، تۇلا بويىن تۇگەل قوزعالىسقا كەلتىرە سويلەدى. – شىڭعىس حاننىڭ زاڭدارىنا ءتۇر-ۇسقىنى كەلەدى-اق. سونىڭ تاپقان بالاسىنداي دەسەڭ دە قاتە ەمەس. تەك، مىنا سوڭعىسىنىڭ مۇسىلماندىعى باسىم با دەيمىن. شىڭعىس حاندىكى قانى تامشىلاعان قاتال زاڭ. وندا مىسالعا جازانىڭ ءبىر-اق ءتۇرى بار. ول – ءولىم. ءولىم جازاسى. ال قالماق زاڭىندا ءولىم جازاسى جورىققا شاقىرعاندا بوي تاسالاساڭ، جاۋ كەلە جاتقانىن كورىپ تۇرىپ، بۇعىپ قالساڭ، جورىق ۇستىندە ۇلى كىنازداردىڭ ايتقانىن ەكى ەتىپ، ءتىلىن الماساڭ عانا قولدانىلاتىن كورىنەدى. ال سوعىس ۇستىندە قورقىپ، باس ساۋعالاعانعا ءولىم جازاسى جوق، ونى تەك    ايەلشە كيىندىرىپ، كوپتىڭ الدىندا مازاق ەتەدى ەكەن.

– دەربىسالى اعامىز بۇل ءسوزدى نەگە تۋىنداتتى، مەن ءتۇسىنىپ وتىرمىن،  - دەپ، ەسكەلدى دانىنەن شاڭى كوپ تالاستىڭ نەگىزگى ءتۇيىنىن ارشىپ الۋعا ىڭعايلاندى. – باتىر قونتايشىنىڭ تۇسىندا تارباعاتايدا باس قوسقان قالماقتار جاساعان زاڭدى سىزدەر سەكىلدى تۇبەگەيلى بىلمەسەم دە از-مۇز حاباردار ەدىم. سوندا مەنىڭ ۇققانىم، ونىڭ نەگىزى سوعىس زاڭى ەكەنى راس، بىراق، ودان دا جوعارى تۇرعان ءمان-ماعىناسى – وسى دەربىسالى اعامىز ايتقانداي، ويدان-قىردان جيىلعان قالماقتاردىڭ، ءتىپتى سوناۋ ەدىل بويىنان كەلگەن تورعاۋىتتاردىڭ – ءبارىنىڭ تاس-ءتۇيىن ەتىپ، باسىن بىرىكتىرۋدە جاتىر عوي. مىنە، اڭگىمەنىڭ ءتۇپ قازىعى قايدا؟ سول قالماق زاڭىنىڭ ءتۇپ قازىعى قازاقتىڭ حان-تورەسىنىڭ اقىل-زەردەسىنە نەگە جەتپەيدى، كوكىرەگىنە نەگە باتپايدى؟

– بىراق ول جيىننان كەيىن دە باتىر قونتايشىنىڭ مۇراگەرلەرى تۇسىندا قالماقتار ءوزارا شايناسىپ، تالاي رەت بىت-شىتى شىقتى ەمەس پە؟

– بىت-شىتى شىقسىن-اق، قابەكە، بىراق، ول جيىننىڭ تابى قالماقتاردىڭ كوكىرەگىندە قالدى ەمەس پە؟ بۇگىن بىت-شىت بولعانمەن، ەرتەڭىنە قايتا اۋىز جالاسۋى قازاقتارعا قاراعاندا الدەقايدا تەز دە وڭاي. دەربىسالى اقساقال سياقتى ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىندە وسىنداي ويدىڭ تۇنىعى شايقاۋسىز تۇر ەمەس پە؟

– مەن ءبىر نارسەگە وي جەتكىزە الار ەمەسپىن، - دەپ، بالپىق وتتى كوسەپ قويىپ، بۇل دا ءبىر ءتىل قاتتى. – باتىر قونتايشى ىقپالى كۇشتى دانىشپان-اق ادام شىعار. مىنا ءبىزدىڭ ىرگەمىزدەگى قالماقتار مەن ەدىل بويىنىڭ تورعاۋىتتارى ۇشقان قۇسپەن جارىسىپ، ءوزارا ات سابىلتىپ، قاتىناسىپ-اق تۇرسىن. بىراق ولاردىڭ باسىن باتىر قونتايشى قالاي قوسپاق، ورتاسىندا تالىستاي بولىپ قازاق دالاسى جاتىر ەمەس پە؟ الدە قازاق دالاسىن حان-تورەسىمەن قوسىپ، قۋسىرىپ اكەتپەك دامەسى بار ما ەدى؟

جاس باتىردىڭ سۇراعىنا قايسىمىز جاۋاپ بەرەمىز دەگەندەي، دەربىسالى مەن قابان جىراۋ ءبىر-بىرىنە جالتاق-جالتاق قارادى. ەسكەلدىنىڭ دە ىڭعايىن نىساناعا الىستى. بىراق ول كوزىن وتتان كوتەرگەن جوق. اقىرى، دەربىسالى قابانعا جول بەرگەن يشارا جاسادى.

– باتىر قونتايشى قازاق دالاسىنا ونشا كوز الارتپاپتى، بالپىقجان. ەستە قالعان ەسكى اڭگىمەلەرگە جۇگىنسەك، ول سوعىس زاڭىن قابىلدادى دەي تۇرساق تا، كوكىرەگى كەڭ، ءبىرشاما بەيبىت ادام سياقتى. ال تورعاۋىتتارمەن قالاي باس قوسىسپاق دەيسىڭ عوي؟! ولاردى ەدىل بويىنان كوشىرىپ اكەلمەك بولدى ەمەس پە؟ تورعاۋىتتاردىڭ قازىرگى حانى ايۋكە ون ەكى جاسىنا دەيىن سول باتىر قونتايشىنىڭ قولىندا ءوز بالاسىنداي تاربيەلەنىپ ءوسىپتى. باتىر قونتايشى ولاردى ءسويتىپ ىشكە تارتقان عوي. جاڭا ايتىلدى ەمەس پە؟ باتىر قونتايشىدان كەيىن ونىڭ مۇراگەرلەرى تۇسىندا قالماقتار ءوزارا ءتىس سالىسىپ، شايقاستى دەپ. مىنە، سول ەدىل بويىنداعى تورعاۋىتتار ەندى-ەندى بەرى قاراي قوزعالعالى تۇرعاندا باتىر قونتايشى ءولىپ، مۇنداعىلاردىڭ شات-شالەكەيى شىعا باستاعاسىن، ولار بوگەلىپ قالىپتى. سول بوگەلگەننەن ءالى بوگەلۋدە. بىراق اراداعى تۋىستىق جەلى ۇزىلمەگەن سياقتى. – قابان جىراۋ ءسال توقتاپ بارىپ، اڭگىمەسىن جالعادى. – ال باتىر قونتايشىدان كەيىنگى قالدان-بوشاقتى دەيدى جانە بۇگىنگى سىبان رابتان دەيدى، بۇلار جولىنداعى تاس قابىرعاعا قارامايتىن انىق باسبۇزارلار سياقتى. شۇرشىتپەن ەكى ورتادا ويران سالىپ كەلەدى. بىزگە قانشا ءتىس باتىردى؟ ال بۇگىنگى اڭگىمە تاعى مىناۋ.

وسى كەزدە ەسىك اشىلدى. ەندى كەلەتىن ەشكىم جوق، مىناۋ ەسىك اشقان كۇزەتشى جىگىتتەردىڭ ءبىرى شىعار دەپ، ۇيدەگى تورتەۋ كىرەتىن ادامعا تىم جايباراقات قاراعان. بىراق كيىز ەسىك ايقارا اشىلدى دا، ار جاعىنان ءتۇن تۇنەگىنەن باسقا ەشكىم دە، ەشتەمە دە كورىنبەدى. ەسىكتى جىن-شايتان كەلىپ اشىپ تۇر ما دەگەندەي، وت اينالاسىنداعىلار ءبىر-بىرىمەن كوز ءتۇيىستىرىپ تە ۇلگەرگەن. جوق، «كىرىڭىزدەر» دەپ، سىڭعىر ەتكەن ايەل داۋسى ەستىلدى. ەسكەلدى ءوز بايبىشەسىنىڭ داۋسىن تانىدى. «مۇنشاما مەزگىلسىز ۋاقىتتا بۇل كىمدى ەرتىپ كەپ ءجۇر؟»

ەسكەلدىنىڭ بايبىشەسى جول بەرىپ تۇرعان ادامدار كىرە قويمادى. ەندى بولماسا، بالپىق اتىپ تۇرىپ، سىرتتا تارتىنشاقتاعان ادامدارعا ءوزى باراتىن ەدى. سالعىرتىپ بارىپ، ايتەۋىر، بىرەۋدىڭ شەت-پۇشپاعى كورىندى. ول تىم باياۋ قوزعالىپ، ۇڭىرەيگەن ءتۇن تۇنەگىن ءوز دەنەسىمەن كولەگەيلەپ، الاسا ەسىكتەن ەڭكەيىپ ءوتىپ، ارەڭ تابالدىرىق اتتادى.

ءبىرىنشى كىرگەن ادامنىڭ دەنە تۇرقى ۇزىن ەكەن، بەت-ءجۇزىن اجىراتۋ قيىن، باسىنا كيگەن جۇقا كيىزدەن تىگىلگەن دالباعايى ەكى يىعىن عانا ەمەس، ماڭدايىنان كوپ تومەن تۇسكەن، كوزدەرىن دە تولىق جاۋىپ تۇر. ال جاعاسى كوتەرىڭكى، ەتەگى اياعىنىڭ باسىنا دەيىن جەتكەن ۇزىن ىشىك يەگىن قوسا بۇركەپتى. دالباعايى كەڭ، بۇل ادام تومەن قاراعاندا ءوزىنىڭ اياق جولىن عانا كورەتىن بولار.

ەكىنشى كەزەكتەگى ءبىر تەگەنە قىمىز كوتەرگەن ەسكەلدىنىڭ بايبىشەسى – اقجاميلا ەدى. بۇل ۇستىنە كونەتوز جۇقا شاپان ىلگەن، باسىنداعى كيمەشەگى مەن ونى باستىرا تارتقان اق ورامالى مۇنىڭ دا بويىن ۇزارتىپ تۇر. تەگىندە، مىنا قابان جىراۋ مەن باسقالار ءماسليحات قۇرعان التى قانات ءۇي وسى ەسكەلدىنىڭ بايبىشەسى اقجاميلاعا قاراستى دۇنيە ەدى. مىناۋ تۋىرلىق، تۇڭلىكتەرىنەن باستاپ، قوشقار ءمۇيىز، سىڭار وكشە، يت قۇيرىق، نە قىڭىر مويىن سياقتى ورنەكتەر سالىنعان باسقۇرلارىنا دە-ءيىن وسى اقجاميلانىڭ، نە ونىڭ باسقارۋىمەن ويناقتاي باسقان اۋىل ايەلدەرىنىڭ قولدارىنان شىققان. بۇل ءۇيدى ەسكەلدىنىڭ ەت باۋىر جاقىندارى، نە ەسكەلدىنى جاس بي اتاپ، قادىر تۇتقان تىلەۋى ءبىر اينالا جۇرتشىلىقتىڭ ءبىرازى اق وردا دەپ تە اتايتىن. سولاي اتاۋعا لايىق تۋىرلىقتارى اق قويدىڭ جۇنىنەن باسىلعان كيىز، ءارى شاڭىراعى بيىك، ەڭسەلى كەلگەن ءۇي ەكەنى دە راس ەدى.

قازىر وسى اق وردا مىناداي كۇدىگى مول، ۇلكەن-كىشىنى ۇيقىدان بەزدىرگەن الماعايىپ كۇندەردە ەسكەلدىنىڭ ەركى، ۇيعارىمى بويىنشا، باسقا ورداعا اينالدىرىلعان. اقجاميلا ۋاقىتشا بالا-شاعاسىمەن ەسكەلدىنىڭ كىشى ايەلىنە قاراستى بوز ۇيگە كىردى دە، مىنا ۇلكەن ءۇيدى جەرگە توسەلگەن كيىز-كورپەلەردەن باسقا ەش جاساۋ-جابدىقسىز تۇرعىزىپ، ونى ەل باسشىلارىنىڭ وسىنداي كۇن-ءتۇن دەمەي باس قوساتىن ورنى ەتىپ جاريالاعان. بالا-شاعالى ايەل، ءارى ءوزى سياقتى باۋىرىنان ورگەندەرى كوپ توقالدىڭ قولىنا قاراعان، تەڭ شەشىلمەگەن كۇن بولعانمەن، اقجاميلا مىناداي ءتۇن ورتاسى اۋعان شاقتا دا بەت-اجارى اشىق، جارقىن ەدى. قولىنداعى ءبىر تەگەنە قىمىزدى جەرگە قويماستان، ءوزىنىڭ سوڭىنان كىرمەكشى ءۇشىنشى ادامعا جول بەرىپ جاتتى.

بۇل ءۇشىنشى ادامدى ەسكەلدىلەر بىردەن تانىدى. بەلىن جۋان بەلبەۋمەن تاس قىپ بۋعان قىسقا جارعاق توندى، سەڭسەڭ بورىكتى، قاسى-قاباعى دا، ۋىسقا تولماس ساقال-مۇرتى دا سەلدىر، ءوزى دە جۇقالتاڭ دەنەلى، اياعىن تاعالى اتتاي ويناپ باسقان، شيراق ءجۇرىستى قۇلجا ەدى. بۇل مىنا دەربىسالىمەن تۋىستاس ادام، جالايىردىڭ ىشىندەگى انداس ەسىمدى اتانىڭ التى ايەلىنىڭ ءبىرى – تاسبيكەدەن تۋعان مەڭلىباي ۇرپاقتارىنا جاتاتىن. بۇلاردىڭ قىستاۋى ورتاوزەكتە ەمەس، تۇيەمويناق جاقتا. ەكى ورتانى مىناداي ءتۇننىڭ تۇنەگىندە، ايسىز قاراڭعىلىقتا كەمى ءۇش بيە ساۋىمىنداي ۋاقىتتا ءجۇرىپ وتۋگە بولادى. ۇيدەگىلەر قۇلجاعا كوپ الاڭداپ جاتپادى، ءتىپتى ونىڭ ءتوسىن باسىپ، «اسسالاۋماعالايكوم» دەگەن داۋسىن دا ەستىمەگەندەي. ءبارىنىڭ مىنا ءبىرىنشى كىرگەن، ءجۇزىن دالباعاي جاسىرعان ادام كىم دەپ، ەڭ الدىمەن سونىڭ شەشۋىن  تاپپاققا ىشتەي الاسۇرعان تۇرلەرى بار.

قۇلجا دەربىسالىدەن كوپ كىشى، مىنا قابان جىراۋ شامالاس ادام.

ۇيدەگىلەردىڭ نازارى وزىندە ەمەس ەكەنىن بايقاسا دا، وعان ءمان بەرمەگەنسىپ، جۇزىنە كۇلكى تابىن ءۇيىرىپ:

– سىزدەردىڭ ۇيقى كورمەگەن جايلارىڭىز الىستا جاتقان ءبىزدىڭ قابىرعامىزعا باتتى. مۇنداي كۇندە جىلى توسەكتىڭ قىزىعىن كورۋ قۇداي الدىندا ءبارىمىز ءۇشىن دە كۇنا. سوسىن دا ءبىر تۇنگى ۇيقىنى ساداقاعا اتاپ، بەرى تارتىپ وتىردىق. – ەسكەلدىلەر قۇلجانىڭ ءسوزىن ءالى دە ولقىسىنعان كۇيدە ەدى. ءارى ءبىر ءسوزىن ۇستاسا، ەكىنشىسى سۇرشا قۇسشا قۇلاق تۇسىنان دىبىسسىز ۇشىپ وتكەندەي، ونىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىن تولىق تۇسىنگەن دە ءبىرى جوققا ۇقسايدى. ولاردىڭ وسى داعدارعان كۇيىن اششى ىشەكشە سوزا بەرۋگە ۇياتى جەتپەي، قاسىنداعى ۇزىن بويلىعا دىگىر ەتتى:

– ءاي، ءجۇز كورسەتسەڭشى.

ۇزىن بويلى كيگەن ىشىگىنىڭ ىشىندە-اق ورتان بەلىنەن سىنىپ تۇسەردەي ءبىر شۇعىل قيمىل جاسادى. مۇنىسى ايەل قيمىلىنا قاتتى ۇقساپ-اق كەتىپ ەدى. سوسىن ول ماڭدايىنان كوپ تومەن تۇسكەن دالباعايىن كوتەرىپ، ءالى دە ءجۇزىن تولىق اشپاي، باسىن تومەن ءيىپ، وتىرعاندارعا سالەم بەردى. مۇنىڭ كىم ەكەنىن ءبىرىنشى بايقاعان بالپىق ەدى:

– دارابوز جەڭەشەم عوي مىناۋ! توبەسى كوك تىرەپ كەلگەنگە الدەكىم ەكەن دەسەم. – بالپىق وسى تۇندە ءبىرىنشى رەت كوڭىلدەنىپ، دومالاق جۇزىنە بالالىق ەلگەزەكتىك الدەقايدان كەپ قونا كەتكەندەي. ەندى عانا بۇل ەكەۋگە ورىن بەرۋ  كەرەكتىگىن ەسىنە الىپ، وت باسىنان اتىپ تۇرەگەلدى.

– ە، قۇلجانىڭ ۇيىندەگى ءوزىمىزدىڭ كەلىن بالامىز ەكەن عوي، - دەپ، دەربىسالى دە داۋىستاپ جاتىر.

دارابوز اقجاميلا قىمىز تولى تەگەنە قويعان اياق جاقتاعى كيىز ۇستىنە تىزە بۇكپەك ەدى، ۇستىندەگى ۇزىن ىشىك پەن باسىنداعى دالباعايى ەشتەمەگە ىرىق بەرەتىن ەمەس ەكەن. ەسكەلدى سونى بايقاپ، بۇل دا جەڭگەسىنىپ:

– كوكتەمنىڭ كۇنىندە وسىنشاما قالىڭ كيىنىپ، سەندەر دە بايشەگىر قىدانعا ۇقساپ، الدەقايدا بەزىپ بارا جاتقاننان ساۋمىسىڭدار وسى؟ - دەدى.

– ءيا، ەسەكەم دۇرىس ايتادى. نەشە جەردەن جاۋ السا دا شەشسەڭشى ۇستىندەگى تۇلىبىڭدى. توقتىشاقتىڭ تەرىسىنە سونشا جاسىرىناتىنداي كەلىن بوپ بۇگىن تۇسكەن جوق ەدىڭ عوي. – بالپىق وسىنى ايتتى دا دارابوزدىڭ ۇستىندەگى قالىڭدى سىپىرىسۋعا قولىن سوزدى. بۇل كەزدە قۇلجا وتتى اينالىپ ءوتىپ، قاباننىڭ قاسىنا جايعاسا بەرىپ:

– بايشەگىر قىدانعا ۇقساعانى نەسى، ول قاشان ەلدەن بەزىپ ەدى؟ - دەدى. دارابوز ىشىگىن شەشىپ، اقجاميلانىڭ قاسىنا جايعاسقانشا، دەربىسالى وعان قىدان جايىن ءتۇسىندىرىپ تە ۇلگەردى.

اقجاميلا جۇرتتىڭ اياق جولى دۇرىس كورىنسىن دەدى مە، سەكسەۋىلدىڭ ەكى-ءۇش بۇتاعىن شوق ۇستىنە تاستاپ جىبەرىپتى. جاسىلدانا كوتەرىلگەن جالىن، ءارى وعان ەكى كەلىنشەكتىڭ ءجۇزى قوسىلىپ، اق وردانىڭ ىشىنە شىنىندا سامالاداي جارىق ورنادى. وتىرعاندار ەندى بايقادى، دارابوزدىڭ قىسىلاتىنداي دا ءجونى بار ەكەن، سەبەبى ۇزىن ىشىكتىڭ ىشىنەن بۇل ءبىرشاما الابوتەن كيىم كيىپتى. پالەندەي الابوتەن دە ەمەس، بۇل وسى وڭىردە سيرەك كەزدەسەتىن ءارى ايەلدەردىڭ ۇزاق جۇرىستە، جورىق ۇستىندە يىققا ىلەتىندەرى ەدى. بۇلاردى دارابوز الدەقايدان تاۋىپ اكەلمەگەن، ءوز قيالىمەن ولشەپ-ءپىشىپ، ءوز قولىمەن تىككەن ەدى. ەندى ونى ۇستىنە جاپسىرىپ، وسى قالپىندا ەل باسشىلارىنىڭ الدىنان ءبىر ءوتۋدى ارمان ەتكەن. كۇن ساناپ، ساعات ساناپ وتىرعان شاقتا ول ارماندى جۇزەگە اسىرۋدى كەيىنگە قالدىرا بەرۋدەن نە قايىر؟

دارابوزدىڭ كيگەنى بەلىن قاپسىرمامەن بۋعان، ۇزىن جەڭى مەن تىزەدەن جوعارى ەتەگىن جيەكتەي قۇس تاڭداي، ءيىر ءمۇيىز ورنەكتەر سالىنعان كوك ماساتى قامزول ەدى. ەڭ عاجابى ول ەمەس، جايشىلىقتا ايەلدەردىڭ وسىنداي قامزولىنىڭ استىنان قوس ەتەك كويلەگى دەلەڭدەسە، دارابوز ول عۇرىپتى تارىك ەتكەندەي. بۇل كويلەكتىڭ ورنىنا ءتۇسى بەلگىسىزدەۋ شالبار مەن ۇزىن قونىشتى ەتىكتى جاراتىپتى. بۇعان ەلىك ساپتى قامشىسى مەن سىرتىنان كوگىلدىر ورامالمەن باستىرىپ بايلانعان قامشات بوركى قوسىلىپ، ايقاي ۇراندى جورىق، نە الىسقا سىلتەگەن كوش ۇستىندە ات قۇلاعىندا ويناعان جاس قىزدىڭ كەلبەتىن بەرەتىن ەدى.

دارابوزدىڭ مىنا تۇرىنە ەڭ الدىمەن اقجاميلا قىزىعا قارادى. كيمەشەكتىڭ ۇستىنەن داعاراداي ورامال تارتقان، ناركەس كوزدى، تاپ قازىر رەڭكى الدەنەدەن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا سولعىنداپ، بەت-الپەتىندە سۇيەك ىزدەرى دە ءبىلىنىپ قالعان با، جوق الدە سەكسەۋىل وتىنىڭ القىن-جۇلقىن جارىعىندا سولاي كورىنە مە، ايتەۋىر جۇرتتان وقشاۋ كيىنىپ كەلگەن دارابوزدىڭ قاسىندا اقجاميلانىڭ ءوڭى تەز وزگەرىپ سالا بەرگەندەي. ال دارابوز كەرىسىنشە، ۇلكەن-كىشى ەر ادامداردىڭ كوزىن تارتىپ، قۇلپىرىپ كەتىپتى. جاس جاعىنان دارابوز اقجاميلادان جارتى مۇشەلدەي ۇلكەن. بايبىشە اتاعى بار اقجاميلا جيىرما بەسكە جاڭا ىلىنسە، دارابوز وتىزدىڭ ۇستىنە شىققان جانە دە بۇل تابالدىرىق اتتاپ، اناۋ قۇلجامەن تۇرمىس قۇرعالى قاي زامان! ءوڭ جاعىنان دا اقجاميلادان كوپ وزىق ەمەس. دوڭگەلەك جۇزىندە كۇن مەن جەل تابى كوبىرەك بىلىنەدى، تەك ايشىقتى كوزدەرى عانا مۇنىڭ كەسكىنىن ءسال بولەكتەندىرىپ تۇراتىن. ءارى اقجاميلادان ءسال دە بولسا سۇيەگى ءىرى، قوزعالىسى شيراق. جاس كەزىندە شەشەسى دارابوزعا: «اتتەگەن-اي، مىنا تۇرپاتىڭمەن، مىنەزىڭمەن ۇل بوپ تۋماعانىڭ-اي!» دەگەن وكىنىشتى تالاي ايتقان.

ادامدى شۇبەرەك جاسارتادى دەگەن راس-اۋ. جاسى اقجاميلادان ۇلكەن، ءوڭ جاعىنان ودان كوپ اسىپ كەتپەگەن، ەتەك باستى ءۇي تىرشىلىگىنىڭ تاۋقىمەتىن كوتەرۋ جاعىنان دا ۇلەسى از ەمەس دارابوز تاپ قازىر ەسكەلدى بايبىشەسىنە قاراعاندا الدەقايدا جاساڭ، ءارى باعى جانعان كۇيدە ەدى. اقجاميلا دارابوزدىڭ ءوز باسىنا قانشا قىزىعا قاراعانمەن، تەگەنەدەگى قىمىزدى ساپىرا وتىرىپ، العاش كىرگەندەگى اشىق، جارقىن ءجۇزىن جوعالتپاۋعا تىرىستى.

دارابوز كۇيەۋى قۇلجا ەكەۋى جاڭا ەڭ الدىمەن اقجاميلا وتىرعان كىشى بوز ۇيگە ات باسىن تىرەگەن. ەسكەلدىلەردىڭ وسىندا ەكەنىن ءبىلىپ، اتتارىن سوندا قالدىرىپ، بەرى اياڭداپ ەدى. اقجاميلا بۇلارعا ىلەسە ءبىر تەگەنە قىمىز كوتەرە شىققان.

قابان جىراۋ ءبىر توستاعان قىمىزدى قولىنا الا وتىرىپ:

– يا، سويلە، - دەپ، قۇلجاعا قارادى.

– دارابوز سويلەسىن، - دەپ، قۇلجا ىرگە جاققا ءجۇز جاسىرماقتاي شالقالاي بەردى. ءبىر-بىرىمەن قىز الىسا بەرەتىن ون ەكى اتا جالايىر ادامدارىنىڭ بىرىنە كەلىن، بىرىنە جەڭگە ەسەپتى دارابوز كۇيەۋىنىڭ مىنا رۇقساتىنان بەتىنە قىزىل الا قان جۇگىرگەندەي، ۇيالعان تۇرمەن ءوز بويىنا جاراستى يبالىلىق كورسەتكەن بولدى. بىردەن سۋىرىلىپ الا جونەلمەدى. اقجاميلا ۇسىنعان قىمىزدان ءدام تاتىپ، توردەگى جاسى ۇلكەن دەربىسالىگە قىرىن وتىرعان كۇيى كوزىن تومەن سالدى. قابان جىراۋ جاس جاعىنان ءوزى شامالاس قۇلجانىڭ ايەلىنە بارلاي قاراپ، دارابوزعا وسى قالپىندا قولىنا نايزا ۇستاتىپ، جانىنا ساداق بايلاپ بەرسە، تىپتەن جاراسا كەتەتىنىن ويشا مولشەرلەدى. ول تۇيسىگىن جاسىرعان دا جوق، اشىق ايتىپ سالدى:

– قارىنداسىم-اي، ساعان ەرلەر مىنەر قۇر ات پەن ولاردىڭ بەس قارۋى عانا    جەتپەي تۇر ەكەن.

قاباننىڭ دارابوزدى «قارىنداسىم» دەيتىنى – بۇل دا جالايىر ىشىندەگى مىرزانىڭ قىزى ەدى. سول مىرزانىڭ بايبىشە قاراشاپان دەگەن بۇتاعىنان تارايدى. قاباننىڭ ءسوزىن ەسكەلدى مەن بالپىق تا جامىراي قوستادى:

– قابەكە-اي، مەنىڭ كوكەيىمدەگىنى قىل وزەكتەن تارتىپ قالدىڭىز-اۋ.

– مەن دە سويدەمەك ەدىم.

– زامانىنا قاراي ادام دا قۇبىلادى ەمەس پە، - دەپ، قابان العاشقى ءسوزىن ودان ءارى تياناقتاي ءتۇستى. – كىم ءبىلسىن، دارابوزدىڭ وسى ءتۇرى ەرتەڭگى كۇننىڭ قامى ءتۇرتىپ وياتقانعا ۇقساس ءبىر نىشان بولىپ جۇرمەسىن.

دەربىسالى قاسىنداعى قابانعا سەرگەك كوزدەرىن تاعى ءبىر جۇيتكىتىپ قالدى.

– مەن نە ايتايىن، - دەپ، الدەن ۋاقىتتا عانا دارابوز اعاشتىڭ قۋىنداي تاق ەتە قالدى. قوڭىر تارعىل داۋسى ۇزىلمەي شىقسا، بىرتە-بىرتە قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن ەدى، ءارى ايەلدىك ءتۇر-كەسكىنىنە كەسىرىن دە كەلتىرمەيدى ەكەن، قايتا وزگەشە ءبىر قايتالانباس ۇيلەسىمدى سيپات بەرەتىندەي: – اقىن اعا تاپ قازىر كول ۇستىندە سۇقسىر ۇيرەك العان لاشىن قۇستاي ۇلكەن ءبىر قۇدىرەتتى ءسوز ءتۇيىنىن ءىلىپ ءتۇسىردى دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم مۇنى اقىن اعانىڭ كەمەڭگەرلىگىنە بالايمىن. سىزدەردەن ۇيقى قاشىرعان، سىزدەر قاۋىپ ەتكەن كۇندەر بىزگە دە قارا تاس، مۇز توسەنىش بولىپ تۇر. عالي ارىستاننىڭ زۇلپىقارى باعىتىنان اداسىپ، توبەمىزگە قۇلاپ تۇسەردەي، اللانىڭ قانداي دا ءبىر قاھارىنا قالعان جاندارعا ۇقسايمىز. مىنە، وسىندايدا اقسارىباسىمىزدى اتاپ، كۇنامىز بولسا كەشىر دەپ، تاڭعى زاۋال مەن كەشكى بەيۋاق شاقتا قۇدايعا جالبارىنۋدى ۇمىتقامىز جوق. بىراق قۇداي ايتقان ەكەن دەيدى، «ساقتانساڭ – ساقتايمىن» دەپ. ەسەكەمنىڭ ءسوزى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا دا جەتىپ جاتىر. قاۋقارى بار ايەلدەر ەرلەرشە كيىنسىن دەپ جار سالعان ەكەن. بىراق قۇر كيىمنەن نە شىعار؟ وسىلاي ويلاپ انەۋگۇننەن بەرى مەنى ءبىر تۇلەن ءتۇرتتى. وتاعاسىن مازالاپ، تۇندەلەتىپ بەرى تارتقانىم وسىدان ەدى. سىزدەردىڭ الدارىڭىزدان وتپەي، ىستەگەن ءىسىمىزدى قۇداي قابىل كورمەس دەپ جورىعان ەدىم. ەگەر سىزدەر رۇقسات ەتسەڭىزدەر ء(سال بوگەلىپ، اۋزىن الاقانىمەن باسقانداي ءبىر قيمىل جاسادى)... ءيا، سىزدەر ەگەر رۇقسات ەتسەڭىزدەر، ايەل زاتى دا ادام بالاسىنىڭ جارتىسى عوي، سول ءبىر اق      جاۋلىقتى ايەلدەر ورتاسىندا «سەندەر دە قولدارىڭا قارۋ ۇستاڭدار، ويناتىپ ات مىنىڭدەر» دەپ ۇران سالماققا اڭسارىم قاتتى اۋعانداي.

– جالايىردان دا ءبىر قىز تۋعان ەكەن-اۋ! - دەپ، دەربىسالىنىڭ كوكىرەگى قارس ايرىلعانداي سويلەدى. قالتاسىنان ۇلكەن اق ورامالىن سۋىرىپ، كوزىن ءسۇرتتى. ەل باسىنا قاۋىپ تونگەنىنە بۇل ەندى عانا سەنگەندەي.

– بۇلاي ايتارىڭ بولسا، بۇگىنگە دەيىن ەكى يىعىڭدى تاس باسىپ جاتتى ما؟  - دەپ، ەسكەلدى نارازىلىق بىلدىرگەن ادامشا كۇڭك ەتتى.

– قايدام، جاماننىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى دەگەن راس تا.

– جوق،  دارابوز قارىنداس، كىم جاقسى، كىم جامان ونى تۇستەيتىن زامان ەمەس. رۇقساتتى مەن بەردىم. وسى كەلىسىمنىڭ ءوزى قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي بار. ەرتەڭگى ۇران سالىپ كوتەرەر ءىسىڭ قارا داۋىلداي سوعار قايراتقا ۇلاسسىن، - دەدى قابان.

– راحمەت، اقىن اعا!

– تەك، قارىنداس مىنانى ويلا! - دەپ، قابان جىراۋ تاعى سويلەدى.

– ەرتەڭگى كۇنى زاماننىڭ قالاي قۇبىلارىن ءبىز ءوزىمىز دە بىلمەيمىز. سونداي تولقىمالى ساتتە ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا قاراماي، ءىس قىلارلىق قايراتىڭا اقىل قوسىپ ال. ەسكەلدى مەن بالپىقتىڭ ءبىراز جىگىتتەرى بار، ولار سەندەرگە قىلىش سەرمەپ، نايزا شانشۋدى ۇيرەتەر.

– وسىنداي قىزدارىمىزعا دەيىن سۋىق قارۋ ۇستاتقان، زامان-اي! - دەربىسالىنىڭ شىنىندا كوڭلى بۇزىلعان ەكەن. – وندا مەن دە قاراپ جاتپاسپىن. اياق الىپ جۇرە الاتىن شال-شاۋقانداردىڭ ءبارىن قۇيرىعىنان نايزامەن تۇرتسەم دە كوتەرەرمىن. بىراق بارىمىزگە بىردەي ۇستالار سوققان شانىشقى تەمىر جەتە مە؟

ءوزى شەشەن، ءوزى باتىر، انداس ىشىندەگى ۇلكەن ءبىر اتانىڭ باسى بولعان كوشەلى ادامنىڭ ءبۇيتىپ ۇگiتiلگەنiنە ەسكەلدى تاڭىرقاپ ەدى:

– سىزگە مۇنداي كوز جاسى جاراسپايدى. ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن بايتەرەگىمىز، قايتا ونىڭ ءجۇنىن جىققىڭىز كەلەدى. ۇستالار سوققان تەمىر شانىشقى جەتپەسە، ۇزەڭگىگە اياق  اسىپ جۇرە الاتىن شال-شاۋقاندارعا باسقاسى بار. قابەكەڭ ايتتى ەمەس پە، ەرتەڭگى كۇنى زاماننىڭ قالاي قۇبىلارىن ءوزىمىز دە بىلمەيمىز دەپ. بۇل انىق ءسوز. سونداي ءبىر كۇندە قىزىل قارىن جاس بالاعا، بالالى ايەلدەرگە، دۇنيە-مالعا يە بولاتىن دا كىسىلەر كەرەك ەمەس پە؟ ولار مىنا سىزدەر بولماي كىم بولماق؟!

وسى تۇستا قىمىز قۇيىپ وتىرعان ەسكەلدىنىڭ بايبىشەسى اقجاميلانىڭ دا ۇندەمەي قالۋعا ءداتى شىداماعانداي:

– وندا ۇلكەندەردىڭ الدىنان مەن دە وتەيىن. اناۋ بوز ۇيدەگى مەنىڭ كۇندەسىم كەلىسسە، بالالاردىڭ ءبارىن سوعان تاپسىرىپ، دارابوزدىڭ ۇرانىنا مەن دە قوسىلايىن.

– ساعان كەسىكتى ەكى ءسوز ايتايىن، اپاسى، - دەپ، بالپىق سۋىرىلا جونەلدى.

– مۇنداي كۇندە بوز ۇيدەگى كۇندەسىڭە جۇگىنسەڭ، شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا ايەل ەكەندىگىڭنىڭ اتوي بەرگەنى. ال جۇگىنەتىن ادامىڭنىڭ ءسوزىن تىڭداساڭ، سەن دارابوز جەڭەشەمىزدىڭ توبىنا قوسىلمايسىڭ!

– نەگە قوسىلمايمىن؟ - اقجاميلا قولىڭداعى اعاش وجاۋمەن جەلكە جاعىنان كۇجىنەگەن بالپىقتى ماڭدايدان سالىپ قالارداي بار دەنەسىمەن بۇرىلا سۇڭك ەتتى. – دارابوزعا ۇقساپ ەرلەرشە كيىنىپ، ساداق اسىنىپ، ات ويناتىپ شىقسام تاقياڭا تار كەلەمىن بە؟ قىز دا بولسام باتىردىڭ تۇقىمىمىن عوي.

اقجاميلانىڭ بۇلاي سويلەۋى تەگىن ەمەس. بۇل دا وسى دەربىسالى، بالپىقتار شىققان انداس ەلىنىڭ قىزى. شەجىرە قۇمار قازاق اتا، رۋ ءبولىنىسىن، قوراداعى مال سانىنان ارمەن مىقتاپ جادىندا تۇتقاسىن، اقجاميلانىڭ جاڭاعى سوزىنەن سوڭ، بىردەن انداس اتانىڭ ىشكى ءبولىنىسىن، وسى ەسكەلدى بي بايبىشەسىنىڭ باتىر اكەلەرىن ەستەرىنە ءتۇسiرiستi.

ءسىرا، انداس اتا التى ايەل الىپ، ونىڭ بەسەۋىنەن تۋعان بالالار كەيىنگى زامانداردا كوپ ءوسىپ-ونگەسىن، سول انداس اتتى رۋدىڭ ىشكى بولىكتەرى سول بەس ايەلدىڭ اتىمەن اتالاتىن. قاراشاش، قالامقاس، تاسبيكە، اقبۇرىم، تولىمبيكە دەپ كەلەدى. ءبۇيتىپ رۋ اتتارىنىڭ انا اتىمەن اتالۋى ول زامانداردا پالەندەي تاڭسىق تا، سولەكەت تە كورىنبەيتىن. سەبەبى، قازاقتا مۇحامەد پايعامبارعا دەيىن انالىق رۋ ۇستەمدىك ەتىپ، كەيىن زاماندار وتە كەلە عانا ونى اتالىق رۋ ىعىستىرعان سىڭايلى. سويتسە دە ەجەلگى ءداستۇر دە ارا-تۇرا شاڭ بەرىپ، شەجىرەنىڭ ءار تۇسىندا انا ەسىمدەرى كەزدەسەدى. باز ءبىر شەجىرەشىلەردىڭ ايتۋىنشا، وسى دەربىسالى جانە اقجاميلانىڭ اكەسى قايداۋىل انداس اتانىڭ ءتورتىنشى ايەلى اقبۇرىم شەشەيدەن تاراعان ۇرپاققا جاتادى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، ارعى شەجىرەدە ارتىنا مول ءىز قالدىرعان، سۇيەگى مىقتى اتالاردىڭ ەسىمدەرى عانا جازىلعان. ال جالقىلار مەن جابىلاردان سەكىرىپ وتە بەرگەن. سونداي سۇيەگى مىقتىلاردىڭ قاتارىندا اقبۇرىم شەشەدەن تۋعان قالقا، تۇشىمبەت، تولەس ەكەن دە، قالقادان تۋعان دۇيسەنبى، ودان تۋعان تايموڭكە، قايداۋىل، قانقوجا، لەپەس (ارالارىنداعى سەكىرىستەردى ساناماعاندا وسىلاي). مىنە، دەربىسالى وسىنداعى قانقوجانىڭ بەل بالاسى دا، مىنا ەسكەلدى بي بايبىشەسى اقجاميلا – قانقوجانىڭ تەتەلەس اعاسى قايداۋىلدىڭ شوبەرەسى.

وسى اتالاردىڭ ىشىندە دۇيسەنبى مەن ونىڭ ەكىنشى ۇلى قايداۋىل ءبىرشاما باتىرلىعىمەن اتى شىققاندار. سول دۇيسەنبى مەن قايداۋىلدان شىققانىن اقجاميلا كەرەك جەرىندە قالاي ماقتان تۇتپاسىن؟ «مەن دە باتىردىڭ تۇقىمىمىن» دەپ نەگە ايتپاسىن؟ اقجاميلانىڭ وسىنداي سوزىنەن سوڭ وتىرعان قازاقتار جاس بايبىشەنىڭ ارعى تەگىن، باتىر بابالارىن كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن سارالاسقان ەدى. بالپىق تا وسىنداي كۇيگە ۇشىراعانمەن، اسا كوپ بوگەلمەي، ءارى بۇل وزىممەن اتالاس، جاقىن تۋىسقان ادامنىڭ قىزى عوي، اپايىم عوي دەپ جاتپاستان جاۋابىن سەكسەۋىل دىڭىندەي ەتىپ، تىم قاتايتا قايتاردى:

– باتىردىڭ تۇقىمى ەكەنىڭدە داۋىم جوق. بىراق اياق جولىڭنان ارعىنى كورمەيتىن ايەل ەكەنىڭە وسى ءسوزىڭ جانە ايعاق. سەن بۇگىندە ءوز شاڭىراعىڭدى تانىماي، دالباسالاپ وتىرسىڭ. ءبىز بۇگىن مۇندا نەعىپ باس قوسىپ، ءماجىلىس قۇرۋدامىز؟ باسقا ۇيدە باس قوسساق، كوزىمىز كورمەي مە؟ بىراق مىناۋ ەسەكەمنىڭ شاڭىراعى. ءتاڭىر بۇيرىعىمەن بۇل شاڭىراق قيىن-قىستاۋ كۇندە ءبارىمىزدىڭ انت-سۋ ىشەتىن، اقىل قورىتاتىن وردامىزعا اينالدى. سول وردانىڭ باعىم-كۇتىمىنە دە ءوزىڭ سياقتى ارۋاقتى باتىرلاردىڭ زەردەلى ءبىر تۇقىمى كەرەك پە، جوق پا؟

اقجاميلا ودان ءارى ءسوز جارىستىرمادى. دارابوز ونىڭ وسى ادەپتىلىگىن ىشتەي باعالاپ، ايەل ادامعا ايەلشە جىميىسپەن، سونشاما ەلجىرەي قاراپ، قولداۋ كورسەتتى. جاڭا عانا سوزدەرى دوبالداي، باتىر پىشىنىندەگى دارابوز ەندى نازىك جاندى پەرىشتە سياقتانىپ، اقجاميلانىڭ قاسىنان تابىلا كەتكەندەي.

ۇلكەندەر دە دارابوزدىڭ وسى رەڭكىن جوعارى باعالاستى. جالپى بۇل ادامدار ءبىرىن-ءبىرى بۇگىن عانا تانىپ-ءبىلىپ وتىرعان جوق قوي. بۇل دارابوز مىنا انداس ەلىنە كەلىن بوپ تۇسكەندە مۇنىڭ تەگىن جان ەمەس ەكەنىن تاباندا-اق سەزىسكەندى. كەلە-كەلە، ونىڭ بۇلار ويلاعاننان دا كەرەمەت، كوكىرەگى جۇيرىك جان ەكەنىن باعالاپ، ارنايى باتا بەرۋدى دە ويلاعان. ونىڭ دا ءجونى كوپ كۇتتىرمەي كەلىپ ەدى. بىردە سوناۋ ىلەنىڭ تومەنگى جاعالاۋىنداعى اقدالادان، كۇشىك ەلىنەن اتاقتى جولبارىس بي كەلدى. قاسىندا نەبارى جيىرما بەس جاستاعى، بىراق،  سول كۇشىك ەلىمەن قوڭسىلاس جالايىر-بالعالى ەلىنىڭ كوسەمىنە اينالعان ەسەنتۇگەل بار. بۇل مىنەزى بىرتوعا، اسا كوپ سويلەمەيتىن، جولبارىستى اعا، ءارى ءپىر تۇتاتىن يبالى جىگىت ەدى. بۇل مىنا وردەگى جالايىر تۋىسقاندارىنىڭ كوسەمدەرىن جاقسى تانىمايتىن دا. جولبارىسقا ەرگەن مىنا ءجۇرىسى سولاردى بىلە ءتۇسۋ ماقساتىنان تۋعان. ال جولبارىس مىنا دەربىسالى اقساقال قاتارلاس قارتاڭ ادام. ءارى وسى دەربىسالىنىڭ اكەسى قانقوجانىڭ ۇلكەن اعاسىنىڭ بالالارىمەن قۇداندالىعى بار-تۇعىن. ول ۇلكەن اعا ءوزى ەرتە ولگەن، ودان تۋعان ءۇش بالا قىزىل شاقا كۇيىندە قالعان، ەسەسىنە بۇلاردىڭ شەشەسى قىرعىزدىڭ سۇيەگى بەرىك شىقتى. قازىر سول ءۇش بالا دا، ولاردان تاراعاندار دا قىرعىز بالالارى اتالادى. ءارى كوپتىگىنە وراي، مىنا دەربىسالىلەر قىستاعان ورتاوزەكتەن تومەنىرەكتە جازىلبەك قىرعىزدارى، اقتوبە-شۇرىق قىرعىزدارى، كوكدالا قىرعىزدارى اتانىپ، ۇشەۋى ءۇش اۋىل بولىپ وتىر. دەربىسالىنىڭ باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداسا، ەڭ الدىمەن قول سوزار ەتباۋىر جاقىندارى وسى قىرعىز بالالارى ەدى. قىرعىز شەشەنىڭ بۇل كۇندە ءوزى دە جوق، سوسىن دا ونىڭ بالالارى ەڭ ۇلكەن تۋىسىمىز دەپ، دەربىسالىنى قادىر تۇتۋشى ەدى.

جولبارىس جوعارىدا اتى اتالعان ۇشەۋدىڭ ىشىندە كوكدالا قىرعىزدارىمەن قۇداندالى. سوسىن دا بىردەن سولاردىڭ شاڭىراعىنا ات باسىن تىرەدى. ەرتەڭىنە بىردەن سالەم بەرمەككە دەربىسالى اۋلىنا اتتاندى. ەكى قارت ءبىر-بىرىمەن ءتوس قاعىستىرىپ، كورىسكەننەن-اق جولبارىس قايتقانشا، ياعني، ءبىر ايداي ءبىر-بىرىنەن جۇبى جازىلمادى. كارى بۇعىلار ايىزدارى قانعانشا اڭگىمە ايتىستى، اسىقپاي ەل ارالادى. بۇل بالعالىنىڭ جاس كوسەمى ەسەنتۇگەلگە شالقار تەڭىزدىڭ سۋىنان سۋسىنداعانداي اسەر ەتتى.

بىردە بۇلار وسى دارابوز كەلىن بوپ ءتۇسىپ وتىرعان انداستاعى كەنجەكە اۋلى­نا كەلدى. تاپ وسى تۇستا بۇلاردىڭ توبىنا قابان جىراۋ، ەسكەلدى بي جانە ول كەزدە ەسكەلدىمەن ارالاس-قۇرالاستىعى جوق جاس بالپىق تا قوسىلىپ ەدى.

مۇنداي ەل اعاسى ادامداردىڭ كەلۋىنە بارىنەن جاسى ۇلكەن بولا تۇرا، كەنجەكە قۇراق ۇشتى. بالاسى مىنا قۇلجا مەن كەلىنى دارابوزدى زىر جۇگىرتتى. وسى باعداردا ءبارىن جاس كەلىن دارابوزدىڭ مىسى باستى ما، وسى تۇستا كەنجەكە ءۇيىنىڭ ويۋلى سىرماق، كورپە توسەلگەن تورىنە جايعاسقان اۋزى دۋالىلاردىڭ اڭگىمەسى ايەل زاتىنان شىققان اسىلدارعا اۋىستى. سوناۋ جيرەنشە شەشەننىڭ قاراشاش سۇلۋىنان باستاپ، بەرگى تاريحتاعى، ءار ەلدىڭ شەجىرەلەرىندە اتتارى التىن ارىپپەن جازىلعان انالاردى ەسكە الىستى.

ءسويتىپ، تەپەكتەسىپ كەلىپ، وسى ۇيدەگى وزدەرىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن دارابوز ەسىمى قالاي اۋىزدارىنا ساپ ەتكەنىن وزدەرى دە بىلمەي قالىستى.

اقىرى ەسكەلدى باستاپ، وسى دارابوز كەنجەكە ۇيىنە كەلىن بوپ تۇسكەلى ونىڭ تاپقىرلىعى، قوناق كۇتۋى، اعا-يىن، كورشى-قولاڭمەن قارىم-قاتىناسى جونىندە ەل اۋزىندا جيناقتالعان اڭگىمەلەردى ءسوزبۇيدالادى. وعان الىستان، سوناۋ تومەندەگى اقدالادان، كۇشىك ەلىنەن ات ارىتىپ جەتكەن، قازىرگى بارشاسىنىڭ سىيلى قوناعى جولبارىس بي ءماز-مەيرام بوپ كۇلدى. بۇل جولبارىس مۇندا ادەپ ساقتاپ كىشىك كورىنگەنمەن، سول تومەندەگى جالايىردىڭ كۇشىك، قايشىلى، بالعالى اتتى تارماقتارىنىڭ، ءارى ولارمەن جايلاۋ، قىستاۋلارى جاپسارلاس ۇلى ءجۇزدىڭ وزگە رۋلارى – ىستى، البان، سارىۇيسىندەردىڭ ورتاسىندا دا ارقالى بي اتانۋشى ەدى. الدەنەدەن ەسكەلدى بي وسى كەزدەسۋدى ءبىر كادەگە جاراتىپ قالۋدى ويلادى.

– جاكە! - دەپ، جاس بي ۇلكەن تۇرعىلاس جولبارىس بيگە قارادى. – قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەن. ال ءسىز قىرىقتىڭ ءبىرى ەمەس، مىڭنىڭ ءبىرى اتانعان ادامسىز. وسى كەنجەكە اقساقالدىڭ كەلىنىن ءبىر سىناپ، قولايىڭىزعا جاقسا باتا بەرسەڭىز قايتەدى؟

جولبارىس بي قابان جىراۋعا ۇقساعان جۇندەس جۇزىنە بۇرىنعىسىنان دا مول مەيىرىم جيىپ:

– سىناق وزدەرىڭىزدەن بولسىن، قولايىمىزعا جاقسا، باتاسىن مەن-اق بەرەيىن، - دەدى. ەسكەلدى ءسال بوگەلىپ، سىناق جونىندەگى ءراسىمدى قابانعا تاپسىرماق ەدى، ول مۇنىڭ وزىنە قارىنداس ەكەنىن ايتىپ باس تارتتى. ەندىگى جول تەك ەسكەلدىنىكى ەدى.

– اقساقال، ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، - دەپ، جاس بي ءۇي يەسى كەنجەكەگە قارادى.

– مىنا كەلىنىڭىز ۇلپىلدەك تورگە شىقسىن، ورتامىزعا وتىرسىنشى ءبىر مەزەت.

دارابوزدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى قاليپا ەدى. ءسابي كەزىندە ۇكىدەي ۇلپىلدەگەن تۇرىنە قاراپ، اكە-شەشە، تۋعان-تۋىسقان ۇلپىلدەك اتاعان. مىنا كەزدەسۋ ول ءالى سول ەكىنشى نىسپىسىمەن جۇرگەن كەزدە ەدى. شاقىرىپ كەلتىرە الماس قوناقتاردىڭ باس قوسۋىنان ونسىز دا شىعارعا جانى جوق، ءارى مىناداي اي ءجۇزدى، تەڭىز اقىلدى كەلىننىڭ ءبىراز شاپاعاتىن كورىپ ۇلگەرگەن كەنجەكە شال:

– رۇقسات! رۇقسات! - دەپ جىك-جاپار بولدى. ال وسىندا وتىرعان كەنجەكەنىڭ بالاسى، ۇلپىلدەكتىڭ كۇيەۋى قۇلجانى ەشكىم كاپەرگە الماعانداي.

ۇلپىلدەك قايىن اتاسىنىڭ تورىنە شىعىپ، جولبارىس پەن ەسكەلدىنىڭ ورتاسىنا شوقيدى. ەسكەلدى كوپ تولعاتپادى. مۇنىڭ ون بەس جاسىندا وسى ەلگە ساپارشىلاپ كەلگەن اتاقتى تولە بي حالىق دانالىعىنىڭ تۇڭعيىعىنا جەتەلەيتىن ءار ءتۇرلى سۇراقتار قويىپ، ەسكەلدى سۇرىنبەي وتكەسىن، وعان باتا بەرىپ، ءارى بي اتاندىرعالى تالاي جىل وتكەنمەن، ول وقيعانىڭ ءبارى كوز الدىندا ەدى. تولە بي سۇراقتارىن بەرگى ۋاقىتتا ويىندا سان مارتە جاڭعىرتىپ، تۇرلەندىرىپ، ءارى ءوز جانىنان دا قوسىپ، قاراسىن كوبەيتىپ جۇرەتىن. مىنە، سولاردىڭ زاتى ايەل ۇلپىلدەككە قايسىسىن قويماق كەرەك، سونى تەز ويلاپ شەشتى:

– كوككە تىرەۋ نە بولار؟ كولگە پىسپەك نە بولار؟ تەرىسىن تەسپەي، ەتىن سورعان نە بولار؟ جىلىگىن شاقپاي، مايىن سورعان نە بولار؟ وسىنى تاپشى!

ۇلپىلدەك تە بوگەلگەن جوق. شاڭى­راققا ءبىر قارادى دا، ءبارى سوندا جازۋلى تۇرعانداي جاۋابىن بىردەن توگىلتتى:

– كوككە تىرەۋ كۇن بولار. كولگە پىسپەك جەل بولار. تەرىسىن تەسپەي ەتىن سورسا، قارا ناردى قالتىراتقان قاڭتار عوي. جىلىگىن شاقپاي مايىن سورسا، ەكى اعايىندى عوي. سول كەزدە ۇلكەندەر ورتاسىندا مۇنداي اڭگىمەگە كوپ قاتىسپايتىن بوزبالا بالپىق سۋىرىلا كەتىپ، قايىنسىنىپ:

– وزگەسىن ءدال تاپتىڭ، ال ايەلدىڭ قاندايى جاقسى، سونى اتاشى! - دەپ سالدى. ۇلپىلدەكتىڭ جاڭاعى تاپقىر جاۋابىنان-اق قوعاداي جاپىرىلعان ۇلكەندەر جاعى بالپىقتىڭ مىنا سۇراعىنان سوڭ قايتا بوي تۇزەسىپ، پىشاق كەسكەندەي ساپ تىيىلىسىپ ەدى. ۇلپىلدەك ءۇشىن ناعىز سىن ءسات ەندى تۋعانداي. بىراق، ول وسى جولى دا مۇدىرمەدى:

– كوشكەندە جەتەلەيتىن بوتالى

تۇيەسى بولسا،

ەرتتەپ مىنەتىن قۇلىندى

بيەسى بولسا،

الدىندا بەسىگى بولسا،

ماڭدايىنىڭ نەسىبى بولسا –

ايەلدىڭ جاقسىسى سول بولادى، - دەدى. امال جوق، جولبارىستىڭ باتا بەرۋىنە تۋرا كەلدى. باتاعا قوسا، قارت بي ۇلپىلدەككە قاراپ، تاعى ءبىر ۇسىنىس ءتۇسىردى.

– جانىم، سەن ايەل زاتىنان بولەك، دارا، وزىق تۋعانسىڭ. سەنىڭ بۇرىنعى نىسپىڭ قاليپا دا، قازىرگى نىسپىڭ ۇلپىلدەك تە باسىڭا لايىق ەمەس. سەنىڭ نىسپىڭ دارابوز بولسىن، اللاھ – اكبار، - دەپ قايتا قول جايىپ، بەتىن سيپادى.

ءسويتىپ، دارابوزدىڭ وسى اتاۋىن بەرگەن كۇشىكتىڭ جولبارىس ءبيى ەدى.

سونىمەن، جولبارىس بي اتتانىپ كەتكەن. قاسىنداعى بالعالىنىڭ باسشىسى ەسەنتۇگەل وسىنداعى بۇكىل جالايىر قاۋىمىنىڭ، وعان جاپتاس ءبىراز ەلدىڭ باسشىسى، وزىمەن اتى دا ۇقساس، جاس جاعىنان دا قارايلاس، بىراق، اتاق-داڭق جاعىنان قارا كورسەتپەس ىلگەرى ەسكەلدى جىلگەلدىۇلىنىڭ باق-تالايىنا قىزىعا دا، قىزعانا دا قاراپ، ارينە، ول دا كەتكەن.

ءيا، مۇنىڭ ءبارى – بۇرىنعى. ءبارى – بۇرىنعى. ال قازىرگىسى – مىناۋ.

سىرتتا جەتى ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعى قانداي بولسا، ويدى، ءىشتى تۇمشالاعان تۇنەك تە سونداي. مۇرىننان ارىدەگىنى كورۋ مۇمكىن ەمەس. تەك ەسكەلدى بي ورتاداعى شوقتاي ءسونىپ بارا جاتقان اڭگىمەنى قايتا تۇتاتقىسى كەلەدى.

بۇدان بىلايعى ءسوز كوبىنە ەسكەلدى مەن دارابوزدىڭ اراسىندا عانا ءوربىدى. اقىلى مەن قايراتى ەركەكپەن پاراپار دارابوز بۇل وتىرعاندارعا جورىق كيىمىن كيىپ، الىس قىستاۋدان تۇندەلەتىپ جەتىپ، قابان جىراۋ مەن ەسكەلدىنىڭ الدىنان وتۋىندە ايەل جىنىستىعا جاتپايتىن بولەك كۇش-قاجىر، جىگەر تۇنىپ تۇرعانى انىق ەدى. ەلباسىلار بۇل جاعىن تاعى دا دۇرىس باعالادى. ەسكەلدى دارابوزعا ايەلدەردى كوتەرىپ، ولاردىڭ ءىسىن ەرلەر قيمىلىمەن قالاي ۇيلەستىرۋدىڭ ءجون-جوسىعىن ايتىپ جاتتى. قۇلجا مەن دارابوز كەتكەسىن، بوساپ قالعان تەگەنەسىن كوتەرىپ، اقجاميلا دا ورنىنان كوتەرىلدى. دەربىسالى دە قوزعالماقشى ەدى، ونى قابان جىراۋ ۇستاپ قالدى.

ەندى بۇل ءتورت ادامنىڭ ورتاسىندا اڭگىمە اۋانى مۇلدەم توسىن باعدار الدى. بۇل، اسىرەسە، جاڭاعى قۇلجا، دارابوز، اقجاميلا ۇشەۋى كەلگەن شاقتا ەسكە تۇسكەن ادامداردىڭ قۇلاعىن شۋلاتۋعا ارنالدى. كۇشىك ءبيى جولبارىس، بالعالىنىڭ جاس بارىسى ەسەنتۇگەل، جاڭا عانا مەن دە باتىردىڭ تۇقىمى-مىن دەپ سەستەنگەن اقجاميلانىڭ اينالاسى. ءسويتىپ، اڭگىمە اۋانى عانا وزگەرىپ قويماي، اياسى دا كەڭي ءتۇسىپ ەدى. جاڭا ءوز قارىنداسى دارابوز بەن ونىڭ كۇيەۋى قۇلجانىڭ كوزىنشە كوبىنە اۋزىنا سۋ تولتىرعانداي وتىرعان قابان جىراۋ شەشىلدى.

– جولبارىس ءبيدىڭ الگى دارابوزعا باتا بەرگەن ساپارىنان سوڭ دا ءتورت-بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى-اۋ؟ قۇداڭىز سودان بەرى ات ءىزىن سالمادى عوي، - دەپ، دەربىسالىگە بۇرىلدى.

– موينى قاشىق ەل عوي، ايتپەسە، پالەندەي وكپە-نارازىلىعى جوق شىعار، - دەپ، دەربىسالى اقتالا سويلەدى. سوسىن تاعى بىردەمە ەسىنە ءتۇسىپ، ءسوزىن جالعاستىردى. – ول اقدالاداعى اعايىندار دا بىزگە تەك قىستا قاتىناي الادى. ال جاز جايلاۋىمىز، تىپتەن الىس. ال سوڭعى ءتورت-بەس جىلدا قىس دەگەنىڭ بىرىنەن-ءبىرى ءوتىپ، قاقاپ كەتتى ەمەس پە؟

– قاقاعان قىستى قايتەيىك، قازاقتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن كوڭلى سول قىستان دا سۋىق ەمەس پە؟ - دەپ، قابان جىراۋ انىق كىمگە مەڭزەگەنى بەلگىسىز، شانشۋداي ءسوز ايتتى.

ونىڭ ءمانىسى بارا-بارا اشىلدى. انەۋكۇنى جان-جاققا حابار سالعاندا مىنا قابان جىراۋ سول ىلە دارياسىنىڭ تومەنگى بويىنداعى كۇشىك، بالعالى، قايشىلىلارعا ءوز اتىنان قوجانازار بالالارىنىڭ ءبىرىن – ءوز تۋىسىن جىبەرگەن ەكەن. داريانىڭ ارعى بەتىندەگى سارىۇيسىندەرگە ساپارشىلاپ كەتكەن جولبارىستى ول تابا الماپتى، ال،  ەسەنتۇگەل بي سالقىنداۋ عانا جا-ۋاپ قايىرىپتى. جولبارىس بي كەلگەسىن ءتۇپ ءسوزىمىزدى ايتىپ، ءوز تاراپىمىزدان قابان جىراۋعا كىسى جونەلتەرمىز دەپتى. بىراق ودان بەرى كوپ كۇن ءوتتى، دىبىس تا جوق، سىبىس تا جوق.

ال جاڭا ءوز تۇرعىلاسى دارابوزدى كورگەندە، قازانداعى قايناعان سۋداي بۇرق كوتەرىلگەن ەسكەلدىنىڭ بايبىشەسى اقجاميلا مىنەزى ەسكە تۇسكەندە، مۇنىڭ دەربىسالى، بالپىقپەن تۋىستاس ءوز اتا-بابالارى عانا ەمەس، باسقا ءبىر، ودان   الدەقايدا اۋقىمدى بولاتىن جايلار دا كەس-كەستەپ ەدى. شىندىعىندا، اقجاميلانىڭ ءوز قوساعى ەسكەلدىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل سيىرشى اۋلەتىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن ءبىر جاعدايى بار.

ول مىناۋ: اقجاميلانىڭ تۋعان ءسىڭ­لىسى تىم الىسقا شىرقاپ ۇزاتىلعان. سوناۋ قارا ەرتىس، كوك ەرتىس بويىنداعى جاستابان كەرەي ىشىندەگى بەگىمبەت دەيتىننىڭ وتە ەرتە زامانداردا باتىرلىعىمەن اتى شىققان بەكنازار – قوسايدان تارايتىن ءبىر ۇرپاعى جوبالاي بي اتتى بەلگىلى ادام بار ەدى. كەيدە اتا داڭقىن بالا شىعارادى، كەيدە بالا داڭقى اتاسىنىڭ اتىمەن شىعادى. ال ەكەۋىنىڭ اتاق-داڭقى تەڭبەتەڭ تۇسسە، نۇر ۇستىنە نۇر، اي مەن كۇن شاعىلىسقانداي ساۋلە بەرەدى. مىنە، وسى جوبالاي بي جاستايىنان اۋزىنا دۋا ءبىتىپ، توڭىرەگىنە ۇكىمى ءجۇردى. ال ونىڭ نەمەرە ءىنىسى شاقانتاي باتىر ايگىلى قاراكەرەي قابانباي باتىرمەن تىزە قوسىپ، قالماقتارعا قارسى تالاي ۇرىس سالدى. سونىڭ ەڭ ءىرىسى وسىدان التى جىل بۇرىنعى، يت جىلعى اياگوز سوعىسى. ارينە، ول سوعىستا جاۋدىڭ مەيماناسى اسقانمەن، شاقانتايدىڭ باتىر اتاعى وزىندە قالدى. ءبىرجولا تۋى جىعىلعان جوق. ءسويتىپ، نەمەرە اعايىندى جوبالاي مەن شاقانتاي ءبىرى بي، ءبىرى باتىر اتانىپ، بۇرىنعى ارۋاقتى اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن قايتا جاڭعىرتتى.

مىنە، وسى جوبالاي بي جەر شالعايلىعىن اۋىرسىنباي، كەزىندە جاقسى قالىڭ مال بەرىپ، اقجاميلانىڭ ءسىڭلىسىن العان ەدى. جاس جاعىنان دا ءبىر-بىرىنەن الىس ەمەس ەسكەلدى مەن جوبالاي، ەكى جاس بي ءبىر-بىرىمەن تۋعان باجا. كە-ءيىن قونىستانعان جەر جاعدايىنا وراي، ەسكەلدى ءبيدىڭ بۇل باجاسى – جونداعى جوبالاي كەرەي اتاندى. قابان جىراۋ ەسكەلدىنىڭ كوڭىلىنە تيۋدەن ساقتانىپ، قيالاپ، اقجاميلانىڭ سول سىڭلىسىنەن حابار بار ما دەپ سۇرادى. ەسكەلدى ونىڭ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن توركىندەپ قانا قايتقانىن، وتكەن جىلعى جازدا ءبىر جولاۋشىلار ارقىلى ءوز امان-ساۋلىعى جايلى قىسقا عانا حابار جەتكىزگەنىن، باسقا ەشتەمە جوقتىعىن ايتتى.

ءبىز ەسكە الماعان تاعى كىمدەر قالدى دەپ، بۇل ءتورت ادام – دەربىسالى، قابان جىراۋ، ەسكەلدى بي، بالپىق دۇنيەنىڭ ءار بۇرىشىن ويشا كەزدى. جان-جاقتان ءبىر حابار، كومەك كۇتكىزگەندەي ءبىر دارمەنسىز حال بۇلاردىڭ قيالىن ءار ساققا وسىلاي الىپ ۇشا بەردى. قانداي حابار، قانداي كومەك كۇتەدى، ول جاعىن وسى اقىلدى باستاردىڭ وزدەرى دە تاپ قازىرگى كۇيدە تاپ باسىپ ايتا المايتىنداي. يا، بۇل سول كەزدەگى بارشا قازاقتىڭ باسىنداعى حال.

تەك تاڭ جارىعى بىلىنەر شاقتا بۇل ءتورت ادام تالىقسىپ، ارقايسىسى وتىرعان ورىندارىندا ۇيقىعا قيسايدى.

ۇزاقباي دوسپانبەتوۆ،
جازۋشى

---

بابالار اماناتى

ءى

قابان جىراۋ

ءيا، قاتەرلى شاقتا حالقىمىز دۇشپانعا سەرت پەن سەمسەر عىپ ۇستاعان باتىرلار مەن ارتىنا اتالى ءسوز قالدىرعان ابزال ازاماتتار از بولماعان. ەل جانىندا جۇرگەن، سونداي اسىل تۇلعالاردىڭ قاتارىندا ءارى جىراۋ، ءارى باتىر قابان اسانۇلىنىڭ ورنى، ءتىپتى بولەك. تۋىندىلارىنىڭ ءبارى بىردەي حاتقا تۇسپەسە دە ونى مۇنداي بيىككە كوتەرىپ، حالىق اراسىندا ەسىمىنىڭ ۇمىتىلماي كەلە جاتۋىنىڭ سەبەبىن تۋا بىتكەن دارىن قۋاتى مەن سىناقتى شاقتا حالقىن قورعاپ، قارۋ اسىنۋىنان، ونىڭ عالامات ەرلىگىنەن ىزدەگەن ورىندى.

ەل اڭگىمەلەرى مەن اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، قابان جاس كەزىنەن-اق جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسكەن، جەلماياسىمەن تالاي جەردى شارلاپ، ەلدى ەلدەستىرىپ قايتاتىن بولعان. وسىنداي توتەن قاسيەتىمەن ۇلكەندەردەن باتا دا العان. ءسويتىپ، باتالى بالانىڭ ابىروي – اتاعى جوتالى بولىپ، ەرلىك ىستەرى ءدۇيىم جۇرتقا تاراپ جۇرە بەرگەن.

قارۋ اسىنعان ەلدىڭ ەرۋ وتىراتىنى دا بەلگىلى. ءبىر اڭىزدا اۋەلگىدە قازاق جاساقتارىنان ويسىراي جەڭىلگەن جوڭعار قوڭتاجىسى سۋۆان رابداننىڭ ءىنىسى حۋلان باتىردىڭ قولى كوپ جىلدان كەيىن ەسىن جيىپ اپ، قايتا باس كوتەرگەن. قانعا قانمەن جاۋاپ بەرۋگە بەكىنگەن جالايىردىڭ باتىرى جەكپە-جەكتە قالماق نويانىن جەر جاستاندىرادى. كەيىن قايتا كۇش العان دۇشپان ەسەسى كەتكەن شۋماناق ەلىنىڭ داڭعايىر باتىرىمەن كەزدەسپەك بوپ جەرگە نايزاسىن تىگەدى. سوندا ون جەتىگە ەندى عانا قادام باسقان قابان: «شۋماناق بابانىڭ وراقتى، مىرزا ۇرپاقتارى دۇشپانعا اتا كەگىن جىبەرگەن جوق. ەندىگى كەزەك – مەنىكى!» - دەپ، قارۋىن سايلاپ شىعا كەلەدى. بىراق كۇشى باسىم جاۋدىڭ تىرناعىنان قابان قۇتىلىپ كەتە الماعان. ۇزاق ۋاقىت باقىلاۋدا، جاۋ قولىندا قالعان. بىراق، قاباننىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىنە، ونىڭ بويىندا اۋليەلىك ەرەكشە قاسيەت بار ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن قۇبا قالماقتار كەشىرىم جاساپ، ۋاجگە كەلگەن. ايتسە دە ولار ءوز شارتتارىن دا قويعان. «قازاقتىن كيىز ءۇيىنىڭ شاڭىراعى ايدىندى كەلەدى. سونداي ءبىر شانىراق جاساپ بەرىپ كەت»، - دەسە كەرەك. «ويىم ءوزىمدى دە، وزگەنى دە نۇرلاندىرىپ تۇرادى» دەپ الىبەكۇلى تولە بي ايتاتىن قاسيەت قابان بويىندا دا بار ەدى. «مەن ونداي شەبەر ەمەسپىن. شانىراق جاساۋ – ايدىك شەبەرلەردىڭ ءىسى»، - دەيدى قابان جاۋىنا جاقسىلىق جاساۋدان باس تارتىپ. – شەبەرلەر بەيمارال، بەيقۇت ەلدە عانا بولادى. ولار ءبىزدىڭ ەلدە، ءبىر قيىردا قالدى ەمەس پە؟»

الگىلەر اككى، قادالعان جەردەن قان الاتىن ءبىرمويىن، دوعال ادامدار بولعانعا ۇقسايدى. «ولاي بولسا ءبىر ناۋا شاۋىپ بەرىپ كەت»، - دەپ، ەكىنشى شارتىن كولدەنەڭدەتەدى. ىرگەسى بىرىكپەس ەلگە ىرىس، يگىلىك اۋىستىرعىسى كەلمەگەن قابان ءوز تىزەسىنە وتكىر بالتانىڭ ءجۇزىن تيگىزىپ بارىپ قۇتىلعان ەكەن.

دۇشپانىنا دەس بەرمەي، ەلىنە ورالعان قابان جاداۋ، جاداعاي تىرشىلىكتىڭ ۇستىنەن شىققان. باتىر اعاسىنا اساننىڭ كىشى بالاسى سەركەباي ەلدەن بەرەكە-بىرلىك كەتكەنىن ايتىپ شاعىنادى. سوندا قابان تەرەڭنەن تولعاپ بىلاي دەگەن ەكەن:

«وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،

جۋىتپاعان دانەڭە.

ءادىلدىڭ وزار ادىمى،

ادال جان شىعار توبەگە

تەكتەن ادام شىعا الماس،

توبە تۇگىل، سورەگە.

بىرەۋگە ادام ور قازسا،

ءوزى تۇسەر ورەگە...

اقىننىڭ ەلى سونداي دەپ،

ۇلگىسى جاقسى قانداي دەپ،

بولىندار ەلگە ونەگە».

...بىردە جالايىر ەلىن تاعى دا جاۋ شابادى. جوڭعار ويرانىنان قابىرعاسى قاتتى سوگىلىپ، ەتەك-جەڭى ءالى بۇتىندەلمەي وتىرعان قالىڭ ەل بۇل جولى بۇلىك سالعاندارعا اۋەلگىدە كىسى سالىپ، جەر داۋىن بەيبىت شەشپەك تە بولعان ەكەن. بۇل تىلەكتى قابىل الماي، قاسارىسقان ەلگە ەندىگى ايلا – جاساق جيىپ، قارسى تۇرۋ. ءسويتىپ، بىلەكتىڭ دە، بىرلىكتىڭ دە كۇشىن كورسەتۋ. بۇل ۇرىستا قاباننىڭ بەسىنشى اتاسى مىرزادان تارايتىن الكەننىڭ بالاسى ەسىركەپ باتىر ايبىن كورسەتەدى. اتاقتى وتىز باتىر قاتىسقان شايقاستا تولە ءبيدىڭ كۇيەۋ بالاسى جىلكەلدى باتىر (ەسكەلدى ءبيدىڭ اكەسى), جالايىر سىپاتاي باتىرلاردىڭ تۋىسى بورىكباي باتىر، ەسىركەپتىڭ ءىنىسى قاساباي باتىر ايرىقشا كوزگە تۇسكەن. ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك بەتىندە بولعان قاتەرلى شايقاستا اتانجىلىك قاساباي باتىر قىرعىزدىڭ (قالماقتىڭ ىشىندەگى ءبىر ۇرپاقتىڭ جالپى اتاۋى – اۆت.)«مەن» دەگەن ون ءبىر باتىرىن نايزامەن تۇيرەپ ولتىرەدى. سول ۇرىستا ونىڭ ءوزى دە قولعا تۇسەدى. ۇرىس-جانجالعا سۋ قۇيىپ، ەل اراسىن بىتىستىرۋگە شۋ وڭىرىنەن ەلدىڭ كوشىن باستاپ كەلە جاتقان قابان ارالاسقان. سوندا قابان ايتقان وردالى وي، ورالىمدى ءسوز ءالى دە جۇرت اۋزىندا:

«قىرعىز، قازاق باۋىرىم –

اينالعان التىن قازىعىم.

ارقالانسام – تۋىمسىڭ،

ارالاسام – نۋىمسىڭ.

ازعا وكپەلەپ،

ەلدەن  كۇدەر ۇزبەيك.

ارامىزعا ءازازىل كەپ  كىرمەسىن.

قۇت-بەرەكە، بىرلىكتى

ورتامىزدان، وت باسىنان  ىزدەيىك».

تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان باتىر بابانىڭ، داڭعايىر جىراۋدىڭ ەرلىكتەرى كوبىنەسە ونىڭ ەلدى جيدەلى - بايسىنعا –  ءوز اتامەكەنىنە، جەتىسۋعا ورنالاستىرۋ ورايىنداعى ارەكەتتەرىمەن بايلانىستى. ەل ەتنوگرافياسى مەن اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ق. بيعوجين، ش. حالىقوۆ جانە ج.بالشەنوۆ سىندى ازاماتتار مۇنىڭ 30-40 جىلعا سوزىلعانىن، بۇل مەرزىمدە ەل ساناساندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولعانىن دالەلدى تۇجىرىمدايدى.

ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قاسىرەت پەن جاتجەرلىكتەردىڭ ىنتىماعى جاراسقان ەلدى تورعايداي توزدىرۋى، سونىڭ سالدارىنان «قايىڭ ساۋىپ»، «اقتابان شۇبىرىندى» بولۋى، حالىقتىڭ ءبىر قيىردان ءبىر قيىرعا جوسىپ كەتۋى تابيعاتىنان دارىندى تۋعان قابان اقىننىڭ سانا-سەزىمىنە دە اسەر ەتپەي قويماعان ءتارىزدى. مۇنى اقىن-جىراۋدىڭ مەرزىمدىك باسپاسوزدە جاريالانعان، جۇرت اۋزىنان جازىپ الىنعان تولعاۋلارى دالەلدەيدى.

باتىر جىراۋدىڭ جىرلارى مەن تولعاۋلارىن ءسوز ەتپەستەن بۇرىن ونىڭ تۇقىم-تۇقيانىن ايتا كەتكەن، ءلازىم. ويتكەنى، قابان ەسىمى قالىڭ قاۋىم اراسىندا ايتىلعانىمەن، باتىر بابانىڭ تۋعان ورتاسى ءالى كۇنگە دەيىن ناقتىلى جازىلماي كەلەدى.

قابان اسانۇلىنىڭ ءوز كىندىگىنەن تارايتىن مۇحامەتشەنىڭ بالاسى، اقتەكشە اۋىلىنىڭ تۇرعىنى (تالدىقورعان وبلىسى) بۇگىندە 82 جاسقا كەلىپ وتىرعان وتەبەك اقساقالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جالايىردىڭ شۋماناق بۇتاعىنان مىرزا بالالارى تارايدى. وسى مىرزادان قاباننىڭ اكەسى اسانعا دەيىن ءۇش اتانىڭ عۇمىرى وتەدى. اساننان قابىليسا (مىنەز-قۇلقى مەن پىشىنىنە بايلانىستى جۇرت قابان دەپ اتاپ كەتسە كەرەك), ەركەباي، سەركەباي، تەكەباي، كوسەمباي ەسىمدى بالالار تۋعان. قابىليسانىڭ (قابان اقىننىڭ) شىنتەمىر، سۇلەيمەن، وسپان، ءابدىماناپ، ىسقاق دەگەن ۇلدارى، قويانكوز دەگەن قىزى بولعان. ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازىر دە تالدىقورعان وبلىسىنداعى كيروۆ اۋدانىنىڭ اقتەكشە، تالاپتى دەگەن اۋىلدارىندا تۇرادى.

ەل بىرلىگىن، ادىلدىك پەن ادامدىقتى ادامزات عۇمىرىنىڭ اسىل نارسەسى ساناعان قابان اسانۇلى دۇنيەنىڭ كوزىنە قاراپ، بايلىقتى مۇرات تۇتپاپتى. «بارلىق، بايلىق ەلدە بولسا، مەندە دە بولادى» دەگەن ءسوزدى بويتۇمار ساناعان. وسىنداي سەرتتى سوزدەن ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن اينىماعان. بۇعان ونىڭ ەرەكشە دارىندىلىعى، بويىنا بىتكەن اۋليەلىك قاسيەتتەرى، ادامدى ءبىر كورگەننەن باۋراپ الار قۋات-كۇشى دە اسەر ەتسە كەرەك.

كىمنىڭ كىم ەكەنىن شىن پەيىلى مەن ءسوز ساپتاسىنان تانىعىسى كەلگەن قابان جىراۋ بىردە ابىلاي حاننىڭ ءناسىلى ءادىل تورەگە بارادى. بۇعان الدى-ارتىن شىبىن كەسىپ وتپەيتىن بەدەلى دە، ايشىلىق الىس جولعا جەلمايامەن شىعاتىنى دا مۇرىندىق بولعانعا ۇقسايدى. سەزگىش جەلمايا ءبىر بەل استىندا تۇرىپ-اق الىستان كەلە جاتقان جولاۋشىدان حابار جەتكىزەتىن جانۋار ەكەن. مۇندا كەلۋشىلەر تورەنىڭ ىعىنان جۇرمەي، ءتىپتى كولىكتەرىن بەل استىنا قالدىرىپ كەپ، قۇرداي جورعالاپ جۇرەدى ەكەن.

تۋمىسىنان تۋرا سويلەپ، ادىلدىكتى عانا ايتۋدى جانى سۇيەتىن قابان نەدەن تارتىنسىن؟! جەلمايانى ءادىل تورە وتىرعان وردا ەسىگىنىڭ الدىنا اكەپ ءبىر-اق تىزدەپتى. مۇنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن باعىپ وتىرعان تورە:

– مەنىڭ التىن بوساعامدى اتتاماي سويلەي بەر! - دەپتى اقىرىپ.

سوندا قابان جىراۋ ءۇي-ىشىندە بولعان ءبىر كەيىس اڭگىمەنى تىلگە تيەك ەتە بىلاي دەپتى:

«قاس بولدى قارىنداسىم،

ءادىل ماعان،

قارىنداس قاس بولماعان تابىلماعان.

جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن،

اقىل سۇراي كەپ تۇرمىن

ادەيى ساعان».

جىراۋدىڭ باتىلدىعى مەن تاپقىرلىعىنا ريزا بولعان تورە «وتىر» دەپ،  وڭ تىزەسىن نۇسقاعان. «ەلىڭ بىرلىكشىل بولسىن، تالان-تاراجعا تۇسپەسىن» دەپ،  ءادىل تورە جالايىردىڭ تاراق تاڭباسىن بەرىپ، قابان جىراۋدى كوڭىلدى قايتارادى.

كەيىن ەل بيلەرى:

–  كەز كەلگەن وقيعانى بۇلاي ساراپقا سالعان ادامدى قول قۋسىرىپ قارسى المايتىن ەدىڭىز. قابانعا ىقىلاسىڭىز سونشالىقتى نەلىكتەن اۋدى؟ - دەگەن.

–  ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭدار؟ - دەيدى ءادىل ساقالىن سىلاپ. – مەنىڭ وڭ تىزىمدە جاتاتىن جولبارىسىم قابان جىراۋ كەلگەندە شىعىپ كەتتى. ىلە-شالا ونىڭ تۇلكى بولىپ كەتكەنىن كوردىم. قابان جىراۋدىڭ كيەسى مەنىڭ كيەمنەن كۇشتى بولىپ شىقتى.

حالىق اڭگىمەلەرىندە، ۇلتتىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىندە اسقان دارىن يەلەرىن وقشاۋ، ەرەكشە قابىلەتتى ادامدار، «كيەسى بار ەكەن»، «قىزىر قونىپتى»، «اۋليە ەكەن» دەپ ماراپاتتالاتىنىن جاقسى بىلەمىز. وسىنداي قىزىر قونعان، اقىندىق كيەسى بار جىراۋدى اسقان عۇلاما م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە جوعارى باعالاپ، ەسىمى ايگىلى اقىن-شايىرلاردىڭ قاتارىنا قويادى: «شىنىندا جاناق، ءسۇيىنباي، شوجە، تۇبەك، مايكوت، قابان، قۇلمامبەت، جامبىل سياقتى تالاي ەلدەرگە اتاقتارى جايىلعان اقىنداردى الساق، سولاردىڭ ءومىر بويى قولدانعان نەگىزگى اقىندىق جانرى كوبىنىە ايتىس ەكەنىن بىلەمىز» (جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى، 17-توم، 281-بەت، «جازۋشى»، 1985 ج.).

وكىنىشكە قاراي، ءوز زامانىنىڭ اسا ۇزدىك جىراۋى بولعان قابان اقىننىڭ مۇرالارى تولىق قالپىندا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەي وتىر. قولدا ازىرگە بارى – البان ەلىندەگى تۇمارشا دەگەن كەلىنشەكپەن ايتىسى، «تىڭداڭىزدار، اعايىن»، «حالىقپىز ءبىز، قيىنبىز» دەگەن تولعاۋلارى مەن «ارىز»، «حاق تاعالا الدىندا»، «كىم ايتتار؟»، «جەر ويپاڭى بىلىنبەس»، ت.ب. ولەڭدەرى عانا.

قابان اقىننىڭ مىنەز-قۇلقى، سويلەۋ ناقىشى، داۋىسى ءوز تۇرعىلاستارىنان وزگەشە بولعانىن باياندايتىن اڭىز-اڭگىمەلەر ەل ىشىندە قازىر دە از ايتىلمايدى. اقىننىڭ سونداي ءبىتىمىن ءا.مالكەۇلى جازىپ قالدىرعان، تۇمارشامەن ايتىسىن دا ەسكە سالىپ وتەدى:

«ايتىسسا، ايتىسسىن» دەپ ايتتى حالىق،

تۇمارشا جۇرگەن بۇرىن بايگىنى الىپ.

اقىرىپ قابان اقىن قويا بەردى،

ءبىرتۇرلى ەستىمەگەن انگە سالىپ.

ون بەسكە قابان اقىن كەلگەن جاسى،

ولەڭگە اۋدارىلعان ىقىلاسى.

توگەدى سويلەگەندە ءسوز مارجانىن،

ايرىقشا بوزبالانىڭ مارتەبەسى».

بۇل ايتىستىڭ ازىرگە ەكى ءتۇرلى نۇسقاسى بەلگىلى بولىپ وتىر. ءبىرى – «جازۋشى» باسپاسىنان 1988-جىلى شىققان «ايتىس» كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا ەنگەن ۇلگى دە، ال، ەكىنشىسى – فولكلور زەرتتەۋشىسى و.يسمايلوۆتىڭ ماقالاسىندا جاريالانعان ۇلگى («وكتيابر تۋى»، 11قىرقۇيەك، 1990جىل). ءبىر تاڭىرقارلىعى – ايتىستا قوزعالعان تاقىرىپتىڭ مازمۇنى ۇقساس بولعانىمەن دە، ءسوز ساپتاۋ، ىرعاق سەكىلدى نەگىزگى شارتتار ساقتالا بەرمەيدى. بۇل زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋداراتىن تولعاۋلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دەپ سانايمىز.

قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن قيىنشىلىقتار مەن نەبىر زۇلماتتاردان دەرەك بەرەتىن قابان جىراۋدىڭ «حالىقپىز  – ءبىز، قيىنبىز» دەگەن تولعاۋىن بىزگە تالدىقورعاندىق ەتنوگراف ج.بالشەنوۆ جەتكىزىپ وتىر. ايتۋىنا قاراعاندا، ول بۇل تۋىندىنى نۇرساعات ءالبيلانوۆ دەگەن اقساقالدان جازىپ العان. تولعاۋدا ايتىلاتىن وي، مازمۇن تۇتاستىعى، تاتاۋسىز ءتىلى وقىرمانىن بىردەن باۋراپ الادى. سوعان قاراعاندا، بۇل تۋىندى دۇنيەدەن كوپ تۇيگەن، حالىق تاجىريبەسىن، ونىڭ تاريحي قۇرىلىمىن بويعا مولىنان سىڭىرگەن ادامنىڭ ويتاڭباسىن تانىتاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيمىز.

«تەكتىك پەن تەڭسىزدىك،

ەپتىك پەن ەپسىزدىك،

تەڭ تۇسەتىن ءۇيىڭ ءبىز...

شەكسىزدىك بوپ كورىنگەن،

بىزدەن وتپەس ەرىنگەن،

ەمەس ەدىك بۇرىن ءبىز.

جاسىل ەدى-اۋ مانارلى،

اسىل ەدى-اۋ جانارلى.

بۇگىنگىدەن بۇرىن ءبىز،

جەتە بولىپ جەتەتىن،

پارىق بولىپ وتەتىن،

قولى قالىڭ ۇيىمبىز»، - دەپ، تولعاعان داڭعايىر جىراۋدىڭ تولعاۋى بۇگىن دە ەستيار جاندى تولعاندىرماي قويمايدى.

قابان جىراۋدىڭ ايتىس ونەرى، توعىتپا تولعاۋلارى، البەتتە، مۇنىمەن عانا شەكتەلمەك ەمەس. فولكلوردى زەرتتەۋشىلەر، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى ەل ىشىنە ارناۋلى توپ جىبەرىپ، بۇل تاراپتا ماڭىزدى جۇمىستار تىندىرۋعا ءتيىستى.

ويتكەنى، قابان جىراۋدىڭ اقىندىق ءداستۇرى ءوز زامانىندا بۇكىل جەتىسۋ وڭىرىنە كەڭ تاراعانى، جىر كۇمبەزىنىڭ اسىل ورداسىنا اينالعانى بەلگىلى. ادەبيەتشى-عالىم م.جولداسبەكوۆ تە ءوزىنىڭ «اسىل ارنالار» دەگەن كىتابىندا ءسۇيىنباي اقىننىڭ جاس كەزىندە قابان جىراۋدىڭ كوشىنەن قالماي ءجۇرىپ، باتا العانىن جازادى («جازۋشى» باسپاسى، 151-بەت، 1990-جىل).

ال جىر جامپوزى، باقتىباي جولبارىسۇلى (1842-1902) بولسا، اقىندىق كيە قابان باباسىنان قونعانىن ماقتانىپ تا، ءسۇيىنىش ەتە جىرلاعان.

«جاسىمدا جەتىم بولىپ،

بەزىپ كەتتىم،

قاڭعىرىپ ايدالانى كەزىپ كەتتىم.

تۇسىمدە قابەكەڭنەن ولەڭ الىپ،

قىزىرعا باي قىلاتىن كەزىكپەپپىن».

ايگىلى اسەت اقىنمەن جۇزدەسكەندە باقتىباي بۇل ويىن بىلاي دەپ تەرەڭدەتە تۇيىندەيدى:

«مەنىڭ اتىم باقتىباي،

دومبىرامدى قاقتىم-اي،

اقىن قابان اۋليە،

ولەڭ بەرگەن باقىتىما-اي،

قۇداي بەرگەن ونەرمەن

ەل-جۇرتىما جاقتىم-اي».

تەك ءسۇيىنباي ارونۇلى (1815-1898), ءيا، بولماسا، باقتىباي جولبارىسۇلى عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ارىستان، جامبىل، قۇلمامبەت، قىپشاقباي، سارىباس، كەنەن سىندى شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس، ەرەن جۇيرىك اقىندارىنىڭ قاي-قايسى دا قابان جىراۋدىڭ اقىندىعىنا ءتانتى بولىپ، ۇشقىر، ويلى ءسوزىن عۇمىر بويى قۇرمەتتەپ تە، قاستەرلەپ تە وتكەن.

ەل باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ، قاتەرلى ءساتتىڭ قۇيىنى ءۇستى-ۇستىنە ۇيىتقىعان كەزەڭدە دانالىعىمەن دە، باتىرلىعىمەن دە قالىڭ قازاقتىڭ بەرىك قامال-قورعانى بولعان ابىلاي حاننىڭ 1764 جىلى جالايىر ەلىن ارالاپ، اتامەكەنىمەن قايتا قاۋىشقان جۇرتتىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسقانى باسپاسوزدە جازىلىپ ءجۇر. جىلكەلدى باتىردىڭ بالاسى 15 جاسار ەسكەلدىگە جولىعىپ، باتا بەرۋى دە ونىڭ وسى ساپارىندا بولعان. بۇل جەردە ءبىز ەسكەلدى ءبيدى تەكتەن-تەككە ەسكە الىپ وتىرعان جوقپىز. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ بەتى قايتىپ، بوسىپ كەتكەن جۇرتتى ءوزىنىڭ اتامەكەنىنە قايتا قونىستاندىرۋدا ەسكەلدى، بالپىق بيلەرمەن بىرگە قابان جىراۋ تىنىمسىز ارەكەتتەر جاساپ، قايراتكەرلىك كورسەتكەن. داۋ-شارلاردى دا تىزە قوسىپ، بىرلەسە شەشىپ وتىرعان.

ەل اڭگىمەلەرى مەن ءباسپاسوز ماتەريالدارىندا بالپىق بي جونىندە دە ناقتىلى دەرەكتەر كوتەرىلىپ ءجۇر. بالپىق – جالايىردىڭ شۋماناق اتالىعىنان تارايتىن دەربىسالىنىڭ  بالاسى. ەسكەلدى بيدەن 8-9 جاس كىشى.

ال، قابان اسانۇلى ەسكەلدى جىلكەلدىۇلىنان 10-15 جاس ۇلكەن ەكەن (جۋرناليست ق.قارامانوۆتىڭ دەرەكتەرى). دەمەك، ەسكەلدى بي 1701-1705 جىلدارى تۋعان بولىپ شىعادى. وسى جەردە 90 جىل ءومىر كەشكەن قابان اسانۇلىنىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ءسوز قوزعاي كەتۋدىڭ ورايى كەلەتىن سەكىلدى. ويتكەنى، جوعارىدا اتالىپ وتكەن «اسىل ارنالاردا» قابان جىراۋدىڭ 1686-1776 جىلدارى ءومىر سۇرگەنى كورسەتىلگەن. جانە وندا ءسۇيىنباي اقىننىڭ قاباننان باتا العانى دا ايتىلادى. ءسۇيىنبايدىڭ 1815 جىلى تۋعانىن ەسكەرسەك، بۇل دەرەكتىڭ قيسىنسىزدىعى ايقىن كوزگە ۇرادى. قاباننىڭ تۋعان جىلى وسكەن ورتاسى 77 جىل ءومىر سۇرگەن ەسكەلدى، 88 جاسىندا دۇنيەدەن قايتقان بالپىق بيلەرمەن تۇرعىلاس بولىپ، سولار كەشكەن عۇمىر جولدارىمەن قيسىندى ۇندەسەتىن دە، ۇيلەسەتىن دە ءتارىزدى. جاڭادان تولىقتىرىلىپ كەلە جاتقان دەرەكتەر اسانۇلى قابان جىراۋدىڭ 1736-1826 جىلدارى ءومىر سۇرگەنىنە دايەك بولا الادى.

قىزىلتاس ماڭىندا ديقانشىلىق ەتىپ وتىرعان جۇرت قابان جىراۋ كەلگەندە:

– جەرىمىزدە باسقا جۇرت ءجۇر. ولارعا نە دەيسىز؟ - دەپ بىردەن سۇراق قويعان.

– ورىستاردى ايتىپ تۇرمىسىڭ؟ ولار بازارشىل، كوپشىل حالىق. قولىمىز ۇزارىپ، ەلدىگىمىز جاراسا تۇسەدى، - دەپ جاۋاپ قايتارىپتى جىراۋ.

قابان جىراۋداڭ ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن ولەڭدەرى مەن اڭىز-اڭگىمەلەرى كوپ-اق. تەك ىزدەۋشىسىن، قامقورشىسىن تاپسىن دەڭىز.

ەسكەلدى ءبيدىڭ اكەسى جىلكەلدى جانعابىلۇلى: «تولەنىڭ نۇرى، قابانبايدىڭ قىرى، ابىلايدىڭ سىرى، قاباننىڭ (قابىليسانىڭ) جىرى و دۇنيەگە دە سىيمايدى»، - دەگەن ەكەن. بابالارىمىزدىڭ الدىنداعى قاستەرلى پارىزىمىزدى سەزىنۋ ءۇشىن دە مۇنداي اتالى سوزدەردى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.

* * *

قابان جىراۋ اسانۇلىنىڭ اتا-بابالارىن، وركەن جايعان ۇرپاقتارىن سۇراستىرا ءجۇرىپ، مەنىڭ قازىرگى شاعان تاۋىنىڭ قويناۋ-قويناۋىن مەكەن ەتكەن اۋىلداردى ارالاپ، ەل كىسىلەرىنە سالەم بەرىپ، ءجون سۇراۋىما دا تۋرا كەلدى. شۇكىرشىلىك، ءىلتيپات بىلدىرەتىن كوزى قاراقتى ادامدار از ەمەس ەكەن.

– ءوتىپ بارا جاتقان ۋاقىت. ۇستاي الارمىسىڭ؟ - دەدى قازىردە جەتپىستى ورتالاپ قالعان جىلقايدار ەگىنباەۆ اقساقال. – ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى، بابالارىڭنىڭ ارۋاقتى ىستەرى مەن وشپەس ونەگەسىن جۇرتقا جاريالاپ، كەڭىنەن تانىستىرۋ – سەندەردىڭ ابزال ارەكەتتەرىڭ بولماق. مەنىڭ جۇبايىم ءماريما قابىليسا اقىننىڭ كىندىگىنەن تاراعان ىسقاقتىڭ بالاسى راحمەتتىڭ ۇلكەن قىزى. 1977-جىلى ۇلى بابامىز قابىليسانىڭ زيراتىنا ءمارماردان ەسكەرتكىش قويدىق. ەسكەرتكىش الماتى قالاسىنان 125 شاقىرىم جەردە تۇر. بابامىز ءارى باتىر، ءارى جىراۋ بولعان ەكەن. زامانداستارى ونىڭ وسيەتى بويىنشا، مالايسارى تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى قۇلانباسىنىڭ باتىس سىلەمىنە جەر- لەپتى. ۇرپاقتارى كەزىندە اقىن قابىرىنە مازار تۇرعىزىپ، مۇنداعا دەيىن ءتاۋ ەتىپ كەلگەن. ۇرپاقتارىنىڭ پارىزى – بابا قادىرىنە داق تۇسىرمەۋ. ءبىز سوعان بايلام جاسادىق. ونى وتەۋگە اقىننىڭ ءوز كىندىگىنەن تارايتىن مۇحامەتشەۇلى وتەبەك، وسپاننىڭ نەمەرەسى يساۇلى جاقان باۋىرىم ءوز ۇلەستەرىن قوستى، يگى ءىستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. وتەبەك پەن ءماريما ءوز بابالارىنىڭ جۇرت اۋزىندا قالعان جىرلارىن، ەستىگەندەرىن قۇنتتاپ جيناپ جۇرەدى. ونى اسىقپاي جازىپ تا الارسىڭ. ءدام بۇيىرسا، الداعى جازدا اقىن باباما زيارات ەتىپ قايتپاق ويىم بار.

مۇنى ايتقان جىلقايدار اقساقال تالدىقورعان وبلىسىنداعى كيروۆ اۋدانىنىڭ لەنين اتىنداعى سوۆحوزىندا تۇرادى. زەينەتكەر، ءونىپ-وسكەن ۇيەلمەننىڭ وتاعاسى.

باعالى، قىمبات قازىناعا توسىننان جولىققانداي مەندە ىستىق سەزىم پايدا بولدى. اقىن بابانىڭ ءومىر-تاريحىن، ەستە ساقتالعان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرازىن سول جولى قۇنتتاپ جازىپ تا الدىم.

ءيا، «جۇرگەنگە جورگەم ىلىنەدى» دەگەن بار ەمەس پە، وسىنداي كوزى قاراقتى، زەردەلى قاريالاردى اقشي، كۇرتى، بالقاش جەرلەرىنەن دە از كەزدەستىرگەن جوقپىن. ولاردان دا قابان اقىننىڭ ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىن جازىپ الدىم.

مەن ەجەلدەن بەرى ىلە بويىن جاعالاپ، عۇمىر كەشىپ كەلەمىن، - دەدى اقشي سەلوسىندا (الماتى وبلىسى) تۇراتىن 82 جاستاعى قاريا دومباي بۇلدىبايۇلى. – اتا-بابام وسى ءوڭىردى مەكەندەپ، تىرشىلىك ەتكەن. كوپ وقيعاعا قانىقپىن. اتاقتى ازامات توقاش بوكين مەنىمەن شوبەرە... ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان قابان جىراۋ ەسىمىن دە كوپتەن بەرى بىلەمىن. جارىقتىق جۇرت جۇرەگىن ولەڭىمەن عانا ەمەس، اۋليەلىگىمەن ءارى ءادىل بيلىگىمەن دە جىلىتىپ ءوتىپتى. ىلە بويىنداعى قاراعاش اۋىلىنا تامان جەردە مازارى دا بولىپتى. جيىرماسىنشى جىلدارى وگەي شەشەم زاراۋقا سوعان بارىپ، ءتاۋ ەتىپ ءجۇردى. جارىقتىقتىڭ نۇرى ءتۇسىپ، شەشەم كەيىن ءبىر ۇل كوردى. مازاردا شىراقشى بولادى ەكەن. ول اشارشىلىق جىلدارىندا جويىلىپ كەتتى عوي.

دوكەڭ ادام بالاسىن جاتسىنبايتىن ەلجىرەگەن كوڭىلدىڭ ادامى ەكەن. اڭگىمەسىنىڭ اراسىندا «قابان جىراۋدان قالعان ءسوز مىناۋ» دەپ قۇلاعىمىزعا جىلى تيەتىن ولەڭ سوزدەرىن دە تاقپاقتاتىپ وتىردى. العىسىمىزدى ايتىپ، ونى دا قاعازعا ءتۇسىرىپ الدىق.

باس رەداكتوردان:

اۆتوردىڭ بۇل زەرتتەۋىنىڭ ءۇش مۇشەل بۇرىن جۇرگىزىلگەندىگىن جانە «بابالار اماناتى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق ءھام دەرەكتى تۋىندىلارى جيناقتالعان كىتاپتىڭ دا 1996 جىلى جارىق كورگەندىگىن ەسكەرىپ، قابىليسا اسانۇلىنىڭ عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعىنا كەيىنگى ۋاقىتتا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازار اۋدارۋىنا وراي ءارى ءبىرشاما عىلىمي  ەڭبەكتەردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى بۇل جەردەگى كەيبىر دەرەكتەردىڭ ەسكىرۋىنىڭ دە ورىندى بولاتىندىعىنا پاتشا پەيىلدى وقىرماندارىمىز تۇسىنىستىك تانىتاتىندىعىنا بەك سەنىمدىمىز!

قابان جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعى جيناعىمىزدا جەكە ءبولىم رەتىندە بارشا تۋىندىلارى مەن ايتىستارىن قامتىپ تۇرعاندىقتان، اتالمىش كىتاپ بەتتەرىندە قادىرلى قالامگەر ت.قاۋپىنبايۇلى ۇسىنعان بىرنەشە جىر مەن تولعاۋدى بۇل تاراۋدا دا قايتالاپ جاتۋدى ءجون كورمەدىك. ەسەسىنە، اۆتور جيناقتاعان اڭىزداردى تولىق كۇيىندە جاريالاپ وتىرمىز...

قابىليسانىڭ ءتۇس كورۋى

مىرزا ەلىندەگى اپاق اتادان تارايتىن قارامەرگەن دەگەن كىسى قابىليسامەن قۇرداس ەكەن. ازىلدەرى جاراسىپ، تاۋ مىرزانىڭ جايلاۋلارىنا بىرگە شىعىپ، قىمىز ءىشىپ قايتىپ جۇرەدى. ايتسە دە قارامەرگەننىڭ كوڭىلىندە ايىقپاس مۇڭ بار ەدى. ول جورگەك ءيىسى اڭقىعان ءبىر نارەستەگە زار ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇل اۋىلعا قابىليسا اۋليە كەلە قالادى. بۇعان قۋانعان قارامەرگەننىڭ ايەلى قابىليسانى اتتان ءتۇسىرىپ، استىنا كورپە سالادى. سودان كەيىن سۋاتقا بارىپ: – قۇرداسىڭ كەلدى، سەنى كۇتىپ وتىر، - دەپ ەرىن شاقىرىپ كەلەدى. ەرى دە قۋانۋلى ەدى.

– ءساتى تۇسە بەرمەس، قۇرداسىڭ باتا بەرسىن، كەۋدەمىزدى جىلاتايىق، - دەيدى قارامەرگەننىڭ ايەلى. ەرى مۇنى قابىل كورەدى.

ۇيىنە سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەن قارامەرگەن تابالدىراقتان اتتاي بەرە قالت تۇرىپ قالادى. جاڭا عانا كەلگەن قوناق قورىلداپ ۇيىقتاپ كەتكەن. «بۇلاردىڭ ماعان نەگە كەلە جاتقانىن ءبىلىپ وتىرعان» دەيدى قابىليسا كوزى جۇمۋلى كۇيدە. سويتسە، ول ءتۇس كورىپ جاتقان كورىنەدى. «بىرەۋ مە؟» - دەيدى ول كوزىن اشپاي. «ەڭ بولماسا جاقىن قونىس، كوگوراي ءورىس بولسىن»، - دەيدى سىبىرلاپ.

بۇل اڭگىمەنى قارامەرگەن دە ونىڭ پەرزەنتكە ءزارۋ ايەلى دە ەستەپ وتىرادى.

– ەندى ءبىر ات بايلار بەرسەڭىز؟

– بەرەم، الىپ قال، تارتىنبا، - دەيدى ۇىقتاپ وتىرعان ادامنىڭ داۋىسى.

وسى ءسوزدى ايتقاننان كەيىن عانا قابىليسا كوزىن اشادى. قارامەرگەن قۇرداسىن كورگەن ساتتە ءتوس قاعىستىرىپ سالەمدەسەدى. قارامەرگەننىڭ سويلەۋىنە دە مۇرشا بەرمەيدى.

– سەنىڭ تىلەگىڭ قابىل بولادى. ايەلىڭدى ەرتىپ، اۋىلىڭا قايتا بەر، - دەيدى قابىليسا. – مەن جاڭا عانا سويلەسىپ كەلدىم. سەندەردىڭ نە سۇراپ كەلگەندەرىڭدى دە مەن جاقسى بىلەمىن. ونى بوگدە جاندارعا ايتپاق-اق قويىندار. كەلەسى جازعا قاراي پەرزەنت سۇيەتىن بولاسىڭ. ايەلىڭ التىن اسىقتاي ۇل تاۋىپ بەرەدى ساعان. ايەلىم ەكەۋمىز ەكى اتپەن قىزىلتاستىڭ مويناعىندا وتىرعان سەنىڭ اۋىلىنا جاقسى نيەتپەن باراتىن بولامىز. سەن بۇل اڭگىمەنى ەشكىمگە بايان قىلما. ءوزىم ءتۇس كوردىم دەيتىن بول. ايەلىم ءبىر نارەستە سىيلايتىن بولسا، ونىڭ اتىن بوپاۋ قوياتىن بولدىم دەرسىڭ.

ءسويتىپ جۇرگەندە، قارامەرگەننىڭ ايى-كۇنىنە جەتىپ وتىرعان ايەلى دە بوسانادى. الگى ادامنىڭ ايتقانىنداي شەكەسى تورسىقتاي ۇل تابادى. نارەستەنىڭ اتىن بوپاۋ قويادى.

جاقسىلىق كوپ پە، جاماندىق كوپ پە

جالايىر ەلىندەگى كۇشىكتەن تارايتىن الامان اۋىلى مەن البان ەلىندەگى الجان، ايت اۋىلدارىنىڭ قونىسى جاقىن وتىرادى ەكەن. مال ورىستەرى دە ىرگەلەس جاتقان كورىنەدى. سول اۋىلعا بىردە ەل اقساقالدارىنا سالەم بەرىپ قايتپاق بوپ قابان جىراۋ بارادى. سوندا البان ەلىنىڭ ەتى ءتىرى ءبىر جىگىتى: – جاقسىلىق كوپ پە، جاماندىق كوپ پە؟دەپ، قابانعا ساۋال قويادى.

– تاڭ اتا ما، بالام؟

– اتادى.

– كۇن باتا ما، بالام.

– باتادى.

– سۋ اعا ما، بوتام؟

– اعادى.

– سۋ قاتا ما، بوتام؟

– قاتادى.

– جاز جاندىگى بار ما، بوتام؟

– بار.

– قىس ىزعارى بار ما، بوتام؟

– بار.

– گۇلدىڭ نۇرى تولا ما، بوتام؟

– تولادى.

– گۇلدىڭ نۇرى سولا ما، بوتام؟

– سولادى.

– جۇلدىز جانا ما؟

– جانادى.

– سونە مە؟

– سونەدى.

– ادام – اللا-تاعالانىڭ قۇلى. جاق­سى­لىققا دا، جاماندىققا دا كونەدى. كۇنى تاۋسىلعاندا جۇلدىز سەكىلدى سونەدى.

قويانكوزدى ۇياتتان قۇتقارۋ

جالايىر قابان شاپىراشتى ەلىندەگى بايتورى بايمەن بەسىك قۇدا بولادى. قىزى قويانكوزدىڭ بويجەتۋىن كۇتەدى.

سول كەزدە بايتورىنىڭ ەرجەتكەن بالاسى قالماق قىزىنا كوڭىل ءبىلدىرىپ، وتاۋ قۇرىپ ۇلگەرەدى. قابان اۋىلى سوزدە تۇرماعاندارى ءۇشىن قۇدالارىنا رەنىشتەرىن بىلدىرەدى. سوندا انادان اقىلدى تۋعان قويانكوز:

– رەنجىسپەڭىزدەر، مەن اتام اۋىلىنا، اتاستىرعان جىگىتىمە، وتاۋ ۇستىنە بارا بەرەمىن. بۇل ادامنىڭ ءىسى ەمەس، قۇدايدىڭ ءىسى شىعار، - دەيدى.

ءسويتىپ، شاپىراشتى ەلى كەزەكتەرىن جىبەرمەي، مىرزا اۋىلىنا كادەلەرىمەن كەلىپ تۇسەدى. وت جاعىلىپ، قازان كوتەرىلەدى. قاباننىڭ بايبىشەسى مارقۇم بوپ كەتكەندىكتەن، قويانكوزدىڭ ءوزى كۇتىم جۇمىستارىنا ارالاسادى. قوي سويىلادى. مۇشە سالۋدىڭ ءجونىن بىلمەگەن قويانكوز قول جىلىكتى كادە جولى دەپ قازانعا سالسا كەرەك. سىيلى كىسىلەردىڭ كوڭىلىنە سالقىن تۇسىرگىسى كەلمەگەن قابان سوندا بىلاي دەپتى:

«بالام بىلمەي قوناققا قول اسىپتى،

قول اسسا دا، تالاپ قىپ، مول اسىپتى.

ومىرگە ساننان بۇرىن قول كەلەدى،

سونى ءبىلىپ، بۇل بالام

كەلەشەككە جول اشىپتى».

قويانكوزگە قاباننىڭ ولەڭ سىيلاۋى

قويانكوز ۇزاتىلار مەزەتتە شاپىراشتى جۇرتىنان ۇزاتىلىپ باراتىن كۇيەۋ جىگىتىنىڭ قايتىس بولعانى جونىندە حابار كەلەدى. قازاق داستۇرىنە بەرىك اۋىل ەل جورالعىسىن ساقتاۋدى كوزدەيدى. «ءبىز جەسىرىمىزدىڭ وڭ جاقتا وتىرىپ داۋىس سالۋىن قالايمىز» دەگەندى ايتادى قۇدالار جاعى. شاپىراشتىلار كەلە جاتقانى جونىندە حابار دا جەتەدى.

وسى ارادا قويانكوز ءتۇس كورەدى. تۇسىندە اكەسى قابان:

– كوگەن الاسىڭ با، الدە ولەڭ الاسىڭ با؟ - دەيدى.

سوندا قويانكوز:

– كوگەن ەلدە بولسىن، ولەڭ مەندە بولسىن. سول ءۇشىن ولەڭدى الامىن، - دەيدى. سودان قويانكوزدىڭ بارعان جەرىنەن ءسۇيىنباي سىندى كوكىرەگىنە ولەڭ ۇيالاعان دارابوز اقىندار شىعادى.

اعايىننان كورگەن قورلىق

قابان جىراۋ جاۋگەرشىلىك جىلدارىندا قولعا تۇسەدى. ايىبى جوق ادال ادام، ارقاسى بار اۋليە ەكەنىنە كوز جەتكەزگەننەن كەيىن قالماقتار قاباندى تۇتقىننان بوساتادى. ەلگە كەلسە، ەلدە دە مازا جوق ەكەن. شابىسقا تۇسكەن، بىرلىكتىڭ قايماعىن بۇزىپ العان جۇرت. وسىنى ايتىپ، اسان اتانىڭ ۇلكەن بالاسى ەركەباي ءوز باۋىرىنا شاعىم جاسايدى. قۇلاق سالىپ اعا ءسوزىن تىڭداعاننان كەيىن ابدەن كۇيزەلگەن قابان مىنانى ايتىپ كۇرسىنىپتى:

«باي جاقسى باتىردان دا،

شەشەننەن دە،

ەل كەزەر قۋقىل جىگىت توسەلگەندە.

از بولىپ اعايىننان

كورگەن قورلىق –

سول جامان ىڭقىلداعان

كەسەلدەن دە».

كىمگە قۇن جوق، كىمگە كۇن جوق

كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قابان جىراۋ جول ءجۇرىپ كەتەدى دە، ءادىل تورەنىڭ ورداسىنا كەلەدى. بيلەردىڭ باسى قوسىلىپ، سارتاپ بولعان داۋدىڭ ءتۇيىنىن ىزدەپ وتىرسا كەرەك.

سوندا كەسىمدى ءسوزىن جۇپتاپ وتىرعان ءادىل تورە:

– ۇرى – قۇنسىز، ايەل – پۇلسىز، ادال تۋعان ەر – ءمىنسىز، - دەپ توقتاپتى.

مۇنى ەستىگەن قابان ويلانىپ قالادى.تياناقتى ءسوز ايتپاق بولادى. بىراق رۋىنا تارتىپ، قىزاراقتاعان بيلەر ونى تىڭداۋعا پەيىل بىلدىرمەيدى. جۇرەگى اۋىرىپ اۋىلىنا قايتادى. ءوز اۋىلىنا جەتە الماي، ءىنىسى سەركەبايدىڭ ۇيىنە كەپ، اتتان تۇسەدى. بيلەردىڭ قىرىق پىشاق بوپ وتىرعانىن اڭگىمەلەيدى. سوندا ءسوزىن ءتۇيىپ كەپ، ايتقانى مىناۋ بولادى:

«ءادىل ايتتى: ۇرىعا قۇن جوق دەگەن،

ۇرى قۇندى بولعاندا، مومىنعا كۇن جوق دەگەن.

ءوزى كەلىپ قولعا ءتۇسىپ،

ءوزى قاشىپ ولگەنگە پۇل جوق دەگەن،

وسىنى ادال ويلاپ، ولشەمەسە،

ادامعا بۇل ومىردە كۇن جوق دەگەن».

تولەن قاۋپىنبايۇلى،

جۋرناليست، جازۋشى، جامبىل اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ ەكى مارتە يەگەرى

---

تاراق تاڭبالى تارلان

(پوەما-مونولوگ)

«قارا ءۇزىپ شىققان قابانمىن،

قالاي دا قالام تەبىرەنبەي؟!»

قابىليسا اسانۇلى

 

I

 

قاس-ساقتان باعى اسقان ۇل ەدىم،

قارتايعان شاعىم بۇل مەنىڭ.

قيسسامدى ءبۇتىن باستادىم، ەلىم،

قيسىنسىز با بۇل، بىلمەدىم؟!

 

قايىرىلا قاراپ وتكەن عۇمىرعا،

قايىرىن تاپپاي ءفانيدىڭ،

قالدىرعان قيىپ كوپ بەلگى قۇلعا،

قۇدىرەتتىمدى تانيمىن.

 

قۇمىندا قالعان سىرداريانىڭ،

قۇلىن كۇندەرىم شۇرقىراپ،

قۇشاعىن اشىپ قىرعا قيالىم،

قارا جۋسانىم بۇرقىراپ،

 

قويۋ جۇپارىن تارقاتتى، بىلەم،

قىتتىقتاعانداي تاناۋدى.

قىز-قىرقىن قامزول، شارقاتتى كىلەڭ،

قاسىمنان ءوتتى، باق اۋدى

 

قايران دا مەنىڭ باسىمنان سول شاق،

قايراڭدا قالعان كەمەدەي.

قويانكوز تاققان اسىلدان مونشاق،

قيىلىپ ءتۇستى... ەلەمەي،

 

قىزىمدى قالاي ۇمىت قالدىردىم؟!

قاي جاقتا قالدى ازدەگىم؟!

قامشىلاعاندا، كۇلىك – تاعدىردىڭ،

قىلعانى ماعان از با ەدى؟!

 

قىرىق حانشادان بيىك ەركەمدى،

قارا ولەڭ قونعان قالقامدى

قيعاندا جاتقا، كۇيىپ، ورتەندىم...

قاق ايىردىم دا قالقاندى،

 

قامقاپتى شەشتىم، جاقتى تورگە ءىلىپ،

قىلىشتى قىنعا شوكتىرىپ.

قارشىعا - جۇرەك جاتتى كوندىگىپ،

قاراقۇس - ميعا كەك تۇنىپ.

 

قاي دۇشپانىمدا كەگىم بار ەدى؟!

قۇنىم كاپ ەدى، كىمدەردە؟!

قۇبا قالماقتىڭ ەلىمدى الەگى

قاجىتقان، سۇرگىن كۇندەرگە

 

قارعىس جاۋدىرىپ قاريالارىم،

قىرعىنعا ۇلدارىم اتتانعان.

قالجىراپ باتىپ دارياعا كۇن،

قان جىلاپ، اي دا شاق قالعان

 

قۇلاۋعا قۇزدان، قۇلديلاپ تومەن.

قارالى-اۋ اسپان، جارالى-اۋ؟!

قۇيقىلجىتا الماي ءبىر كۇيدى، اتتەگەن،

قۇسامدى اقتارماي قالام-اۋ...

 

قارا دومبىرا – بايىرعى باۋىر،

قالاقتاي عانا شەرمەندەم،

قاي كوشتە سەنەن ايىردى داۋىل،

قۇيىن با ەدى، الدە، سەندەلگەن؟!

 

قاباعى كوكتىڭ اشىلماي مۇلدەم،

قانقۇيلى قولداي بۇلت لەگى

قابارىپ، ۇزار عاسىرداي كۇندەر،

قاراۋىتقاندا جۇرت كەرى.

 

قاسىرەتىمسىڭ، زارى دالانىڭ!

قوش، ەندى، قوش بول، سىر - وزەن!

قارا قازان مەن سارى بالانىڭ،

قامىنا جىققان بۇ كەزەڭ،

 

قايتا سايلاتتى بەس قارۋىمدى،

قيلى زامان دا جانكەشتى.

قاھارمان وعلان، ەستى ارۋىمدى

قوندىرىپ اتقا، قان كەشتىك!

 

قازاندىق وتى قامىعا مازداپ،

قاعاندىق تۇزگە بوسقاندا،

قانىمىز قايناپ، جارىلا جازداپ،

قيقۋلاپ ۇران قوسقاندا

 

قارا ورمان ەدىك: "قابىلانداعان!"

قيىردا ۇرىس ساپ، تەڭسەلدىك.

قوس تۇمەن قول كەپ تاعى ۇرانداعان،

قاپتالداپ، جاۋدى ەڭسەردىك!

 

قالىڭ جوڭعاردىڭ قوسىندارىنا،

قاپىسىن تاۋىپ، تاپ بەردىك.

قونتايشىنىڭ دا توسىلعانىنا

قۋاندى قول دا، شاق كەلدىك

 

قانى بوتەن مەن زاتى جاتتان ءبىز،

قارىمتا قايىرار قايرانعا.

قابىرتقالارىن قاقىراتقانبىز،

قىناداي قىرىپ مايداندا.

 

قاراعاي ساداق ادىرنالارى

قۇلا وگىزدەيىن موڭىرەپ،

قارشا بوراتتى وق ساعىمنان ءارى،

قىم-قۋىت، ۋ-شۋ توڭىرەك!

 

قاۋىرسىن جالاۋ ءۇش قىرلى جەبە،

قوزىجاۋىرىندى جاۋدىرعان.

قۇراما ساداق ىشقىندى نەگە،

قۇنىكەرىمدى ەردەن اۋدىرعان؟!

 

قىرعيداي تيگەن مىڭ سان جەبەدەن

قان قاساپ بولىپ اينالام،

 

قىرۋار جاق پەن قىلشاندى كورەم

قاراشىقتاعى اينادان.

 

قورامساق قالعان جەبەدەن بوساپ،

قولدا تۇر سوڭعى ساقەتەر...

قۋىپ جەتە الماس ەڭ ەرەن قوس ات،

قاسكويدىڭ باسىن اكەتەر.

 

قايقى قىلىشتى قانداماي بەكەر،

قاس-ساق ەل ءۇشىن سىلتەدىك.

قاپەلىمدە ادام اڭدامايدى ەكەن،

قانشىل دا ارشىل... ۇلت ەدىك!

 

قايراما قانجار قول ۇشىنداعى

قانشا جاندى وڭاي... قيعان-دى،

قۇنان ءپىل تەرى ەتىك قونىشىنداعى

قايىس قىنعا ازار سىيعان-دى.

 

قۇلجا، قاشقاردان قاتار اۋعاندى

قاشىردىق. قىتاي اسىردىق!

قياتناسىلدى اتاجاۋلاردى

قيراتىپ قانا باسىلدىق.

 

قاشقان دۇشپانعا – قاتىن دا بي مە؟!

قياستاي ىقتى. قۋمادىق.

قازىنام قالعان تاقىمداپ ۇيدە،

قايتتىق ولجالى، تۋدى الىپ!

 

قايىڭ شوقپاردىڭ دىڭىندەي قاتتى

قالىبىمدا بار تورەلىك.

قولداعى ويراتتان ءبىرىن بەيباقتىڭ

قۇل ەتپەي، كەشكەن... كەڭ ەدىك.

 

قاراتاۋدى ىقتاپ، قالقالاعان ەل

قامكوڭىل ەدى، شەرلى ەدى...

قانداس اۋەكتىڭ قارت ابادانى ەم،

قايتارىپ كوشتى، ەرلەدىم!

 

قايدان تابارمىن كوشىمە مەكەن؟!

قاعارمىن قايدا قازىقتى؟!

قايتىپ جان - اردان وشىرەر ەكەم

قاتىم حاتتاردى... از ۇقتىم؟!

 

قامداردا قورىم قازا قۇشقانعا،

قوڭىر ءۇن تۇنىپ قۇلاققا،

قۇران باعىشتاپ ءاز ارىستارعا،

قول جايىپ، جىلاپ جىراقتا...

 

قانشا بوزداقتىڭ جوقتاپ ارمانىن،

قۇلازىپ تۇزدە، بوزدايمىن.

قارتتىق جەتكەنشە توپقا دا باردىم،

قالعانى قازىر – ءوز قايعىم.

 

قايىرىمدى اۋەن تابا المادى ءتۇن،

قينالادى، شاۋ تارتسا ادام.

قاراتال، بالقاش – بارار باعىتىم،

قونىسىم بولماق قارت شاعان!

 

قاراكوك ەمەن، كوك قاراسىمىن!

قىزىر دارىعان باعزى ەلمىن!

قارعا تامىرلىنىڭ نوقتا اعاسىمىن،

قىزعىش - دۇنيەدەي اقزەرمىن!

 

«قازاقى ورداعا – اعامىن!» - دەمەي،

قاناتتاس بۇدىنمەن ءبىر قوندىم!

«قارا شال اسانعا – بالامىن!» - دەمەي،

قاراشاعا ادال ۇل بولدىم!

 

قابىلان ۇراندى جالايىرعا ەمەس،

قايسار ەلگە الاش ۇراندى،

قانى ءبىر مىرزا اعايىنعا ەمەس،

قاس-ساققا بۇيرەك بۇرار-دى!

 

قوس ماناق – سىر مەن شۋ قونىستانعان،

قالعان تۋعاندار، قالىڭ كىل،

قالماقتان قايىرىپ نۋدى، ءورىستى العان،

قاس-ساقتان مەنىڭ قانىم ءدۇر!

 

قارشىعا تەكتى – تاراق تاڭبالىم،

قابىرعالى ەلدەن ايىرىلما،

«قايىر!» - دەپ تانى، –  اباتتانعانىن،

قۇتتى جولىنان قايىرىلما!

 

قاستاسقان جاۋدىڭ زالىم، نايسابىن

قيراتقان، ارتتا – الاڭ كۇن.

قول باستاعان ەر قابىلعايسامىن،

قايقى عۇمىرلى قابانمىن!

 

قاس دۇشپاندارعا، قاسارىسقانعا،

قامشىنىڭ زورى – دىراۋمىن!

قابىل ال، جاتتا، جاس ارىستاندار،

قاعيداسىن قابان جىراۋدىڭ!

 

قاسقايىپ تۇرار قارسى داۋىلعا،

قاھارلى ەم قۇيىن عاسىردا.

قايراتىم قايتىپ، قانسىراۋىم با،

قالدىم-اۋ قۇجىرا باسىندا؟!

 

...قاس-ساقتان باعى اسقان ۇل ەدىم،

قارتايعان شاعىم بۇل مەنىڭ.

قاراۋ - تاعدىرعا: «قاسقا جۇرەگىم...

قۇدايعا عانا – قۇل!» - دەدىم.

II

«ارماندا كەتتىڭ جالعىزىم،

اجالعا ءوزىڭدى الدىردىم...»

                                      قابان جىراۋ

 

ادىرعا بىتكەن جالبىزىم،

ارشادان باسقا كوكتەدىڭ.

التاۋدان بولەك جالعىزىم،

ارماندا قالدىرىپ، نە ەتكەنىڭ؟!

 

اردا ەمگەن اسىلزادام ەڭ،

اڭىراتقانىڭ قايتكەنىڭ؟

ارتىڭنان ەرىپ بارار ەم،

اينالىپ مەنى قايتتى ءولىم.

 

اقيىعىمدى العان سوڭ،

الاسى جوق-اۋ اجالدىڭ؟!

ارمان – بايانسىز، جالعان – سور،

اياما مەنى، تاجال كۇن!

 

اسىقتىڭ نەگە، قۇلىنىم،

اتاڭدى قيىپ قايعىعا؟

الدا ەدى-اۋ سۇرەر عۇمىرىڭ،

ازامدى باسار قاي بۇلا؟!

 

ازان دا قازان، ۋ دا شۋ،

اينالا، كوزگە جاس الدىم.

الاپات ورتكە، سۋ – باسۋ،

ال مەندىك شەردى باسار كىم؟!

 

اقتىق ساپارعا قاراتقان

اللاعا ارىسىم بارا ما؟!

اماناتىڭدى، جاراتقان،

العايسىڭ ماڭگى پاناڭا!

III

«...كوش، كوش ەلىم!

كوش – ەلىم!

كوشە دە ءجۇرىپ، تۇزەلدىم.

كوشە دە ءجۇرىپ، كۇزەلدىم...»

قابان جىراۋ

 

«كوش، كوش ەلىم!

كوش – ەلىم!

كوسەگەسى كوكتەپ، وسەرىم!

كىندىگىن كۇن كەسكەن جۇرت،

كيەلى كەزەڭ كەشكەن جۇرت –

كەپيەت قونعان كەسەگىم،

كوشەلىم!

 

«كوش، كوش ەلىم!»

كولىكتىم!

كوشپەلى ەل سەرتكە بەرىكتىن.

كونە دەرتىڭدى قيا الساڭ،

كەمەل ەركىڭدى جيا الساڭ،

كوشىڭدى بۇزار كەلىپ كىم،

كورىكتىم؟!

 

«كوش، كوش ەلىم!»

كەمدى كۇن

كىمگە ەسەڭدى جىبەرىپ ەڭ، زەڭگىرىم؟!

كىل كوسەمنەن تارتىپ العان تەڭدىگىڭ،

كوكجيەكتە داڭقى قالعان ەرلىگىڭ،

كەلەشەككە ونەگە ەدى ورلىگىڭ،

كەڭدىگىم!

 

«كوش، كوش ەلىم!

بۇل ماڭدا

كۇنەلتەر پانا قىلعانعا،

كۇنى ەرتەڭ جارار قىرمانعا،

كۇلىك، تۇلىكتى سايلاۋعا،

كوكوراي دا جوق جايلاۋعا،

كۇمىس كەزدىك كونبەس قايراۋعا،

كۇدەرى باۋ كەلمەس،

كۇرمەپ بايلاۋعا.

كوش، ەلىم، تۇندىرىپ تۇلعاڭدا

كۇندى اردا!

IV

« – باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟  

بەرەكەسىز ادامنان...»

                               قابان جىراۋ

 

باسىڭا بولەك كۇت دارىپ،

بەرەكە بىتسە ىسىڭە،

بەيشارا جاندى قۇتقارىپ،

بەرگەيسىڭ ۇلەس كىشىگە.

 

بەيقام بالاداي، اقپەيىل

بۇقارادان قالسا قىزعانىپ،

بۇرىلار ۇلدان باق كەيىن،

بوزدار بۇرىمدى قىز - عارىپ.

 

باۋىرىنا ءبارىن باسىپ جەپ،

بۇتاققا جالقى قوڭعاننان...

بۇلدىرگى الما اسىل دەپ،

ءبۇلىنىپ، بەيقۇت بولعاننان.

 

ءبىر اللاعا عانا ءمالىم-ءدى

بەرەرى قۇلعا ءزاۋ كوكتىڭ.

بايتاقتان دارا باعىندى

باياندى قىلسا، تاۋبە ەتكىن!

 

بۇلىڭعىر كۇندەر كوپ الدا

بۇلت سىندى كوشسە، اسپانداپ...

بەيباق ەلىمە قونار ما

بەرەكەسىزدەن قاشقان باق؟! 

V

«... جاقسىنىڭ پايداسى بار قىسىلعاندا،

جاماننىڭ بويى جەتپەس ۇسىنعاندا!»

قابان جىراۋ

 

«جاۋ جاعادان العان كۇنى،

جارماساردا ءبورى ەتەكتەن»،

جالعاننىڭ دا جالعاندىعى –

ءجونىن بىلمەي كونە تەكتەن،

جاقسىلاردى بولە تەپكەن

جاماندى العا سالعاندىعى...

 

جانارىمدا جابىعار ما وت؟!

جانى جايساڭ ىزگىلەردىڭ،

جولىن قيىپ، جابىلار كوپ.

جايىن ءبىلىپ ءبىزدىڭ ەلدىڭ،

ءجۇز جىلارمىن، ءجۇز كۇلەرمىن،

جامان اتار تابىلاردا وق...

 

جاقسىلاردىڭ جانى – ءبىر ءان،

جۇرەر ءدايىم كۇلىپ كۇنى.

جامان جاننىڭ باعى – كۇمان،

جارعاق باسى – كۇدىك قۇلى،

جۇرەگىندە – قۇلىپ ءتىلى.

جاراتقاننىڭ جارىعىنان،

جاھانداردىڭ تانىمىنان...

جارىلقا، اللا، ءۇمىتتىنى!

VI

«... سىرىڭدى شىم-شىم ۇرلايدى.

سودان سوڭ التىن تاپقانداي...»

قابان جىراۋ

سىر اقتارساڭ جامانعا

سان سوقتىرار و زۇلىم.

سالار مىڭ ءبىر امالعا،

ءسوزى نە ونىڭ، ءوزى كىم؟!

 

سىندىرادى ول ساعىڭدى

سىن ساعاتى تۋعاندا.

سان جارالار جانىڭدى،

سالدارى وزبىر ۋدان دا.

 

ساعالايدى كىل جامان

سويى سۇڭقار اردانى.

سورلاتادى ءبىر زامان،

ءسوز بوپ پا وعان ار قامى؟!

 

سىناپ سىندى سىرعىعان

سۋماقايدىڭ جولى كوپ.

ساناڭا ۇستەپ مىڭ كۇمان،

سورار، ميدىڭ سورى بوپ.

سوعىس، ياكي، بەيبىت كۇن،

سالماعى ءبىر سۋايتقا.

سىيلىعىڭدى اپ كەي قۇتتى،

سىرتىڭىزدان دۋا ايتپاق.

 

ساعىمدايىن كوزدى ارباپ،

سايقالدايىن قۇبىلسا،

سورى قايناپ، بوزدار باق،

سول سۇمپايى ۇرىنسا.

 

سۇمىرايعا سۇم تامىر

ساعان نازار سالسا ەگەر،

ساقتار سوردان ءبىر ءتاڭىر،

سول قورعانىڭ بار سەنەر!

 VII

«... نامىسقا تۇرار ەر بار ما؟»

قابان جىراۋ

 

نازدى قىزىمداعى ەركەلىك،

نار وعلاندارىممەن ۇندەسسە.

ناجاعاي ءناتتى سەرت ەدىك،

نارادۋ باسى تىلدەسسە.

ناقاق ايىپتاپ كۇندەسشە،

نارازى بولىپ، ءتۇن كوشسە،

ناداننان ءنايىس دەرت ەمىپ...

نالەتى، كىمدەر كۇيدىرىپ،

كۇيكى كۇن كەشسە،

نامىستان كەتپەي ورتەنىپ!

 

نەشەمە جورىقتا ارىدىق،

نەشە جولدى جۇردىك وتكەلشە؟!

نايزاسىنان ەردى تانىدىق،

ناعىز مايداندى كوپ كورسە.

ءناسىبىن جۇرتتىڭ جەپ كەلسە،

ناسىلىنە تارتىپ، شەتتەنسە،

نايساپتىڭ دا سوڭى بارىن ۇق...

نالەتى، ەر تۋىلىپ،

ەزشە ءومىر وتكەرسە،

نامىستان كەتپەي جارىلىپ!

VIII

«تاسىما، باتىر، تاسىما،

تاسىعان جەتەر باسىڭا!»

قابان جىراۋ

 

ءتاڭىرىمدى تانىدىم دا

تاراۋ-تاراۋ جول ءوتتىم.

تاعدىر بەرگەن تاعىلىمدا

توركىنى بار كوپ وتتىڭ.

 

تىلدەن ءتاتتى بال تامعان-دى،

تولعاپ جىردى تىرلىكتەن.

تۋمىسى ءبىر تارپاڭداردى

تاعالادىم بىرلىكپەن.

 

تۇتاستىعىن مۇرات قىلدىم

تۇراقتى ۇلدىڭ، كىل ادال.

توعاي تۇلەپ، بۇلاق تۇندى،

تامىر، تەگى – تۇمادان.

 

تاراق تاڭبا تۇعىرلى ەدى،

تارلان ەدىم توپ جارعان.

تاۋسىلعانشا عۇمىر دەمى

تاۋقىمەتتى توك، جالعان!

 

تارتىنباسپىن مەن مايداننان،

تارك ەتسەم دە تۇرمىستى.

تولاعايداي ەرگە اينالعان

تارلانعا ۇركۋ – قىلمىس-تى.

 

تويات ءبىلدىم كوپ سەبەپتى...

تاسىنبادىم، تاسپادىم.

«تاۋبە!» - دەۋمەن وتسەم ەتتى

تۇل دۇنيەدەن قاس-قاعىم!

IX

«... كەيىنگى ۇرپاق كەلبەتىن

كورەر مە ەدىك ءبىر ساققا؟!»

قابان جىراۋ

 

كەلەشەك، قانداي ەدىڭ؟!

كەزەڭگە بارداي ەمىم،

كۇتەمىن تەك ىزگىلىك،

كەپكەنشە تاڭداي، ەرىن.

 

كەلەدى ۇرپاق قانداي؟!

كەۋلىمدە سىرقات قالماي،

كۇتەمىن شىن قۋانىپ،

كەلىندەر ۇل تاپقانداي.

 

كەلەر مە ارلى بۋىن؟!

كوشپەلى ەل جاڭعىرۋىن

كوكسەيدى شاڭىراقتىڭ،

كەرەگەم... قالدى ۋىعىم.

 

كەلەر مە ءزاۋزات زەرەك؟!

كومبەدەن قاۋزاپ دەرەك،

كيەسىن تانىپ تەكتىڭ،

كەسىرگە: «جاۋ، جات!» - دەمەك.

 

كەمەڭگەر مىنا قاس-ساق

كىم كەلسە، تۇرار اسقاق؟!

كەلەشەك زەيىن قويسا،

كەڭەسىم مۇراعا اسپاق.

 

كۇنا عوي كۇدەر ۇزبەك!

«كونەنى بىلەمىز!» - دەپ،

كوگەرتەر كوسەگەمدى

كوكورىم جۇرەم ىزدەپ.

 

كىمدەرگە بار بەرەشەك؟!

كەلسە ەتتى نار كەلەشەك!

كەڭەيتسە كوكجيەكتى،

كەيىنگە قام جەمەس ەك:

«كوپ ارمان بار!» - دەمەس ەك.

X

«... ىرىس الدى – ىنتىماق!»

قابان جىراۋ

 

ىقىلىم زامانداردان

ىرزىعى امان قالعان،

ىرىسى ارتقان ەل بار،

ىنساپتى جارالعاننان!

 

ىنتىماق – ۇرانى ەكەن،

ىقىلاسى – قۇران ەكەن.

ىسىراپ بىلمەگەننەن،

ىمىراسى – مۇراعا تەڭ!

 

ىزالى كەي ۇلدارعا

ىنتا بەر، پەيىلدى الما،

ىجداھات ءسۇيسىن ەلىم،

ىرقىڭدا، مەيىرلى اللا!

XI

«... ءومىردى قۋ اجالعا باعىندىرار،

ومىردەن اجال ۇستەم بولار سوندا!»

قابان جىراۋ

وزەۋرەگەندە جۇرت تويلاپ،

وزگەنى دە ەمەس، ۇلتتى ويلاپ،

وزەگىمدى ءىرىتتى، قۇرت بويلاپ،

وكپەم قانايدى-اۋ!

 

وكىنىشسىز ەندى وبىر دا،

ءومىرزايانىڭ سوڭىندا

ولەرمەن، تۇلدىر توبىرعا

وكپەم قارايدى-اۋ!

 

وتكەلدە سوڭعى قۇس تۇلەپ،

ومىرشەڭ ولەڭ ءتۇستى كوپ:

«ولىمنەن ۇيات كۇشتىرەك!»

وكپەم جارايدى-اۋ...

ءومىر دە ارايلى-اۋ!

XII

«... ەل ويپاڭى بىلىنبەس

ەلىنە ساي ۇل تۋسا!»

                                                                                                 قابان جىراۋ

 

ەرتەدە بولعان ەرگەنەقوننان

ەستە ەدى زامان ەل كوشكەن.

ەلگە دە قورعان، تورگە دە قونعان

ەرلەر شىعار ما ەندى ەستەن؟!

 

ەدىل پاتشاداي عۇن اسكەرىمەن

ەۋروپانى جاۋلاعان،

ەجەلگى ەرلەردىڭ ميراسكەرى – مەن،

ەسەلەپ قۇنىن داۋلاعان.

 

ەدىگە دە – مەن، نوعاي، ماماي دا،

ەر دوسپامبەت تە ايمادەت.

ەسىل كۇندى ەڭسەپ، كوپ ويلاماي ما:

«ەدىل جۇرت قالدى قايدا؟!» - دەپ.

 

«ەلايرىلعاننىڭ» تارتىپ زاردابىن،

ەزىلۋدە ءالى بايتاعىم.

ەسكىڭدى ۇمىت تا، حالقىم – زاڭعارىم،

ەستىڭدى ۇلىقتا، ايتارىم!

 

ەنشى العان شاقتا كەرەي، جانىبەك

ەسەنبۇعامەن قوڭسى ەدى.

ەسىرگەن جاۋعا وگەي حالىق ەك،

ەڭسەردىك، جوقتاي جول شەگى.

 

ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم بولىپ،

ەڭسەڭدى تىكتەر كۇن قايدا؟

ەگىلگەندە، ەرەن ەلەسىن كورىپ،

ەلىرگەن تورەڭ تىڭداي ما؟!

 

ەڭىرەگەندە ەتەگىم جاسقا،

ەتىگىم تاسقا تولعانمەن،

ەندى ىرگەم – بولەك، جەتەگىم – باسقا،

ەسەيسە جەتىم... قورعان – مەن!

 

ەلەڭدەپ، ويلاپ، تەرەڭگە بويلاپ،

ەكىۇداي كۇيلەر كەشتىم كوپ.

ەركىن دە بايلاپ، كوگەنگە قويماق،

ەل-جۇرتقا قاشان ەس كىرمەك؟!

 

ەرتەگى ىسىندەي، كەلتە تۇسىڭدەي

ەرتەڭگى كۇڭگىرت كۇنىڭدى

ەسكەرىپ بۇگىن، ەرتە تۇسىنبەي،

ەستىرتە الماسسىڭ ءۇنىڭدى

 

ەلەسى بۇلدىر جاڭا عاسىردا،

ەنەرسىڭ جات بوپ ەسىكتەن...

ەسىركەر جاقىن تابا الاسىڭ با

ەكى دۇنيەدەن، نەسىپ كەم

 

ەتكەندە قۇداي؟! بودان دا بولىپ،

ەگەگە بوتەن قۇل بولىپ،

ەركىڭنەن ادا وعان دا كونىپ،

ەزىلەرمىسىڭ، كۇندە ءولىپ؟!

 

ەي، اردا تۋعان التى الاش – ارىم،

ەگىز شەر شەكتىم، تەبىرەندىم،

ەتتىم دە تاۋبە قالقالاسا كۇن،

ەس جيدىم سەن دەپ، ەمىرەندىم.

 

ەرلەردى ەسكە الىپ، جانتالاسامىن،

ەت جۇرەك ەرىپ، ەلجىرەر.

ەلى ءۇشىن ازاپ ارقالاسا كىم،

ەسەپسىز، اللا، بەر جىگەر!

الاشتۋعان،

اقىن، اۋدارماشى،حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

---

توبىقتاي ءتۇيىن

قازاقتىڭ باعىنا تۋىپ، قيىردان ءىلىم الدىرعان، قىرۋار قازىنا قالدىرعان،
كەرەمەتتەرمەن ۇندەسكەن، تارپاڭ تاعدىرلى كۇن كەشكەن كەمەڭگەر قابىليسا
اسانۇلىنىڭ عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان وسىناۋ ۇجىمدىق جيناقتى دايىنداپ، جارىققا شىعارعانشا جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. جامپوز جىراۋ جايلى وسى كۇنگە دەيىن باسىلىپ شىققان كۇللى كىتاپتى اقتارىپ، بارشا باسىلىمدارداعى ماقالالاردى مەڭگەرىپ، بۇكىل عىلىمي ەڭبەكتى ەڭسەردىك دەسەك، ەش ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ەڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەر ەسكەرىلىپ، تۇزى تاتىمدى تولعامدار تۇگەلدەي دەرلىك قامتىلدى بۇل تانىمدىق جيناقتا. ارينە، «اتتەگەن-اي» دەگىزگەن دۇنيەلەر دە كەزىكتى. كەيبىرىن كۇزەدىك، كوبىسىن تۇزەدىك. دەرەك كوزدەرىنىڭ تاپشىلىعىنان بىرەر اۆتورلارىمىز قايتالاۋلارعا ۇرىنىپ، ارەدىك تۇپنۇسقاعا سىلتەمە جاساۋدى ۇمىتىپ تا جاتتى. ونداي وعاش كەتكەن كەزدەردى تەزگە سالىپ، تەز-اق تۇزەدىك. البەتتە، مۇنداي مەزەتتەردىڭ قاراسى از بولدى.

بۇل ەرەسەن ەڭبەكتى دايىنداعان ۇجىمنىڭ باسشىسى رەتىندە رەداكتسيا القاسىنا، اقجۇرەك اۆتورلارىمىزعا، قالامداس ارىپتەستەرگە، «قابان (قابىليسا) اسانۇلى» اتتى مونوگرافياسىن ۇسىنىپ، كىتاپتىڭ العىسوزىن جازعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور انارباي ساعيۇلى بۇلدىبايعا شىن جۇرەكتەن شەكسىز كوپ العىس ايتامىن. كىتاپتىڭ بار شىعىنىن كوتەرىپ، قامقورلىق تانىتقان، جوبامىزدى قولداپ، ۇلكەن ساۋاپقا كەنەلگەن كەرەمەت جاندارعا – بەيسەن اۋلەتى نۇرعاليۇلى امانباي ۇرپاقتارىنا اللانىڭ نۇرى جاۋسىن! اقىن اتانىڭ كەسەنەسىندە شىراقشى بولىپ، اۋليە رۋحىنىڭ رازىلىعىنا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن بولات جاقانۇلى يساەۆقا ءھام بارشا جاناشىر بولعان قانى قازاققا باس يدىك!

Abai.kz