قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ەكىنشى ءبولىم
مارتەبەلى قاڭعى
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
- بيعا، - دەپ شىن اتىمدى اڭداۋسىزدا اتاپ قالدى مۇرتتى ورمانشى. - استاعىپىراللا! - دەپ قارقىلداپ كۇلدى سونسوڭ. - جاقا، بۇگىنگى قوناتىن اۋىلىمىز تىم جاقىن، اتتى جاي اياڭداتىپ جۇرسەك تە ەرتە جەتەمىز!
- تىم جاقىنعا نەگە تۇسەمىز، ءبىراز ماندىتا ءجۇرىپ، ەكىنشى قونالقالىق اۋلىمىزعا ءبىر-اق جەتسەك بولماي ما!
- ەكىنشى قوناتىن اۋىلىمىز تىم الىس، وعان ەرتەڭ دە جەتە الماي، دالاعا تۇنەۋىمىز مۇمكىن.
جاتقانبايدىڭ بەرگەن تىزىمىنە قاراعاندا، مۇنشالىق جاقىن اۋىلدا تانىسارلىق ادامىمىز جوق ەدى. تەرگەلىپ قالار ما ەكەنمىن دەگەن كۇدىكپەن قىنجىلا قاراعانىمدى ورمانشى سەزە قويعان سياقتى. مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتە ءتۇستى دە، قۇتىلۋدىڭ ورايى بارىن جاي عانا ەسكەرتە سالدى.
- كوممۋنانىڭ بۇل اتىرەتىندە دە ءسىز تەكسەرەتىن مەكتەپ بار. وزدەرى ءسىزدىڭ ۇلكەن تەرگەۋىڭىزگە تۇسسە، ءبىزدىڭ كىشكەنە جولدى تەرگەي قويماس!
بۇل سوزىندە گوگولدىڭ «رەۆيزورىنشا»[1] تەرگەپ، ەستەرىن شىعارىپ جىبەر دەگەن ماعىنا بارىن ءتۇسىنىپ كۇلىمسىرەدىم. جول باستاۋشىمنىڭ جاتقانبايدان دا قۋىراق ەكەندىگى بايقالدى.
ەكىنشى ءبولىم
مارتەبەلى قاڭعى
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
- بيعا، - دەپ شىن اتىمدى اڭداۋسىزدا اتاپ قالدى مۇرتتى ورمانشى. - استاعىپىراللا! - دەپ قارقىلداپ كۇلدى سونسوڭ. - جاقا، بۇگىنگى قوناتىن اۋىلىمىز تىم جاقىن، اتتى جاي اياڭداتىپ جۇرسەك تە ەرتە جەتەمىز!
- تىم جاقىنعا نەگە تۇسەمىز، ءبىراز ماندىتا ءجۇرىپ، ەكىنشى قونالقالىق اۋلىمىزعا ءبىر-اق جەتسەك بولماي ما!
- ەكىنشى قوناتىن اۋىلىمىز تىم الىس، وعان ەرتەڭ دە جەتە الماي، دالاعا تۇنەۋىمىز مۇمكىن.
جاتقانبايدىڭ بەرگەن تىزىمىنە قاراعاندا، مۇنشالىق جاقىن اۋىلدا تانىسارلىق ادامىمىز جوق ەدى. تەرگەلىپ قالار ما ەكەنمىن دەگەن كۇدىكپەن قىنجىلا قاراعانىمدى ورمانشى سەزە قويعان سياقتى. مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتە ءتۇستى دە، قۇتىلۋدىڭ ورايى بارىن جاي عانا ەسكەرتە سالدى.
- كوممۋنانىڭ بۇل اتىرەتىندە دە ءسىز تەكسەرەتىن مەكتەپ بار. وزدەرى ءسىزدىڭ ۇلكەن تەرگەۋىڭىزگە تۇسسە، ءبىزدىڭ كىشكەنە جولدى تەرگەي قويماس!
بۇل سوزىندە گوگولدىڭ «رەۆيزورىنشا»[1] تەرگەپ، ەستەرىن شىعارىپ جىبەر دەگەن ماعىنا بارىن ءتۇسىنىپ كۇلىمسىرەدىم. جول باستاۋشىمنىڭ جاتقانبايدان دا قۋىراق ەكەندىگى بايقالدى.
بۇل اۋىل، قالاشىقتان ون بەس شاقىرىمداي عانا الىستىقتاعى قازاق قىستاعى ەكەن. جاي ءجۇرىپ، كۇن ءسال ەڭكەيگەندە جەتتىك. ورمانشى تۇپ-تۋرا مەكتەبىنە باستادى.
مەكتەپتىڭ ەرسىلى-قارسىلى ءۇش بولمەلى بالشىق ءۇيى پۋلەموتپەن اتقىلانعانداي، سىرتىنداعى شۇرق-شۇرق تەسىگىنەن-اق مادەنيەت توپالاڭىنىڭ جىن ويناعى بولعاندىعىن ايگىلەپ تۇر. الدىنداعى ات بايلاناتىن قادا اعاشىنا كەلىپ تۇسە قالدىق. جوندارى قامپيعان بورىدەي-بورىدەي ءۇش اتتىنىڭ «تىم وسال جاۋ ەمەس» ەكەندىگىن تەسىك-تەسىك تەرەزەلەرىنەن كورىپ، بايقاپ وتىرعان ءتارىزدى، ماقتالى بەشپەت سىرتىنان سەڭسەڭ ىشىك جامىلا قويقاڭداعان كوسە سەمىزىن الدىعا سالىپ، جاس-جاس ءۇش-ءتورت قىزمەتكەر جۇگىرىپ شىقتى. مەكتەپتەردە قايتادان وقۋ باستالعالى قۋزاۋدى از كورمەگەندەي، جۇزدەرى قۋقىل تارتا شىقتى. قوس قولدارىن سوزا امانداسىپ، اتىمىزدى بايلاپ، الاقاندارىن جايا نۇسقادى ەسىكتى. مەن، سول قۋزاۋشى ينسپەكتورلاردىڭ ەڭ جۋانى بولىپ كورىنۋگە تىرىستىم. ساۋاپتى ءىس ىستەپ كەتكىم دە كەلدى. مەكتەپ سىرتىنداعى كوپ قوتىرعا تىرجيا قاراپ تۇرا قالدىم.
- اتىرەتىمىزدىڭ قازىرگى جۇمىسى تىم قاربالاس بولىپ، مەكتەپ رەمونتىن ءالى ىستەي الماي جاتىرمىز! - دەپ سەمىز كوسە كەشىرىم سۇراي قارادى ماعان.
- ەندى قاشان ىستەلمەك، قار ەكى رەت جاۋىپ ءوتتى! -دەپ سالقىن قاباقپەن قارادىم جۇزىنە. - قىس ءتۇستى دەگەن ءسوز. ەندىگى سىلاعىڭىز تۇرا ما بۇعان! -وقۋشىلاردىڭ دابىرىنان ءبىر بولمەسىنىڭ عانا سىنىپ ەكەندىگىن ءبىلىپ، قارسىداعى وقىتۋشىلار بولمەسىنە كىردىم. بۇل ءۇيدىڭ ءىشى ءتىپتى تامتىقسىز قوتىر ەكەن. قاق توردەگى ستولدىڭ سىرتىنان، ارقالىعى بار تۇزۋىرەك ورىندىقتىڭ بىرەۋى ارەڭ كورىندى. ىركىلىسسىز ورلەپ بارىپ، سول جالعىز «تاققا» شالقالاي سۇلادىم. شاعىلعان اقساق-توقساق، قيقى-شويقى ورىندىقتاردى قيقىلداتىپ-شيقىلداتىپ سۇيرەپ اكەلىپ وتىرىپ، ءبارى دە مەنىڭ الدىما جينالدى. سەمىز كوسەدەن باسقاسىنىڭ ءبارى جاس، جاڭا مۇعالىمسىماقتار كورىنەدى. مالاقايىمدى الىپ ستولعا قويا قارادىم. اپپاق بۇيرا شاشتى، كەڭ شودىر ماڭدايلى باسىما لايىقتى «مارتەبەنى» ورمانشى دا وزىنشە تاۋىپ تانىستىردى.
- بۇل كىسى سانجى حۇيزۋ[2] اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ ينسپەكتورى. جوعارى جاقتاعى مەكتەپتەردى تەكسەرىپ بولىپ، ەندى وسى جاقتاعى مەكتەپتەردى كورۋگە شىقتى! - دەدى. «جوعارى جاقتان كەلەدى» دەۋىنەن قۇيرىعىم قىلپ ەتە تۇسسە دە، ول جايىمدى مۇنداي مارتەبەممەن سەزدىرە قويايىن با، الدىمداعى «پەندەلەرىمە» بەدىرەيە قارادىم. بۇلار باستارىن تومەن سالىپ، بۇرىسە ءتۇستى. اسىرەسە وسى مەكتەپتىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگى وزىنە ارتىلاتىندىعىن بىلەتىن سەمىز كوسە ءتىپتى جايسىزداندى. استىنا اكەلىپ قويعان دىمكاس ورىندىق ءوز سالماعىنان مىجىلىپ، قىڭىرايا قالعان ەكەن دە، «جاۋاپكەرىم» ماعان سەزدىرمەۋ ءۇشىن، قيسايعان جاعىنان بالتىرىمەن تىرەپ، ورىندىققا ەمەس، ءوز اياقتارىنا ءمىنىپ وتىر ەكەن. ءبىر توننا جۇك ءوزىن دە مىقشيتىپ، جايسىزداندىرا باستاعانىنا، قينالا ءتۇسسىن دەگەن ويمەن قاراماي سويلەي بەردىم.
- قازىر ۇكىمەتىمىز قالا مەكتەپتەرىن قامداي الماي وتىرعاندا مۇنداي ءوندىرىس ورىندارىنداعى مەكتەپتەرگە رەمونت شىعىنىن شىعارا المايتىندىعى بەلگىلى عوي! اتىرەتتەرىڭىزدە اعاش ۇستالارى بار شىعار؟ ال، مۇنداي مەكتەپ تامىن جوندەۋ، ءبارىڭىزدىڭ دە قولدارىڭىزدان كەلەدى. سولاي ەمەس پە!
- سولاي، سولاي! - دەپ مەكتەپ باستىعى يزەكتەگەندە ورىندىعى «قۇرتتىڭ، قۇرتتىڭ!» دەپ قالعانداي بولدى. ونىسىنىڭ داۋىس شىعارعان «اۋزىن» دا الاقانىمەن باسا سويلەدى باستىق. - بىراق، ينسپەكتور جولداس، مەن ءوزىم، وسى ءوندىرىس اتىرەتىنىڭ عانا باستىعى ەدىم. - بۇل مەكتەپتىڭ بۇرىنعى باستىعى وڭشىل بولىپ، ونىڭ ورنىنا سايلانعان مۇعالىم، «وڭشىلعا بەيىم» بولىپ تومەنگە تۇسىرىلگەن. ال، ولاردىڭ قولشوقپارلارى وقۋشىلاردى جات كوزقاراسقا ۇيىمداستىرا بەرگەن سوڭ پرولەتاريات كوزقاراسىنداعىلارى ولارعا قارسى ءزاۋپان[3] كوتەرۋمەن بولدى. ءزاۋپانشىلاردىڭ توڭكەرىستىك ارەكەتىنە كىم قارسى شىعا الادى. بۇل مەكتەپ وسىلاي ويراندالعان...
- ءزاۋپانشىلارىمىز قيراتىپ شاعا بەرگەن دەڭىزشى! ال، سول كوزقاراس سوعىسىنان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ ودان بەرى وسى كىشكەنتاي مەكتەپتى جوندەۋگە مۇرسالارىڭىز جەتپەدى مە؟
- ودان بەرى دە تالاي بوگەت بولعانىن ايتا الماي وتىرمىن، ينسپەكتور جولداس! ءزاۋپانشىلارىمىزدىڭ توڭكەرىس جولىمەن كۇيرەتكەن «كونەلەرىن» قايتا تۇرعىزۋعا كىمنىڭ باتىلى بارسىن. «ساسىق زيالى بولمايمىز!»، «ءشۋجۇڭجۋيدىڭ ۇياسىن تالقاندايىق!» دەپ كوپشىلىك ايقايلاپ تۇرعاندا تۇزەيمىز دەپ قارسى ارەكەت جۇرگىزۋگە بولماي قالدى. ال، ونان سوڭ اتىرەتىمىزدىڭ ءوندىرىسى تومەندەپ، مۇشەلەرىمىزدىڭ بارلىعىن قارىز باسىپ، تۇرالاپ قالدىق.
- ءسىز ماعان مۇنداي سىلتاۋلاردى ايتپاڭىز! -قولىمدى ءبىر-اق سىلتەدىم باستىققا. - مۇنىڭ بارلىعى كونە قىرماننىڭ سىپىرىلىپ تاستالاتىن قوقىر-سوقىرى! ۇكىمەت مەكتەپ ۇيلەرىن كونەلىك دەمەي، قايتا اشۋعا بۇيىرعان ەكەن، مەكتەپ رەمونتىن ىستەيتىن مۇشەلەردىڭ ەڭبەگى دە اتىرەت جۇمىسى قاتارىنا قوسىلادى دەگەن ءسوز. باسقا مىندەتتەگى مۇشەلەرمەن بىردەي ەڭبەك كۇنگە يە بولىپ، بىرگە باسقارىلادى. بۇل سىزگە اپ-ايقىن ءىس! مۇنشالىق سالاقسۋىڭىز، تەك مەكتەپكە ءالى دە سول «ساسىق زيالى»، «ءشۋجۇڭجۋيدىڭ ۇياسى» دەيتىن تۇنەك قاراڭعى كوزقاراستىڭ كەسىرى! بۇكىل ۇرپاعىڭىزدى نادان قالدىرۋعا تىرىسقان، ەڭ زۇلىم زيانكەستەن جۇققان كەجىرلىك! سول اۋرۋدان قۇتىلا الماي، يدەياڭىز ءالى ازات بولماي جاتىر، جيىڭىز ەسىڭىزدى!.. مىنا تەسىك-تەسىك لاشىقتا سەڭسەڭ ىشىگىڭىز بار ءسىز عانا وتىرا الاسىز. ال، مۇنداي ىشىگى جوق وقۋشىلار قالاي شىداپ وتىرماق!... وسى ەكى-ءۇش كۇننەن قالدىرماي قايتسەڭىز دە جاماتىڭىز مىنا مەكتەپ ۇيلەرىن! اتىرەت باستىعى دا ءوزىڭىز بولعان سوڭ، ءۇش بولمەنى ءۇش كۇندە ءبىتىرۋ دەگەن جۇمىس ەمەس! ەندى ەكى اپتادان قالدىرماي قىستىق وتىندى دا جيعىزىپ بولىڭىز، ۇقتىڭىز با؟.. قانشا وقۋشىڭىز بار؟ -دەپ سۇرادىم سونسوڭ.
- قازىر، سىنىپ دارەجەسى باسقا-باسقا وتىز شاقتى عانا وقۋشى بار. تىزىمدەگەنىمىز تۇگەل كەلسە سەكسەن-توقسان وقۋشى بار ەدى. جينالماي جاتىر.
- دەمەك، ءالى دە ساباق باستاماي، ەرتە جينالعان ەڭ ىنتالى وقۋشىلاردى جازالاپ، سۋىق ۇيگە قاماپ قويىپ وتىرمىز دەڭىز! بۇلاي بەكەر قامالىپ ازاپتانۋعا قانداي وقۋشى جينالماق! ەندىلىكتە وسىنىڭىزدىڭ ءوزى كەرى توڭكەرىس بولاتىندىعىن ەسكەرىڭىز!
نىق-نىق باسىپ سىنىپقا كىرىپ باردىم. سوڭىمنان قاۋقالاقتاپ باستىق تا، قىزمەتكەرلەرى دە كىردى. وقۋشىلار ءدۇر كوتەرىلىپ قارسى الدى. باس يزەپ وتىرعىزىپ، سويلەي جونەلدىم. مۇنان سوڭ «كوزقاراس سوعىسى»، «ءزاۋپان» دەيتىن اۋرەشىلىكتەرگە مۇلدە قاتىناسپاۋلارىن، وقىعانداردى «ساسىق زيالى» اتاۋعا، مەكتەپتى «ءشۋجۇڭجۋيدىڭ ۇياسى» دەپ اتاۋعا قورعانباي قارسى شىعۋلارىن تاپسىرىپ، بۇل اتاۋلاردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە تۇسىنىك بەردىم. الدىڭعى ەكەۋىنىڭ جاس جەتكىنشەكتەرىمىزدى سوتقارلىققا، قيراكەزىكتىككە ۇيرەتەتىن، كەيىنگى ەكەۋىنىڭ تۇپ-تۋرا عىلىمعا، ءبىلىم يەلەرىنە قارسى ناداندىققا تاربيەلەيتىن كورسوقىرلاردىڭ زيانكەستىك ءتالىمى ەكەندىگىن ايقىن دالەلمەن سويلەندى. «كوزدەرىڭنىڭ كورمەي، سۋ قاراڭعى بولىپ قالۋىن جاقسى كورەسىڭدەر مە؟» دەپ سۇراپ ەدىم، ءبارى كۇلدى. مۇعالىمدەرى ءتىپتى كۇلدى. - «اببالە، كۇلىڭدەر بالالار، كۇلىڭدەر! مۇنداي سۇراۋ قويۋدىڭ ءوزى دە اقىماقتىق شىعار. ءوز كوزىنىڭ سۋ قاراڭعى بولىپ قالۋىن كىم جاقسى كورمەك! بىراق، وقىپ، ءبىلىم الۋعا تالپىنباساڭدار، زيالى بولۋعا قارسى تۇرساڭدار، ءىس جۇزىندە «ماعان كوزدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن ءسوزدىڭ ءدال ءوزى بولىپ شىعادى. قازىرگى ادامزات دۇنيەسىندە بۇدان زور اقىماقتىق بار ما؟ سولشىل ساياسي اۋلەكىلەرگە كوز جۇما ىلەسۋشىلەر، ءوز كوزىن كەرەكسىنبەيتىن سول زور اقىماقتىقتىڭ جەندەتكە اينالعان وكىلى. مىنا انا مەكتەپتەرىڭدى بۇزىپ-شاعىپ، سەندەردى الىگە دەيىن جاۋراتىپ قويعان سولار! «دوڭىزعا ەرگەن بالشىققا اۋنايدى» دەگەن وسى! ونداي كوزسىزدەرگە ىلەسپەڭدەر، لاعىنات ايتىڭدار، جول قويماڭدار ولارعا! كوزدەرىڭە نۇر قۇياتىن، انالارىڭداي قامقور مەكتەپتەرىڭدى «ءشۋجۇڭجۋيدىڭ ۇياسى» دەپ اتاعاندار مەن وقىعانداردى «ساسىق زيالى» دەۋشىلەردىڭ وزدەرى ەڭ شىرىگەن ساسىق، ەڭ قاسكۇنەم، ەڭ زاھارلى، ەڭ قاتەرلى جاۋ ەكەندىكتەرىن ۇمىتپاڭدار!»
بۇل تۇسىنىكتەرىمدى وقۋعا كەلە الماي جۇرگەن بالالاردىڭ بارىنە جەتكىزۋدى تاپسىرىپ، مىنا مەكتەپتەرىنىڭ تەز ۋاقىت ىشىندە جوندەلىپ، جاڭالانىپ، قامقورلىق پەن ءبىلىمنىڭ التىن بەسىگىنە اينالاتىندىعىن جاريالادىم سونسوڭ. جەتكىزگەن جاڭالىعىمدى وقۋشىلار قىزۋ شاپالاقپەن قارسى الدى. ال، وسى سويلەگەن پىكىرىمنىڭ تيتتەي بوگدە قوسپاسىز، ناعىز شىندىق ەكەندىگى ەندىگى ەكى جىلدا تولىق ايقىندالادى. ودان بەرى كوركوكىرەك سولشىل اۋلەكىلەر نە دەسە دەي بەرسىن، بىلجىرايدى دا قويادى. ولار وسى كۇزدىڭ جىلانى ءتارىزدى ماعدىرلارىنان ايىرىلىپ، جيىرىلا باستادى. شاعا المايدى، ەندى جوندەپ ىسقىرا دا المايدى، ۇقتىڭدار ما؟ مويىماي، الاڭ بولماي، بار ىنتالارىڭمەن وقىڭدار!» دەپ توقتاتتىم ءسوزىمدى.
اۋزىن اڭقيتا تىڭداعان سەمىز باستىق پەن وقىتۋشىلار ءبىر-بىرىنە قاراپ شۇلعىسا قول شاپالاقتاعاندا وقۋشىلار شاتىرلاتىپ، دۋ كوتەرە جونەلدى.
ەڭ زور مارتەبەنى وسى اۋىر جارالى مەكتەپ پەن وسى ازعانتاي عانا قوجالاق-قوجالاق ەڭبەكشى وقۋشىلاردان الىپ كوڭىلدەنىپ، زور مەرەيمەن شىقتىم سىرتقا. ويتەتىنىم، حالىقتى قازىرگى تيتىقتاتىپ، جاستاردى ازدىرىپ تۇرعان جيىرما جىلدىق اپات پەن ىندەتكە قارسى ءبىرىنشى بولىپ اشىقتان-اشىق وق اتىپ، وعىنىڭ ءدال-ءدال قادالا اتىلعاندىعىن، تىڭداۋشىلارىمنىڭ ىقىلاستى كۇلكىمەن سۇيسىنە مويىنداۋلارىنان كورىپ شىقتىم.
اتىرەت باستىعى ۇشەۋمىزدى ۇيىنە باستاپ، اتتارىمىزدى بىرەۋلەرگە جەتەكتەتە قويقاڭدادى.
- ءسىزدىڭ مىنا ءسوزىڭىز، وسى مەكتەپتى باس كوتەرە الماستاي ەتىپ، باسىپ جاتقان بارلىق دەرتكە شيپا بولدى، ينسپەكتور جولداس، ايتىلعان ەندىگى ءۇش كۇنىڭىزدە بۇتىندەي جاڭارىپ، جايناپ تۇرا قالاتىندىعىنا سەنىڭىز! - دەپ قاۋدىرلادى باستىق. - شىنىمدى ايتايىن، مەنىڭ موينىمداعى سايتاندى دا قاعىپ تاستادىڭىز! يدەيامنىڭ ازات بولماي، جەلكەمنەن تارتىپ جاتقانى ىپ-راس بولاتىن. ءدال توبەمنەن ءتۇستىڭىز! زاۋپانشىلەر قايتا قۇرالا قالىپ ۇرانداتىپ، مەنى دە مەكتەپتىڭ بۇرىنعى باستىقتارىنىڭ ىزىمەن قۋىپ تاستار دەپ قورقىپ ءجۇر ەدىم... بۇل مەكتەپتە وقيتىن ءوزىمنىڭ دە ءۇش بالام بار. كىم ءوز بالاسىنىڭ سوقىر بولىپ قالۋىنان قام جەمەيدى. وقىماي بەكەر جۇرسە، بالا دەگەن بار قىرسىقتى ءوز بويىنا جيىپ الاتىن پالە عوي. تەمەكى مەن اراق - سول قىرسىقتاردىڭ ەڭ ۇلكەنى ەكەن. مەكتەپ جاقسارىپ، ءتارتىپ-ەرەجەسى زاۋپانشىلاردىڭ ىقپالىنان قۇتىلسا، ول قاۋىپتەن دە ازات بولدىم دەگەن ءسوز!
- مۇنان سوڭ زاۋپانشىلاردىڭ باسشىلارىن مەكتەپ تۇگىل باسقا ىستەرىڭىزگە دە ارالاستىرماۋعا قۇقىقتىسىز، قورىقپاڭىز! «وقۋشىلارىمىزدىڭ تىنىش وقۋى ءۇشىن وسىلاي ىستەۋ جوعارعى جاقتان بەلگىلەندى» دەي سالاسىز. ول كەساپاتتاردىڭ ورنىنا جاستاردىڭ ەڭبەك بەلسەندىلەرى مەن وقۋ بەلسەندىلەرىن ءوز ماڭىڭىزعا تارتىڭىز! وسى قوعامدى تۇرالاتقان - قۇر ايقايشىلار - ايقاي ۇرانمەن كۇن كورۋشىلەر ەكەندىگىن جۇرتشىلىق كورىپ بولدى. بىراق، ولاردى قۇتىرتۋشىلاردىڭ وزدەرىن قىلمىستىعا شىعارىپ سالماسا، قۇيرىعى جەلگە تولىپ العان بۇل قوعام دەرلىك وڭالمايدى. وسى پىكىردى مىقتاپ ۇستاپ، ارقانداي جەردە ايتا بەرۋدەن تارتىنباڭىز، جەڭىس - ءسوزسىز حالىق جاقتا!
اتىرەت باستىعى وسى ءسوزدى وزىمە جالتاقتاي قاراپ تىڭداپ كەلىپ، مول كيىز بەن كورپە جايىلعان قوناق ۇيىنە كىرگىزدى. «وسى اتىرەتتى ءوزىڭىز دە از جەمەگەنسىز-اۋ!» دەگەن ويمەن مەن دە جىميا قاراپ كەلىپ وتىردىم تورگە. تومەنگى جاعىما كەلىپ وتىرعان ازات پەن ورمانشى قۋ، ءبىرىن-ءبىرى نۇقىپ قالىپ كۇلىسەدى. مەنىڭ تىم قابىلەتتى «رەۆيزور» بولعاندىعىما كۇلەتىن سياقتى. بار ءتاتتى-ءدامدىسى داستارقانعا جايىلىپ، شاي قۇيىلا باستاعاندا ءبىر ۇلى ەسىكتەن قوي اكەلىپ، باتا سۇرادى.
- ۇلكەن كىسى، اتىرەتىڭىزدىڭ شارۋاشىلىقتان تۇرالاپ تۇرعان شاعىندا قوي جەمەي-اق قويالىق، راحمەت! بىزگە كوجە-كومەك تە قوناقاسى بولا بەرەدى، قويا بەرگىزىڭىز! - دەپ ەدىم. سەمىزدىڭ جاۋابى جەڭىپ، بويسۇندىرىپ اكەتتى:
- بۇل، اتىرەتتىڭ مالى ەمەس، ينسپەكتور جولداس، مىنا وقۋشىڭىزدىڭ ءوزى باعىپ وسىرگەن ءتول مالى. سىزدەن باتا العىسى كەلىپ، ءوزى اكەلىپ تۇر، تالابىن قايتارماڭىز!
- ولاي بولسا، - دەپ كىدىرىپ، وقۋشىنىڭ وزىنە زارۋ باتا قۇراي سالدىم. - ءومىرلى بول، كوڭىلدى بول، توڭىرەكتى تۇگەل كورەتىن ءبىلىمدى بول! اللاۋھۋ اكبار.
- بۇل باتاڭىز دا ۇلكەن جاڭالىق سياقتى، ينسپەكتور جولداس، وزىڭىزدە ءومىرلى بولىڭىز! -دەپ كۇرسىندى مەكتەپ باستىعى. - وقۋشىلار تۇگىل وزىمىزگە دە ماۋجۋشيدان باسقاعا قاراما، كورمە دەپ زىقىنايتىندار بار ءالى دە، توڭىرەككە قاراساق-اق شۋجۇڭجۋيشى بوپ كەتەتىن سياقتىمىز!
- نەگىزگى ناداندىعىمىز وسىندا! - دەپ مەن دە كۇرسىندىم. -باسقا زاتتارعا قاراپ سالىستىرماسا، وقۋشىلار سول «جالعىز زاتىنىڭ» دا قانداي زات ەكەندىگىن ايقىن تاني المايدى. سول زاتىڭىزدىڭ وزىندە دانوكس ماسەلە بولماسا، ءسىز دە «شۋجۇڭجۋيشى» بولىپ كەتپەيسىز. توڭىرەككە قورىقپاي قاراڭىز! - بۇل پىكىرىمە تىڭداۋشىلارىمنىڭ ءبارى كۇلدى. ۇستەمەلەپ ءبىر سويلەمدى تاعى دا قوسىپ جىبەردىم. - ءبىرتۇتاس الەمنىڭ وزىمە كەرەكتى ءبىر نۇكتەسىن عانا بىلسەم بولدى دەپ، باسقاسىنا قاراماي، ءبىر تەسىكتەن عانا سىعالاپ وقىعان ادامنان ساۋاتتى ءبىلىم يەسى شىققان ەمەس. وندايلاردان سول «كەرەكتى نۇكتەسىنىڭ» ءوزىن دە بىلمەيتىن سوقىر عانا شىعادى ەكەن! - بار داۋىستارىمەن كۇلدى ءوز جولداستارىم. اۋىز ۇيدەن تىڭداعان وقۋشىلار دا كۇلدى.
- ويپىراي، ويپىراي! - دەپ مەكتەپ باستىعى ەسەلەپ-ەسەلەپ كۇلدى. وسى بۇزىلعان قوعامنىڭ ىسىنە قاتىناسپاي، ۇيدە عانا جاساپ كەلگەن اق بورتە بايبىشە عانا جۇقپالى سوقىرلىقتان امان قالعان سياقتى.
- نەسى «ويپىراي» ەكەن بۇل ءسوزدىڭ! - دەپ دەڭگەيلەس سەمىزىنە جازعىرا قارادى. - قوناق دۇپ-دۇرىس ايتىپ وتىر. كەستەسىنىڭ تيتتەي ءبىر ورنەگىنە كۇندىز-ءتۇنى قاراپ وتىرىپ، قىزىمىزدىڭ دا قىلي بولىپ قالا جازداعانىن كورمەپ پە ەدىڭ!
- ءا، مىنە جەڭەشەم، ءوزى كورگەن تاجىريبەسىمەن-اق مويىنداتتى! - دەپ قانا قويدىم مەن. مەكتەپ باستىعى اقتالا جاۋاپ قايىردى.
- جوق، بايبىشە، مەن بۇل كىسىنىڭ سوزىندەگى جيىرما جىلدان بەرى ءوزىم ەستىمەي كەلگەن وتكىر شىندىققا تاڭدانىپ كۇلىپ وتىرمىن! ءجا، اكەلشى قىنجىلتباسىڭ دايار بولسا! - «قىنجىلتپاس» دەگەنى، اراق باسىتقىسى ەكەن، كەرەۋەت استىنان بوتەلكە سۋىرىپ الىپ، بايبىشەسىنە قوسىمشا بۇيرىق ايتىپ قالدى. - بالالاردى ارعى بولمەگە شىعارىپ جىبەر، ەندى سىعالاماسىن!
- مىنە، ەڭ دۇرىس پىكىرىڭىز وسى بولدى! - دەپ قۇپتادىم بۇل تاربيەسىن.
- بۇلار، ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن قۋلار، ينسپەكتور جولداس، مەكتەپتەگى ءسوزىڭىزدى ەستىگەننەن-اق اسا جوعارى نارقىڭىزدى بايقاپ، بار ىقىلاستارىمەن اۋەستەنگەندىكتەرىن ءبىلىپ قالدىم. ەندى اراق ىشكەنىمىزدى كورىپ، سونىمىزعا دا اۋەستەنبەسىن دەيمىن.
اتىرەتتىڭ ەكى جاقتىلى قوجاسى مەنى قارسى الۋ ءسوزىن ۇشىرتا سويلەپ، ءبىر-ءبىر ريۋمكا قاعىستىرعان سوڭ عانا سۇرادى ءوز ءجونىمدى. اتىمنىڭ «جاقىپ» ەكەندىگىن، بىراق وسى اۋدانداعى جاقىپ ەمەس ەكەندىگىمدى، بىرنەشە جىلدان بەرى «سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ باسقارماسىندا» ىستەپ كەلە جاتقانىمدى ايتىپ ەدىم، جۇزىمە كۇلە تاڭىرقاي قارادى.
- قازىرگى كادرلارىمىزدىڭ سيقى بەلگىلى عوي، - دەپ مىرسىلدادى. - جوعارىسىن دا، تومەنىن دە كورىپ ءجۇر ەدىم. ءسىز ماعان جىل قۇسىنداي كورىنىپ تاڭداندىرىپ وتىرسىز. تۇساۋلى اتشا كىبىرتىكتەيتىن، تىمىرايىپ قانا وتىرىپ، اۋىز اڭديتىن، سويتە كەلە قورقىتار جەردەن ۇستاپ، قوقيلانا قارايتىن، ءسوزىمدى ۇستاتىپ الام با دەپ سيپالاقتاپ، سىرعاناي سويلەيتىن... بىزگە تاعى-تاعى سونداي ىندەت مولىنان تاراپ ەدى. سىزگە سونىڭ ءبىرى دە جۇقپاعان كورىنەدى. سوعان قاراپ ءسىزدى... ءوزىمىزدىڭ بايىرعى، از ساندى عانا وتكىر ويلى، ادال ءبىلىمدى ازاماتتارىمىزدىڭ بىرىنە ۇقساتىپ ەدىم. ولار وسى ءسىز سياقتى قالتقىسىز اشىق سويلەيتىن عوي!
- ونداي ادام بۇل زاماننان شىقپايدى دەيسىز بە؟ -دەپ كۇلدىم مەن. - «جەتىم قوزى تۇرتىنشەك، تۇڭىلەر دە وتىعار» دەگەندەيدى دە بىلمەيسىز بە؟ وسى الاياق زامانىمىزدىڭ كەيىنگى كەزىندە نە شىعىپ جاتقاننان كوز جازىپ قالىپسىز!
- ينسپەكتور جولداس، «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەندى مەن دە نەداۋىر يگەرىپ قالعان سياقتى ەدىم. حا-حا-حا-ھا-ھا..، ءوزىم دە ءبىر ماقتانىپ الايىن. ال، ءسىزدىڭ بۇگىنگى سوزىڭىزدە تۇلكىنىڭ ءىزى تۇسپەگەن جەردە دە كوكتەن تۇسكەن قىرانداي توتەسىنەن اتىلىپ كەلىپ، ءدال باسىپ تاڭداندىردىڭىز!
- اقساقال، مۇنىڭىز ماعان مۇلدە ارتىق باعا. قوعامعا، زامان وزگەرىستەرىنە ۇزاق تونە ۇڭىلسەڭىز، ءسىز دە ءدال باسىپ سويلەيتىن بولاسىز. ال، ءسىزدىڭ نەداۋىر ارتتا قالعاندىعىڭىزعا باعاناعى ءبىر ءسوزىڭىز دە كۋا: زاۋپانشىلار جەلكەڭىزدەن ءالى ءتونىپ تۇرعانداي كورىنىپ، مەكتەپ ىسىنە كىرىسۋدەن الىگە دەيىن قورقىپ وتىرىپسىز عوي!... سوعان قاراعاندا پارتيامىزدىڭ قازىرگى باسشىسى بولىپ، ءماۋجۋشيدىڭ ورنىنا وتىرعان حۋاگوپىڭنىڭ ءوزىنىڭ وزگەرىسىن دە بىلمەي قالىپسىز. وسى مەملەكەتتەگى زاۋپانشىلاردىڭ ەڭ زور باستىعى - ىشكى ىستەر ءمينيسترى سول كىسى ەدى عوي. ءوزى شىعارعان زاۋپاندەرىنەن سول كىسىنىڭ ەندى ءوزى بەزىپ وتىرعاندا مۇنداعى شولاڭ-شوشىراقتارى نە بىتىرمەك!
- ويپىر-اۋ، توبەمنەن تاعى دا قويىپ قالدىڭىز-اۋ! - دۋ كۇلدىك بۇل مويىنداۋىنا. - ەندى كۇمانىم قالمادى! قانە، مەنى بۇگىن بالشىقشا دومالاتىپ جەڭگەندىگىڭىز ءۇشىن ءبىر ىشەلىكشى! تەزدەتىپ رەمونتتاتپاسام، وسى مەكتەپتىڭ تەسىكتەرىنەن ءوزىمدى تىعىنداماي قويمايتىندىعىڭىزعا دا كۇمانىم قالمادى!
تالاي سارى قۇستىڭ تۇياعىنان ءوز جىرىندىلىعىمەن قۇتىلىپ سەمىرگەن بۇل سۇمنىڭ مەنى شىرامىتۋىنان وسىلاي قۇتىلىپ، ەرتەڭىنە ەرتە ءجۇرىپ كەتتىك. «مەكتەپ ءىسىن قالاي بىتىرگەنىڭىزدى ەكى-ءۇش كۇننە قالماي قايتىپ كەلىپ كورەمىن!» دەپ شەگەلەپ كەتتىم سوندا دا.
تاعى دا سولتۇستىككە تۋرا تارتتىق.
- قيىن جولعا بۇگىن شىقتىق، - دەدى جول باستاۋشىم. - قۇم جيەگىنە بۇعى ارالعا بارامىز. قيىن دەيتىنىم، ۇزاقتىعى عانا ەمەس، بەڭتۋاندى[4] ارالاپ وتەمىز. ارسىلداپ تۇرعان قالىڭ كۇزەتشى ءيتتىڭ اراسىمەن وتەمىز دەگەن ءسوز. ولاردىڭ ءبارى تەرگەۋشى. جوڭعار قۇمىنا باراتىن جولاۋشىنىڭ جولحاتىن تەكسەرۋ وسىلاردىڭ مىندەتىندە. تۇگەل حانزۋ. قۇم ارالاپ، شەكاراداعى جەمەنەي، قوبىق اۋداندارىنا ءوتىپ، ودان سوۆەت وداعىنا زىتىپ كەتەدى دەپ، ارى-بەرى وتكەن جەرلىك حالىقتى قاتتى تەكسەرەدى!
- بۇل مايداننىڭ ار جاعىندا ءوز حالقىمىز بولعان سوڭ ولاردى ءوزىمىز تەرگەپ-تەكسەرۋگە بارا جاتپايمىز با! مۇنداي جولدىڭ تەكسەرۋشىسىنەن بۇل ۇشەۋمىزدىڭ قورقۋىمىز ۇيات بولار! - دەپ كۇلسەم دە جۇرەكسىنە كۇلدىم. -بۇلاي قورقىتقانشا تەك، بارلىق بەتباقتىعىمىزدى وسى جولدا كورسەتەلىك دەسەڭشى!
- ءدال تاپتىڭىز! - دەپ جىميدى جول باستاۋشى. -ەگەر وتكىزبەيمىز دەسە، ۇشەۋمىز ءۇش كاسىپتىڭ ۇلكەن داۋىن ءبىر-اق كوتەرەلىك! مەن ورماننىڭ قىرقىلۋىنان باستايمىن بالەنى!..
مۇنان سوڭ ورمانشى بۇعارالدىڭ جاراتىلىستىق جايىن سويلەي قۋزادى اتىن.
قۇم جيەگىنە جەتە سانجى، قۇتىبي، ماناس وزەندەرى جەر قىرتىسىنىڭ استىنان دا ۇستىنەن دە تۇتاسىپ، ۇلكەن ارنا قۇرايدى ەكەن. بۇل ارنا كۇنباتىسقا قاراي سوزىلىپ، وسى جيەككە ساۋان تۇسىنا دەيىن ۇزىننان-ۇزاق جالعاسقان قاراعاش پەن جيدەنىڭ ورمان بەلدەۋىن جاساپتى. تەگىندە بۇعى قىستايتىن سياقتى. «بۇعارال» دەپ سوندىقتان اتالسا كەرەك. ارعى جاعى قۇم، بەرگى جاعى دالا بولعاندىقتان ورماننىڭ ۇلكەن ءبىر ارالى بولعانى عوي. قازىر بەڭتۋان قونىستانىپ يەلەپ الىپتى دا ماڭايىن تۇگەل اسكەري ەگىنشىلىك مايدانىنا اينالدىرىپتى. ەرەنقابىرعانىڭ ءۇش اۋدانىنان وتكەن وزەن سۋلارىن تۇگەل جيىپ قاماپ، زور-زور سۋ قويمالارىن جاساپ العان سوڭ بۇل كەڭ ءوڭىردىڭ ءتىپتى شەكسىز قۇقىقتى يەسى بولىپ الىپ، جەرگىلىكتى حالىققا اۋىز سۋىن دا بەرمەيدى ەكەن. بۇرىنعى سۋاتىنا مال كەلسە قۇيرىعىن كەسىپ، بايىرعى جەرىنە ادام كەلسە باسىن جارىپ قۋالايتىن بولىپتى. وسىنى ايتا كەلىپ:
- ەندى جولاۋشى وتكىزبەيتىن قۇقىق العان سوڭ نە وڭدىرماق! - دەپ كۇرسىندى ورمانشى. - ورمان سيرەپ، اڭى ۇركىپ جوعالدى!
جەلە جورتىپ كەشكە جاقىن سول قورقىنىشتى بەڭتۋانعا تايادىق تا، قۇمعا كوشىپ بارا جاتقان ءبىر مالشىنىڭ قوسىنا تۇستىك. قونعان بولىپ، كوجە-كولمەگىنەن بىرگە ىشسەك تە دالاعا اتىمىزدى ماڭايلاپ جاتتىق تا، قوستان تاڭەرتەڭ ءبىر شاي ءىشىپ الىپ تاعى جورتتىق. بەڭتۋاننان ايلانىپ وتەتىن شەت تىم الىس ەكەن. روتا اتىرەتتەرىنىڭ اراسىنداعى جولسىز، اشىعىراق الاڭقىدان وتكەن ادامدى اسا قاتتى تەكسەرەتىندىگىن ورمانشى ايتتى.
- ولاي بولسا، ارقايسىسىن ارسىلداتا بەرگەنشە وسىنداعى ەڭ ۇلكەن شتابىنا تۋرا بارىپ سويلەسەلىك! - دەدىم مەن. - ازات ءوزىن تانىستىرىپ، «ادام ءولتىرىپ قاشقان ەكى قاشقىن وسى مايدان جاققا ءوتىپتى. روتا اتىرەتتەرىڭىزدەن سونداي بەيساۋات ادام كورگەن-كورمەگەندىگىن تەلەفون ارقىلى سۇراپ بەرىڭىز! - دەپ ءوتىنسىن. ءبىز ەكەۋمىز ءوزدى-ءوز جۇمىسىمىزدىڭ اسىعىستىعىن ايتىپ، «قاشقىن ۇستاسۋعا عانا كومەكتەسۋگە كەلدىك» دەلىك.
وسىعان كەلىسىپ، باتالون شتابىنا قاراي بۇرىلدىق. بويىمىزدى تىنتە قالسا، ماعان مەنشىكتى بولعان ءبىر التىاتاردان باسقا جاسىراتىن ەشتەڭەمىز جوق ەدى. ونى ورمانشىنىڭ ىشتەن اسىنا تۇرۋىنا قيسىنى تابىلا كەتتى.
باتالون شتابىنان بىرەۋ شىعىپ، جولقاعازدارىمىزعا ۇزاق-ۇزاعىنان ءۇڭىلدى دە وتە بەرۋىمىزگە رۇقسات ەتكەندەي يەگىن كوتەرە سالدى. ازات جاڭاعى تالابىن قويىپ ەدى. تەكسەرۋشى وفيتسەر، ونداي قاشقىن كەلمەگەندىگىن ايتىپ، بۇرىلا جونەلدى.
- جولداس، ءبىز ەندى وسى ماڭنان ول ەكەۋى جاسىرىناتىن دالدا جەر قالدىرماي ىزدەيمىز. قول استىڭىزداعى ادامدار بىزدەن قاۋىپتەنىپ تەكسەرىپ ۋاقىتىمىزدى المايتىن بولسىن، شتاب اتىنان قاعاز جازىپ بەرسەڭىز! -دەپ ازات قايتالاپ ءوتىندى. وفيتسەر قىنجىلا قاراپ الىپ، بولمەسىنە قايتا كىردى دە تىلدەي قاعازعا سۇيرەتە جازىپ قول قويىپ اكەلىپ بەرە سالا جونەلدى. ءوزى دە اسىعىس كورىنەدى.
بەڭتۋان مايدانىنان وتكەنىمىزشە ازاتتىڭ كىنەشكەسى مەن سول قاعازدى عانا كورسەتىپ، شاپقىلاي بەردىك. قۇرىعان وزەن ارناسىنان وتىسىمىزبەن ورمان اياقتالدى. قۇمنىڭ جالاڭاش جيەگىنە شىقتىق. بۇرىن مۇنداي جالاڭاش ەمەس، جىڭعىل مەن سەكسەۋىل قالىڭ وسكەن قىستاۋلىق جيەك ەكەن. بەڭتۋان تومارمەن قوپارىپ تاسىپ تاقىرلاپ، ءبىر قانشا جىلدىق وتىن قىپ جيىپ الىپتى. قالدىق تامىرلارىنان شانجاۋ-شانجاۋ ساربالاق پەن بالاپان جىڭعىل ءونىپ، قۇمدى سورتاڭعا قايتادان جان بىتىرە باستاعان كورىنەدى. سويتسە دە جەل مەن سۋىققا دالدا بولارلىق پانالىعى قالماي، مال قىستاتۋعا جاراماي، بۇتىندەي يەنگە اينالىپ قالىپتى. مالشىلار قۇمعا ىشكەرىلەپ كىرىپ قىستاپ، ويپاڭ قويناۋ شۇڭقىرلارىنان قۇدىق قازىپ كۇنەلتىپ ءجۇر ەكەن.
ورمانشى، دالانىڭ وسى مۇڭىن بوزتورعايشا شەرتىپ، اتىن دۋاداقشا بۇكىلدەتە بەردى. كوشتىڭ سۇردەك جولىمەن قۇمعا كىرە، باتىس-سولتۇستىككە قيىستاي اياڭدادىق. ءبىر دوڭەس قۇم ۇستىنەن وباداي قاراۋىتىپ جالعىز مولا كورىنگەندە «جەتىپ قالدىق» دەدى جول باستاۋشىمىز. - اناۋ مولانىڭ باۋىرىندا عانا ءبىر جەتىم مەكتەپ بار.
جولدىڭ اۋىرلىعىنان جولداستارىمنىڭ اتتارى ناراۋلاپ قالىپتى. مەن مىنگەن قاراقاسقا ءالى تىڭ، تەبىندىرەر ەمەس. بۇعارالداعى «قاشقىن ىزدەگەن» شابىسىمىزدان ونشالىق تەرلەمەپتى دە. «كەسەل-قىرسىقتان امان بولساق قايىسپاي-اق جەتكىزەرسىڭ، جانۋارىم!» دەپ سىلادىم موينىنان.
مولانىڭ كۇنباتىس جاق باۋىرىنداعى مەكتەپسىماققا ەكى-ءۇش قۇم بەلدەن اسىپ، كۇن باتا جەتتىك. جىڭعىلدان توقىپ، بالشىقپەن سىلاي سالعان جالعىز بولمەلى لاشىق ەكەن. جىرتىق-جىرتىق تەمىر پەش ءدال ورتادا. ستولى دا، ورىندىقتارى دا تۇتاس-تۇتاس توراڭعى دوڭبەكتەردەن قۇرالىپتى. سوندا دا قالا ماڭىنداعى الدىڭعى كۇنى كورگەن تۇراقتى مەكتەپتەن كوشپەلى مەكتەپتىڭ بۇل تىرشىلىگى الدەقايدا جاقسى كورىندى. قانشالىق قيىننان قۇرالسا دا وقۋدى ۋاقىتىندا باستاعان وقىتۋشىنىڭ مىقتىلىعىن بايقاتتى. وقۋ ىسىنە كۇيىنە بىلەتىن كاسىپتىك اعارتۋشى سياقتى.
مەكتەپتىڭ سىرت جاعىنداعى تۇيىقتان ءۇش-ءتورت قانا كيىز ءۇيلى اۋىل كورىنىپ ەدى. سولاي بەتتەي بەرگەنىمىزدە اۋىلدان اتتى ەكى ادام شىعىپ، بىزگە قارسى ءجۇردى. كۇنسالا قاراپ كەلىپ سالەمدەسىپ، اۋىلىنا باستادى ءبىزدى. ءجون سۇراپ تانىسا كەلە مەنىڭ «ينسپەكتور» ەكەندىگىمدى بىلگەن سوڭ، وزدەرىن دە تانىستىردى: ءبىرى وسىنداعى مالشىلار اتىرەتىنىڭ باستىعى ەكەن دە، ءبىرى مۇعالىم ەكەن. الىستان كەلە جاتقانىمىزدى دا، اتتان ءتۇسىپ، مەكتەپكە كىرىپ شىققانىمىزدان «وسى كاسىپتىڭ ادامى» ەكەندىگىمىزدى دە بايقاپ شىعىپتى ەكەۋى. اتى-جوندەرىنەن جاتقانباي بەرگەن تىزىمدە بار ادامدار ەكەندىگىن ءبىلىپ، مەن قۋاندىم.
ءبىزدى اتىرەت باستىعى ءوز ۇيىنە باستادى دا مۇعالىم ءبولىنىپ، شەتتەگى ءوز ۇيىنە ءتۇسىپ قالدى. ازاتقا بۇل ەكەۋىنىڭ اشىق تانىسا بەرۋگە ءتيىستى ادامدارىمىز ەكەندىگىن كۇبىرلەي كەلىپ ءتۇستىم اتتان.
ءجۇزىن ءاجىم ايعىزداعان جۋان بۋرىل باستى مۇعالىم بۇل ۇيگە ءبىراز ۋاقىت وتكەندە كەلىپ كىرىپ، تومەنگى جاعىمىزعا وتىردى. مەنىڭ اق بۇيرا شاشتى باسىما قاراي بەردى.
- مىنا مەكتەپتەرىڭىزدە مۇعالىم نەشەۋ؟ - دەپ سۇرادىم ودان. مىرس ەتە ءتۇسىپ، باياۋ عانا جاۋاپ بەردى.
- مەن، جالعىزبىن. العاشىندا وسى كىشى اتىرەتىمىزدىڭ التى-جەتى بالاسى عانا وقيدى عوي دەپ شارباعىمىزدى تىم تار جاساپ قويىپپىز. ماڭايىمىزداعى باسقا اۋدان مالشىلارىنىڭ بالالارى دا كەلىپ، قازىر جيىرمادان اسىپ قالدى.
- نەشە سىنىپقا ايىردىڭىز؟
- وسى جيىرما ءۇش وقۋشىنىڭ ءوزى التى كلاسقا ايىرىلدى عوي!
- ياپىر-اۋ، ءبىر وقىتۋشى التى سىنىپقا، ءبىر ۋاقىتتا ساباق وتەيسىز بە؟ قالاي جەتىسپەكسىز؟ -تاڭدانا سۇراعانىما مۇعالىم مەن اتىرەت باستىعى ءبىر-بىرىنە قاراسىپ الىپ كۇلدى. - ءار سىنىپقا ارناۋلى وقۋ قۇرالىڭىز بار ما؟
- سونىڭ وزىمدە تولىق بولعاندىعىنا عانا سۇيەنىپ كەلەمىن عوي. ءۇشىنشى سىنىپتان باستاپ جوعارىراق سىنىپتاعىلارىنىڭ وزدەرىنە كوشىرتەمىن دە، ءار كۇنى وقيتىن تاقىرىپتارىنا قىسقا-قىسقا عانا تۇسىنىك بەرىپ وتەمىن. كوپ ۋاقىتىمدى ءبىرىنشى-ەكىنشى سىنىپ الادى...
- بۇل كىسىنىڭ قازىر شتاتتىق ايلىعى دا جوق! -دەپ اتىرەت باستىعى قالىڭ قىرما ساقالدى يەگىن قاسي كۇرسىندى. - ءتورت بالاسى مەن ايەلى بار. ءبىزدىڭ اتىرەتكە «تومەنگە تۇسكەن» اۋداننىڭ اتاقتى مۇعالىمىنىڭ ءبىرى ەدى. سول اتاعىنىڭ سەبەبىمەن بۇدان وقۋدى تالاپ ەتۋشىلەر دە كوبەيىپ بارادى!
- ەڭبەكاقىسى قالاي تولەنەدى؟
- بۇرىن ەڭبەككۇن عانا جازىپ، تام-تۇم عانا قامداپ كەلىپ ەدىك. قازىر وقۋشىلاردىڭ ءوزدى-ءوز كىشى اتىرەتتەرىنەن ۇلەس قوسىپ تولەۋگە كەلىستىك.
اتىرەت باستىعى وسى جايدى ايتسا دا، «كەرى توڭكەرىسشىگە ءىش تارتقانىم ءۇشىن يدەيامنان ۇستاي الار ما ەكەن» دەگەندەي كۇدىكپەن جالتاقتاي قارادى بىزگە.
- جاقسى! - دەدىم مەن ىركىلمەي. - اتىرەتتەر ارا ىنتىماقپەن كەلىسسەڭىزدەر بۇل ىستەرىڭىز شۋجۇڭجۋيشىلىققا قوسىلا قويماس! - قارقىلداپ كۇلدى تىڭداۋشىلار. - جاقسى ءىس! - دەپ نىعاي قايتالادىم. -جەتىسپەي جاتقاندا وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىنداعى بەرەكە وسىلاي بولۋعا ءتيىستى!.. مۇنى جوعارى جاققا قازىرشە دابىرا قىلماي عانا «ەڭبەككۇن» اتىمەن جۇرگىزە تۇرساڭىزدار، جاقىن ۋاقىتتا ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە وسى اقىلعا كەلىپ قالار!
شايعا داستارقان جايىلار الدىندا ورمانشىنى ىمداپ ىلەستىرىپ دارەتكە شىقتىم. ەسىك جاقتا وتىرعان مۇعالىم ەسىك اشىپ شىعاردى دا ۇيگە قايتا كىردى. «وسى كىسى، مەنىڭ بۇرىن كورىپ جۇرگەن كىسىم سياقتى» دەپ كۇبىرلەگەنىن ەستي ءوتتىم ءۇي سىرتىنان. ازاتتىڭ ولارعا مەنى ەندى اشىق تانىستىراتىندىعى بەلگىلى ەدى. دارەتتەن قايتىپ كەپ كىرگەنىمدە مۇعالىم قوس قول سوزىپ، كۇلە امانداستى دا، قۇشاقتاي الىپ، سولق-سولق ەتە ءتۇستى. اتىرەت باستىعى دا جەتىپ كەلىپ، قازاقشا قۇشاق ايقاستىرىپ، ءتوس تاقاسا، الاقان قاعىسىپ امانداستى. دەنساۋلىق جاي-كۇيىمدى ەكەۋلەپ داعداپ-داعداپ سۇرادى سونسوڭ.
مۇعالىمنىڭ اتى تولەۋقان ەكەندىگىن بۇرىن ەستىگەنىممەن قاي تولەۋقان ەكەندىگىن ەسكەرمەپپىن. قاپاس، قۇمارلاردىڭ ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان ساباقتاسى تولەۋقان ەكەن. ولار كۇرەسكە تۇسكەندە بۇدان ىلىنەرلىك ماسەلە تابىلماي، «ۇلتشىل بۇزىقتارمەن يتاياقتاس» بولىپ وقىعاندىعى عانا ەسكەرىلىپ، ىلەدەگى ءوز جەرىنە قايتارىلماپتى دا، قۇتىبي اۋدانىنا وقىتۋشىلىققا ءبولىنىپتى. سول «يتاياقتاستىعىن» سوتسياليستىك تاربيە كادرلارى سوققىلاپ وتىرىپ قايتا قاراپ، «ۇلتشىلعا بەيىم» دەيتىن قالپاق كيگىزىپ، ارەڭ قالدىرىپ كەتكەن ەكەن. «مادەنيەت توڭكەرىسى» قىزا كەلە تومەنگە ءتۇسىرىپ، مال باقتىرىپ قويىپتى.
شاي جاسالىپ، قوي سويىلىپ، جاڭا تۇسكە ەنە قالدى قۇرمەتىم. كەبەجەدە كوپ جاتقان كوك مويىن بوتەلكەلەر دە شىقتى. اتىرەت باستىعى مەن تولەۋقان وسى كەزەڭدە ىمداسا قالىپ ەدى، تىزەلەس وتىرعان ءۇي يەسى ەكى جولداسىمنىڭ ءجونىن مەنەن ەندى كۇبىرلەپ سۇرادى. سەنۋگە بولاتىن جىگىتتەر مە دەپ سۇراعانى ەكەندىگىن ءتۇسىندىم دە، «قۇداي قوسقان ەڭ سەنىمدى قورعاۋشىلارىم!» دەي سالدىم. قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان مۇعالىم شىعا جونەلدى سىرتقا.
قاپتال شاپان جامىلىپ، قازاقشا تۇلكى تىماعىن شەكەسىنە قوندىرعان، ساپتاما ەتىكتى، ۇزىن بويلى، سۇلۋ قارا تورى بىرەۋ سالەمىن سوزا بەرىپ كىرىپ كەلدى. اڭىرا قاراپ قالىپپىن. قاتارىمدا وتىرعاندار تۇرەگەلىپ، مەنىڭ قاسىمنان ورىن نۇسقادى.
- قاپاسپىسىڭ، ءۇي! - ورنىمنان مەن دە تۇرەگەلىپ قول الىستىم. - قايدان، قالاي كەلىپ قالدىڭ؟
- ءسىز شىققان جەردەن شىعا كەلەتىن ادەتىم بارىن بىلمەيسىز بە؟
- مەن عوي تالاي الدىرىپ، تالاي شالدىرىپ، تالاي تورعا ءتۇسىپ، تالاي ورعا ءتۇسىپ وسىندا ارەڭ جەتىپ وتىرمىن. سەنىڭ سىعالاي سالىپ كىرىپ كەلەتىنىڭدى قايدان بىلەيىن!..
تىڭداۋشىلاردى تاڭداندىرىپ كۇلدىرە وتىرىپ، اراق قاعىستىرعان سوڭ ونىڭ مۇندا قالاي جەتكەن جايىن سۇراماي قويا سالىپ ەدىم. قورعاۋشىم مەن جولباستاۋشىمنىڭ ءجونىن سۇراپ ءبىلىپ العان سوڭ ءوزى قىسقاشا بايانداي سالدى.
- ءسىز، ۇرىمجىدەگى دۇربەلەڭنىڭ سوڭعى كەزىندە وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە كەلىپ ءوز ورنىڭىزعا قايتا وتىردى دەگەن كەزدە مەن دە ءار كوشەدەن سىعالاپ جۇرگەنمىن. تاعى دا زىم-زيا عايىپ بولىپ كەتكەنىڭىزدە، مەن دە زىتايىن دەپ ىڭعايىن تابا الماي قاڭعي بەردىم. بۇرىنعى ساباقتاستارىمدى اركىمنەن سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، مىنا تولەۋقاننىڭ ءادىرىسىن تاپتىم. بۇل، مەنىڭ ەڭ جاقىن جەرلەس ساباقتاسىم عوي. جاياۋلاپ تارتا بەردىم قۇتىبيعا قاراي. سانجىدان تاعى ءبىر ساباقتاسىم تابىلىپ... اتىن ايتپاي-اق قويايىن، وسىنداي قازاقى كيىم كيگىزدى دە، اتپەن ءوزى اكەلىپ سالدى. مىنا اتىرەت باستىعىمىز، قۇداي تىلەۋىن قابىل ەتكىر كىسى ەكەن. جولداس بەڭتۋاننان وسى كىسىلەرمەن بىرگە مال ايداپ ءوتتىم. كەلە سالىپ، جاڭاعى ءوزىڭىز كورگەن مەكتەپتى جاساستىم. ال، ءسىزدىڭ باياعىدا جاساعان وقۋ قۇرالدارىڭىزدى تولەۋقان تولىق جيىپ ساقتاپ كەلگەن ەكەن. قۇراما كوپ سىنىپتى سونىمەن قينالماي-اق وقىتىپ، ۇلكەن ۇلگى كورسەتىپ جاتىر. جەتىك تۇسىنىكتى وقۋ قۇرالى مۇعالىمگە دە، وقۋشىعا دا قانات بىتىرەتىندىگىن وسى قۇمدا كورىپ، اۆتورىن جيى ەسكەرىپ جۇرگەنىمىزدە سالاڭ ەتىپ بۇگىن ءوزىڭ جەتىپ كەلدىڭ. قاسىڭىزداعى مىنا كىسىلەردەن قورقىپ، الدىڭىزدان شىعا الماي، سودان بەرى شيىرشىق اتىپ، جابىقتان سىعالادىم دا تۇردىم. مەنى «سىعالاي قاراپ كىرىپ كەلدىڭ» دەپ كىنالاماڭىز، از سىعالاعانىم جوق! حا-حا-ھا-ھا..ا...
- ال ەندىگى جول باعدارىڭدى بەلگىلەدىڭ بە؟
- ءسىز كەلۋدىڭ الدىنداعى باعدارىمدى تولەۋقان ەكەۋمىز بەلگىلەپ ەدىك، ول قيىنداۋ، ءارى عايىپتىڭ ىسىنە ايلانىپ تۇر ەدى....
- «عايىبىڭ» قالاي؟
- مىنا تولەۋقاننىڭ باسى ەكى جەردەن بايلاۋلى عوي، سەرىك بولۋ تۇگىل شىعارىپ تا سالا المايتىن جاعدايدا. سوندىقتان قۇمنىڭ ارعى شەتىنە دەيىن جولداس بولىپ باستاپ اپاراتىن بىرەۋ عايىپتان پايدا بولار ما ەكەن دەپ كۇتىپ تۇرعانمىن. كوكتەن تۇسكەن سول عايىبىم ەندى ءسىز بولا قالعاندايسىز! مۇندا كەلە قالاتىنىڭىزدى مۇلدە ويلاماپپىن، قازىر ءتۇس كورگەندەي بولىپ وتىرمىن!
- قاپيادان حابار تاپتىڭ با؟
- تابىلعاندا قانداي، بۇل جونىندە تولەۋقانعا قاراپ ەكى راكات ناماز وقيىن دەسەم، ءوزى كونبەي ءجۇر. مەن ماۋزىدۇڭ ەمەسپىن دەيدى. وسى بىلتىر عانا قاپيانىڭ بۇرىنعى ادىرىسىنە حات جازعان ەكەن. ءبىر اي وتكەندە جاۋابى ونىڭ ءوز قولىمەن جازىلىپ، جازىلعاندا دا جوپشەنگى ءبىر پوۆەستەي بولىپ جازىلىپ، وسى قۇمعا جەتىپ كەلىپتى. ونى كەيىن وقىرسىز. تولەۋقان وسى جاقىندا مەنىڭ كەلگەنىمدى حابارلاپ ءسۇيىنشى سۇراپ ءبىر حات جازىپ جونەلتتى وعان!.. قانە، بيعا، وسى جيىرما جىل بويىنا ۇمىتپاي قولداپ كەلىپ، ءبىزدى وسىندا كەزدەستىرىپ، ولگەن جانىمىزدى وسىنشالىق ۇمىتكە بولەپ ءتىرىلتىپ وتىرعان وسى باۋىرلاردىڭ، شىنايى قازاعىمىزدىڭ اماندىعى، دەنساۋلىقتارى، كەلەشەك باقىتتارى ءۇشىن ءبىر توست كوتەرىپ جىبەرەلىكشى!
ءسويتىپ، قۋانۋشى توست، قۇتتىقتاۋشى، قۋاتتاۋشى، قارسى الۋشى توستتار كوبەيە ءتۇستى. قۇمداعى اراقتى قۇمشا ءسىڭىرىپ جۇتا بەردىك. قاپيانىڭ حاتىن وقۋىما مۇرسات بولمادى. تاماقتان سوڭ ءتورت قوناق جاتىپ الىپ اقىلداستىق. بىرگە كەلگەن قورعاۋشىم مەن جول باستاۋشىمنىڭ نەگىزگى مىندەتى زور تابىسپەن ورىندالىپ بولعانى بەلگىلى بولدى. ءۇش رەتتەن راحمەت ايتتىم. تاڭەرتەڭ قۇم جيەكتىڭ سانجى تۇسىنداعى قۇداسىن «جوقتاپ»، سول جاقتان قايتۋعا ازات قوشتاستى دا، قۇتىبي وزەنى بويىنداعى قىرقىلعان توعايلارىن جوقتاپ، داۋلاسا قايتۋعا ورمانشى قوشتاستى. مارتەبەلى قاڭعى مەن قارا ساناق قاڭعى ەندىگى ۇزاق ساپارلارىن، بىرەر كۇن ەرۋ بولىپ دايىندىقپەن جالعاستىرۋعا كەلىستى.
قاپيانىڭ تولەۋقانعا جازعان حاتى، ءوز ۇيىنە قايتىپ بارعاننان ءتورت-بەس اي كەيىنگى جەڭگەسىنىڭ ايتىپ تۇسىندىرگەن وقيعالارىنان باستالىپتى. 59-60-شى جىلداردا شىڭجان ينستيتۋتىنداعى كۇرەس پەن جازادان قۇتقارعان جۇيكە اۋرۋىن ءوزى بىلمەيدى ەكەن. ماقپالدىڭ ماعان جازعان حاتىنداعى كيىمىن سىپىرىپ تاستاپ تىرجالاڭاش كوشە كەزگەنى، قاپاسىن ىزدەپ ايقايلاپ، تالاي كوشەنى ارالاعانى، ءتىپتى، ءوز ۇيىنە قالاي قايتىپ بارعانى جونىندە دە ەش نارسە جازىلماپتى. ول جايتتارىن تولەۋقاننىڭ سول كەزدەگى كورگەنىنەن وڭاشادا سۇراپ انىقتادىم. ال، وسى حاتتى جازعان شاقتا دا ءوزىنىڭ اقىل-ەسى دۇرىستالا قويماعانى بايقالادى.
* * *
«مەنىڭ ءوز كۇيەۋىم تۇرعاندا باسقا بىرەۋگە نەگە تيەدى ەكەنمىن! اركىمگە ءبىر تيەتىن جەزوكشە مە ەدىم مەن، كوزىمدى اشىپ كورگەنىم، اۋزىمدى اشىپ سۇيگەنىم قاپاس قانا، ول ءولدى دەگەن ەشقانداي حابار جوق، ءتىرى! ونى تاستاپ كىمگە تيمەكپىن، ونشالىق جىندى ما ەدىم مەن، اقىماقپىن با قاپاسىمدى ۇمىتاتىن! ودان باسقا كۇيەۋ دەيتىن نەمەلەرىڭدى كورسەتپە ماعان، ادىرا قالسىن!» دەپ اكە-شەشەمە ءتۇپ-ءتۇزۋ جاۋاپ قايىرىپ ەدىم، ەرتەڭىنە-اق جاتقان ۇيىمە سونىسىنىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى. «سۇقسيماي جوعال ارى!» دەسەم، ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلەدى. وت باسىنان «كوسەۋدى» الا قۋىپ ەدىم. ودان سوڭعىسىن بىلمەي قالىپپىن. جەڭگەمنىڭ كەيىن ايتۋىنا قاراعاندا قولىما العانىم لوم تەمىر ەكەن، كۇيەۋ بولمىستىڭ باسىن جارىپ، ۇرىپ جىعىپپىن. بۇل، ماعان ءوز ۇيىمە قايتىپ كەلگەنىمنەن كەيىنگى ءسوز سالعان جىگىت. اكە-شەشەمنىڭ ءۇش اي مولداعا وقىتىپ، قىرىق كۇن باقسى ويناتىپ، ەس جيىپ جازىلىپ قالدى دەگەن الدانىسپەن تاپقان «كۇيەۋ بالاسى». مەنى كۇيەۋگە بەرۋگە اسىعىپ جۇرگەن سەبەپتەرى، تۇرمىسقا شىقسا قاپاستى ۇمىتىپ، تەز جازىلادى دەگەن دالباسالارى ەكەن.
تاپقان بۇل «ەمشىسىن» ۇرىپ جىققانىمنان سوڭ مولداعا مەنى قايتا وقىتتى. مولدانىڭ بۇل رەتكى وقىعانىنىڭ بارلىعى جادى قايتارۋ دۇعاسى ەكەن. «ەركەم، قاپاس سەنى وزىنە جادىلاپ كوندىرگەن. ونىڭ سيقىر دۇعاسىن قايتارماسا، سەن جىندانىپ ولەسىڭ. سوندىقتان مولدا ۇشكىرگەندە «ءامين-ءامين» دەپ قۇدايعا جالبارىنا بەر!» دەيدى جەڭگەم.
«مىنەكي، وسى دۇعانى وقىعاننان بەرى ءتاۋىر بولىپ قالدىڭ!» دەدى ءبىر كۇنى. ءدال سول كۇنى «ءتاۋىر بولىپ قالعاندىعىمدى» مولدانىڭ وزىنە ءبىر كورسەتكىم كەلدى. بىردەمەسىن بىلدىرلاپ-بىلدىرلاپ الىپ ءبىر ۇشكىرگەندە «ءامين!» دەپ ەدىم. مولدا ورشەلەنە بىلدىرلاپ جىبەرىپ ەكىنشى ۇشكۇرگەندە «ءامين-ءامين!» دەپ ادەيى مەن دە ورشەلەنە داۋىستادىم. مولدا قولىنداعى دۇعالىق كىتابىمەن بەتىمدى، ەرنىمدى، القىمىمدى، ومىراۋىمدى سيپاپ-سيپاپ جىبەردى دە سول كىتابىمەن جەلكەمنەن سالىپ كەپ قالدى. كىتابىمەن سيپاعان جەرلەرى قاپاستىڭ ەرنى مەن قولى كوپ تيگەن جەرلەرىم ەكەندىگىن ەسىمە الىپ وتىرعانىمدا جەلكەمنەن پەرىپ جىبەرگەنى، سول سۇيىكتى جاندى سانا-سەزىمىمنەن مۇلدە قۋىپ شىعارماق بولعانى ەكەندىگىن تۇسىنە قويدىم دا، «ءامين! ءامين! ءامين!» دەپ ءۇش رەت ايقايلاپ جىبەرىپ، دۇعا وقىپ وتىرعان اۋزىنا شاپالاقپەن سالىپ قالدىم. مولدەكەم شالقاسىنان ءتۇستى. «مەنەن ونى ۇكىمەتتىڭ زورلاپ ايىرىپ وتىرعانىن مىسە تۇتپاي، سانامنان مۇلدە شىعارىپ جىبەرمەكسىڭ، ءا، سەن!» دەپ كەۋدەسىنە مىنە ءتۇسىپ ەدىم. ونان سوڭ نە ىستەگەنىمدى تاعى دا بىلمەي قالىپپىن، ەسىمنەن مۇلدە اۋىسقان ەكەنمىن. مولدانىڭ كەۋدەسىنە مىنە ءتۇسىپ، تۇپ-تۋرا اۋزىنا سيمەك بولىپپىن. كەيىن جەڭگەمنەن سونى ەستىپ، قاتتى ۇيالدىم.
تولەۋقان، مەن ەجەلگى قويشىنىڭ قىزى ەكەندىگىمدى، ساحارادان باسقا جەردى دە ەلدى دە كورمەگەن، ەڭ مەشەۋ اۋىلدىڭ قىزى ەكەندىگىمدى سەندەرگە الدەنەشە رەت ايتقان بولسام كەرەك. جازدا ساۋىردى ءبىر-ەكى اي عانا جايلاپ، قالعان ون اي بويىنا ىڭعاي يەندە، قىستا ءتىپتى، كيىك تە جورىتپايتىن قۇمدا بولاتىنبىز. قازىر دە سونداي، مەنىڭ جابايى ساحارادا ءجۇرىپ ساۋات اشىپ، اۋداندىق مەكتەپكە تۇسكەنىمنەن سوڭ ىڭعاي الدا، اسا وزات وقىعانىمدى ەستىگەن-كورگەن قۇربى جىگىتتەردىڭ ماعان ءسوز سالماعانى از ەدى. ينستيتۋتقا ەمتيحان بەرىپ ءوتىپ، ءبارىن دە ءدات دەگىزىپ كەتكەمىن عوي. وسى اۋدان جىگىتتەرىنە مەن ءالى دە سوندايمىن. الىستاعى ارمانىنداي كورىنەتىن سياقتىمىن. وسى اۋىلعا كەلىپ، سىرتقا شىققانىمدا ءبارى دە ۇيلەردى دالدالانىپ باسپالاپ، بىرنەشەۋى جابىقتان سىعالاپ تۇرادى.
ەل مەنى جىنداندى دەسە دە، مەن ءوزىمنىڭ ساپ-ساۋ ەكەندىگىمە سەنەمىن. قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن، مولداعا الگى ىستەگەن تەنتەكتىگىمدى جەڭگەمنەن ەستىگەن سوڭ قاتتى ۇيالاتىن بولدىم. باسقا ادامداردىڭ الدىنان بەتىمدى باسىپ الىپ ءوتىپ ءجۇردىم.
ءبىر كۇنى دارەتكە كەتىپ بارا جاتقانىمدا، ارت جاعىمنان كەلە جاتقاندار سىبدىر ەستىلىسىمەن بەتىمدى ەكى الاقانىممەن باسىپ الىپ ەدىم. سول سىبدىر ارقامنان قالماعان سوڭ قولىمدى بەتىمنەن الماي جۇرە بەرىپپىن-جۇرە بەرىپپىن. شارشاپ قالدىم. قاپاستىڭ قالىڭدىعىن باسىنىپ، سوڭىنا سونشالىق تۇسكەن كىم بۇل دەگەن ويمەن اشۋىم تاعى كەلدى. شاپالاقپەن مۇنى دا ءبىر سوعىپ جىبەرەيىن دەپ ارقاما جالت قاراسام، مولدا دا، باقسى دا، مەنى ايلاندىرعان جىگىت تە ەمەس، ءوز ءۇيىمنىڭ قارالا قانشىعى!... مەنىڭ تاعى دا قاتتى ىزالانعانىمدى ءبىلىپ تۇرا قاشتى، تۇرا قۋدىم. جەتكىزبەيتىن بولعان سوڭ ءىش كويلەگىمنەن باسقا كيىمىمدى سىپىرىپ-سىپىرىپ تاستاپ، جەڭىلدەپ الىپ قۋىپ ەدىم. قۇيرىعىنان سوندا دا ىلدىرمەگەن سوڭ ءىش كويلەكتى دە تاستاپ قۋدىم. قارالا قانشىق اۋىلدى ايلانا قاشتى. ءبىر شاپالاق ۇرا الماعانىما ءتىپتى ىزالانىپ، سوڭىنان قالماي جۇرگەنىمدە جەڭگەم اتپەن قۋىپ جەتىپ دومالاپ ءتۇستى دە، قۇشاقتاي الدى.
- ەركەم-اۋ، مۇنىڭ نە؟ جىندانىپ قالعانىڭدى وسىنىڭنان دا تۇسىنبەيمىسىڭ، قاراشى ءوزىڭ، شولاق شتاننان باسقا، دەنەڭدى جاسىرار ەشتەڭەڭ قالماپتى، ۇيالمايمىسىڭ؟ -دەيدى. جالاڭاش دەنەمە قاراپ-قاراپ الىپ بەتىمدى باسقانىممەن، باسقا ۇياتتى جەرلەرىمدى جابا المايتىن بولعان سوڭ ەكپەتىمنەن ءتۇستىم. جىندى جەڭگەم ونان سايىن ۇيالتتى: مەنىڭ جالاڭاش دەنەمدى كورۋدەن ۇيالىپ، اۋىل ادامدارى تۇگەل ۇيلەرىنە كىرىپ العانىن ايتتى. ساۋساقتارىمنىڭ اراسىنان سىعالاپ قاراسام، راس ەكەن، اۋىلدا ادام قالماي جاسىرىنىپتى مەنەن. ۇياتسىز يتتەر عانا شۋ كوتەرىپ، شابەلەنىپ تۇر. سوندا دا الگى قارا ءجۇز قارالا قانشىق جوق!...
«ەركەم، باسىڭدى كوتەر، كيىمىڭ كەلدى، كيىپ الا عوي!» - دەدى جەڭگەم. ءىش كويلەگىمدى كيگىزدى. بەلدەمشەم مەن سىرت كويلەگىمدى ءوزىم كيدىم. ەتىگىمدى قوڭىلتاياق سۇعا سالدىم.
ياپىراي سول كۇنگى ۇيالعانىمدى سۇراما، تولەۋقان. ۇيگە جەر ۇستىمەن باردىم با، جەر استىمەن باردىم با، بىلمەيمىن. ەكپەتىمنەن جاتىپ الىپ شاقىردىم قاپاستى. «وسى اۋىلعا ەندى كورىنبەي كەتىپ قالايىق!» دەيمىن. اتىن اتاپ شاقىرا بەرىپپىن.
«شاقىرما، ول الدەقاشان مارقۇم بولىپتى!» دەدى ءۇي سىرتىنان بىرەۋ. جۇگىرىپ شىقتىم سىرتقا. اكەمنىڭ قاسىندا تۇرعان مولدا مەن باقسىعا كەزەك قاراپ ۇمتىلدىم.
«قانە، قاپاستى ءولدى دەگەنىڭ قايسىسىڭ؟!»
اكەم مەن شەشەم الدىمنان توسىپ قۇشاقتاپ الىپ جىبەرمەي قويدى.
«قاپاس اتتى وڭشى بۇزىقتىڭ ولگەنىنە ون جىلدان اسىپتى، بالام، قوي ەندى!»
«نە بولعان، قاپياش-اۋ، ساعان، اقىلىڭ بار ەدى عوي، ەسىڭدى جي!» - دەسەدى. ونان سوڭ نە ىستەگەنىمدى تاعى دا بىلمەي قالىپپىن.
قانشا ۋاقىت، ءتىپتى، قانشا جىل وتكەنىن دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر كۇز ماۋسىمىنىڭ ءبىر كەشى ەكەنىن كۇننىڭ سالقىندىعىنان سەزدىم. كوپ زاماننان بەرى ىستىق-سۋىقتى دا سەزگەنىم وسى سياقتى. توقىعان شي قورشاۋ ىشىندە ءبىر دىڭگەككە تىرجالاڭاش بايلانىپ تۇر ەكەنمىن. شي سىرتىنان سۋمەن ۇرىپ، ۇشىقتاپ تۇر ەكەن ءبىر-ەكەۋى. ءبىرى شەلەكپەن ىستىق سۋ، ءبىرى سۋىق سۋ ۇرىپ تۇرعانىن سەزدىم.
شي ىشىنە جەڭگەم كويلەگىمدى اكەلىپ كيگىزدى دە، قولتىعىمنان سۇيەمەلدەپ ءوز وتاۋىنا اپارىپ جاتقىزدى. قاتتى ۇيىقتاپپىن. ءۇي سىرتىندا بىرنەشە بالانىڭ شۋىلداپ ويناپ جۇرگەنىن ەستىپ ويانىپ، باسىمدى كوتەردىم. كۇن ءتۇس ۋاقىتى بولىپتى. قاراي بەردىم جان-جاعىما. اكە-شەشەم مەن ۇلكەن اعا تەلمىرە قارايدى ماعان. وزدەرى نەداۋىر قارتايىپ كەتىپتى. ءبىر كەزدەگى جاپ-جاس جەڭگەم دە الجا-الجا. اسىرەسە سول بەيشاراعا كوپ قاراپپىن.
«ەركەم، تانىدىڭ با مەنى؟» - دەگەنىندە باسىمدى يزەدىم. - «اناۋ اپاڭ!» - بۇل تانىستىرۋىنا دا باس يزەدىم دە ساقال-مۇرتى اپپاق بولىپ كەتكەن اكەمە ءوزىم قاراپ يزەكتەدىم. سولقىلداپ جىلاپ جىبەردىم يزەكتەپ الىپ. ولار تۇگەل تۇقىرىپ، تومەن قارادى. ءۇن جوق. جاسىرىپ جىلاسىپ وتىر ما، مىرسىلداپ كۇلىسىپ وتىر ما، ايىرا الماي، تەسىرەيە قارادىم ارقايسىسىنا. ايتەۋىر ءبارىنىڭ دە ەزۋلەرى دۇرىس ەمەس، قيسايىپ قالعان ءتارىزدى. كوزىمنىڭ تاعى دا بۇزىلىپ بارا جاتقانىن بايقادى ما ەكەن، ءبىر-بىرىنە ىم قاعىسىپ، جەڭگەمنەن باسقاسى سىرتقا شىعىپ كەتتى. «ەس جيىپ قالدى، جازىلادى، جازىلادى» دەسىپ، ءبىر-بىرىنە مەدەۋ ايتىپ بارا جاتقانىن ەستىپ، اڭىرىپ وتىرىپ قالىپپىن.
- ەركەم، اناۋ ءبىر جىلى قارالا قانشىقتى جالاڭاشتانىپ الىپ قۋالاعانىڭ ەسىڭدە بار ما؟ - دەپ سۇرادى جەڭگەم. ەسىمە تۇسىرە الماي، باس شايقاي سالسام دا سول قانشىق كۇشىك كەزىنەن ەسىمدە قالعان ەكەن.
- ايتپاقتايىن، سول قارالا، جاقسى يت بولعان سياقتى ەدى عوي، ول قايدا؟
- ول قارتايىپ الجىپ ولگەن. قازىر ونىڭ ەڭ كەنجە كۇشىكتەرى دە قارتايىپ كەتتى. سول قارالا قانشىقتى تىرجالاڭاش قۋىپ جۇرگەنىڭدە مەن سەنى اتپەن قۋىپ جەتىپ، ۇيگە اكەلىپ ەدىم عوي. سوندا ۇزىن قۇلاق بىرەۋدىڭ قاپاستى ءولىپتى دەگەنى بويىنشا ەندى ودان كۇدەرىن ءۇزسىن دەگەن ويمەن ساعان ەستىرتىپ قويعانبىز. سودان باستاپ ءتىپتى قاتتى قۇتىردىڭ. ۇدايى سەگىز جىل بويىنا ەسىڭدى ءبىر جيا الماپ ەدىڭ. بۇگىن، مىنە، قۇدايعا شۇكىر، بەتىڭ بەرى قارادى. ەندى اشۋلانبا. باسقا ەشتەڭەنى ويلاما! ءبارى دە تاعدىردىڭ ءىسى عوي. ساۋىقساڭ، ءالى دە ەشكىمنەن كەم بولمايسىڭ، ساعان ءبارى دە تابىلادى!
- قاپاستىڭ ولگەنى راس پا ەكەن؟ - دەپ ءسوزىن ءبولىپ سۇراي قالىپ ەدىم. جەڭگەم ءبىراز ويلانىپ الىپ جاۋاپ قاتتى.
- سونداعى ساعان ۇلكەندەردىڭ ايتقانى وتىرىك بولاتىن. ايتتىم عوي، كۇدەر ءۇزسىن دەگەنبىز. ءولدى دەگەن ەشقانداي جامان حابار ءالى دە جوق. سوندا دا بىلاي ويلاۋىڭ كەرەك، ەركەم، ولگەن ادامنىڭ سوڭىنان ءولۋدىڭ ءجونى جوق. ۇيلەنبەي-نەكەلەنبەي ايىرىلعان ءبىر جىگىت ءۇشىن جىندانۋ دەگەن سەندەي ۇلكەن وقىعان سۇلۋ قىز ءۇشىن ءتىپتى ۇيات. ءزاۋلى عالام سول، العاش سۇيگەن جىگىتىڭ ولگەن بولسا دا... ول قانداي قاستىقتان ءولدى، سونىڭ كەگى ءۇشىن جاساۋىڭ كەرەك قوي!»
- جوق-جوق، ءولدى دەمەشى، ولمەيدى ول! ماعان ايتقان، مەن دە ايتقانمىن، ولمەيمىز، باسقا ەشكىمدى المايمىز دەپ!
- بىراق، ەركەم-اۋ،ءوزىڭ ويلاشى، مىناداي ۇزاق جىندانعانىڭ ولگەننەن دە قيىن عوي، سونداعى ايتىسقان ۋادەڭدە تۇرعانىڭ وسى ما!
- سولاي بولدىم با؟... راس جىنداندىم با مەن؟!
- بالە، ۇرىمجىدەن قايتىپ كەلگەنىڭنەن بەرى نە ىستەمەدىڭ، قانشالىق قينالدىڭ! بىراق، ونىڭدى ابدەن ساۋىققانىڭدا ايتايىن. مۇنان سوڭ ءوزىڭدى-ءوزىڭ مىقتاپ ۇستاساڭ تەز جازىلاسىڭ!
- ماقۇل، ماقۇل!... وعان ايتقان ۋادەمدى بۇزعانىم جوق، بۇزبايمىن دا! بىراق مۇنان سوڭ ماعان باسقا كۇيەۋ دەگەندى ايتپاڭدارشى!... راس جىنداندىم با، ەندى جىندانبايمىن دا!
- ەركەم، ماقۇل، وسى ايتقانىڭ ۋادە بولسىن! بىراق، قىرىق جاسقا كەلىپ قالعانىڭدى دا ۇمىتپاي، كيىمىڭدى ءتۇزۋ كيىنىپ، جاقسى ءجۇر! ەندى جەلىگىپ-جىندانىپ بارا جاتقانىڭدى سەزسەم، بەتىڭە تۇكىرەيىن. سودان ءتۇسىنىپ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ بەكىتە قوي! سويتەيىك پە؟
- تۇكىر، تۇكىر! ءتۇففا-ءتۇففا، تۋف-تۋف...
ءسويتىپ، جەڭگەمنىڭ بەتىنە ءوزىم تۇكىرىپ-تۇكىرىپ جىبەرىپ ەدىم، قارقىلداپ كۇلدى:
- ءۇيباي-اۋ، ەركەم-اۋ،مۇنىڭ نە، مەن جىندانعان جوق ەدىم عوي؟
- مەنى جىندى دەگەننىڭ ءوزى جىندى!
سودان باستاپ ەكپەتىمنەن جاتىپ اپ، جەرگە تۇكىرە بەرەتىن بولدىم، تولەۋقان، بۇل قىلىعىم ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى. «مەن جىندى ەمەسپىن، وزدەرىڭ جىندى بولىڭدار!» دەگەنىم ەكەنىن ەسىمە وسىلاي ساقتايتىن بولعانمىن. سودان بەرى جەلىگۋدى قويعان سياقتىمىن. جالعىز-اق، كەي ۋاقىتتا «قاپاس، قاپاس!» دەپ ايقايلاپ جىبەرەتىنىم بار. وندايدا جەڭگەم سيىر ساۋىپ جاتسا دا جۇگىرىپ كەلىپ، جەرگە تۇكىرىپ-تۇكىرىپ جىبەرەدى. جىم بولا قالامىن.
ول، جىندىلىعىمدى بەتىمە سولاي باسا بەرگەن سوڭ اۋىلدان الىستاپ شىعىپ الىپ ايقايلايتىن بولدىم. سوندا دا كەيدە قاپاستىڭ سونشالىق جوعالۋى ىشىمە سيماي كەتەدى دە،ءتۇن بولسا دا ايقايلاپ-ايقايلاپ جىبەرەمىن. ەڭ جاقسىسى، ۇيدەگىلەر باقسى مەن مولدا شاقىرماي، ۇلكەن وتاۋداعى جەڭگەمدى شاقىرادى. قويا قويامىن دا وزىنە قارسى تۇكىرەمىن، كۇلىپ جىبەرەدى...
تولەۋقان، سەن ماعان حات جازىپ، اماندىعىمدى سۇراپسىڭ، راحمەت! بىراق... بىراق، قاپاستىڭ حابارىن سەنىڭ دە بىلمەيتىنىڭ... ماعان ءتىپتى قيىن تيەتىن سياقتى. قالاي دا شىداۋعا تىرىسامىن. جەڭگەمە تۇكىرتە بەرمەي ولسەم ەكەن! قاپاستى سەن، حاتىڭ جەتەتىن جەردىڭ بارىنەن سۇراپ، ىزدەستىرسەڭشى، تۋىسىڭ عوي! ەگەر ءبىر جەردەن تىرىلىك دەرەگىن تاپساڭ، ماعان دەرەۋ حابارلارسىڭ دەپ قاتتى وتىنەمىن!... مەنىڭ قىستا تۇراتىن قۇمىمدى سەن دە قىستايدى ەكەنسىڭ. وسى قۇمنىڭ قوبىق جاق شەتىندەمىن... ساعان وسى حاتىمدى اڭشىلاردان جىبەرەمىن. سەن دە سوندايلاردى تاۋىپ، مەنشە جالىنىپ وتىنسەڭ، حاتىڭدى جەتكىزىپ بەرەدى...»
قاپيا وسى حاتىنىڭ سوڭىنا جازعىتۇرىم، جازدا، كۇزدە قونىستايتىن جەرلەرىن دە تۇگەل تاپتىشتەپ، قايتالاپ-قايتالاپ جازا بەرىپتى. ءادىرىسىن، ءتىپتى توتە اپاراتىن جولدارىنا دەيىن ءتۇسىندىرىپ جازىپتى. تەگى، بىرنەشە اڭشىدان سۇراپ، ارقايسىسىنىڭ ايتقان جولىن قالدىرماي جازا بەرگەن كورىنەدى.
«ەگەر وسى جولداردىڭ بىرىمەن قاپاسىم جۇرە قالسا، ساق بولسىن! جولاۋشى جالعىز بولسا دا الدىرمايدى دەيدى» دەگەن ساقتاندىرۋ سوزدەرىن ءتىپتى ادەمىلەپ-ايقىنداپ، بار زەيىنىمەن جازىپتى.
مەن حاتتى وقىپ بولىپ ويلانىپ قالدىم. قاپيا ءالى جازىلا قويماعان، قالىپتاسىپ قالعان جۇيكە اۋرۋى. اشۋى كەلە قالعاندا قۇتىرا بەرەدى. ال، بىراق، مۇنىڭ ەكىنشى جاعىندا ولە-قۇشا سۇيەتىن اسا جوعارى ماحابباتى بار. قاپاس بارا قالعاندا، بۇل ەم قونىپ، ادا-كۇدە جازىلىپ كەتەتىندىگىنىڭ كەپىلى، شيپالى قاسيەتى. قاپاستى سىناپ كورۋ ءۇشىن مەن الگى جامان جاعدايىن ءسال اسىرەلەي سويلەپ بەرىپ، سۇراۋ قويدىم:
- قاپاس، سەن وسى حاتتى الدەنەشە رەت وقىدىڭ عوي. قازىر قاپيا، ءبىر جاعىنان ماڭگۇرت-ەسالاڭ جارىمەس. ءتىپتى قالىپتاسىپ قالعان «مونتانى جىندى» دەۋگە دە بولادى. ەكىنشى جاعىنان، مىنەزىنە ءسال قايشى كەلە قالساڭ قۇتىرادى. ءبىر قۇتىرسا، ۇزاق قۇتىرىپ، كوشەگە جالاڭاش شىعىپ كەتۋى دە، الگى ءوزىڭ وقىعان مولداسىنا ىستەگەنىن ىستەپ... اۋزىڭا ءسيىپ كەتۋى دە، الگى وزىمەن ۇيلەنگىسى كەلگەن جىگىتكە ىستەگەنىن ىستەپ، قولىنا نە تۇسسە سونىمەن پەرىپ قالىپ، ءوزىڭدى وقىس قىپ كەتۋى دە كادىك. ۇشىنشىدەن، جاس شاماسى قىرىققا كەلدى. بالالى بولۋلارىڭ ەكىتالاي. وسى جايتتەرىن ويلاندىڭ با؟... وسىعان ەندى قايتىپ كورىنبەي-اق قويساڭ قالاي؟
- وسىنى ايتىپ وتىرعان وزىڭىزگە بىردەڭەنىڭ شالىعى تيگەننەن ساۋ ما؟ - دەپ ىزالانا جىميدى قاپاس. - ءسىز، ماعان عانا ەمەس، قازىر بۇكىل ماحاببات اتاۋلىمەن جاۋلاسىپ وتىرعانىڭىزدى تۇسىنەمىسىز؟ - بىربەتكەي وسكەن كەكسە بويداقتىڭ بۇل سۇراۋى مەن سوگىسىنە كۇلمەي، زورلانىپ تومسارا ءتۇستىم. -وسى جىندىنىڭ جۇرەگىندە كوپ ادامعا بىتپەيتىن، اسا زور ماحاببات جاتقانىن ءبىلدىڭىز بە، ءولىمدى جەڭىپ جاتقان سول ماحاببات، مەنى كورگەندە سول جىندارىن ادا-كۇدە جەڭە المايدى دەپ ويلايسىز با؟
- قۇشتارلىق قىزۋى باسىلعانشا جىندارىن جەڭەر-اق، قوسىلىسقان سوڭ-باسىلىسقاننان سوڭ، ونداي ادامنىڭ بۇرىن قالىپتاسقان مىنەزىنە قايتا ورالاتىندىعىن ەسكەرۋ ءجون شىعار؟
- بيعا، ماعان اقىل قوسپاق بولعانىڭىزعا راحمەت، ەندى وسى ءسوزدى قويالىق! قىسقاسىن ايتقاندا وسى جىندى مەن جەتكەنشە امان تۇرسا، ءومىر بويى وزىمەن بىرگە جىندانىپ، ونىمەن بىرگە جالاڭاشتانىپ كوشەگە شىعىپ كەتسەم دە قول ۇستاسىپ وتسەم، ارمانىم جوق. ءيا ونى قۇتقارامىن، ءيا، بىرگە قۇريمىن!
- جارايسىڭ، قابىكەن! - دەپ ارقاسىنان قاعا كۇلدىم، اڭىرا قارادى ماعان. - «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەپ، ادەيى سىناۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعانىم عوي. ازامات،مىنە،ءدال وسىلاي باسپايلاۋعا ءتيىستى! ول سەن ءۇشىن عانا جىندانعان. تاعى دا سەن ءۇشىن ادا-كۇدە جازىلادى. سەنىڭ زارىڭ سۇيەگىنە ءسىڭىپ، تەرەڭدەي ءوتىپتى. سەن ءۇشىن ارقانداي كەمىستىكتەن دە ارىلادى. بۇل سوزىمدە ەشتەڭەنىڭ «شالىعى» جوق شىعار؟ - ەكەۋمىز قاتار قارقىلداسا كۇلدىك. - امان جەتسەڭ، بۇرىنعى قاپيا سياقتى ەمەس، جالبا-جۇلبا جىندى قاتىن سياقتى كورىنىپ، كوڭىلسىزدەنىپ قالار ما ەكەن دەگەن كۇدىكتەن ەندى ارىلدىم باۋىرىم!
- ات دايىن بولدى! - دەدى قاپاس. - تولەۋقان ءوز ۇيىنە جىبەرمەك بولعان ءبىر جاقسى اتىن مەنىڭ مىنە كەتۋىمدى بۇرىن ايتىپ جۇرگەن. - جىلقىدان اكەلىپ، جەم ءىلىپ قويدىق. تاۋەكەل ايتىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە ءجۇرىپ كەتەلىك!
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، وزدەرىڭىز اشقان جوعارى مەكتەپتى جوعارى دارەجەمەن بىتىرگەن، اقىلى تولىق، وسى دارىندى قىزدى جىنداندىرعان، ءوزىڭىزدىڭ قۇتىرىق ۇكىمەتىڭىز بولعاندىعىنا تالاس جوق شىعار. سوندىقتان، تىرجالاڭاش قۇتىرىپ ءجۇرىپ، «مەن جىندى ەمەس، وزدەرىڭ جىندى» دەيتىن وسى قۇتىرعان قىزشا ساندىراقتاماي عانا ءوز بويىڭىزعا ءبىر ۇڭىلسەڭىز دەيمىن! مۇنداي اۋرۋدىڭ ەمدەلىپ جازىلۋى ءۇشىن ءبىر عانا شارت بار ەكەندىگىن وسى تاراۋدان بايقادىڭىز. ول شارت، ءوزىڭىزدىڭ نە بوپ كەتكەندىگىڭىزدى ايقىنداپ تانۋ عانا ەكەن عوي. قۇداي شيپا بەرسىن، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز قۇتىرعالى قاشان! كەۋدەڭىزدى بۇرىننان كەرنەپ جۇرگەن ءبىر جەلىك بارى بەلگىلى بولسا دا شاراپاتتى كوممۋنيزم جەلىگى شىعار دەپ حالىق جاعى كەشىرە بەرىپتى. قىپ-قىزىل جالاڭاش، شاتىڭىزدى كەرىپ سالىپ، «سارا جول مىنە، ال كىرىڭدەر!» دەپ ايقاي سالعانىڭىزدان-اق قۇتىرعاندىعىڭىز بايقالعان. سول جىنىڭىزدىڭ تۇرتكىسىمەن كوزىڭىزگە «قارالا قانشىق» قاپتاپ كورىنىپ، باجىلداي بەردىڭىز. شاپالاعىڭىزدىڭ قاتتىلىعىنان ءوزىڭىزدى راس قۇداي بولعان ەكەنمىن دەپ تانىپ، ونان سايىن قۇتىردىڭىز. «قۇداي» شاپالاعى پەندەسىنە جەڭىل تيە مە. «قارالا قانشىق» بولىپ كورىنبەگەن نادان بەيۋازداردىڭ وزىنەن دە نەشە ميلليون ادام قىرىلدى. قانشاسى شوشىنىپ جىنداندى. قانشاسى سىزدەن بەزىنىپ قاشىپ جوعالدى. قاشا الماعانى سىرت قاراپ قالشىلداپ وتىر. نانباساڭىز، ساناق مەكەمەلەرىنەن ءتىزىمىن جيىپ الىپ كورىڭىزشى، قۇداي شيپا بەرسىن، سالعان شىعىنىڭىزعا سان جەتپەيدى! جىنىڭىزدىڭ قۇدىرەتتىلىگىنەن ول تىزىمدەرگە دە قاراي الماساڭىز، قۇمداعى جەل قوپارعان قۋ تومارداي جالعىز توتيعان ءوز مۇردەڭىزگە قاراڭىزشى!...
ءسىزدىڭ جىنىڭىز، الدەقانداي ءبىر جىندىدان قورىققاندىقتان قونعان جىن ەمەس، ميللياردتى قورقىتىپ قوقيلانۋدان قونعان، قۇتىرعان قاسقىرداي ەسىرىك قوماعاي جىن. ولاي بولماساڭىز قاپاستار سىزدەن قۇتىلۋ ءۇشىن جىندى قاپياعا تىعىلۋعا سونشالىق اسىعار ما! بۇل ايتقان اقيقاتىما قاراپ، مەنى قىلمىسقا تاعى دا تاڭا كورمەڭىز، احۋالىڭىزدى وزىڭىزگە ايقىن تانىتۋ ءۇشىن - ساۋاپ ءۇشىن «بەتىڭىزگە تۇكىرە» ايتىپ وتىرمىن. سىزگە قۇداي شيپا بەرسىن، ادىلەتتىم! تۋفيت! تۋفيت!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] رەۆيزور - ۇكىمەتتىڭ تەكسەرىپ-جازالاۋعا شىعارعان قۇقىقتى تەكسەرۋشىسى. گوگولدىڭ «رەۆيزور» اتتى كومەدياسىنداعى وتىرىك رەۆيزور، شەت ايماقتىڭ ءبىر اكىمىن قورقىتىپ، قىزىن يەلەنەدى.
[2] حۇيزۋ - دۇنگەن.
[3] ءزاۋپان (حانزۋشا) - كوتەرىلىس. (ناق ماعىناسى - ىزدەپ بارىپ سوققى بەرۋ).
[4] بەڭتۋان (قىتايشا) - جاساق پولكى. (ەگىنشىلىك مىندەتىندەگى زاپاس اسكەر)
