الەمدى سانى مەن ەكونوميكاسى ارقىلى قورقىتىپ وتىرعان دەرجاۆا قىتاي كومپارتياسىنىڭ باسشىسى الماستى. ەندى نە وزگەرىس بولاتىنى قىتايلاردىڭ ءوزىن دە وزگەلەردى دە بەي-جاي قالتىرماسى انىق. بۇل تۋرالى بريتاندىق Guardian («گارديان»), Mailonline, اقش-تىڭ Shanghaiist پورتالدارى وسى قىتاي ساياساتىن كەڭىنەن تالقىلاي باستادى. ءتىپتى Guardian پورتالى قىتاي ساياسي جاقتان وزگەرىسسىز، رەفورماسىز قالاتىنى تۋرالى ساراپتامالاردى جاريالادى. ال بىزدە وسى ساۋالعا بايلانىستى ءوز جورامالىمىزدى جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

قىتايلىقتار قىتاي كومپارتياسىنىڭ 18-كەزەكتى قۇرىلتايىنان نە كۇتتى؟

بىرىنشىدەن، ەكونوميكالىق رەفورما كۇتتى. سەبەبى:

الەمدى سانى مەن ەكونوميكاسى ارقىلى قورقىتىپ وتىرعان دەرجاۆا قىتاي كومپارتياسىنىڭ باسشىسى الماستى. ەندى نە وزگەرىس بولاتىنى قىتايلاردىڭ ءوزىن دە وزگەلەردى دە بەي-جاي قالتىرماسى انىق. بۇل تۋرالى بريتاندىق Guardian («گارديان»), Mailonline, اقش-تىڭ Shanghaiist پورتالدارى وسى قىتاي ساياساتىن كەڭىنەن تالقىلاي باستادى. ءتىپتى Guardian پورتالى قىتاي ساياسي جاقتان وزگەرىسسىز، رەفورماسىز قالاتىنى تۋرالى ساراپتامالاردى جاريالادى. ال بىزدە وسى ساۋالعا بايلانىستى ءوز جورامالىمىزدى جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

قىتايلىقتار قىتاي كومپارتياسىنىڭ 18-كەزەكتى قۇرىلتايىنان نە كۇتتى؟

بىرىنشىدەن، ەكونوميكالىق رەفورما كۇتتى. سەبەبى:

1. سوڭعى جىلدارى بەلەڭ العان زات باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى قىتاي قوعامىندا ۇرەي تۋدىردى، سەبەبى حالىقتىڭ باسىم بولىگىن ۇستايتىن  تۇتىنۋ ورەسى ءبىرشاما تومەن جانە ورتا جىك وكىلدەرى ءۇشىن ەكونوميكانىڭ شايقالۋى كۇتپەگەن جاعداي. بىردەن الەمدەگى 2 ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا كوتەرىلگەن قىتيدىڭ توساتتان السىرەۋى قىتايلاردىڭ سەنىمىنە داق ءتۇسىردى. رۋحتارىن تومەندەتىپ جىبەردى. مىنە، وسى سەبەپتى ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان شىركتەسۋىنەن كورىپ وتىر. وڭتۇستىك ايماقتارداعى مىڭداعان زاۆودتاردىڭ جابىلۋى، ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى ساتىعا قۇيعان قارجىسىن جەكەلەگەن كومپانيالار يەلەنىپ، جىلجىمايتىن مۇلىك سالاسىن نەگىز ەتكەن  از ساندى ادامداردىڭ تەز بايىپ شىعا كەلۋى، ۇيلەسىمدى بازار ورتاسىن جاراتا الماۋى، جارنا بازارىنىڭ تۇراقسىزدىعى، قۇندى زاتتار بازارىنداعى الاياقتىق سياقتى جايتتار حالىقتىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ جىبەردى. حالىق جاپپاي قارجىلارىن بانكتەرگە اۋدارىپ، قارجى اينالىمىن مۇزداتا باستادى.

2. الەۋمەتتىك سالا كۇردەلەسەدى. سەبەبى،  جان سانىنىڭ قارتايۋعا بەت الۋى زەينەتاقى جۇيەسىن دە وزگەرتۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. 10-15 جىلدان كەيىن بولاتىن الەۋمەتتىك جاعدايعا قازىردەن باستاپ دايىندالماسا، ۇكىمەتكە اۋىرتپالىق ارتا تۇسەدى.

3. شەتەل ينۆەستورلەرى قىتايدى ۇلكەن زاۆود نەمەسە زاۆود سالاتىن ايماق رەتىندە قارادى. وسىلايشا ەڭبەككۇشى ارزان، ونىمدىلىگى جوعارى، مەملەكەتتىڭ جەڭىلدەتىلگەن قارجىسى مەن ساياساتىن پايدالانعان شەتەل ينۆەستورلەر مەملەكەتتى دە حالىقتى دا قانادى. سونىمەن، نەگىزى اقشا شەتەلگە اققان ەكونوميكالىق جۇيە قالىپتاسا باستادى. جوعارى تەحنيكالى زاۆودتارعا ميللياردتاپ قارجى سالعاننان گورى، ارزان ەڭبەككۇشتى نەگىز ەتكەن تومەن تەحنيكالى زاۆودتار جۇيەسى الدا قۇلايدى دەگەن ءسوز. سەبەبى، قارتايا باستاعان قىتايلار  زەينەتكە شىققاندا جاستاردىڭ قارا جۇمىستارعا بارا قويۋى ەكىتالاي. ال ەكونوميكالىق كريزيستىڭ داۋىلى سوعىپ تۇرعان باتىس بيزنەسمەندەرى ازىرشە جوعارى تەحنيكالى سالاعا اۋىسۋعا اسىعار ەمەس. قىتايعا باسەكەلەس بولىپ وتىرعان «شىعىستىڭ 4 ايداھارى» اتاپ ايتقاندا، جاپون، كورەيا، تايۆان،  سينگاپۋر  قاتارلى ەلدەرگە ەندى  مالايزيا،تايلاند، فيليپپين، يندونەزيالار قوسىلىپ وتىر.

4. قىتاي بايلارى مەن شەنەۋنىكتەرى شەتەلگە كەتۋدى مۇرات تۇتادى. مىنە، بۇل قىتاي اقشاسىنىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى. شەتەل اسقان ميللياردتاعان اقشانىڭ  كەسىرىنەن قۇنسىزدانۋعا ۇشىراعان قىتاي يۋانىن تۇراقتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قىتايلار  قۇنسىزدانعان اقشانىڭ ورنىن وزدەرى تولىقتاپ وتىر.  ال وعان اقش دوللارىنىڭ قىسىمىمىن قوسىڭىز.

5. قىتاي ەندى ءوندىرۋشى ەلدەن تۇتىنۋشى ەلگە اينالۋى مۇمكىن. ەسىن جيا باستاعان كورشىلەرى مەن باتىس ەلدەرى، شىعىس وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى  قىتاي بازارىنا باعىتتاپ ەكونوميكالىق جۇيە جاساۋدا. اسىرەسە روسسيا مەن قازاقستان بۇل جونىنەن الدا كەلەدى.

ەكىنشىدەن، ساياسي رەفورمالار كۇتۋدە. سەبەبى:

1. جەمقورلىق.  قىتايلار ساناسى اۋىسا باستاعان ۇلتقا اينالدى. قىتايلار ءۇشىن ەڭ كەرەكتى نارسە بايلىق. بايۋ كەرەك. مىنە، وسىلايشا اقشا قۇمارلار مەن بيلىك قۇمارلار ساحناعا شىقتى. ءتىپتى ورتالىق اپپارتتى دا شارپىپ وتىر، وكىنىشتىسى وسى سۇمدىقتى كورە تۇرا قىتاي ۇكىمەتى اشىق كۇرەسكە بارا الماۋدا. ءتىپتى 7-ءنشى تامىزداعى ءۇرىمجى ۋاقيعاسىنىڭ تۋىلۋىنا سەبەپ بولعان ۋاڭ لىچۋان مىرزانى جازالاۋدىڭ ورنىنا لاۋازىمىن ءوسىرىپ الىپ كەتكەنى بەلگىلى.  ال جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدە اتى شىققان بو شيلاي (ورىسشا: بو سيلاي) جولداستى ايەلىنىڭ «ادام ولىمىنە قاتىسى بار» ەكەندىگى ءۇشىن جۇمىستان الاستاتتى.  ۋەن جياباۋ (ورىسشا: ۆەن جياباو) اۋلەتىنىڭ 2,7 ميلليارد بايلىعىن تەكسەرمەدى. مىنە، بۇل حالىقتىڭ ۇكىمەتكە بولعان سەنىمىن ازايتىپ جىبەردى.

2. ساياسي باقتالاستىق.

3. بۇل -  قىتاي باسشىلىعىنىڭ قازىرگى اۋىرۋى.  جياڭ زىمين جولداستان كەيىنگى حۋ جينتاو (ورىسشا: حۋ تسزينتاو) باسشىلىققا كەلگەندە  كوماندالىق جۇيە قالىپتاسا باستادى.  قىتايدا سوڭعى جىلدارى مافيالىق بيلىكتىڭ قاتتى دامىعانىن ەسكەرسەك، بۇل اۋىرۋ بيلىكتىدە اينالىپ وتپەگەنىن اڭعارۋعا بولادى.

4. رۋحاني سالاداعى كەرى شەگىنۋشىلىك.

بۇل نان مەن جاتىن ورىندى شەشۋدى ماقسات ەتكەن ەلدەر ءۇشىن وتە قيىن جاعداي. ودان شىعۋ ءۇشىن دە مەملەكەت پەن قوعام بولىپ كۇرەسەتىن ورتا جاراتۋ كەرەك. ءدىن مەن دىلدەن الىستاعان حالىقتى قايتا ورالتۋ وڭاي بولا قويماس. ال قىتاي بۇل سالادا ەشقانداي جۇيەلى جۇمىس جاسامايدى.

5. زور قىتايشىلدىق پەن قىتايلاندىرۋ ساياساتى.

بۇل تەك سانى از ۇلتتاردى عانا ەمەس، سول ايماقتاردا تۇرىپ جاتقان جەرگىلىكتى قىتايلاردىڭ دا نارازىلىعىن تۋدىرۋدا. سوڭعى جىلدارى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى وكرۋگىنە قونىستاندىرىلعان قىتايلار سانى بەيرەسمي مالىمەتتەردە 30 ميلليوننان اسىپ كەتكەن. سول ءۇشىن ءتىپتى باركول، التاي، ىلە ايماقتارىندا جەرگىلىكتى قىتايلار مەن ىشكى جاقتان كەلگەن قىتايلار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك تۋىلىپ، ءتىپتى قارسىلىق ەرەۋىلدەرى دە وتكىزىلگەن.  ىشكى مۇڭعۇليا اۆتونوميالى وكرۋگىندە 30%  عانا تازا مۇڭعۇلدار قالعان، قالعاندارى اسسيميلاتسياعا ۇشىراپ قىتايلانىپ كەتكەن. ال سول سۇمدىقتى باسقا ۇلتتىق ايماقتارعا جۇرگىزۋدە.

سونىمەن حالىقتىڭ ءۇمىتى اقتالا ما؟

قىتاي كەز-كەلگەن جاعدايدا جاسىرىن جۇمىس جاساۋعا ادەتتەنگەن.  ۇندەمەي ءجۇرىپ ۇيدەي پالەنى شىعاراتىن قىتاي مەنتاليتەتى قىتاي بيلىگىنەدە دارىعان. قىتايدا ەكونوميكالىق جاقتان رەفورمالار بولادى، بىراق ساياسي سالدا ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى.  سەبەبى ەكونوميكالىق قۋاتتى ساقتاپ قالۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ال ساياسي جۇيە جونىنەن العاندا ءوزارا ىمىرالاسقان توپ ۇزاق ۋاقىتقا كەتكەلى تۇر. ءتىپتى ەندى بيلىكتىڭ جوعارعى سالاسىنا كىرۋ ءۇشىن دە سول توپتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ كەرەك بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.  سونىمەن، ءوزارا سەنىمدى ادامدار توبىن ورىن الماستىراتىن «ورىن الماستىرعانمەن قوسىلعىشتىڭ ءمانى وزگەرمەيتىن» قازاقستاندىق جۇيە ەندى قىتايعا دا ەندى.  ءبىز بۇل جۇيەدەن شىعىپ كەتە الامىز، ال قىتايلار وسى جۇيەدە ءبىر ازعا دەيىن مالتايتىن بولار.

ساياساتتى باقتالاستىقتىڭ قۇرالى ەتۋ  جاعدايى  رەتىندە بو شيلاي ماسەلەسىن ايتۋعا بولاتىن سىياقتى. سەبەبى،  شي جينپيڭ مىرزانىڭ باسەكەلەسى رەتىندە كورىنگەن، بو شيلاي سىندى ناعىز ىسكەر كوممۋنيستىڭ  قىتاي بيلىگىنە كەلۋىنەن قورىققان باتىس ماسوندارىنىڭ تاپقان ايلاسى بولۋىدا مۇمكىن. دەگەنمەن شىندىقتى الدا كورەمىز.

قىتاي ەكونوميكالىق رەفورمالاردى باستادى.  ەڭ الدىمەن كەدەن وداعىمەن ساۋدا سالاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن 10 ميلليارد اقش دوللارى قارجى كومەك بەرەتىنىن دە جاريالادى. كەدەن وداعى قىتايدىڭ  ەڭ ۇلكەن ەنەرگيا كوزى بولماق.  ال افريكا مەن امەريكا قۇرىلىعىن ەكونوميكالىق جاقتان جاۋلاۋ پروتسەسى ونان ارمەن جالعاسادى دەگەن ءسوز.

تاعى ءبىر ايتارلىق ماسەلە، از ساندى ۇلتتار مەن قىتايلار اراسىنداعى  كوپتەن بەرى تۇرىپ كەلە جاتقان  جەرگىلىكتى سانالاتىن قىتايلار مەن كوشىپ كەلىپ جاتقان قىتايلار اراسىندا الاۋىزدىق ۇلعايۋى مۇمكىن.  سەبەبى، حۋ جينتاو (ورىسشا: حۋ تسزينتاو) جولداستىڭ ىقپالىنان شي جينپيڭ (ورىسشا: سي تسزينپين) مىرزانىڭ ونشالىق شىعا قويماسى انىق.

نەدە بولسا، الدا كورە جاتارمىز.  قازاقتا «قايدا بارساڭ قازاننىڭ قۇلاعى تورتەۋ» دەگەن ماقال بار. ول راس. بىراق قازاننىڭ ءبىر قۇلاعى سىنىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي. ەندەشە ءبارى دە مۇمكىن.

«Abai.kz»