قازاقستاندا كىم كىمنىڭ سويىلىن سوعادى دەگەن سۇراق بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار. بۇل اسىرەسە جەكەلەگەن دەپۋتاتتار مەن اقپارات قۇرالدارىنا قاتىستى كوپ ايتىلىپ كەلگەن. الدەقانداي ءبىر كلاندىق توپتاردىڭ قولشوقپارى بولىپ كەتكەندەردىڭ اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلىپ قوياتىن كەيدە. سونىڭ اراسىندا تاعى بىرقاتار باسىلىمداردى ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى سويلەمەيدى، سىرت ەلدەردىڭ ءسوزىن سويلەيدى دەپ كۇستانالايتىنىمىز دا راس. بىراق سونىڭ ءبارى ەموتسيامەن ايتىلا سالعان كوپ ءسوزدىڭ ءبىرى سياقتى كورىنەتىن ەدى. كەزەكتى رەت «قازاقستاننىڭ مۇددەسىنە قارسى جۇمىس ىستەيتىندەر بار» دەگەن اڭگىمە شىققاندا، كادىمگىدەي ويلانىپ قالدىق.
تاقىرىپ جانكۇيەرلەرىن پىكىرتالاسقا شاقىرعان سەبەبىمىز سول ەدى.  ساياساتتانۋشى مۇحيت اسانباي بىردەن:
- قازاقستاننىڭ مۇددەسىنە قارسى شىعاتىن جۋرناليستەر دە، ساراپشىسىماقتار دا جەتەدى، - دەپ سالدى. - ءتىپتى كوپ-كورىم اتى بار اكادەميالىق ۇيىمدار دا، پرەزيدەنتتىڭ اتىن جامىلىپ جۇرگەن ينستيتۋتتار دا بار. ال ول جەردە جۇمىس ىستەيتىن ادامدار كىلەڭ رەسەيشىل، سەبەبى، باسشىلىعى رەسەيشىل.
-    نيەتى، پيعىلى سوندايلاردى اتاپ بەرە الاسىز با؟
-    قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى بار، بولات سۇلتانوۆ باسقاراتىن. بارىپ تۇرعان رەسەيشىل. جىلىنا 100 كونفەرەنتسيا جاساسا، سونىڭ 90-ى رەسەيگە قاتىستى.
-    مىسالى...

قازاقستاندا كىم كىمنىڭ سويىلىن سوعادى دەگەن سۇراق بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار. بۇل اسىرەسە جەكەلەگەن دەپۋتاتتار مەن اقپارات قۇرالدارىنا قاتىستى كوپ ايتىلىپ كەلگەن. الدەقانداي ءبىر كلاندىق توپتاردىڭ قولشوقپارى بولىپ كەتكەندەردىڭ اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلىپ قوياتىن كەيدە. سونىڭ اراسىندا تاعى بىرقاتار باسىلىمداردى ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى سويلەمەيدى، سىرت ەلدەردىڭ ءسوزىن سويلەيدى دەپ كۇستانالايتىنىمىز دا راس. بىراق سونىڭ ءبارى ەموتسيامەن ايتىلا سالعان كوپ ءسوزدىڭ ءبىرى سياقتى كورىنەتىن ەدى. كەزەكتى رەت «قازاقستاننىڭ مۇددەسىنە قارسى جۇمىس ىستەيتىندەر بار» دەگەن اڭگىمە شىققاندا، كادىمگىدەي ويلانىپ قالدىق.
تاقىرىپ جانكۇيەرلەرىن پىكىرتالاسقا شاقىرعان سەبەبىمىز سول ەدى.  ساياساتتانۋشى مۇحيت اسانباي بىردەن:
- قازاقستاننىڭ مۇددەسىنە قارسى شىعاتىن جۋرناليستەر دە، ساراپشىسىماقتار دا جەتەدى، - دەپ سالدى. - ءتىپتى كوپ-كورىم اتى بار اكادەميالىق ۇيىمدار دا، پرەزيدەنتتىڭ اتىن جامىلىپ جۇرگەن ينستيتۋتتار دا بار. ال ول جەردە جۇمىس ىستەيتىن ادامدار كىلەڭ رەسەيشىل، سەبەبى، باسشىلىعى رەسەيشىل.
-    نيەتى، پيعىلى سوندايلاردى اتاپ بەرە الاسىز با؟
-    قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى بار، بولات سۇلتانوۆ باسقاراتىن. بارىپ تۇرعان رەسەيشىل. جىلىنا 100 كونفەرەنتسيا جاساسا، سونىڭ 90-ى رەسەيگە قاتىستى.
-    مىسالى...
-    سايتىنا كىرىپ، ساراپتاما جاساپ كورىڭىز، مىسالى. بىردە-ءبىر ماقالا قازاقستاننىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياساتىن جاقتامايدى. رەسەي مەن قىتايعا قاتىستى عانا جاسالادى. ال ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياساتى قايدا؟ بىلە بىلسەڭىز، ول ساياسات بىزدە ءالى بار جانە ونى ۇستانۋ كەرەك. ولاردا ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ قازاقشا سويلەيتىندەرى از. ورىسى، كارىسى، ۇيعىرى، «قارا ورىسى» دا بار، تەك قانا قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، قازاقشا بىلەتىن ادام جوقتىڭ قاسى. قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ادامدار جوق ەمەس بار، بىراق ول جەردە ءبىردى-ەكىلى عانا. سەبەبى مۇددەلەرى باسقا. تاعى دا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى قورىنىڭ جانىنداعى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتى دەگەن بار. ونى باسقاراتىن بەكتاس مۇحامەدجانوۆ. بۇل دا كوپ جاعىنان رەسەيشىل مە دەپ قالدىم. ونىڭ دوڭگەلەك ۇستەلىنە قاتاسىپ كورگەننەن كەيىن ايتىپ وتىرمىن. سۇلتانوۆ، مۇحامەدجانوۆ سەكىلدىلەر كەڭەس كەزىندە «قىرعي قاباق» سوعىستىڭ كاتەگورياسىندا ويلانىپ ۇيرەنگەن ادامدار عوي. قازىر الەم وزگەرىپ كەتتى. ال ولار سول «حولودنايا ۆوينانىڭ» كاتەگورياسىمەن ويلايدى. ماسكەۋدە وقىپ كەلگەندەر قازاقتىڭ مۇددەسىن قالاي قورعايدى سوندا؟
-    ءبارىن بىردەي بۇلايشا كىنالاي بەرۋگە بولماس. ءار نارسەنىڭ شەگى بار ەمەس پە؟
-    اتتارىن اتاماي-اق قويايىن، ماسكەۋدىڭ ساراپشىلارىنىڭ سۇراۋى بويىنشا ول جەردەن جۇمىستان قۋىلعان ادامدار دا بار. مەن بىلگەن سوڭ ايتام عوي. قانداي سۇراعىڭىز بار تاعى؟
-    شەت ەلگە جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاندىق جۋرناليستەر بار دەگەن اڭگىمە دە شىعىپ جاتىر سوڭعى كەزدە. ول نەلىكتەن؟
-    جۋرناليستەر دەيمىسىڭ، ولار دا بار. ءورىستىلدى باق-تارداعى ءورىستىلدى جۋرناليستەردىڭ ءبىرازى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرمەي وتىر. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ ولاردىڭ كەيبىرى ىشتەرىنەن رەسەيدىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىر دەسە، تاڭعالۋدىڭ كەرەگى جوق. بىردە-ءبىر ءورىستىلدى جۋرناليست كەدەندىك وداققا قارسى شىققان جوق، ماسەلەن. كەدەندىك وداقتى جاقتايتىن جۋرناليستەر دە بار، ءتۇرى قازاق، بىراق ءورىستىلدى. «...بىزگە كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ قاجەتى جوق، ونىڭ ۋاقىتى ءوتتى»، - دەپ قويادى. ال شىن مانىسىندە ءبىز كوپ ۆەكتورلى ساياساتتى ۇستانۋىمىز كەرەك. ءبىز كوبىنە قىتاي مەن رەسەيدىڭ ەكسپانسياسىنا ۇرىنامىز دا جاتامىز. سەبەبى اقش پەن باتىستىڭ ىقپالى جوق. ولاردىڭ تايراڭداپ جۇرگەنى دە سوندىقتان...
ءيا، بۇل تاقىرىپقا پىكىر بىلدىرەتىندەردىڭ ەموتسياسىن شەكتەۋ قيىن. ارتىق-كەم ايتىلىپ جاتقان ءسوزدىڭ ءبارى نىساناعا ءدوپ تيمەيتىنىن ىشتەرى سەزەدى. بىراق ايتقان سوزىنەن قايتپايدى. نەگە؟
سەبەبى قازاقستان مەن رەسەي ازاماتتارىنىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق، كاسىپكەرلىك قاتىناس كەي جاعدايدا ساياسي استار الىپ كەتىپ جاتادى. بۇل جونىندە جاقىندا «ۆرەميا» گازەتى «براتيا سۋتياگينسكيە ناچينايۋت كرەستوۆىي مەدياپوحود نا كازاحستان؟» دەگەن ماقالا جازدى. وقىپ وتىرساڭىز، ناعىز اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى ماتەريال. جوعارىدا ءسوز بولعان جايتتارعا تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا، ءبىراز شەتىن ماسەلەنىڭ شەتىن ءتۇرتىپ شىعارىپ وتىر.
جۋرناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى سەيىتقازى ماتاەۆ:
-    جالپى مەن وندايدى ەستىگەن ەمەسپىن، - دەدى، «سىرتقا قىزمەت ىستەپ جاتقان جۋرناليستەر بار ما؟» دەگەن سۇراعىمىزعا.
-    ال ەكستريميستىك پيعىلى بار دەپ باس پروكۋراتۋرا جاۋىپ جاتقان «ستان تۆ»، «ك+» ينتەرنەت پورتالدارى، «رەسپۋبليكا»، «گولوس رەسپۋبليكي»، «ۆزگلياد» گازەتتەرىنىڭ قازاقستان اۋماعىندا تارالۋىنا تىيىم سالىپ جاتقانى تۋرالى نە ايتاسىز؟
-    ونى سوت شەشۋ كەرەك...
-    ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
-    ول ەندى تۇسىنىكتى. كوزلوۆ سوتتالدى، لوندوندا ءابىلازوۆتىڭ سوتى بولىپ جاتىر. سولارعا جاقىن باق-تاردى تازالاپ جاتىر.
-    قازاقستاندىق باق-تاردى سولاردىڭ ىقپالىنان تازالاپ جاتىر دەيسىز عوي...
-    ءيا. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟ سوڭعى كەزدە ءدىن سالاسى دا كوپ تازارتىلدى.
ەلدىڭ تىنىشى كەتىپ بارا جاتقان سوڭ، بيلىك امالسىز سونداي قادامعا باردى.  باسىندا تىركەدى، باسقا باعىت الىپ بارا جاتقان سوڭ تاراتتى. ال ول سالا مەن بۇل سالانىڭ ايىرماسى نەدە؟ اسانباەۆ سياقتىلار نەگە الاڭداپ وتىر؟ جارايدى، ول اتاعان مەكەمەلەر ناق سونداي بولماي-اق قويسىن. وعان ءبىزدىڭ دە كۇمانىمىز بار. بىراق كەيبىر ساياساتتانۋشىلارىمىز تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى ءسوز بولعاندا ەكى جاعالاۋدا تۇرعانداي سويلەسەدى. سول سياقتى، ءورىستىلدى گازەتتەردىڭ ىشىنەن «Central Asia monitor» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بيگەلدى عابدۋللين سياقتى: «قازاق گازەتتەرىنەن تاقىرىپ ىزدەپ ءجۇرمىن»، - دەگەن قايسىسىن كوردىڭىز؟ ال قازاق گازەتتەرىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى كوبىنەسە تاۋەلسىز ەلدىڭ ءالى دە ورنى تولماي جاتقان ۇستىندارى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت.  
قازاقستانداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماسەلەسىن ايتاتىن بولساق، تۇڭعيىققا قۇلديلاپ كەتەتىنىمىز بار ءوستىپ. كادر ماسەلەسىنەن باستاپ، قازاقتىلدى، ءورىستىلدى بولىپ بولىنە بەرەتىن، اياداي عانا ەلدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن «ءبولىپ الىپ، بيلەي الماي» جۇرگەنىنەن ءبىر-اق شىعادى ەكەنبىز. باسقاسى باسقا، سوڭعى كەزدە سان ءتۇرلى بالەگە ۇشىراعان اقپارات كەڭىستىگىمىز قوعامعا كادىمگىدەي اپات ءتوندىرىپ وتىر دەسەك، ەشكىم «جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن» دەي قويماس. ويتكەنى كوزگە كورىنبەيتىن «مىلتىقسىز مايدان» ءجۇرىپ جاتقانىن كوزى اشىق جانداردىڭ ءبارى بىلەدى.
سوڭعى كەزدەرى قازاقستاندىق كەيبىر جۋرناليستەر شەتەلدىك ۇيىمدارعا جۇمىس ىستەيدى ەكەن دەگەن قاۋەسەتتى ەستىپ جۇرگەنىمىزدى نەسىنە جاسىرايىق؟ ال وتكەن جولى باس پروكۋراتۋرانىڭ جاساعان مالىمدەمەسى ەستىگەنىمىزدى دالەلدەگەندەي بولدى راسىندا. «ك+» تەلەارناسى، «ستان-تۆ»، «رەسپۋبليكا» ينتەرنەت-پورتالدارى ماتەريالدارىنىڭ، «رەسپۋبليكا»، «گولوس رەسپۋبليكي»، «ۆزگلياد» گازەتتەرىنىڭ تۇجىرىمدامالىق ءماتىنى «الەۋمەتتىك ارازدىق قوزدىرۋعا باعىتتالعان» دەپ، «ك+» تەلەارناسىنىڭ، «ۆزگلياد»، «گولوس رەسپۋبليكي» گازەتتەرىنىڭ، «رەسپۋبليكا»، «ستان-تۆ» ينتەرنەت-پورتالدارى جاريالىمدارىنىڭ تالداۋلارىندا مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ناسيحاتتاۋلار بار»، - دەپ مالىمدەپ، قازاقستان اۋماعىندا تاراتىلۋىنا تىيىم سالىنۋى مۇمكىن ەكەندىگى ايتىلعان بولاتىن. ءبارىمىز ولاردى تاۋەلسىز باق رەتىندە قاراپ، ولاردى سىرتتاعى ءابىلازوۆ قارجىلاندىرادى ەكەن دەگەن كور-جەر اڭگىمەنى ەستىپ قالاتىنىمىزعا اسا ءمان بەرمەي كەلگەن ەدىك. ەندى كەلىپ باس پروكۋراتۋرا ولاردىڭ بەت پەردەسىن سىپىرىپ بەرگەندەي بولىپ وتىر. حالىق بىلگەندى بيلىك بىلمەيدى ەمەس، جاقسى بىلەدى.
«ال ءسوز بوستاندىعى قايدا سوندا؟» دەگەن سۇراق اۋاعا اسىلىپ قالدى.    ءسوز بوستاندىعىن ءابىلازوۆتان ىزدەيتىندەر ءۇشىن بۇل - تراگەديا. الاقانىمىزدى ىسقىلاپ، شاپالاق ۇرايىق دەپ وتىرعان ءبىز جوق. بيلىك «ەكسترەميستىك پيعىلى بار، بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ الۋعا نيەتى بار» دەپ تانىپ جاتسا، نەگە بەتپاقتانىپ تۇرىپ الۋىمىز كەرەك؟ ءسوزدىڭ شىندىعى نەگە بيلىكتى جامانداپ، كوزىن شۇقۋمەن ولشەنۋى ءتيىس؟ ءسوز بوستاندىعى تەك بيلىككە عانا ەمەس، قوعامعا دا كەرەك ەكەنىن نەگە ەستەن شىعارىپ الا بەرەمىز؟ تاۋەلسىزدىكتى قۇت ەمەس، قۇبىجىق قىپ كورسەتىپ جاتسا، نەگە قاراپ وتىرۋىمىز كەرەك؟ دەموكراتپىن دەپ «كۇرتەشە» كيگەندەردىڭ پيعىلى دۇرىس ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا، نەگە كوز جۇما قاراۋىمىز كەرەك؟ ماسەلە بيلىكتە ەمەس، كەشكە دەيىن شوشاڭداي بەرگەن «تاۋەلسىز» باسىلىمداردا شىعار مۇمكىن.

"حالىق ءسوزى" گازەتى