قازاقستان رەسەيدەن كەلەتىن سوعىس قاۋپىنەن ساقتانىپ، قورعانىس سالاسىن كۇشەيتىپ جاتىر، - دەپ جازادى WSJ.

باسىلىم: "قازاقستان بيلىگى رەسەي مەن ۋكراينا سوعىسىنان ساباق الدى. ۋكراينانىڭ تاباندىلىقپەن قارسىلىق كورسەتىپ جاتقانىن كوردى. سول سەبەپتەن قورعانىس سالاسىنىڭ بيۋدجەتىن 441 ملرد تەڭگەگە (شامامەن $918 ملن) كوبەيتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.  وعان قوسا، نۇر-سۇلتان ماسكەۋمەن قارىم-قاتىناستارىن قايتا سارالاپ، سىرتقى ساياساتتا اقش، تۇركيا جانە قىتايمەن بايلانىستارىن كۇشەيتىپ جاتىر", - دەيدى.

ءبىز Wall Street Journal-دىڭ اتالعان ماقالاسىن Abai.kz وقىرماندارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

جىل باسىندا قازاقستاندا وتكەن مەملەكەتكە قارسى نارازىلىقتى باسۋ ءۇشىن رەسەي وداقتاسىنا 2000 اسكەرىن كومەككە جىبەردى. التى اپتادان كەيىن رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەندە، كورشىسىنىڭ كومەگىنە جاۋاپ قايتاراتىن قازاقستاندا مۇمكىندىك بولدى. بىراق قازاقستان ولاي ىستەگەن جوق.

ونىڭ ورنىنا قازاقستان بەيتاراپتىقتى ساقتاي وتىرىپ، رەسەيدىڭ وڭتۇستىك شەكاراسى بويىنداعى ورتا ازيانىڭ باسقا ەلدەرىنە قوسىلدى، سونىڭ ناتيجەسىندە بەلارۋس رەسەيگە قولداۋ كورسەتكەن پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جالعىز مەملەكەتكە اينالدى. قازاقستان ماسكەۋگە قارسى باتىس سانكتسيالارىنىڭ ىسكە اسۋىن قامتاماسىز ۋادە بەردى. ول رەسەيدى اينالىپ وتەتىن باعىتتار بويىنشا ەۋروپاعا مۇناي ەكسپورتىن ۇلعايتاتىنىن مالىمدەدى جانە قورعانىس بيۋدجەتىن ارتتىردى. قازاقستان ورتا ازيا ەلدەرىن ۆاشينگتونعا جاقىنداتۋدى كوزدەگەن اقش دەلەگاتسياسىن قابىلدادى.

ماسكەۋدىڭ ورتا ازياداعى ەڭ ءىرى وداقتاسىمەن اراداعى الشاقتىق ۇلعايىپ كەلەدى. بۇل رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ءۇشىن كۇتپەگەن سىناق. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ونداعان جىلدار بويى بۇرىنعى باۋىرلاس رەسپۋبليكالارمەن اسكەري جانە ەكونوميكالىق وداقتار ارقىلى ماسكەۋ ورتالىق ازياداعى ىقپالىن ساقتاۋعا تىرىستى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىسى، كولەمى جاعىنان باتىس ەۋروپانى تۇتاستاي العاندا باسىپ وزاتىن، مۇنايلى ەل قازاقستان. ول رەسەيمەن قۇرلىقتا 4750 ميل ۇزىندىقتا شەكتەسىپ جاتىر. بۇل اقش پەن كانادانىڭ شەكارا ۇزىندىعىنان كەيىنگى الەمدە ەكىنشى ورىنداعى ۇزاق ۇزىندىقتاعى شەكارا.

قازاقستانعا ۇقساستىعى وتە كوپ ۋكرايناعا رەسەيدىڭ شابۋىل جاساۋى، بۇل قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسىرمەي قويمايدى. قازىرگى جانە بۇرىنعى قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەردىڭ، زاڭ شىعارۋشىلاردىڭ جانە ساراپشىلاردىڭ سۇحباتتارىنا قاراعاندا، قازىر قازاقستان سىرتقى ساياساتىنداعى رەسەيدىڭ ءرولىن، وعان بەرگەن ارتىقشىلىقتارىن قايتا قاراستىرىپ، اقش، تۇركيا جانە قىتاي سياقتى ەلدەرمەن بايلانىسىن كەڭەيتىپ جاتىر.

ونىڭ كورىنىسى ماۋسىم ايىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءپۋتيننىڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەكونوميكالىق فورۋمىنا كەلگەندە ايقىن كورىندى. رەسەي پرەزيدەنتىمەن ءبىر ساحنادا ءسوز سويلەگەن توقاەۆ مىرزا ماسكەۋ قولداعان، پۋتين "بوستاندىق الىپ بەرمەكشى" بولىپ وتىرعان ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى ەكى سەپاراتيستىك مەملەكەتتى مويىندامايتىنىن ايتتى. توقاەۆ مىرزا مودەراتوردىڭ "سىزگە باتىس قىسىم كورسەتىن وتىر ما؟" دەگەن سۇراعىنان جالتاردى.

ساپار بارىسىندا رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا توقاەۆ مىرزا رەسەيگە سانكتسيالاردى بۇزۋعا كومەكتەسپەيتىنىن مالىمدەدى. بىراق رەسەي نەگىزگى وداقتاس بولىپ قالا بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى. "قازاقستان ءوزىنىڭ وداقتاستىق مىندەتتەرىنەن باس تارتپايدى", - دەدى ول.

بۇل وتە نازىك تەپە-تەڭدىك. قازاقستاندا ماسكەۋدى اشۋلاندىراتىن سوعىسقا قارسى نارازىلىقتارعا تىيىم سالىنعان، سونداي-اق رەسەيدە ناسيحاتتىق نىشانعا اينالعان "Z" بەلگىسىن جاريا ەتۋگە دە تىيىم سالىنعان. قازاقستاننىڭ قازىرگى ۇستانىمىن تۇسىندىرگەن مينيستر ساياسات نۇربەك بۇرىنعى ءسىبىر ەرتەگىسىن مىسال ەتتى. "ەرتەدە ايۋ مەن بورشاتىشقان دوس بولىپتى. ءبىر كۇنى ايۋ بورشاتىشقاننىڭ ارقاسىنان سيپاپتى، بىراق تىرناعىنىڭ ءىزى قالىپتى. وسىلايشا بورشاتىشقاننىڭ ارقاسىندا الا سىزىق پايدا بولىپتى", - دەيدى ەرتەگىدە.

"بۇل ەرتەگىنىڭ ايتارى – دوسىڭىز ايۋ بولسا، ارقاشان ساق بولۋىڭىز كەرەك",-دەدى نۇربەك مىرزا.

قازاقستاننىڭ رەسەي ايتقان ىزبەن جۇرمەيتىنىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى بايقالدى. ناۋرىز ايىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق سوعىسىن توقتاتۋعا شاقىرعان قارار قابىلدادى. الەم ەلدەرى داۋىس بەردى. قازاقستان داۋىس بەرۋدەن باس تارتتى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ول ۋكرايناعا Boeing 767-مەن 28 توننا ءدارى-دارمەك جىبەردى، بۇل قازاقستاننىڭ ۋكرايناعا كومەك رەتىندە جىبەرگەن بىرنەشە رەيستەرىنىڭ ءبىرى ەدى.

شىلدە ايىنىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ قارجى مينيسترلىگى رەسەيگە ەكسپورتتىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە باتىستىڭ سانكتسيالىق شەكتەۋلەرىن ۇستاناتىن بۇيرىق جوباسىن جاريالادى.

قازاقستاننىڭ ۇستانىمى رەسەيدەگى كەيبىر ادامداردى قاتتى اشۋلاندىردى. اسىرەسە قاڭتاردا نارازىلىقتاردى باسۋعا "كومەكستەسكەندەرىن" بۇلدادى.

"قازاقتار، بىزگە بىلدىرگەن ريزالىقتارىڭىز وسى ما؟", - دەدى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تەلەباعدارلا جۇرگىزۋشىسى تيگران كەوسايان. "ۋكراينادا نە بولىپ جاتقانىن مۇقيات قاراڭىزدار... ەگەر سىزدەر وسىلاي قۋلىقپەن قۇتىلىپ كەتەم دەسەڭىزدەر، سىزدەرگە ەشتەڭە بولمايدى دەپ ويلاساڭىزدار، قاتەلەسەسىزدەر»،- دەدى ول ۆيدەوۇندەۋىندە.

قازاقتار مۇنداي ريتوريكاعا بۇرىننان ۇيرەنىپ قالعان. حالىقتىڭ شامامەن 20%-ىن ەتنيكالىق ورىستار قۇرايدى. ورىس ۇلتشىلارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىن "ورىس جەرى" دەپ باياعىدا مالىمدەگەن. 2014 جىلى رەسەي قىرىمدى ۋكراينادان تارتىپ العاننان كەيىن پۋتين مىرزا كەڭەس وداعى ىدىراعانعا دەيىن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىگى بولماعانىن ايتقان. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرگەنىنەن كەيىن، مۇنداي ريتوريكاعا ەل ءمان بەرە باستادى. ونىڭ ۇستىنە ورتالىق ازياداعى قازاقستان رەسەيمەن شەكارالاس جالعىز ەل. قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان جانە وزبەكستان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جاتىر. رەسەيدىڭ باسقىنشىلىعىن ەشكىم قولدامادى، ال وزبەكستان بولىنگەن دونباسس رەسپۋبليكالارىن مويىندامايتىنىن اشىق ايتتى.

ەلدەردىڭ ءىشىنارا رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعا باستاۋى سوڭعى جىلدارى وڭىرگە اسەر ەتۋدەن باس تارتقان اقش-قا دەم بەردى. پرەزيدەنت بايدەننىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى باس ديپلوماتى ۋزرا زەيا ايماققا ساپارلاعاننان كەيىن، اقش شەنەۋنىكتەرى ساۋىردەن باستاپ ورتا ازيا ەلدەرىنە بىرنەشە رەت كەلدى. مامىر ايىنىڭ سوڭىندا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى دونالد لۋ قازاقستانعا، قىرعىزستانعا، تاجىكستانعا جانە وزبەكستانعا ساپارلادى. ماۋسىم ايىندا اقش ورتالىق قولباسشىلىعىنا جاڭادان تاعايىندالعان باسشىسى، ارميا گەنەرالى ەريك كۋريللا دا وسى ەلدەرگە كەلىپ كەتتى.

"اقش-تىڭ قازاقستانعا جاساعان ۇندەۋى ماسكەۋدە تاڭ قالدىردى", - دەيدى رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق ازيا زەرتتەۋشىسى اندرەي گروزين. كرەمل ءالى قازاقستاندى ويلاپ جاتقان جوق، بىراق ەگەر دە قازاقستان ۇكىمەتى رەسەيگە دۇشپان نيەتپەن قارايتىن بولسا، ول ۋكراينادان دا قاۋىپتى بولماق.

"بىراق مەنىڭ ويىمشا، وعان دەيىن جەتپەيدى", - دەدى گروزين مىرزا. "قازاقستاندىق ەليتانىڭ ۋكرايناداعى ارىپتەستەرىنە قاراعاندا ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتى باسىم",- دەدى ول.

اقش ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە ۋكراينانى قولداپ، باتىس جاعىنا شىعۋعا كوندىرۋگە ارەكەت جاساۋدا، بىراق ولار شامادان تىس قىسىم جاساماۋعا تىرىسادى، دەپ مالىمدەدى مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتىڭ ەكى وكىلى.

28 ماۋسىمدا پۋتين ۋكرايناعا باسىپ كىرگەننەن كەيىنگى العاشقى شەتەل ساپارىنا، تاجىستانعا  باردى. بۇعان دەيىن ءبىر اپتا بۇرىن تاجىكستاندا اقش ارميا گەنەرالى كۋريلا كەلىپ كەتكەن.

ء"بىزدىڭ وداقتاسىمىزدىڭ دوسپەيىل جەرىنە كەلگەنىمە قۋانىشتىمىن", - دەدى پۋتين تاجىك ارىپتەسى ەمومالي راحمونعا.

ءساۋىر ايىندا قازاقستانعا ساپارلاعان بايدەن مىرزانىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى وكىلى كورشى قىرعىزستانعا باردى. سول كەزدەگى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى رۋسلان قازاقباەۆپەن بىرلەسكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ولار "قىرعىزستان مەن اقش جاقىن ارادا ەلگە ەكونوميكا جانە ءبىلىم بەرۋ سياقتى سالالاردا اقش-تىڭ كومەگىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ىنتىماقتاستىق تۋرالى ەكىجاقتى كەلىسىمگە قول قوياتىنىن" مالىمدەدى. ال، قازاقباەۆ مىرزا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى سەگىز كۇننەن كەيىن وتستاۆكاعا كەتۋ تۋرالى ءوتىنىش بەردى. دەرەككوزدىڭ حابارلاۋىنشا، ول ماسكەۋدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا وتستاۆكاعا كەتكەن. بۇل تۋرالى كرەمل مەن قىرعىزستان ءسىم-ءى  تۇسىنىكتەمە بەرگەن جوق . قازاقباەۆ مىرزا دا تۇسىنىك بەرۋدەن باس تارتتى.

ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ  رەسەيمەن مادەني، ەكونوميكالىق جانە تاريحي بايلانىسى تەرەڭدە جاتىر. ماسكەۋدىڭ قىرعىزستان مەن تاجىكستاندا اسكەري بازالارى، سونداي-اق قازاقستاندا زىمىرانعا قارسى قورعانىستى سىناۋعا ارنالعان پوليگونى بار.

مامىر ايىنىڭ باسىندا 10 000-عا جۋىق ادام ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ناتسيستىك گەرمانيانى جەڭگەنىن اتاپ ءوتىپ، قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى قالاسى الماتىدا شەرۋ ۇيىمداستاردى. ولار كەڭەس وداعىنىڭ جالاۋلارىن جەلبىرەتىپ، كەڭەستىك ديكتاتور يوسيف ءستاليننىڭ پورترەتىن الىپ، ورىس اسكەري باللادالارىن شىرقادى.

رەسەي ءوڭىردىڭ باستى ساۋدا سەرىكتەسى جانە ورتالىق ازيادان ميلليونداعان جۇمىسشىلاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەدى. اقشا اۋدارىمدارى قىرعىزستاندا ءجىو-ءنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن، تاجىكستاندا تورتتەن ءبىر بولىگىن جانە وزبەكستاندا شامامەن 10% قۇرايدى. ۇلكەن ۇلەسى رەسەيگە تيەسىلى. باتىس سانكتسيا ەنگىزگەننەن كەيىن قازاقستاننىڭ ەۋروپامەن رەسەي ارقىلى وتەتىن ءداستۇرلى ساۋدا باعىتى توقتاپ قالدى، ال ساقتاندىرۋ قىزمەتى مەن يمپورتتاۋشىلار ەل ارقىلى وتەتىن جۇكتەرگە ساقتىقپەن قارايدى. بۇل جاعداي قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەردى ءوز ساۋداسىن ارتاراپتاندىرۋعا ۇمتىلۋعا يتەرمەلەدى (دۇنيەجۇزىلىك بانك بيىل ورتالىق ازيا ەكونوميكاسى ورتا ەسەپپەن 4,1% - عا قىسقارادى دەپ بولجاپ وتىر).

رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسقىنشىلىعىنان كەيىن بىرنەشە اپتا وتكەن سوڭ، قازاقستاندىق رەسمي تۇلعالار دەلەگاتسياسى ازەربايجان مەن گرۋزياعا اتتاندى. ولار ورتا ازيا، كاۆكاز ءوڭىرى مەن تۇركيا ارقىلى قىتايدان ەۋروپاعا وتەتىن ساۋدا مارشرۋتى - ورتا ءدالىزدى قايتا جاڭعىرتۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.

"بۇرىن ساۋدا باعىتىن ورتالىق ازيا ەلدەرى دە، قىتاي دا، تۇركيا دا بايىپتى زەرتتەگەن جوق، ويتكەنى ورتا ازيا ەلدەرى رەسەيدىڭ اشۋىنا تيگىسى كەلمەدى",- دەدى ازيا-تىنىق مۇحيتى زەرتتەۋلەر تۇرىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جانە قازىر قىتايداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەتىن تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى كەڭەسشىسى سەلچۋك چولاكوگلۋ.

ونىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق سوعىسى ايماق ەلدەرىنە، سونىڭ ىشىندە قىتاي مەن تۇركياعا رەسەيدىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى تۇرۋعا سەرپىن بەردى.

"قازاقستاندىق كاسپي تەڭىزىندەگى اقتاۋ جانە قۇرىق پورتتارىندا قازىرگى ساتتە قىزمەت قارقىندى جۇرۋدە. كونتەينەرلىك تاسىمالدار قاڭتار-ءساۋىر ايلارىندا وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا ءۇش ەسە ءوستى",- دەپ حابارلادى قر يندۋستريا جانە ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ كولىك ساياساتى جانە ينفراقۇرىلىم دەپارتامەنتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى زەينوللا احمەتجانوۆ.

ساۋدانى ءارتاراپتاندىرۋ قازاقستان ءۇشىن ەكزيستەنتسيالدى ماسەلە بولىپ تۇر. سوڭعى بىرنەشە اي ىشىندە رەسەي ەكى رەت كاسپي قۇبىرىن جاۋىپ تاستادى، ول ارقىلى قازاقستان مۇنايى ەكسپورتىنىڭ 80%-عا جۋىعى وتەدى. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا رەسەي داۋىلدان زاقىم كەلدى دەپ تەرمينالدىڭ ءۇش ايلاعىنىڭ ەكەۋىن بىرنەشە اپتاعا جاۋىپ تاستادى. ايلاقتاردى قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترى مەن ونىڭ دەلەگاتسياسى ءساۋىر ايىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن ماسكەۋگە بارعاننان كەيىن عانا بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ قايتا اشتى.

شىلدە ايىنىڭ باسىندا رەسەي سوتى ەكولوگيالىق بۇزۋشىلىقتارعا بايلانىستى گاز قۇبىرىن 30 كۇنگە توقتاتا تۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن سوت ءوز شەشىمىن جويدى، بىراق بۇل قادام قازاقستاندا تولقۋ تۋدىردى. 7 شىلدەدە پرەزيدەنت توقاەۆ ءوز ەلىنىڭ مۇناي كومپانيالارىنا جاڭا كەمە قاتىناسى مارشرۋتتارىن ازىرلەۋدى تاپسىردى.

كوپتەگەن جىلدار بويى ماسكەۋ مەن بەيجىڭ اراسىندا جاسىرىن ەڭبەك ءبولىنىسى بولدى: رەسەي قاۋىپسىزدىكتى باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتتى، ال قىتاي ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن دامىتتى. قازىر ول وزگەرىپ جاتىر.

ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا قىتايدىڭ ۇلتتىق قورعانىس ءمينيسترى ۆەي فەنحە قازاقستانعا كەلىپ، توقاەۆ مىرزامەن كەزدەستى. قىتاي ۇلتتىق قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، تاراپتار اسكەري ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا كەلىستى. قازاقستان سونداي-اق ايماقتىق دەرجاۆامەن جانە تۇركيامەن سولتۇستىك اتلانت شارتى ۇيىمىنىڭ مۇشەسىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ۇمتىلۋدا. مامىر ايىنىڭ باسىندا توقاەۆ مىرزا انكاراعا ۇشىپ باردى، وندا تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ رەسمي تۇلعالارى قازاقستاندا اسكەري ۇشقىشسىز قۇرالدى بىرلەسىپ ءوندىرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى.

قازاقستان سونداي-اق ءوزىنىڭ قورعانىس بيۋدجەتىن 441 ميلليارد تەڭگەگەع ياعني 918 ميلليون دوللارعا ۇلعايتتى. جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتىڭ ايتۋىنشا، اقشانىڭ ءبىر بولىگى قازاقستاندىق اسكەري رەزەرۆتەردى ۇلعايتۋعا جۇمسالادى. سونداي-اق، قازاقستان ۋكراينانىڭ بەرىلمەي قارسىلاسقانىنان ساباق الدى. قازاقستان گيبريدتى سوعىسقا قارسى كۇرەستە نەعۇرلىم ءموبيلدى جانە شەبەر بولۋ ءۇشىن رەفورما جاساۋ كەرەگىن ءتۇسىندى.

ورتا ازيالىق شەنەۋنىكتىڭ ايتۋىنشا، رەسەي امبيتسياسىنىڭ الدىنداعى قورقىنىش تەك ارتىپ جاتىر. "قازىر ولاردا مازاق قىلاتىن ۋكراينا مەن شىعىس ەۋروپالىقتار بار. ەگەر ۋكراينا بولماسا، ءبىز بولار ما ەدىك؟",-دەيدى ول.

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz