قر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قاريننىڭ توراعالىعىمەن قازاق اعارتۋشىسى، عالىم، اقىن، قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ وتىرىسى ءوتتى، دەپ حابارلايدى اقوردا.

جيىندا جىل باسىنان بەرى مەرەيتويدى وتكىزۋ اياسىندا بىرقاتار ماڭىزدى عىلىمي-زەرتتەۋ، اعارتۋشىلىق، مادەني-بۇقارالىق ءىس-شارالار وتكىزىلگەنى اتاپ ءوتتى.ەرلان قارين احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق، وڭىرلىك ءىس-شارالاردى جىل سوڭىنا دەيىن جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. الماتىدا عالىمعا ەسكەرتكىش ورناتۋ جوسپارلانعان. ونىڭ 12 تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعى باسىلىمعا دايىندالىپ جاتىر.

عالىمنىڭ مەرەيتويىن حالىقارالىق دەڭگەيدە، يۋنەسكو كولەمىندە جانە تۇركسوي اياسىندا ءىس-شارالار وتكىزۋ كوزدەلگەن. تۇركسوي ۇيىمى جىل سايىن كورنەكتى تۇركىتانۋشى عالىمدارعا بەرىلەتىن احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى توسبەلگى تاعايىنداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

وتىرىسقا قاتىسقان لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەك، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اقان راحمەتۋللين جانە قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى ارحيمەد مۇحامبەتوۆ اتقارىلعان جۇمىستار مەن الداعى كەزەڭگە ارنالعان جوسپارلارى تۋرالى باياندادى.

ۇلت ۇستازى احمەتتىڭ قوستاناي وبلىسىنداعى تۋعان جەرىندە عىلىمي-رەستاۆراتسيا جۇمىستارى ۇيىمداستىرىلعان. سونداي-اق بىرقاتار الەۋمەتتىك جانە ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.

كوميسسيا وتىرىسىن قورىتىندىلاي كەلە، مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قارين احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا الداعى كەزەڭگە جوسپارلانعان ءىس-شارالاردىڭ ساپالى وتكىزىلۋىن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىردى.

الاش ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەلدى اعارتۋ جۇمىستارىنداعى ەڭبەگى وراسان زور. ول قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن عىلىم رەتىندە زەرتتەگەن عالىم-رەفورماتور. احمەت بايتۇرسىنۇلى 1873 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ سارتۇبەك دەگەن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. العاشىندا كوزى قاراقتى اۋىل ادامدارىنان ساۋات اشىپ، كەيىن اۋىل مەكتەبىندە وقيدى. 1886-1891 جىلى تورعاي قالاسىنا بارىپ ورىسشا-قازاقشا ۋچيليششەدە ەكى جىلدىق ءبىلىم الادى. تالاپشىل جاس مۇنىمەن توقتاماي 1891-1895 جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپكە وقۋعا كەتەدى. مەكتەپتى بىتىرە سالا احمەت 1895-1909 جىلدارى قوستاناي، اقتوبە، قارقارالى ۋەزدەرىندەگى قازاق-ورىس ۋچيليششە، مەكتەپتەرىندە ۇستازدىق قىزمەت اتقارا باستايدى. وسى كەزدە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭىنەن زەرتتەۋدى قولعا الادى. حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھار جىرلارىن، اتادان بالاعا جەتكەن اسىل قازىناسىن جيناقتايدى. ءوزى دە ولەڭ-جىرلار جازىپ، قازاق ءتىلىنىڭ وقۋ-قۇرالدارىن دايىندايدى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى عىلىمىنداعى ەڭ العاشقى ەڭبەگى – «ادەبيەت تانىتقىش» وقۋ قۇرالى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى عالىم رەتىندە قازاق ءتىلىن زەرتتەپ، وقۋلىقتار شىعارا ءجۇرىپ، ەلدىڭ ساياسي ومىرىنە بەلسەنە ارالاستى.

ول قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ءىرى قايراتكەرى. 1913-1918 جىلدارى ءوزى باس بولىپ «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرادى. ەلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، وقۋ-بىلىمگە شاقىرىپ، ماقالالار جازادى.

باسىلىمنىڭ اتاۋىنا قاتىستى ءوزى بىلاي دەپ انىقتاما بەرەدى: «اتالى جۇرتىمىزدىڭ، ادۋىندى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» دەپ قويدىق. ۇلت ءۇشىن دەگەن كۇشتىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسە قىزمەت ەتۋ قازاق بالاسىنا مىندەت. قىزمەت ەتەم دەسەڭدەر، ازاماتتىقتىڭ زور جولىنىڭ ءبىرى وسى»، دەدى.

ونىڭ «گازەت – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەگەن اتالى ءسوزى ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە جاڭعىرىپ تۇر. ول «ۇيقىداعى قازاقتى» وياتۋدىڭ ءبىر جولى گازەت ارقىلى ءبىلىم-عىلىمدى ناسيحاتتاۋ ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. وسى جولدا ايانباي ەڭبەك ەتتى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى – الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. 1917 جىلى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن زيالى ازاماتتارى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ «الاش» قوزعالىسىن ۇيىمداستىردى. سول كەزدە احمەت بايتۇرسىنۇلى «الاش» ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسىن جازدى.

ول – قازاقستاننىڭ العاشقى وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى. الماتىداعى جانە تاشكەنتتەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورى بولىپ قىزمەت اتقاردى.

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ حالقى ءۇشىن جانۇشىرا ەڭبەك قىلعانى سول كەزدەگى ارام ويلى «قىزىل يمپەرياعا» ۇنامادى. اقىرى الاش ارداقتىسى احمەتتىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ءتۇرلى جالا جاۋىپ، جازىقسىز سوتتادى. قازاق عالىمى 1938 جىلى «حالىق جاۋى» اتانىپ، اياۋسىز اتىلدى. احمەتتىڭ اتى 50 جىلدان كەيىن، 1988 جىلى اقتالدى.

ول ارتىندا وشپەس ءىز، مول ادەبي مۇرا، عىلىمي ەڭبەكتەر قالدىردى. 1909 جىلى اعارتۋشىنىڭ پەتەربۋرگ قالاسىندا «قىرىق مىسال» اتتى كىتابى باسىلىپ شىقتى. 1911 جىلى ورىنبور قالاسىندا «ماسا» ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى.

قازاق حالقىنىڭ كوسەگەسى كوگەرگەن، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ، ءبىلىمى وزىق ەلگە اينالعانىن ماقسات ەتكەن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى ۇرپاق جادىنان ەشقاشان وشپەۋى قاجەت. بيىلعى وتكىزىلگەلى وتىرعان ۇلت ۇستازىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى دا وسى ماقساتتى كوزدەيدى. احمەت بابامىزدىڭ ونەگەلى ءومىرىن، ەڭبەگىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ءارتۇرلى شارالار وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر.

Abai.kz