وقۋلىق ماسەلەسىنىڭ وزەكتى ەكەنىن قوعام دا مويىندادى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ولقىلىعى باسىم وقۋلىقتار جايىندا ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ەلباسى ن.نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ەڭبەگىندە دە وقۋلىق ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالىپ وتكەنى سوندىقتان. بۇعان دەيىن «تۇركىستان» گازەتىنىڭ تورىندە بەلگىلى تاريحشى-عالىمدار مەن ماماندار سوڭعى كەزدە ءجيى تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان تاريح وقۋلىعى جايىندا پىكىر الماسسا، بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلدە «قازاق ءتىلى» مەن «ادەبيەتى»، «حيميا» پاندەرى جونىندە اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.

ك.ادىربەكۇلى: سوڭعى كەزدە ەلىمىز دە، ەلباسى دا وقۋلىق ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل بولۋدە. «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ەڭبەگىندە وقۋلىققا باسا نازار اۋدارىلعان بولاتىن. قاي ەلدىڭ ءبىلىمى، عىلىمى كۇشتى، سول ەل وزادى. ءبىلىم نەگىزى مەكتەپتە قالانادى. قازىر ورتا مەكتەپتەردە وقۋ ساپاسى قالاي؟ وقۋلىقتار قالاي جازىلۋدا؟ ۇستازداردىڭ، وقۋشىلاردىڭ تالعامىنان شىعاتىن وقۋلىق بار ما؟ بىزدە ءالى كۇنگە تالاس. قازىر كەز كەلگەن مۇعالىممەن سويلەسە كەتسەڭ، جىلارمان كۇي كەشەدى. بۇگىن وسى ماسەلە جونىندە اڭگىمە وربىتسەك دەيمىن. وقۋلىق اۆتورى جانە مۇعالىم رەتىندە ويلارىڭىزدى ورتاعا سالساڭىزدار.

وقۋلىق ماسەلەسىنىڭ وزەكتى ەكەنىن قوعام دا مويىندادى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ولقىلىعى باسىم وقۋلىقتار جايىندا ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ەلباسى ن.نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ەڭبەگىندە دە وقۋلىق ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالىپ وتكەنى سوندىقتان. بۇعان دەيىن «تۇركىستان» گازەتىنىڭ تورىندە بەلگىلى تاريحشى-عالىمدار مەن ماماندار سوڭعى كەزدە ءجيى تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان تاريح وقۋلىعى جايىندا پىكىر الماسسا، بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلدە «قازاق ءتىلى» مەن «ادەبيەتى»، «حيميا» پاندەرى جونىندە اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.

ك.ادىربەكۇلى: سوڭعى كەزدە ەلىمىز دە، ەلباسى دا وقۋلىق ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل بولۋدە. «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ەڭبەگىندە وقۋلىققا باسا نازار اۋدارىلعان بولاتىن. قاي ەلدىڭ ءبىلىمى، عىلىمى كۇشتى، سول ەل وزادى. ءبىلىم نەگىزى مەكتەپتە قالانادى. قازىر ورتا مەكتەپتەردە وقۋ ساپاسى قالاي؟ وقۋلىقتار قالاي جازىلۋدا؟ ۇستازداردىڭ، وقۋشىلاردىڭ تالعامىنان شىعاتىن وقۋلىق بار ما؟ بىزدە ءالى كۇنگە تالاس. قازىر كەز كەلگەن مۇعالىممەن سويلەسە كەتسەڭ، جىلارمان كۇي كەشەدى. بۇگىن وسى ماسەلە جونىندە اڭگىمە وربىتسەك دەيمىن. وقۋلىق اۆتورى جانە مۇعالىم رەتىندە ويلارىڭىزدى ورتاعا سالساڭىزدار.
ت.جۇماجانوۆا: قازىر بىزدە بىرنەشە باسپا بار. باياعىدا جالعىز باسپاعا قاراپ قالعان كۇنىمىز دە بولدى. سوندىقتان باسپانىڭ كوبەيگەنىن قولدايمىز. شىن مانىندە، وقۋلىقتىڭ كوبى «مەكتەپ» باس­پاسىنان دايىندالىپ جاتىر. ماسەلە باسپانىڭ اتىندا ەمەس، وقۋلىقتىڭ مازمۇنىندا عوي. وقۋلىقتىڭ ساپالى شىعۋى باسپانىڭ ار-وجدانىنا جانە تارتىلعان اۆتورلارعا بايلانىستى. ال باس­پالار اراسىندا باسەكەلەستىكتىڭ بولۋى زاڭدى. ولار دا قارجى تارتقىسى كەلەدى. قاي باسپانىڭ وقۋلىعىن تاڭداۋ كەرەك دەگەنگە كەلسەك، بۇل تاعى دا وقۋلىقتىڭ ساپاسىنا كەلىپ تىرەلەدى. بۇگىندە ۇكىمەت، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بۇل ماسەلەگە ءمان بەرمەي وتىرعان جوق. 2000 جىلى جاڭا وقۋلىق جازۋعا بايلانىس­تى تۇجىرىمدامالار، ستاندارتتار قولعا الىندى. بيىل عانا تاراز قالاسىندا وسى ماسەلە جونىندە ۇلكەن ءماجىلىس ءوتتى. مۇعالىمدەر وقۋلىقتار جونىندە سىن ايتتى. مۇنداعى ناتيجە - جاستارىمىزدىڭ الاتىن بىلىمىندە. ءوزىم ادىسكەر-عالىم بولعاندىقتان مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا وتەتىن لەكتسياعا قاتىسىپ، ءجيى كەزدەسىپ تۇرامىن. سوندا ەڭ الدىمەن وقۋلىقتىڭ ساپاسىن سۇرايمىن. شىن مانىندە، ەسكەرتۋ، سىن ايتۋ جەڭىل. وقۋلىق جازۋ وڭاي شارۋا ەمەس. سوڭعى كەزدە وقۋلىق جازۋعا ادىسكەر-عالىمدار، مەكتەپ مۇعالىمدەرى تارتىلۋدا. ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىققان وقۋلىق دۇرىس بولمايدى. سەبەبى عالىم مەكتەپتىڭ تاجىريبەسىنەن بەيحابار. تاعى ءبىر نارسە - وقۋلىق باعدارلاماعا سايكەس جازىلادى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى باعدارلامادا جاتىر. جاقىندا ءبىلىم اكادەمياسىندا بۇرىن جابىلىپ قالعان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ءبولىمى اشىلدى. بۇرىنعى باعدارلامالار قايتا تالقىلانىپ، ۇسىنىستار قارالدى. ال ادەبيەتكە كەلسەم، ادام بالاسىنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان بايلىعى ۇشان-تەڭىز. قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىندەگى التىن جاۋھارلاردىڭ ءبارىن ادەبيەت وقۋلىعىنا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. باعدارلاما بويىنشا ساعات سانى 5-سىنىپتا ءۇش ساعات، 9-سىنىپتا ءۇش ساعات، 6, 7, 8-سىنىپتا ەكى ساعات. بۇرىنعى قالپىن ساقتاعان. بىراق ادەبيەتتى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءبارىن باعدارلاماعا سىيدىرىپ، وعان نەشە ساعات بەرسەك تە، ۇلگەرە المايمىز. مىسالى، م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنا» بۇرىن 9 ساعات بەرىلسە، قازىر 6 ساعات قانا. التى ساعاتتا ءتورت تومدىق شىعارما تۋرالى نە ايتىپ ۇلگەرەسىز؟ بۇل جەردە وقۋشىنىڭ ىزدەنىسىن، قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋ كەرەك. مۇعالىم ءىس-شەبەرلىگى ارقىلى باعىت-باعدار بەرۋشى. جاڭا بۋىن وقۋلىقتارىنىڭ ەرەكشەلىگى - وقۋلىققا قوسىمشا ادىستەمەلىك نۇسقاۋ، حرەستوماتيا بەرىلگەن. قازىر بالالار وتە ساۋاتتى. بالانى كىتاپ وقۋعا قىزىقتىرۋ كەرەك. ءبىراز مەملەكەتتەردە بولدىم. ولار ستۋدەنتتەردىڭ ىزدەنۋىن مەكتەپتە قولعا الىپ جاتىر ەكەن. بىراق ءبىز ەشكىمنەن قالىپ قويماپپىز.
ك.ادىربەكۇلى: شىنىندا دا، قازىر تالاپ كۇشتى. بالالاردىڭ دا ىنتاسى جاقسى. قازىرگى بالالاردى بۇرىنعىمەن سالىستىرا المايسىز. دەي تۇرعانمەن، ورتا مەكتەپ وقۋلىعى، ءبىلىمى جونىندە سىن كوپ. جاقىندا عانا ءماجىلىس دەپۋتاتى داريعا نازارباەۆا: «وقۋلىق شىعارۋ بارىسىندا ۇلكەن كولەمدە قارجى اينالىمعا تۇسەدى. جانە بۇل جۇيەنىڭ ءار دەڭگەيىندە ءاربىر تيىن بىرەۋدىڭ نەمەسە بىرنەشە قالتاعا ءتۇسىپ كەتىپ جاتىر. سوڭىندا وسىنىڭ بارىنەن ءبىزدىڭ بالالارىمىز زارداپ شەگەدى. سوندىقتان وقۋلىقتىڭ باسەكەلەستەر ورتاسىندا جاسالۋىنا توسقاۋىل قويۋ كەرەك. وقۋلىقتاردىڭ قۇراستىرىلۋىن مەملەكەت قاداعالاپ، ساراپتاما جاساپ، «مىنە، مىنا وقۋلىقتار ءتىزىمىن بەكىتەمىز» دەگەندە عانا باسپاحانالار وقۋلىق شىعارۋعا تالاسا بەرسىن»، - دەدى. نۇرشا اپاي، وسى ورايدا نە ايتاسىز؟
ن.ورازاحىنوۆا: جاڭا عانا توكەن اپاي جاقسى جاعىن ايتىپ ءوتتى. مۇعالىمدەر تاراپىنان وقۋلىققا قاتىستى سىن كوپ ەستيمىن. ولار دا كىتاپتىڭ كەمشىلىگىن جوعارى جاققا جازساق تا، ناتيجە جوق دەپ جىلارمان. ءبىزدىڭ قولىمىزدا بيلىك بار سياقتى: «سىزدەر نەگە ايتپايسىزدار، جاڭادان باسىلىپ شىققان وقۋلىقتا قاتەلىكتەر قايتالانىپ جاتادى»، - دەيدى. ءبىز كەيدە: «مۇعالىمدەر وقىتا المايدى. بۇعان وزدەرى كىنالى»، - دەپ ايتامىز. بىراق وقۋلىق جاقسى بولسا، مۇعالىم نەگە قينالادى؟ 20 جىلدا قانشاما سىن ايتىلسا دا، «باياعى جارتاس، سول جارتاس». ەندى 2015 جىلدان باستاپ شىعاتىن جاڭا وقۋلىقتار ساپالى بولادى دەگەن سەنىم بار. ەكىنشى ماسەلە - ستاندارت پەن باعدارلاما بار دەسەك تە، بىزدە ءار ءتۇرلى مەكتەپ بار. مىسالى، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ، گيمنازيا، ليتسەي، نازارباەۆ مەكتەپتەرى، دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپتەر بار. بىراق بارىندە ءبىر وقۋلىقپەن وقىتادى. ەگەر مەكتەپ ءارتۇرلى بولسا، نەگە وقۋلىق تا ءارتۇرلى بولمايدى؟
د.مىڭجاسارقىزى: سوندا ءسىز وقۋ­لىقتى مەكتەپتىڭ دەڭگەيىنە بايلانىس­تى شىعارۋ كەرەك دەيسىز بە؟
ن.ورازاحىنوۆا: شىن مانىندە، مەكتەپ ەرەكشە بولسا، وندا وقۋلىق تا سونداي بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ وندا نەگە بالالاردى ءبولىپ وقىتامىز؟ مىسالى، گيمنازيادا گۋمانيتارلىق باعىتقا، ال ليتسەيدە جاراتىلىستانۋعا كوڭىل بولەدى. بىراق وقۋلىق بىرەۋ عانا. ەكىنشى توقتالاتىنىم، باسپالارداعى باسەكەلەستىك تۋرالى. تامىز ايىندا كەيبىر اتا-انالار وقۋلىقتىڭ ءبارىن الىپ قويادى. ال وقۋ جىلى باستالعان كەزدە باسشىلار: «سىزدەر «الماتىكىتاپپەن» ەمەس، «اتامۇرا» باسپاسىنىڭ وقۋلىعىمەن وقيسىزدار»، - دەيدى. وقۋلىقتىڭ ءوزى قانشاما اقشا تۇرادى؟ اۋىلدا تۇراتىن تۋعان ءىنىمنىڭ بەس بالاسىنىڭ تورتەۋى مەكتەپكە بارادى. سوندا ونىڭ 20-30 مىڭ تەڭگەگە العان كىتابى جاراماي، قايتادان ساتىپ الۋىنا تۋرا كەلەدى. ءتىپتى مۇعالىم دە الدىن الا جاساعان ساباق كۇنتىزبەسىن قايتا جازادى.

«وقۋلىقتى مۇعالىم جازسىن،
ال عالىم ونىڭ ءسوزىن تۇزەتسىن»

ك.ادىربەكۇلى: بۇنى كىم وزگەرتەدى؟ دە­پار­تامەنت پە، الدە مەكتەپ باسشىلىعى ما؟
ن.ورازاحىنوۆا: بۇل دەپارتامەنت پەن باسپانىڭ بايلانىسىنان تۋىنداعان ماسەلە. مىسالى، دەپارتامەنت باستىعىنىڭ باسپادا تۋىسى نەمەسە جاقىن دوسى بولسا: «مينيسترلىككە ءبىزدىڭ باسپادان شىعاتىن وقۋلىققا تاپسىرىس بەر»، - دەيدى. كوردىڭىز بە، ۇكىمەتتىڭ اقشاسى جەلگە كەتىپ جاتىر دەگەن ءسوز. مىنە، قانشاما قارجى جۇمسالسا دا، جارامسىز بولىپ قالاتىن وقۋلىقتار جەتەرلىك. ءبىر وكىنىشتىسى، بىزدەگى اۆتورلاردىڭ كوبى مەكتەپتى بىلمەيدى. ولاردىڭ ىشىندە جوعارى وقۋ ورنىن كەشە عانا ءبىتىرىپ، اۆتور بولىپ كەتكەندەر بار. مەكتەپتى، مۇعالىمدى، بالانىڭ ەرەكشەلىگىن بىلمەسە، قالاي وقۋلىق جازادى؟ ماسەلەن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «وقۋلىقتى ەشقاشان كابينەتتە وتىرىپ جازۋعا بولمايدى. وقۋلىقتى مۇعالىم جازسىن، ال عالىم ونىڭ ءسوزىن تۇزەتسىن»، - دەگەن ەكەن.
د.مىڭجاسارقىزى: نۇرشا اپاي، ءوزىڭىز قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىن مامانسىز. قاراپ وتىرساق، «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىندا ءتىل سالالارىن بەرۋدە ەشقانداي سايكەسسىزدىك جوق. ماسەلەن، 5-سىنىپتىڭ «قازاق تىلىندە» (اۆت. گ.قوسىموۆا، ج.داۋلەتبەكوۆا) اۋەلى ءتىل ءبىلىمىنىڭ دىبىستىق جاعىن زەرتتەيتىن سالا - ­فونەتيكانى وتپەستەن بۇرىن، ءسوز بەن ماعىنادان، ياعني لەكسيكادان باستايدى. سىزدىڭشە، وسى دۇرىس پا؟
ن.ورازاحىنوۆا: بۇل وزەكتى ماسەلە. ءبىز بۇرىن «قازاق ءتىلىنىڭ» 5-سىنىبىن فونەتيكادان باستايتىن ەدىك. الاش قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «بىلمەگەندىكتەن بە، جوق الدە باسقا سەبەپتەرى بار ما، قازاق پەن نوعاي مۇعالىمدەرى وقىتۋدى دىبىس پەن جاتتىقتىرۋدان باستامايدى»، - دەيدى. بىلايعى جۇرت فونەتيكانى وڭاي دەپ قارايدى. فونەتيكا - ءتىل ءبىلىمىنىڭ كىشى سالاسى بولعانمەن، وتە قيىن. مۇندا داۋىس­تى دىبىس، اشىق داۋىستى دىبىس دەپ ايتا سالۋعا بولمايدى، ونىڭ نەگە اشىق، نەگە داۋىستى دىبىس ەكەنىن ايتىپ، دالەلدەۋ قاجەت. 1-سىنىپتان وسىلاي وقىتساق، بالادا عىلىمي تانىم، لوگيكا قالىپتاسىپ، جۇيەلى ءبىلىم الادى. مەنىڭشە، ستاندارت، باعدارلاما، وقۋلىق جاساعان ادامدار ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىستا، ساباقتاستىقتا بولۋى كەرەك. ال لەكسيكا - ءتىل عىلىمىنىڭ ەڭ قيىن، كۇردەلى سالاسى. ەگەر فونەتيكانى بالالار جەتىك بىلسە، ءسوزدىڭ ماعىناسىن، مايەگىن ءبىلۋ قيىن ەمەس. الايدا ءسوزدىڭ قۇرامىن اجىراتا الماي تۇرىپ، ونىڭ تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىناداعى ءسوز ەكەنىن ايىرۋ قيىن. قازىر 5-سىنىپتىڭ «قازاق تىلىنە» ەۆفەميزم، ديسفەميزم كىرىپ كەتكەن. مۇعالىمنىڭ قولىندا سوزدىك جوق. اتا-انا دا، وقۋشى دا قينالادى. ال مۇنداي جاڭا نارسەنى كىرگىزۋ ءۇشىن مەكتەپكە توم-تومداپ سوزدىكتەر بەرۋ كەرەك.
ءوزىم جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى 10-سىنىپ وقۋلىعىن جازدىم. ءتىپتى، سوعان قالاي كىرىپ كەتكەنىمدى دە بىلمەي قالدىم. سودان نە كەرەك، «تەز جازىڭدار» دەپ قولقا سالدى. ايتايىن دەگەنىم، سول كەزدە ەكى مۇعالىمدى اۆتورلىققا تارتتىم. بۇل وقۋلىق بىرەن-ساران سىنعا ۇشىراعانمەن، كوپشىلىككە ۇنادى. ويتكەنى مۇنى جازۋعا مۇعالىمدەر قاتىستى.
د.مىڭجاسارقىزى: دەمەك، مەكتەپ مۇعالىمى قاتىسقان وقۋلىق ساپالى بولادى دەيسىز بە؟! بىراق تا قازىر «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىندا ءماتىن قۋالاپ كەتكەن سياقتىمىز. اسىرەسە، باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارىندا گازەت-جۋرنالدا جاريالانعان ماقالالاردى كەسەك-كەسەك كۇيى بەرە سالعان. بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
ن.ورازاحىنوۆا: ءيا، ءماتىن كوپ. ءماتىن ارقىلى ءبىلىم بەرەمىز دەيمىز. كەيدە ءبىر، ەكى بەت بولىپ كەتەتىن ءماتىن بار. سوندا «ادەبيەتتە» دە، «قازاق تىلىندە» دە ءماتىن بولسا، وندا ءتىلدىڭ قۇنى قايدا قالدى؟ شىن مانىندە، ءتىل - ماتەماتيكادان دا قيىن ءپان. ۇلت زيالىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «بالانى اۆتوماتتى سويلەتۋ ءۇشىن ونى اۆتوماتتى ويلاۋعا بەيىمدەۋىمىز كەرەك»، - دەيدى. اۆتوماتتى ويلاۋ ءۇشىن بالانىڭ ساناسىندا ءبىلىم جيناقتالۋى كەرەك. دەمەك، ءتىل ءپانىن وتە قارابايىر ەتۋىمىزگە بولمايدى. ايتىپ وتىرعانىڭ وتە دۇرىس. جاتتىعۋداعى ءماتىننىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق. زات ەسىمدە باسقا، سىن ەسىمدە باسقا ءماتىن. بالا ساباقتاستىقپەن ۇزدىكسىز ءبىلىم الىپ وتىرۋى كەرەك. سول ارقىلى تىلدىك قور پايدا بولادى. سىن ايتىلعاننان كەيىن، ارىپتەستەر اراسىندا وكپە-ناز بولادى. بىراق ءبىز ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى بۇل - بولاشاقتىڭ ءىسى. ءبىز 2015 جىلى 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە لايىقتالىپ شىعاتىن وقۋلىقتاردا ۇلتىمىزدىڭ بەت-بەينەسى، بولاشاعى كورىنىس تابۋى كەرەك. ستاندارت پەن باعدارلاما ءالى تالاي تالقىلاۋعا تۇسەتىن شىعار، بىراق وقۋلىق جازۋعا مۇعالىمدەردى تارتقان وتە دۇرىس ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى. مىسالى، رەسەيدىڭ وقۋلىقتارى نەگە مىقتى؟ سەبەبى، ولار الدىمەن ەكسپەريمەنت جاسايدى دا، ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن انىقتايدى. سودان كەيىن عانا وندىرىسكە جىبەرەدى. ال ءبىز الدىمەن وندىرىسكە جىبەرىپ الىپ، ەكسپەريمەنت جاسايمىز. بۇل دۇرىس ەمەس. اينالىپ كەلگەندە، بۇدان مۇعالىم زارداپ شەگەدى.
د.مىڭجاسارقىزى: اتا-انا رەتىندە وسى جاعداي مەنى دە الاڭداتادى. ءۇي تاپسىرماسىن قاراعان كەزدە بالا تۇرماق، ءوزىمىزدىڭ دە مۇدىرەتىن كەزىمىز كوپ. قالاي ويلايسىز، وقۋلىقتىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتۋ قاجەت ەمەس پە؟
ن.ورازاحىنوۆا: مەنىڭشە، وسى ماسەلەنى قايتا قارايتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. وقۋلىقتىڭ قۇرىلىمى وزگەرۋى كەرەك. وسى جەردە تىلگە تيەك ەتەتىن جايت، ءبىز نەگە بۇرىنعى اۆتورلاردى ىسىرىپ تاستايمىز؟ كەزىندە «قازاق ءتىلى» وقۋلىقتارىنىڭ نەگىزىن قالاعان بالاقاەۆ، امانجولوۆتار قالۋى كەرەك قوي. ءبىز تەك ادىستەرىن، جاتتىعۋلارىن وزگەرتكەن شىعارمىز، بىراق ەرەجە سول عوي. كوزى كەتكەن ەكەن دەپ، ءوزىن دە الىپ تاستاۋعا بولمايدى. سول اۆتورلاردىڭ بىرەۋىن ساقتاپ قالساق، مۇعالىم دە، وقۋشىلارىمىز دا «بىزدە وسىنداي عالىم، اۆتور بولعان ەكەن. بىزگە مىنا وقۋلىقتى قالدىرعان ەكەن...» دەپ ايتىپ جۇرەتىن ەدى. ال ءبىز كەرىسىنشە ول كىسىلەردى سىزىپ تاستادىق. كەيىنگى ۇرپاق ول عالىمدارىمىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى. بۇل دا كەمشىلىك.
ك.ادىربەكۇلى: بىزدە جاراتىلىستانۋ سالاسىندا ماتەماتيكا، حيميا پاندەرى بار. مۇندا دا ماماندار شاما-شارقىنشا وقۋلىق جازۋدا. بىراق سول وقۋلىقتاردىڭ ءماتىنى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءتىل ماماندارىنا كورسەتىپ السا. ماسەلەن، 2-سىنىپقا ارنالعان «ماتەماتيكا» وقۋلىعىندا: «تسيرك ويىنشىسىنىڭ قورابىندا 10 كوك جانە 7 جاسىل شاريك بار. ول قاراماي قوراپتان 8 شاريك الدى. ەڭ بولماسا، 1 كوك شاريك ونىڭ قولىنا تۇسە مە؟ 1 اق شاريك شە؟» دەگەن ماتىندىك ەسەپ بار ەكەن. بالاعا مۇلدەم تۇسىنىكسىز. شالا ءبىلىم وسىدان شىعادى. ال وسىنى اۆتوردىڭ ءوزى جەتكىزە الماعان سياقتى. ەگەر اۆتور وقۋلىقتى جازىپ بولعان سوڭ ءتىل عالىمدارىنا ءبىر مارتە قاراتىپ السا، بالكىم ءتىلى جاتىق بولار ما ەدى...
ن.ورازاحىنوۆا: مۇنىڭ ءبارى كوشىرمە. نەگە ءبىز بىرەۋدەن كوشىرىپ الا بەرەمىز؟ ماتەماتيكانى، حيميانى، بيولوگيانى دا كوشىرەمىز. سوندا وزىمىزدە وقۋلىق جازاتىن نەگىز جوق پا؟
د.مىڭجاسارقىزى: تاعى ءبىر مىسال. 5-سىنىپقا ارنالعان «ماتەماتيكادا»: «7 كارتوپتىڭ قۇنى 210 تەڭگە، 5 كيلوگرامم كارتوپتىڭ قۇنى نەشە؟» دەسە، تاعى ءبىر جەردە: «ءبىر ءيتتىڭ قۇنى 17 رۋبل، ال شوشقانىڭ قۇنى 51 رۋبل، سوندا شوشقانىڭ قۇنى ءيتتىڭ قۇنىنان نەشە ەسە كوپ» دەيدى. مۇنىڭ ءبارى رەسەيلىك وقۋلىقتان سوزبە-ءسوز الىنعانى كورىنىپ تۇر. الدە، بىزدە مىسالعا كەلتىرەتىن ءوز ەلىمىزدىڭ اقشا بىرلىگى مەن قازاقىلىقتى كورسەتەتىن اتاۋلار جوق پا؟
ت.جۇماجانوۆا: بۇل تازا اۋدارما. شىن مانىندە، ءرۋبلدىڭ ورنىنا تەڭگە دەسەك بولماي ما؟ ءومىر بويى ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكانى اۋدارما وقۋلىقپەن وقىپ كەلدىك. تەك قانا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن عانا ءوزىمىزدىڭ اۆتورلار جازدى. جاڭاعى ءستيلى تۇسىنىكسىز ءماتىن وتە جاۋاپسىزدىقتان تۋعان. جاڭا بۋىننىڭ ءتول وقۋلىقتارىن مۇعالىمنىڭ تالقىسىنا سالۋ كەرەك.
وقۋلىقتىڭ اسىعىستىق بولماي جازىلعان كۇنى جوق
د.مىڭجاسارقىزى: ەكەۋىڭىز دە وقۋلىق اۆتورىسىز. نەگىزىنەن وقۋلىقتى قانشا ۋاقىتتا جازاسىزدار؟ ول ءۇشىن ارنايى جاعداي جاسالا ما؟
ت.جۇماجانوۆا: وقۋلىقتىڭ اسىعىستىق بولماي جازىلعان كۇنى جوق. جاڭا بۋىن وقۋلىعىن ەكى ايدا جازىپ بىتىرىڭدەر دەدى. ءبىزدىڭ بەرەتىن ساباعىمىز بار، جۇمىسىمىز بار. بوساتپايدى. ەشكىم شىعارماشىلىق دەمالىس الىپ، وقۋلىق جازىپ كورگەن جوق. بۇل ماسەلە سان مارتە ايتىلدى. وقۋلىقتىڭ اۆتورى باسقا نارسەنى ۇمىتا تۇرىپ، جۇرەگىمەن سونىمەن بولۋ كەرەك. «بۇرىن نە بەردىم، قازىر نە قالدىردىم؟» دەگەن ماسەلەنى ويلاۋ قاجەت. ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، «ادەبيەت» وقۋلىعىنا ماتىننەن گورى سۇراۋ تاپسىرمالاردى، وزىندىك وي قوزعايتىن دۇنيەلەردى بەرۋ قاجەت. مىسالى، 9-سىنىپتىڭ وقۋلىعىن جازعاندا ءاربىر تاقىرىپتىڭ باسىنا «وي قوزعاۋ» دەگەن ايدار قويىپ وتىردىق. مۇعالىم وقۋشىنى وزىندىك ىزدەنىسكە جەتەلەپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن وي-جۇيەسىن، تانىمدىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋى كەرەك. بۇگىندە ءتۇرلى كومەكشى قۇرال كوپ. ەلەكتروندى نۇسقا، مۇعالىمدەر ءۇشىن جۇيەلىك قور جاسالدى. بىراق ونى قالاي ءتيىمدى پايدالانۋ جاعى مۇعالىمگە بايلانىستى.
د.مىڭجاسارقىزى: نەگىزى وقۋلىق جازۋعا قوماقتى اقشا ءبولىنىپ جاتىر ەمەس پە؟! سوندا اۆتورلارعا از بولىنە مە؟
ت.جۇماجانوۆا: كوپشىلىك جۇرت اۆتورلار كەرەمەت قالاماقى الادى دەپ ويلايدى. ءبىزدىڭ اۆتورلار دا، مۇعالىمدەر دە قاناعاتشىل عوي. سوندىقتان اقشانىڭ كوبى اۆتورلارعا كەتىپ جاتىر دەگەن وي تۋماسا ەكەن دەيمىن. ءبىز اۆتورعا قانشا قارجى بولىنەتىنىن بىلمەيمىز. باسپا قالاي بولەدى، ودان دا حابارىمىز جوق. ەسەبىن سۇرامايمىز دا. بىرىگىپ جازعان ءۇش اۆتورعا بولىنەتىن قالاماقى ءبىر ايلىق جالاقىمىزعا جەتسە، قۋانامىز. كوپ اقشانىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىنا اۆتورلار باسىن اۋىرتپايدى دا.
ن.ورازاحىنوۆا: ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جۇماعۇلوۆ: «ەگەر ماعان بارلىق جاعدايدى جاساسا دا، وقۋلىق جازباس ەدىم. وقۋلىقتى مەكتەپ مۇعالىمدەرى جازسىن»، - دەدى. شىن مانىندە، سولاي. ءبىز ەلىمىزدىڭ پاتريوتىمىز عوي. اقشا از تولەسە دە، بىراق شىعارماشىلىق مۇمكىندىك بەرسە ەكەن دەيمىز. قازىر قاعازباستىلىق باسىم. 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ساپالى وقۋلىق دايىندايمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن شىعارماشىلىق توپ قۇرىلۋى كەرەك. اسىرەسە اۋىلداعى مۇعالىمدەردىڭ وقۋلىق مازمۇنىنىڭ جاقسارۋىنا دەگەن قۇلشىنىسى جاقسى. بۇل تۇرعىدا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «وقۋلىقتىڭ ءتىلىنىڭ تۇزەلۋى تەك قازاق ءتىلىنىڭ مامانىنا عانا تيەسىلى ەمەس، ماتەماتيكانى، تاريحتى، جاعرافيانى وقىتاتىن مۇعالىمدەر دە وقۋشىنىڭ ءتىلىن تۇزەۋگە كىرىسۋى كەرەك» دەيدى. ول ءۇشىن وقۋلىقتىڭ ءتىلى دۇرىس بولۋى كەرەك. ءبىز، وكىنىشكە قاراي، الاش ارىستارىنىڭ ادىستەمەلىك، پسيحولوگيالىق ەڭبەكتەرىن وقىمايمىز. سولاردىڭ ءاربىر سويلەمدەرىنىڭ ءوزى بۇگىنگى قوعامداعى سۇرانىسىمىزعا جاۋاپ بەرەدى.
ت.جۇماجانوۆا: دۇرىس ايتاسىڭ، قازىر ايتىپ جۇرگەن قاشىقتىقتان وقىتۋ جۇيەسىن 1930 جىلى سەيىل جۇمانباەۆ «اۋلاقتان وقىتۋ» دەپتى. كوردىڭىز بە، بۇل جاڭالىق ەمەس. ال وقۋلىق جازۋعا مۇعالىمدەردى قاتىستىرعان دۇرىس. بىراق مۇعالىمگە جەتىسپەيتىن ءبىر نارسە بار. وقۋلىقتا بەرىلگەن تاقىرىپ بويىنشا عىلىمي جاعىنان ىزدەنۋگە ورەسى جەتپەي جاتادى. مۇعالىمنىڭ ىزدەنۋگە ۋاقىتى دا جوق. سوندىقتان مۇعالىمنىڭ تاجىريبەسىن، ادىسكەردىڭ تەوريالىق ءبىلىمىن، مەتوديست-عالىمنىڭ ءادىس-ءتاسىلىن بىرلەسىپ پايدالانعاندا عانا جاقسى وقۋلىق شىعادى. ايتالىق، رەسەيدىڭ ءۇش قالاسىنىڭ عالىمدارى ءۇش مەتوديكا جاساسا دا، سالىستىرا كەلە ەڭ مىقتىسى تاڭداپ الىنادى. بالاما وقۋلىق شىعىپ جاتسا، قولداۋىمىز كەرەك.
ن.ورازاحىنوۆا: ۇكىمەت نەگىزگى وقۋلىقتى جازۋ ءۇشىن تاپسىرىستى مەملەكەتتىك باسپاعا بەرۋى كەرەك. قاراجات تا سوعان ءبولىنۋى قاجەت. سوسىن باسپا مىقتى اۆتورلاردى تاڭداپ العانى ءجون. ال باسقا باسپالار اقشا تاپسىن دا، بالاما وقۋلىق شىعارا بەرسىن. ءوزى ازعانتاي اقشانى بىرنەشە باسپاعا بولە بەرسەك، ارينە نە باسپاعا، نە اۆتورعا جەتپەيدى. وسى جەردە ءبىر ۇسىنىسىم بار. ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيۋتىنىڭ كۋرسىنا كەلگەن مۇعالىمدەرگە وقۋلىقتاردى بەرىپ، تالقىلاتىپ جىبەرسە، سوسىن سول پىكىرلەر ارقىلى اۆتورلارمەن جۇمىس ىستەسە، ءتيىمدى بولار ەدى.
ك.ادىربەكۇلى: عالىم رەتىندە جاقسى پىكىر ايتتىڭىزدار. ال باستا­ۋىش سىنىپتاعى بالا تاربيەسى ماسەلەسى تاعى بار. ءبىر سىنىپتا وتىزعا جۋىق بالا بار. وتىزىنىڭ مىنەزى وتىز ءتۇرلى. وسى اۋىرتپالىقتىڭ ءبارى باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمىنە تۇسەدى. وعان ۇلكەن تاجىريبە كەرەك. نەگىزگى ءبىلىم باستاۋىشتا قالانادى. مۇعالىم بالالارعا اناسىنداي بولىپ، سۇيىسپەنشىلىگىن جەڭىپ الۋ كەرەك. ال بىراق ولار ساباق بەرۋدەن گورى، قاعازباستىلىقتان قول تيمەيدى دەگەندى ايتادى. ءتىپتى، وتىز بالادان ساباق سۇراپ، ۇلگەرە المايمىز دەيدى.
ك.ورمانوۆا: بىزگە 45 مينۋتتا وقۋلىق بويىنشا بەرىلگەنى 9 تاپسىرما. كەيدە ۇلگەرەمىز، كەيدە ۇلگەرمەيمىز. سىنىپتا 32 وقۋشى بار. ءدال قازىرگى جاعدايدا «اتامۇرا» باسپاسىنىڭ وقۋلىقتارى ءوزىنىڭ قالپىنا كەلدى. كەيدە جاس ەرەكشەلىگى ەسكەرىلمەي جاتادى. ءتىپتى اتا-انالار: «ءبىز مۇنى 7-8 سىنىپتا وقيتىن ەدىك. بۇل باستاۋىش سىنىپ كىتابىندا ءجۇر»، - دەپ مۇڭىن شاعادى. بىراق مۇنى دۇرىس تۇسىنگەن بالا شىعارا الادى. وسى دوڭگەلەك ۇستەلگە كەلەردىڭ الدىندا ارىپتەستەرىمنەن «قانداي ۇسىنىستارىڭىز بار» دەپ سۇراعانىمدا، ولار «الماتىكىتاپتىڭ» «ماتەماتيكا» وقۋلىعى ورىس سىنىپتارىنا ارنالعان وقۋلىقتىڭ تۋرا كوشىرمەسى. سوزبە-ءسوز اۋدارىلعان. ونى تۇسىنىكتى تىلمەن بالالارعا جەتكىزىپ جاتىرمىز» دەگەندى ايتتى. بۇل جەردە مۇعالىم ءوزى ىزدەنىپ، قايتسە دە تاپسىرمانى ورىنداۋعا تىرىسادى. ال «ماتەماتيكادا» توعىز تاپسىرما كوبىرەك. جەتى تاپسىرمانى ۇلگەرۋگە بولادى. ءتورت باعاننىڭ ارقايسىندا ءتورت ەسەپتەن ون التى مىسال بەرىلگەن. سونى كىشكەنە قىسقارتسا ەكەن. سىنىپتا شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا ۇلگەرمەيمىز. بىراق 1-4 سىنىپ «ماتەماتيكاسىنا» وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، تولىقتىرىلدى. قازىر اسا قيىن ەمەس.
د.مىڭجاسارقىزى: نەگىزى وقۋلىق پەن مۇعالىم بارلىق اۋىرتپالىقتى وقۋشىعا جۇكتەپ قويعان جوق پا؟
ك.ورمانوۆا: قازاق تىلىندە شۇبالاڭقى ماتىندەر كوپ. ودان دا جاتتىعۋلار كەرەك. بالا ءماتىن تۋرالى ىزدەنۋى كەرەك. نەگىزى سول تاپسىرمالاردىڭ تەڭ جارتىسى مۇعالىمدى ىزدەنىسكە جەتەلەۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ءبىز ءوزىمىز ءتۇسىندىرىپ، بىرلەسىپ وتىرىپ سىنىپتا ورىندايمىز.
ك.ادىربەكۇلى: بيىلدان باستاپ باستاۋىشقا اعىلشىن ءپانىن وقىتۋ ەنگىزىلدى. ماسەلەن، جاپونيادا 7-سىنىپقا دەيىن باسقا ءتىلدى ۇيرەتپەيدى ەكەن. ال مالايزيا ەلىندە اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدى 1-سىنىپتان باستايتىن كورىنەدى. ويتكەنى الەمدىك عىلىم اعىلشىن تىلىندە. ءبىز وسى مەملەكەتتىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ وتىرعان سياقتىمىز. الايدا اعىلشىن ءتىلىن باستاۋىشتان ۇيرەتۋ ءتيىمدى مە؟ اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ەڭبەك ساباعىنىڭ ءبىر ساعاتى الىنعان. ال ەلباسىنىڭ باعدارلاماسىندا ادامدى ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ كەرەك ەكەندىگى ناقتى ايتىلدى. ەڭبەك ويلاندىرادى، ەڭبەك دەنساۋلىقتى تۇزەيدى، ەڭبەك جالقاۋلىقتان ارىلتادى. بۇل نەگە ەسكەرىلمەيدى؟ وسىعان قالاي قارايسىزدار؟
ك.ورمانوۆا: ەلباسى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ كەرەك دەگەن تاپسىرما بەردى. ول ءۇشىن شەتەلمەن تىعىز بايلانىستا بولۋ كەرەكتىگى انىق. سوندىقتان دا اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەپ وتىر. قازىر 1-سىنىپتا اعىلشىن ءتىلى الىپپە رەتىندە قوسىمشا ۇيرەتىلەدى. مەنىڭشە، اعىلشىندى 4-5 سىنىپتان باستاپ وقىتسا دا ۇلگەرەتىن سياقتىمىز. بالا اۋەلى ءوزىنىڭ انا ءتىلىن، باستاۋىشتاعى نەگىزگى ءبىلىمىن ءسىڭىرىپ الۋى قاجەت. بىراق بۇل پروتسەسس ءجۇرىپ كەتتى.

«باستاۋىشتا بالا ءوز انا تىلىمەن قارۋلانۋى كەرەك»

ن.ورازاحىنوۆا: جاقىندا عانا ءۇش ءتىلدى وقىتۋ ماسەلەسى تۋرالى دوڭگەلەك ۇستەل بولدى. سوندا بارلىق ەلدىڭ تاجىريبەسى ايتىلدى. ەلباسىنىڭ ويى دۇرىس. بىراق ول كىسى «وقۋشىلار باستاۋىشتا قانداي ءبىلىم الىپ جاتىر؟ دەڭگەيى قالاي، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەتىن ماماندار بار ما؟ وقۋلىعى ساپالى ما؟» دەگەن ماسەلەنىڭ ءبارىن قاراپ وتىرمايدى عوي. ونى بەرگى جاعىنداعى ماماندار قاراۋى ءتيىس. اسىرەسە، ءسىز بەن ءبىز ايتۋىمىز كەرەك. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ قازاق بالاسىنا وتە اۋىر. سىنىپتا 32 بالا بار دەدىڭىز. قالادا تىلدىك ءپاندى ءبولىپ وقىتسا، اۋىلدى جەردە 42 بالا بولسا دا، ءبىر سىنىپتا وتىر. قازاقتىڭ بالاسى كادىمگى «ا» ءارپىن ارەڭ جازسا، ەكىنشى جاعىنان اعىلشىنشا دا تاڭبالايدى. بۇل بالانىڭ دەنساۋلىعىنا قاتتى اسەر ەتەدى. مەكتەپكە جاڭا كەلگەن بالا وقۋدان قاشادى عوي. سوندىقتان دا باستاۋىشتا بالا ءوز انا تىلىمەن، دىلىمەن، سالت-داستۇرىمەن، تاريحى، مادەنيەتىمەن قارۋلانسا، 5-سىنىپقا كەلگەندە تۇسىنىگى قالىپتاسىپ، ەكىنشى، ءۇشىنشى ءتىلدى ەش قيىندىقسىز ۇيرەنەدى. جانە بۇل قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا ساباقتاستىرىلىپ، نەگىزدەلىپ ۇيرەتىلۋى كەرەك. مەكتەپتە ون جىل وقىعان بالالار باكالاۆر، ماگيستراتۋراعا تۇسەردە اعىلشىن تىلىنەن سۇرىنەدى. ويتكەنى ناتيجە جوق. وعان دا قانشاما ساعات، قانشاما قاراجات كەتۋدە. شىن مانىندە، بولاشاقتا ۇلتىمىزدى، ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالاتىن - قازاق مەكتەبىنىڭ بالالارى. ەڭبەكتىڭ قيىنشىلىعىن كورەتىن باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرى. قازىر بالا مەكتەپكە دايىن بولىپ كەلمەيدى. اتا-انا بالاما بار جىلتىراقتى اپەرسەم بولدى دەپ ويلايدى. ال ونىڭ تاربيەلىك جاعى مۇعالىمگە تيەدى. تاعى ءبىر قاراما-قايشىلىق نارسە - كورسەتكىش قۋامىز. وقۋ مەڭگەرۋشىسى مۇعالىمگە «ءسىز مىنانداي پايىزدىق كورسەتكىش بەرەسىز»، - دەيدى. سوسىن 4-كە جەتپەي تۇرعان بالاعا «4»، 5-كە جەتپەگەنىنە «5» قويا سالادى. سويتەدى دە، 5-سىنىپقا كەلگەندە بەس ۇزدىكتىڭ ەكەۋى عانا قالادى. ويتكەنى باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرى باعانى كوتەرمەلەپ قويىپ جىبەرەدى. بۇدان سوڭ مۇعالىم مەن وقۋشى اراسىندا تۇسىنبەستىك پايدا بولادى. «باس­تاۋىشتا جاقسى وقىپ كەلدىم، بۇل مۇعالىم نەگە مەنى تومەندەتەدى؟» دەگەن وي كەلەدى بالاعا. اتا-انا دا قازىر باعا سۇرايدى. «5» قويساڭىز، ءسىز جاقسى مۇعالىمسىز. ال بالاسىنىڭ ءبىلىم الۋى قىزىقتىرمايدى. ءبىز بالانى عانا ەمەس، اتا-انانى دا تاربيەلەۋىمىز كەرەك.
ك.ادىربەكۇلى: زابيرا، تالاي جىلدان بەرى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان تاجىريبەلى مۇعالىمسىز. ءسىز بۇل پىكىر تۋرالى نە ايتاسىز؟
ز.شارتىقوۆا: ءبىزدىڭ №13 مەكتەپ-گيمنازيا «اتامۇرا» باسپاسىنىڭ وقۋلىعىمەن ءبىلىم بەرىپ كەلەدى. بىراق باعدارلاما بويىنشا كەلە جاتامىز دا، كوميسسيا كەلدى دەگەندە «بالاما وقۋلىق قوسىڭدار» دەيدى. ءسويتىپ «الماتىكىتاپ» باسپاسىنىڭ وقۋلىعىن پايدالانۋعا تۋرا كەلەدى. ەلەكتروندى وقۋلىق تا بار. ءبىز جاقىندا 10-11 سىنىپقا بلۋن تاكسونوميا ءادىسى بويىنشا ساباق وتتىك. شىن مانىندە، ءبىز، مۇعالىمدەر كوپ سويلەيدى ەكەنبىز. باعدارلاما جۇپ-جۇمىر بولسا، وقۋشىلاردىڭ ىزدەنۋىنە جول اشىلادى. مۇندا ديداكتيكالىق ماتەريالدار كومەك بەرەدى. ماسەلەن، 10-سىنىپتىڭ ديداكتيكالىق ماتەريالدارى جاقسى. ارنايى تەستتەرى بار. ال 5-سىنىپتىڭ قازاق سىنىپتارىنا ارنالعان «قازاق ءتىلىنىڭ» ديداكتيكالىق ماتەريالدارىن ورىس سىنىپتارىنىكىمەن سالىستىرساق، ەكەۋى ەكى بولەك. ءبىز تابۋ، دەسفەميزم، ەسفەميزمدى ءوتىپ جاتساق، ورىس سىنىپتارى باسقانى وتۋدە. ياعني، وقۋلىقپەن سايكەس كەلمەيدى، باعدارلاماعا جۋىمايدى. سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن. سوندا مۇنىڭ نەسى كومەكشى قۇرال؟
بىلتىر 11-سىنىپ تەست سۇراقتارىندا «نايمان اتانىڭ بالاسىنىڭ اتى كىم؟» دەگەن سۇراق بولدى. جاۋابىندا «جولامان» ەمەس، «ماڭگۇرت» دەپ بەرىلگەن. نەگە جولامان دەپ جازباسقا؟ جاڭا دۇرىس ايتىپ جاتىرسىزدار، باستاۋىشتان كەلگەن بالاعا لەكسيكانى وتەمىز. بالالاردىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ ءتول دىبىستاردى، «ءى»، «ءا»، «ءو»، «ڭ»، «ع»، «ۇ»، «ءۇ» اجىراتىپ، دۇرىس ايتا المايتىندارى كوپ. سول سەبەپتەن 5-سىنىپتىڭ «قازاق ءتىلىن» فونەتيكادان باستاۋ كەرەك دەگەنگە قوسىلامىن. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، 2005 جىلى «اتامۇرادان» شىققان 5-سىنىپتىڭ «قازاق ادەبيەتىندە» ءدىني اڭگىمەلەر دەگەن تاقىرىپ بار. ال 2010 جىلى شىققان وقۋلىقتا بۇل «ءدىني اڭگىمەلەر. ءافسانالار» دەپ بەرىلگەن. وندا: «پەرىشتەلەردى جاراتتى. ولار راببىن ماقتادى، وعان قۇلشىلىق ەتتى. بار ىجداھاتىمەن ساجدەگە ۇرىندى» دەگەن ءماتىن جولدارى بار. ءبارى ارابشا سوزدەر. باسقا ءتىلدىڭ ءسوزىن اۋدارمامەن بەرۋ كەرەك ەمەس پە؟! كەيدە ءوزىمىز قالاي تۇسىندىرەتىنىمىزدى بىلمەي قالامىز. راببىم ءسوزىن «جاراتۋشى» دەپ ايتايىق دەسەك، وقۋشىلار «مەنى اكە-شەشەم جاراتتى» دەيدى. وسى كەزدە قينالامىز. اربىردەن سوڭ 5-سىنىپتىڭ بالاسىنا ءدىن تۋرالى ايتۋ ءالى ەرتە. قازىر ولاردى قالاي بۇرساڭىز، سولاي كەتەدى. يسلام ءدىنىن دارىپتەۋ ءۇشىن 9-سىنىپتا ارنايى «ءدىنتانۋ» ءپانى وقىتىلادى. ال باستاۋىشتا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋعا كەلسەك، ءوزىم مۇنى قوش كورمەيمىن. بالام ەكىنشى سىنىپتا وقيدى. قازاق تىلىنەن ديكتانت السام، قازاق ارىپتەرىن اعىلشىنشا جازىپ جىبەرەدى. بالا ەكى ءالىپبيدى شاتاس­تىرىپ قولدانادى. مۇنى سول 5-سىنىپتان باستاۋ كەرەك قوي.
ت.جۇماجانوۆا: ءبىز ۇلىبريتانيادا كونفەرەنتسيادا بولدىق. قالانىڭ اكىمى ەكى اي بويى بۇكىل قالاداعى وتباسىنىڭ قاي تىلدە سويلەيتىنىن زەرتتەپتى. مۇنىڭ استارىندا انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى قىلتيادى. الەم عالىمدارى «بالا ون جاسقا دەيىن ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەپ، ويلاپ، جازىپ ۇيرەنسە، ودان كەيىن ءتىلىن ەشۋاقىتتا ۇمىتپايدى» دەيدى. مۇنى ءبىز دە ايتىپ كەلەمىز. وتباسىندا اتا-انا ءوز تىلىندە سويلەۋى كەرەك. قازىر ءبىز ءبىر نارسەدەن قالىپ قوياتىنداي جانتالاسامىز. بىراق الەمنەن قالماۋ كەرەك جاعىن دا ويلاۋ كەرەك. قازاق بالاسى بىرنەشە تىلدە سويلەسە، نەگە قۋانباسقا؟
ن.ورازاحىنوۆا: ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە نەگە قىتايدىڭ جۇيەسىن المايمىز؟ قىتايلار بالاسىن مەكتەپكە بالاباقشادان كەيىن بەرسە، قازاقتىڭ بالالارى مەكتەپكە بىردەن بارادى. ولار 1-2 سىنىپتا ءتىل ۇيرەنۋدەن قينالعانمەن، 4-5 سىنىپتا قىتايدىڭ بالالارىن باسىپ وزادى ەكەن. مۇنى ءتىپتى جاپوننىڭ عالىمدارى زەرتتەمەكشى بولعان. ماسەلەن، ءبىر ساباقتا 7 ەسەپ كوپ دەسەڭىز، قىتايدا ءۇي تاپسىرماسىنا ون، كەيدە جيىرما ەسەپ بەرەدى. ءبىلىم وتە ساپالى بەرىلەدى. بۇل جەردە جاۋاپكەرشىلىك اتا-اناعا ارتىلادى. كۇندەلىكتە «تاپسىرمانى ورىندادى» دەگەن اتا-اناسىنىڭ قولى بولماسا، مەكتەپكە كىرگىزبەي قويادى ەكەن. دەمەك، بالاعا نەعۇرلىم از تاپسىرما بەرۋ دۇرىس ەمەس. قازىر بالالار جالقاۋ. ءبىز بالانى اياماۋىمىز كەرەك. بۇگىننەن ەڭبەككە ۇيرەتپەسەك، تىلدەن اقساپ جاتسا، ەرتەڭ ۇلت رەتىندە قالاي بولامىز؟
ك.ادىربەكۇلى: ءبىر باسقوسۋدا بەلگىلى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ قازىرگى اسپيرانتتاردىڭ، جاس عالىمداردىڭ ءبىلىمىنىڭ تومەندىگىنە قارنى اشاتىندىعىن ايتىپ ەدى. جالقاۋلىق، ەنجارلىق كوبىمىزدىڭ قانىمىزدا بار. كەيدە ناشار مۇعالىمدەردىڭ شىعىپ جاتقانى وسىعان دا بايلانىستى شىعار. ماگيستراتۋراعا، اسپيرانتۋراعا وزات وقيتىنداردى الۋ كەرەك... ەندى حيميا وقۋلىعىنا ويىسساق. حيميانىڭ ارالاسپايتىن جەرى جوق. حيميا بۇرىن تۇرمىستىق زاتقا ارالاساتىن ەدى، قازىر تاماققا دا قوسادى. باسپاسوزدەن شىعىس قازاقستان وبلىسى، زايسان اۋدانىندا حيميا پانىنەن 40 جىل ساباق بەرگەن جۇمابەك جۇماقاننىڭ ولەڭمەن «حيميا قاقپاسى» اتتى وقۋ قۇرالىن جازعانىن وقىدىم. مۇنى بالالار جاقسى قابىلداعان ەكەن. العاشقى كەزدە عالىمدار دا، مۇعالىمدەر دە قولداپتى. بىراق وعان نەمەرەباي نۇراحمەتوۆ دەگەن حيميك قارسى شىعىپ، باعدارلامادان الدىرتىپ تاستاعان كورىنەدى. جالپى، حيميا پانىندە ۇلتتىق عالىمداردىڭ جاڭالىعى بار ما؟ سويلەمدىك قۇرىلىمدارى بالالارعا تۇسىنىكتى مە؟
گ. تالەنوۆا: جۇمابەك جۇماقاننىڭ 2004 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان وقۋلىعى سول كەزدە قولداۋ تاپقان بولاتىن. ويتكەنى اۆتور قىرىق شاقتى حيميالىق ەلەمەنتتى ءتىزىم بويىنشا بەرە سالماي، تۇسىنە، اتاۋىنا، شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى ۇلتتىق ناقىشتا ءتۇسىندىرىپ بەرگەن. وقۋشىلار دا ەلەمەنتتەردى جاقسى قابىلدادى. بىراق ءبىز قازىر مينيسترلىك بەكىتكەن نەمەرەباي نۇراحمەتوۆتىڭ وقۋلىعىمەن وقيمىز. ءبىر قىنجىلارلىعى، وسى جاڭا بۋىن وقۋلىعىندا دا كەمشىلىك كوپ. پروفەسسور نۇراحمەتوۆ تەك ستۋدەنتتەرمەن عانا جۇمىس ىستەگەندىكتەن مەكتەپتى ونشا بىلە بەرمەيتىن سياقتى. ساراپتاما ءبولىمى قاتە تۇستارىن جيناپ-تەرىپ، حات رەتىندە جىبەرگەن ەدى. مىنە، قازىر 2012 جىل بولسا دا، سول كەمشىلىك ءالى بار. ساباق وتكەندە قاتەسىن جوندەپ وتىرامىز. وقۋشىلار بىزگە: «بەلگىلى حيميك-عالىمدار وقۋلىقتا قاتە جىبەرىپ قويعان با؟» دەگەندە، نە دەرىمىزدى بىلمەيمىز. كەيدە قاتەنى وزدەرى تاۋىپ الىپ، قالامساپپەن تۇزەپ قويادى. بالكىم، بۇل باسپانىڭ قاتەلىگى شىعار. وقۋلىقتى جازۋ بارىسىنا مەكتەپ مۇعالىمدەرى تارتىلسا ەكەن. وقۋلىق مەكتەپكە جىبەرىلمەي تۇرىپ، ساراپتاۋ، تالداۋدان وتسە. سوسىن ونى بىرنەشە باسپا ەمەس، ءبىر عانا باسپا شىعارسا، قۇبا-قۇپ. حيميا - قيىن ءپان. 8-سىنىپتان باستاپ وقىتىلاتىن پاندە «ماگنيدىڭ جوڭقاسىن قىشقىشپەن قىسىپ، ۇستاپ تۇرىپ قىزدىرعاندا ول لاپ ەتىپ تۇتانىپ اۋادا كوپ جىلۋ بولەدى» دەگەن ءماتىن جولدارى بار. نەگىزى مەكتەپ بازاسىندا ماگني ەمەس، تەمىر جوڭقالارى بار. ءا دەگەننەن حيميانى بىلمەيتىن بالا ماگنيدىڭ قاسيەتىن قايدان بىلەدى؟ تەوريالار بالانىڭ تۇسىنىگىنە اۋىر. عىلىمي تۇردە. تاعى ءبىر كەمشىن تۇسى - تاقىرىپتاردىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەن. العاشقى تاراۋدا ورگانيكالىق زاتپەن تانىسپاي، زاتتىڭ فورمۋلاسىن بىلمەي جاتىپ رەاكتسيا تەڭدەۋلەرىن جىكتەپ كەتەمىز. وقۋشى تۇرماق، ءوزىم دە قينالامىن. مۇنى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى دە ازەر تۇسىنەدى. وسى تەوريانى الىپ تاستاسا ەكەن دەگەن ۇسىنىس بار. بۇل ارنايى حيميك مۇعالىمدەردىڭ فورۋمىندا ايتىلعان ۇسىنىس. وقۋلىقتى تۇسىندىرمەۋ كەرەك، بالا ءوزى ىزدەنۋى قاجەت. ءبىز ءتۇسىنىپ تۇرعان وقۋشىعا تاعى دا تۇسىندىرەدى ەكەنبىز. بىراق وقۋلىقتى وتاندىق عالىمداردىڭ جازىپ جاتقانىنا قۋانامىز. ارينە، رەسەيلىك وقۋلىقتان كوشىرىلگەن تۇستارى كوپ. كەيدە اۋدارعان كەزدە سول كۇيى قالدىرسا عوي دەپ وتىراسىڭ. ويتكەنى قازاقشاسى تۇسىنىكسىز. 11-سىنىپتا ورىستىڭ عالىمى كۋچەروۆتىڭ رەاكتسياسىنىڭ ولقىلىعىن جوندەگەن وتاندىق عالىم ا.ءشارىپحانوۆتى باسا كورسەتەمىن. ماقساتىم - ءوزىمىزدىڭ عالىمداردى دارىپتەۋ. بالالاردا ماقتانىش سەزىمىن وياتۋ.
ا.بيتۋعانوۆ: باستاۋىشتا مۇعالىم بولدىم. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن جوعارى سىنىپقا دا ساباق بەردىم. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەرەسەك ادامداردى ارنايى كۋرستا وقىتتىم. ورىستار قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەدى. بىراق وقۋلىق جەتىسپەيدى. «قازاق ءتىلى» قوعامىندا جۇرگەندە، ارنايى كۋرستاردىڭ ەشقانداي وقۋلىقسىز ءتىل ۇيرەتەتىنىنە كوزىمىز جەتتى. سوسىن قازاق ءتىلىنىڭ دامىماي جاتقانى اكىم-قارالارعا دا بايلانىس­تى. كەزىندە سونداي اكىمدەر «قازاق ءتىلى» قوعامى جابىلا بەرسىن دەدى. وقۋلىقتى شىعارۋدى ءبىر عانا باسپاعا بەرۋ كەرەك. ءبىر تەرىنى جان-جاقتان جۇلمالاسا، نە بولادى؟ سوسىن ۇلتتىق وقۋلىقتاردى ەسكى سارقىنشاقتاردان تازالاسا دەيمىن.
ك.ادىربەكۇلى: مىنە، ۇلاعاتتى، ءمان­دى پىكىر الماسۋ بولدى. مۇنىڭ ءبارى بولا­شاعىمىز - بالالار ءۇشىن. ءبىلىمدى ۇرپاقتى وقىتۋ، تاربيەلەۋ ماسەلەسى وتە وزەكتى. ايتىلعان سىندى باسپالار، وقۋلىق اۆتورلارى دۇرىس قابىلدايدى دەگەن سەنىم بار.

دوڭگەلەك ۇستەلدى
ۇيىمداستىرعاندار
كولباي ادىربەكۇلى،
دينارا مىڭجاسارقىزى

"تۇركىستان" گازەتى