ەل اۋزىندا ءبىر ءسوز بار: بىردە اباي ءوز شىعارعان سوزدەرىنە ماستانىپ:- اكە! مەن سەنەن اسىپ تۋدىم دەسە كەرەك. سوندا قۇنەكەڭ: - مەنەن اسىپ تۋامىن دەسەڭ الدىمەن ماعان ۇقساپ وزىڭنەن اسىرىپ ۇل تۋعىزىپ ال-دەگەن-مىس.

***

بىردە جامبىل (جاباەۆ) اتامىزدان جازۋشىلاردىڭ ءبىرى سۇراپتى:- ءسىز قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا ەڭ مىقتىسى، بىرەگەيى دەپ كىمدى اتار ەدىڭىز؟

جاكەڭ ءبىراز ويلانىپ: - قۇنانبايدان ارتىعى بولماس، - دەپتى.

- قالايشا؟! - دەپ تاڭ قالىپتى جازۋشىلار، - ابايدى قايدا قوياسىز؟

- ە،قۇنانباي سياقتى اكەدەن اباي تۋادى دا، - دەپتى جاكەڭ. كەيىنىرەك جاڭاعى جازۋشى ساۋالدى مۇحاڭا (اۋەزوۆ) دا قويادى. مۇحاڭ ىركىلمەي:

- اباي دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

- جوق مۇحا، ولاي ەمەس ەكەن. جاكەڭ باسقاشا جاۋاپ بەردى.

- ءپالى! نە دەپتى سوندا؟

- قۇنانباي دەپتى.

مۇحاڭ ۇندەمەي ويلانىپ قالىپتى، سونسوڭ:

ءيا، جاكەڭ تەگىن قاريا ەمەس ەكەن، - دەپتى.

***

ارعىن توبىقتىنىڭ اتاقتى ءبيى ىرعىزبايدىڭ وسكەنبايىنىڭ جالعىز ۇلى قۇنانباي (1804-1885) بالا كەزىنەن ايتقانىنان قايتپايتىن، وجەت، بىربەتكەي، تىكمىنەز بولىپ وسەدى. بويى ورتادان بيىك، قول-اياعى سىرىقتاي، ماڭدايى كەرەقارىس، ءجۇزى نۇرلى، اجارلى كىسى بولعان كورىنەدى. كەزىندە جاۋگەرشىلىك ۇرىستا وڭ كوزىنەن ايىرىلادى. جالعىز كوزىمەن شانشىلىپ قاراعان كەزدە كىسىنىڭ ءداتى شىداماي بۇرىلىپ كەتەدى ەكەن. «اباي جولىنداعى» ورتا جاستاعى قۇنانبايدىڭ سىرت بەينەسى وسىنداي بولىپ ەلەستەتىلەدى.

***

قۇنانبايدىڭ اناسى زەرە ايتىپتى: - تۇسىمدە ءپىرىم وسكەنباي كەڭ الاشا ۇستىندە مالداس قۇرىپ الىپ التىن ساقانى ءيىرىپ وتىر ەكەن. التىن ساقا-عايىپتاعى اڭنىڭ قۇلجاسىنان الىنعان الىنعان بىلەم. الاشانىڭ ۇستىنە تايكەسىنەن تۇسكەن سايىن ماڭايىنا جارىق ساۋلە شاشاتىن كورىنەدى. جورىعان كىسىلەر: بويىڭا بىتكەن قوشقارداي ۇل، سول ۇل ەسەيە كەلە ەلدى سوڭىنا ىلەستىرەدى دەپتى.

سوندا تۋعان ۇل-اتاقتى قۇنەكەڭ ەكەن. سول زەرە انامىز بەرتىن كەلە اڭگىمەلەسىپ وتىرادى ەكەن: «مەن قۇناشتى ءبىر كۇن دارەتسىز ەمىزىپ كورگەم جوق، جانە ومىراۋىمدى تازالاپ جۋماي، بيسميللا دەپ ايتپاي ەمىزگەن مەزگىلىم بولعان ەمەس»، - دەپتى.

***

ءحىح عاسىردى پولياك ساياحاتشىسى ا.يانۋشكەۆيچ «قۇنانباي بي... باراق سۇلتاننان از-اق ۇلكەن، بۇل دا قىر ەلىنە ايگىلى ادام. قاراپايىم قازاقتىڭ بالاسى، جاراتىلىسىنان اقىل دارىعان، زەرەك، قارا سوزگە شەشەن، ويلى، تىڭعىلىقتى كىسى، حالقىنىڭ قامىن ويلايتىن، قىر ەلىنىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭىنا جانە شاريعات جولىنا جۇيرىك، ورىس ەلىنىڭ قىرعىزدار (قازاقتار) تۋرالى زاڭ ەرەجەلەرىن دە جاقسى بىلەدى، پاراعا ساتىلمايتىن ءادىل بي، ۇلگىلى مۇسىلمان، قارادان شىققان قۇنانبايدى جۇرت پايعامبارداي كورەدى»، - دەپ جازعان.

***

شاكارىم جازىپتى: «قاجى مارقۇمنىڭ (قۇنانبايدىڭ) الدىنا كەلگەن قازاق ناماز وقىماي جۇرگەن بولسا ناماز وقۋشى ەدى، ناسىباي حارام دەپ ءبىر موللا ايتقان سوڭ، ناسىباي اتقانداردىڭ مۇرنىنا توتيايىن قۇيامىن دەپ ناسىبايشىلاردى دا تيىپ ەدى. بۇرىن زەكەت بەرمەيتۇعىن قازاققا زەكەت بەرگىزگەن دە سول كىسى ەدى. وسى كۇنگى قارقارالىداعى مەشىت سول كىسىنىڭ سالعىزعان قۇدايى قىلعان مەشىتى ەدى».

ەندەشە شاريعاتتا كورسەتكەن حارامداردان تيىپ، حالقىن نامازعا جىعىلۋعا ۇيرەتىپ، ەڭ العاش اللا تاعالانىڭ 5 پارىزىنىڭ ءبىرى بولعان زەكەتتىڭ ورىندالۋىنا نازار اۋدارىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق جاسايتىن ورىن-مەشىتتى دە ارقا وڭىرىنە العاش سالدىرعان قۇنانباي دەسەك قاتەلەسە قويماسپىز!.

***

ايگىلى ءبىرجان مەن سارا ايتىسىندا اقىن ءارىپ (تاڭىربەرگەنۇلى) «قۇتىما ءتىل تيگىزبە، ەر قۇنانباي، الاشقا شىققان داڭقى كەر بۇلانداي» دەپ ۇلى دودادا دارىپتەيدى.

***

م.اۋەزوۆ، قۇنانباي تۋرالى: «قولعا نايزا ۇستاپ، استىنا جۇيرىك ات ءمىنىپ، ءوز مالىن ءوزى باعىپ، جاۋعا شاپقىش، جاۋ تۇسىرگىش جىگىت بولعان... قۇنانباي قولمەن كەلە جاتقان قازاقتى جيىپ الىپ، قۇرقۇدىقتىڭ ىشىندە كەڭەسىپ، كەنەسارىنى ۇستاماۋعا، قاس قىلماۋ،ا ۋادەلەسىپتى. كەيىن اتىس بولعاندا جۋانتاياق توبەت دەيتىن باتىر كەنەسارىنىڭ قولىنىڭ ءبىر باتىرىن قۋىپ نايزالاماقشى بولعان ەكەن، سونى قۇنانباي قۋىپ ءجۇرىپ ساباپ، بوقتاپتى»-دەپ تاعى ءبىر قىرىنان جازادى. بۇل جەردەن ءبىز قۇنەكەڭنىڭ ورىس وتارشىلارىنا جانى قاس بولىپ،  ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىسى كەنەسارىنى ىشتەي قولداعانىن كورەمىز.

***

شوبەرەسى احات قۇدايبەردىۇلى: «اكەسى مولدادان وقىتىپ، قۇنانباي شالا حات تانىپ قالسا دا، اكەسى وسكەنبايعا كەلگەن حاتتاردى ءبىر-بىرىنە سالىستىرىپ، ءوز تالابىمەن حاتى تولىق تانىپ، تۇرىكشە جازىلعان كىتاپتاردى ەركىن وقي الاتىن بولدى. قازاق بالالارىنىڭ، ساحارا جۇرتىنىڭ ساۋاتتى، كوزى اشىق بولۋىن كوزدەگەن قۇنانباي ءوزىنىڭ كۇزەگىنەن العاش رەت ۇستا جالداپ، تام سالدىرىپ، مۇسىلمانشا مەكتەپ اشادى. جىلىنا تۇركىستانعا ءبىر مارتە كەرۋەن جىبەرىپ، تۇرىك تىلىندەگى شىعىس ادەبيەتىنىڭ جۇلدىزدارىنىڭ كىتابىن تەڭ-تەڭ ەتىپ العىزىپ، شاكىرتتەرگە تاراتىپ بەرىپ وتىرعان. قاعاز-قالامدى دا ءوز قاراجاتىمەن العىزعان... سول مەكتەپتىڭ ورنى - «ەسكى تام» ءالى بار»، - دەپ جازىپتى.

***

شاكارىم: «ومبىداعى ورىس ۇلىعىنىڭ نازارىنا ەرتە ىلىگىپ، جۇرتقا جاققان قىزمەتى ءۇشىن اۋەلى ستارشىن، سوسىن اعا سۇلتان شەنىن العان. قۇنانباي قاشان مەككەگە قاجىلىق ساپارعا بارعانشا ەل ادامدارى «مىرزا» دەپ اتاپ كەتكەن. ەل اۋزىندا بۇل كىسىنىڭ دىندارلىعى مەن ەل بيلەۋ جونىندەگى ىرىلىك، مىقتىلىعى، الىستى بولجاعىش اقىلدىلىعى كوپ ايتىلادى. ودان سوڭ  مىنەزىنىڭ سۋىقتىق، قاتتىلىعى، سونىمەن بىرگە مىرزالىعى جايىنان كوپ كەزدەسەدى. ناماز وقۋشى كەدەيلەرگە ات بەرۋ، كيىم بەرۋ سياقتى ادەتتەرى كوپ بولسا كەرەك...»، - دەپ جازادى.

***

اباي اتامىز ارقا سۇيەر ءبىلىمدى ۇلى ءابىش ولگەندە: «ارعى اتاسى قاجى ەدى، بەيىشتەن تاتقان شاربەتتى. جارىقتىقتىڭ ونەرى ايتۋعا ءتىلدى تەربەتتى. ادالدىق، اقىل جاسىنان، قوزعاپتى، تىنىشتىق بەرمەپتى. مال تۇگىل جانعا مىرزا ەدى، ءار قيىنعا سەرمەپتى. مۇڭدى، شەرلى، جوق-جىتىك، اڭساپ الدىن كەرنەپتى. ءبارىنىڭ  كوڭىلىن تىندىرىپ، بىرەۋىن الا كورمەپتى. ءادىل، مىرزا، ەر بولىپ، الەمگە جايعان ورنەكتى. تاۋبەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، تەنتەكتى تيىپ جەرلەپتى. قازاقتىڭ ۇلى قامالاپ، ىزدەگەن ءجۇزىن كورمەك-ءتى. اقىلىنان اپ قايتقان، ولگەنشە بولار ەرمەكتى. ول سىپاتتى قازاقتان دۇنيەگە ەشكىم كەلمەپتى. ولمەيتىن اتاق قالدىرىپ، دۇنيەگە كوڭىلىن بولمەپتى. جارلىعىنا اللانىڭ ەرتە ويلاعان كونبەك-ءتى»، - دەپ اكەسى قۇنانبايدىڭ ۇلاعاتتى ىستەرىن، ونەگەسىن تەبىرەنە ەسكە الادى دا: «ولار دا ءتىرى قالعان جوق، تىرلىك ارتى ولمەك-ءتى. ونى دا الدى بۇل ءولىم، سابىرلىق قىلساق كەرەك-ءتى»، - دەپ وزىنە جۇباتۋ ايتادى.

***

قۇنانباي بىردە شورماننىڭ مۇساسىنا: «پۇت بولدىم دەپ ماقتانبا، پۇتتان دا اۋىر باتپان بار. بيىكپىن دەپ ماقتانبا، اسقار-اسقار تاۋلار بار، ار جاعىندا اسپان بار. باسىما باقىت قوندى دەپ، توسىلمايمىن ەندى دەپ، الداۋشى جالعان دۇنيەگەن عاپىل بولىپ ازباڭدار. قارسى كەلگەن دۇشپاننىڭ، باسى كەلىپ يىلسە، وعان دا قىل بوستاندىق، اياققا سالىپ باسپاڭدار»، - دەپ تاكاپپارلىعىن باسىپتى دەيدى.

ەندى بىردە باسىنا ءىس ءتۇسىپ سىبىرگە ايدالىپ كەلگەن كەرەي بەيسەكە دەگەن كىسىگە: «جاڭىلماس، قاتە باسپاس حان بولا ما؟ تاپجىلماس، تابان تايماس جان بولا ما؟ بايگەگە كۇندە قوسساق الدىن بەرمەس، تۇلپاردا ارىقتاسا ءسان بولا ما؟ شىقپايدى جان، كەسىمدى قازا كەلمەي، اسىل ەرلەر ءوتتى مە، نازا كورمەي؟ ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ ازاپ تارتقان، ماقشاردا بەيىشكە ەنەر جازا كورمەي»، - دەپ جىگەرلەندىرگەن ەكەن.

***

ەل اۋزىندا قۇنەكەڭ ايتتى دەگەن ءسوز ءبىرشاما كوپ. سونىڭ ءبىرى: «باق تايسا اجارىڭا قارامايدى. بىرەۋدى بىرەۋ سىرتتاي تابالايدى. باسىنا قاراپايىم ءبىر ءىس تۇسسە، قىلدى دەپ بىلمەستىكپەن شامالايدى، «ادامنىڭ باسى - اللانىڭ دوبى» دەگەن، ءدام تارتسا ءار تاراپقا دومالايدى».

***

قۇنانباي جەر ورتاعا كەلىپ ەل بيلىگىنەن بىرتە-بىرتە سۋىنىپ، بۇل دۇنيە قىزعىنان ول دۇنيە قىزىعىنا ويشا ويىسىپ، تاقۋالىققا بەت بۇرعانى ءمالىم. سول كەزدە تۇركىستانداعى ايگىلى قارناق مەدرەسەسىنە ارنايى ادام جىبەرىپ، وسى مەدرەسەنىڭ تۇلەگى، ءارى كوكىرەگى وياۋ، قاجىرلى بەردىقوجاعا پەيىلى ءتۇسىپ، كەيىنشە ارالارىنان قىل وتپەيتىن دوس بولادى، ۇيەلمەنىمەن جانىنا كوشىرىپ الادى. قۇنانباي قالىپتاستىرعان ورتادان ونىڭ بەلىنەن وربىگەن اباي مەن شاكارىم، سونىمەن قاتار بەردىقوجانىڭ شوبەرەسى الەم تانىعان جازۋشى مۇحتار ومارحانۇلى دا دۇنيەگە كەلىپتى. م.اۋەزوۆتى «ابايدىڭ بالاسى ەكەن» دەيتىندەر دە بار. ارينە، ول (اۋەزوۆ) - ابايدىڭ رۋحاني بالاسى.

«الىپتى - الىپ عانا ارقالاي الادى». الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اماناتىن اقتاعان اۋەزوۆ ابايدى الەم كوگىنە ارقالاپ شىعاردى. ابايدى الەمگە مويىنداتۋى ارقىلى قازاق دەگەن حالىقتى دۇنيەگە پاش ەتتى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ دە ۇلىلىعىن كورسەتە ءبىلدى.

ءيا، قازاق حالقىنىڭ بەتكە ۇستار وسى ءۇش الىبى «جۇرتى پايعامبارداي جاقسى كورەتىن قۇنانبايدىڭ» (يانۋشكەۆيچ) اۋىلىندا تۋىپ، قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن الەمگە مويىنداتتى.

***

اباي 39 جاسىندا ءوزىنىڭ ايگىلى 37-ءشى قارا سوزىندەگى مىنا جولداردى اكەسىنىڭ باسىنا ءتاجىم ەتىپ شىعارعان دەگەن جورامال بار: «دۇنيە-ۇلكەن كول، زامان-سوققان جەل. الدىڭعى تولقىن-اعالار، ارتقى تولقىن-ىنىلەر. كەزەكپەنەن ولىنەر، باياعىداي كورىنەر».

***

ايتپاقشى،1992 جىلى 8 جەلتوقساندا ن.نازارباەۆتىڭ اراب ەلدەرىن ارالاپ قايتقان ساپارى بويىنشا رەسپۋبليكالىق تەلەديداردان سۇقبات بەردى. سوندا ءبىر كورەرمەن: «مەككەدەگى قۇنانبايدىڭ ءۇيىن كوردىڭىز بە؟» - دەپ ساۋال قويعاندا ەلباسى: «كوردىم، سول تاريحي تاكيا جايدى جوندەپ قالپىنا كەلتىرۋدى ويلاستىرعان ءجون»، - دەپتى.

دەمەك، سيرياداعى ءال-فارابي، مىسىرداعى بەيبارىس زيراتتارىنا جوندەۋ جۇرگىزىپ، اتا-بابالار ارۋاعىن ۇلىقتاعان ءبىزدىڭ ۇكىمەت، مەككەدەگى ەكى عاسىر بۇرىن قۇنەكەڭنىڭ قازاقتارعا ارناپ سالدىرعان قوناق ۇيىنە دە نازار اۋداراتىن مەزگىل جەتكەن بولار!

ازىرلەگەن امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz