ءوز ۋاقىتىندا  التىن وردا يمپەرياسىنىڭ  قاراماعىنا كىرەتىن، سول كەزەڭدەگى زامان تالابىنا ساي، جان-جاقتى دامىعان قالالار مەن ەلدىمەكەندەر كوپ بولعان. جانە وسى قالالارعا كادىمگىدەي قۇبىرلار ارقىلى اۋىز سۋ تارتىلىپ، تۇرعىنداردىڭ  كۇندەلىكتى تاعام دايىنداۋىنا، سونداي-اق، جۋىنۋىنا جاعداي جاسالىنعان.

مىسالى: ۆ. دەميننىڭ «تاينى ەۆرازي» ەڭبەگىن وقىپ وتىرعاندا، مىنانداي سويلەمدەردى كەزدەستىرەسىڭ: «... يمەننو ەتو زناچەنيە ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد يمەەت ۆ تيۋركسكيح يازىكاح سلوۆو «وردا» - نە  ۆويسكو يلي تولپا، ا «يۋرتا» (پود چەم پونيماەتسيا نە تولكو ودينوچنايا يۋرتا، نو ي تسەلوە پوسەلەنيە).

سترانۋ پود نازۆانيەم زولوتايا وردا دو سيح پور چاستەنكو وبياۆليايۋت ەتاكيم گرانديوزنىم كوچەۆەم، سكوپيششەم «كوچەۆىح» برودياگ، كوتورىە نيچەم درۋگيم نە زانيماليس، كرومە كاك گرابيلي كورەننىە نارودى، ا پوتوم، سۆاليۆ ۆوكرۋگ يۋرت ناگرابلەننوە دوبرو، س ديكارسكيم پروستودۋشيەم جاريلي كونينۋ نا بەستسەننىح رۋكوپيسياح، وتپراۆليالي پوەتوۆ ي استرونوموۆ پاستي ستادا، ا زامليۋ پولاگالي پلوسكوي، كاك دوسكا...».

بىراق، وسى كەيبىر عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ  جازعان دەرەكتەرى شىندىققا مۇلدەم ساي كەلمەيدى. ءوز كەزىندە، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ ەل-جۇرتى كوپ جاعدايدا، سول تۇستاعى كارى قۇرلىق تۇرعىندارىنا قاراعاندا، الدە قايدا مادەنيەتتى، سونىمەن قاتار، تۇرمىس-تىرشىلىكتى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن وزەكتى پروبلەمالاردى شەشۋدە وق بويى الدا تۇرعان. ونى، ورىس عالىمى ۆ.دەمين بىلاي دەيدى:

«...رەالنوست نە يمەەت س ەتوي ۋبليۋدوچنوي كارتينوي نيچەگو وبششەگو. زولوتايا وردا – سترانا گورودوۆ. ارابسكي پۋتەشەستۆەننيك يبن – باتتۋتا وستاۆيل وپيسانيە ستوليتسى سارايا: «گورود ساراي ودين يز كراسيۆەيششيح گورودوۆ، دوستيگشي چەرەزۆىچاينوي ۆەليچينى، نا روۆنوي زەملە، پەرەپولنەننىي ليۋدمي، كراسيۆىمي بازارامي ي شيروكيمي ۋليتسامي.

سوگلاسنو سەگودنياشنيم يسسلەدوۆانيام، ۆ زولوتوي وردە بىلو دو سوتني تورگوۆىح ي رەمەسلەننىح گورودوۆ. پوترەبنوست ۆ رازۆيتي ارحيتەكتۋرى، تورگوۆلي، ناۋك ي يسكۋسستۆ – ۆسە ەتو ۆەسما ستراننو دليا وبرازا «ديكوگو كوچەۆنيكا»، كوتورومۋ پودوبنىە پوترەبنوستي سوۆەرشەننو چۋجدى. نو پوسكولكۋ ەۆروپەيسكيە يستوريكي نە ليۋبيات ۆسپومينات و ۆەليچي درەۆنيح ستەپنىح كاگاناتوۆ، نيچۋت نە ۋستۋپاۆشيح ەۆروپەيسكيم سترانام، تو سپلوش ي ريادوم پوپادايۋتسيا كۋدرياۆىە، لوگيچەسكي پروتيۆورەچيۆىە فرازى تيپا: «ياركايا ۋربانيستيچەسكايا ۆوستوچنايا سرەدنەۆەكوۆايا كۋلتۋرا، كۋلتۋرا پولەۆنىح چاش ي موزايچنىح پاننو نا مەچەتياح، ارابسكيح زۆەزدوچەتوۆ، پەرسيدسكيح ستيحوۆ ي مۋسۋلمانسكوي ۋچەنوي دۋحوۆنوستي، تولكوۆاتەلەي كورانا ي ماتەماتيكوۆ – الگەبرايستوۆ». ەتو – و زولوتووردينسكيح گوروداح».

وسى جازىلعان جايتتارعا زەردە سالىپ ۇڭىلسەك، ورتا عاسىردىڭ وزىندە-اق، كوشپەلى ەلدىڭ (كوشپەلى دەۋگە اۋزىڭ دا بارمايدى. تەگى، جاز - جايلاۋ  مەن قىس - قىستاۋعا كوشىپ قونعانىمەن، اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرمىس قاجەتتىلىگىن شەشەتىن، ساۋدا-ساتىقپەن اينالىساتىن، ءوز ونىمدەرىن اپارىپ، ساۋداعا سالاتىن، وزگە دە جاعدايلارىن شەشەتىن، كادىمگىدەي يەك ارتىپ، ارقا تۇتاتىن، تۇرعىندارى تىعىز قونىستانعان  قالالارى مەن ۇلكەن ەلدىمەكەندەرى بولعان. بۇل ايدان انىق.) بارار جەرى مەن باسار تاۋى بولعانى تالاس تۋدىرمايدى.

ۆ.دەمين ءوزىنىڭ جۇمىستارىنىڭ تاعى ءبىر اراسىندا مىنانداي مىسالداردى كەلتىرەدى:  «...سوحرانيلوس نەمالو سۆيدەتەلستۆ و توم، كاك ۋگەدەي (ۇكىتاي. ءبىز ءار ۋاقىتتا شىڭعىس حاننىڭ وزىمەن جانە ونىڭ ۇلدارىن  سونىمەن قاتار،  نەمەرەلەرىن  جانە التىن وردا يمپەرياسىنىڭ حاندارىن، قولباسشىلارىن تۇركى تىلىندە جازۋعا ءتيىستىمىز. ءوز زامانىندا ، بۇلاردى ەۋروپانىڭ ساياحاتشىلارى  مەن عالىمدارى ءوز تىلىنە جاقىنداتىپ، گرامماتيكالىق قاتەلىكتەرىمەن جازعان. مىسالى: جوشى – بۇل جولشى، ۇگەدەي – ۇكىتاي، حۋبيلاي – قۇبىلاي،  حۋلاگۋ – قۇباعۇل،  باتۋ – باتىل، الگۋي – العىر تاعى سول سياقتى. ءتىپتى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا ءبىزدىڭ دە اتا – تەگىمىز (فاميليا) ارىپتىك قاتەلەرمەن جازىلاتىن ەدى عوي. ونى كەيىن، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، تۇزەتتىك ەمەس پە. وسىنى ەستەرىڭىزدە ۇستاڭىزدار. ) رازداۆال پروسيتەليام ي پروستو بەدنىم نەمالىە دەنگي يز گوسۋدارستەۆننوي كازنى. چينوۆنيكي ەگو كانتسەلياري چاستەنكو پەنيالي ۆەليكومۋ حانۋ نا ەتو راستوچيتەلستۆو – نا چتو ون وتۆەتيل تاك: «تە، كتو ۆ ەتوم (ناكوپلەني سوكروۆيشش) ۋسەردستۆۋەت، ليشەنى رازۋما، تاك كاك مەجدۋ زەملەي ي زارىتىم كلادوم نەت رازنيتسى – وبا وني وديناكوۆى ۆ سۆوەي بەسپولەزنوستي. پوسكولكۋ، پري ناستۋپلەني سمەرتنوگو چاسا ( سوكروۆيششا) نە پرينوسيات نيكاكوي پولزى ي س توگو سۆەتا ۆوزۆراتيتسيا نەۆوزموجنو، تو مى سۆوي سوكروۆيششا بۋدەم حرانيت ۆ سەردتساح، ي ۆسە تو، چتو ۆ ناليچنوستي ي چتو پريگوتوۆلەنو، يلي پوستۋپيت، وتداديم پودداننىم ي نۋجدايۋششيمسيا، چتوبى پروسلاۆيت دوبروە يميا». 

كوردىڭىز بە، سول زاماننىڭ وزىندە-اق، الىستاعى اتا-بابالارىمىز، جەتىم مەن جەسىرگە، تۇرمىسى السىزدەر مەن قينالىپ جۇرگەندەرگە كومەك كورسەتۋدى  جانە جاعدايلارىنا قاراسۋدى ءاردايىم ەستەرىندە ۇستاعان. مۇنى، ولار قۇرمەتتى، سونداي-اق، ساۋاپتى جۇمىسقا بالاعان.

«... منوگيە يز دەتەي ي ۆنۋكوۆ چينگيسحانا ۆىبرالي رەليگيۋ ۆ سووتۆەتستۆي سو سۆويمي ناكلوننوستيامي: نەكوتورىە پرينيالي يسلام، درۋگيە – حريستيانستۆو يلي ستالي يدولوپوكلوننيكامي، نەكوتورىە پريمكنۋلي ك ستاريننىم ۆەروۆانيام سۆويح وتتسوۆ ي دەدوۆ... وني وستەرەگاليس پروياۆيت حوت مالەيشي فاناتيزم ي نە وتكلونياليس وت زاكونوۆ چينگيسحانا: ۋمەت ۋۆاجات ۆسە ۆەرى ي نە دەلات رازليچيا مەجدۋ نيمي».

كارى قۇرلىق ەلدەرى (ەۋروپا) مۇنداي شىدامدىلىققا جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا عانا كەلدى. وسىعان قاراپ، ۇلى دالا ادامدارىنىڭ ايتارلىقتاي ۇستامدىلىعى مەن توزىمدىلىگىن انىق كورۋگە بولادى.

ەندى ءبىر ايتپاعىمىز، ەۋرازيا كەڭىستىگىن تۇتاستاي الىپ جاتقان التىن وردا قاعاناتىنداعى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەندىگىن كورسەتە كەتەيىك. ونى، ا.بۋشكوۆتىڭ ۇلى قاعانات تۋرالى جازعان ەڭبەگىنەن اڭعارۋعا بولادى: «... ۆ ستيحاح زولوتووردىنسكوگو پوەتا سايفي – ساراي (1321 – 1396) ەست پرەليۋبوپىتنەيشيە ستروچكي:

«ۋزنالا ليۋبۆي پريتياجەنە دۋشا،

زەملەي ۆوكرۋگ سولنتسا كرۋجەنە ۆەرشا».

زا ستو پياتدەسيات لەت دو كوپەرنيكا... تو، چتو زەمليا وبراششاەتسيا ۆوكرۋگ سولنتسا، پرەدستاەت نە كاك وشەلاميتەلنايا ناۋچنايا سەنساتسيا، ا كاك پروحودنايا فرازا، سودەرجاششايا ۆسەم يزۆەستنىە يستينى...».

ماركو پولونىڭ كىتابىن زەردە سالىپ وقىعاندا، سول كەزەڭدە ەۋروپا ءالى پايدالانا قويماعان، كومىر جاعۋدىڭ، ءادىس-ءتاسىلى كەڭىنەن ءسوز بولادى.

«پراۆدا، چتو ۆو ۆسەي پروۆينتسي كوچەۆنيكوۆ ەست سپوسوب پريمەنەنيا چەرنىح كامنەي: ەتي كامني دوبىۆايۋت ۆ گوراح، ي وني گوريات، يسپۋسكايا پلاميا، كاك پولەنيا: وني سگورايۋت پولنوستيۋ، كاك درەۆەسنىي ۋگول. وني دولگو گوريات، ي گوتوۆيت نا نيح لەگچە، چەم نا درەۆەسينە… پوتومۋ چتو وني لۋچشە ي ستويات مەنشە، چەم درەۆەسينا، كوتورۋيۋ تاكيم وبرازوم ەكونوميات.

ۆ زولوتوي وردە، كستاتي، نيكاكيح مونگولوۆ نەت. كۋدا ني گليان – پوۆسيۋدۋ تيۋركي، تيۋركي ي ەششە راز تيۋركي. زولوتايا وردا -  ياۆلياەتسيا چيستەيشيم تيۋركسكيم ميروم».

ءبىز، ءسوز قىلعان التىن وردا يمپەرياسى شىنىمەن دە ۇلى دالاداعى (اسىرەسە، دەشتى قىپشاق تۇرعىندارىنىڭ) تۇركى جۇرتىنىڭ، قايتالاپ ايتامىز، تەك قانا تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلى قاعاناتى بولعاندىعىن تۇسىنەمىز (بۇل يمپەريالاردى قۇرۋعا : قازاق، قىرعىز، وزبەك (وزبەك بولىپ جازىلعان سارت-تاجىكتەر ەمەس، وسى ەلدىڭ قۇرامىنداعى، كەزىندە كوشپەلى بولعان تۇركى تايپالارى), قاراقالپاق، تۇركمەندەردىڭ اتا-بابالارى ات سالىسقان). كەيبىر سويلەمدەردە «تاتارلار» دەپ جازىلعانىمەن، ول قازىرگى «تاتارلارعا» ەشقانداي قاتىسى جوق. ولار، اتام-زاماننان كەلە جاتقان پوۆولجەلىك بۋلگارلار. ولاردىڭ «تاتار» اتالۋى، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ تۇساندى ەمەس، بىرنەشە عاسىردان كەيىن. يۆان گروزنىيدان بەرگى ۋاقىتتا ايتىلا باستاعان. التىن وردانى وزدەرىنە «تارتىپ»  جۇرگەندىگى ، ول يمپەريانىڭ داقپىرتىنا قىزىققاندىعى، كورالماستىعى. قازىرگى تاتارلاردىڭ دا جانە موڭعولداردىڭ دا دەشتى قىپشاق ازاماتتارى تۇرعىزعان ۇلى دا الىپ يمپەريالارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ول، بوس ءسوز. ەۋروپالىق ساياحاتشىلار مەن ساۋداگەرلەردىڭ   كەزىندە جىبەرگەن  قاتەلىكتەرى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz