حيكاياتتار

ولار – ۇشەۋ. كارىم، بوكەن جانە مۇرات. كارىم – توپ-تومپاق، قىزىل شىرايلى. تەمىر-تەرسەككە ءۇيىر. بويى تاپالتاق. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «ماس–سا–عانمەن» باستالادى. بوكەن – سيديعان ارىق. كوپ وقيدى، زەرەك.  بىلمەيتىنى جەردىڭ استىندا.  ال مۇرات... مۇرات جونىندە ءسوز بولەك.

مۇراتتىڭ اكەسى جوق. انىعىن ايتقاندا، اكەسى بار. ءتىرى. بىراق ول قازىر، شەشەسىنىڭ ايتۋىنشا، «باسقا ەلدە، باسقا جەردە، باسقا بالالارعا اكە بولىپ ءجۇر». دەمەك، ءتۇتىنى باسقا. اكەسى سوناۋ سۇراپىل سوعىس جىلدارى قاپ تاۋى جاقتان جەر اۋىپ كەلگەن ەكەن. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە شاعىن اۋىلعا ءسىڭىسىپ كەتىپتى. سودان كۇيەۋى سوعىستان حابارسىز كەتكەن وسى مۇراتتىڭ شەشەسىمەن ءدام-تۇزى جاراسىپ،  ءبىرشاما ۋاقىت ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ تۇرىپتى. دۇنيەگە  مۇرات  كەلىپتى. سودان كۇندەردىڭ كۇنىندە مۇراتتىڭ اكەسىنىڭ ويىنا نە تۇسكەنى بەلگىسىز، ءبىر كۇندە جينالىپتى دا تۋعان جەرىنە تارتىپ تۇرىپتى. كەتەرىندە مۇراتتىڭ شەشەسىنە ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتپاپتى.

نەگە ولاي ەتكەنىن كىم ءبىلسىن. بالا قيالى «نەگە» دەگەن سۇراقتىڭ توڭىرەگىنەن شىعا المايدى. اكەسى اكە بولىپ بىردە-ءبىر رەت ىزدەپ كەلمەپتى. ءوز بالاسىن ساعىنبايتىن دا ادامدار بولادى ەكەن. شەشەسىنىڭ دە مىنەزى قىزىق. اكەسىنىڭ اتى اتالسا-اق جىنى قوزىپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان مۇرات ءوزى ىشتەي ويلايتىنى بولماسا اكەسى جايلى سۇراپ، ماماسىنىڭ مازاسىن الىپ، قىتىعىنا تيگىسى كەلمەيدى. ال ماماسى بولسا: «سەنىڭ اكەڭ دە، شەشەڭ دە – مەن» دەيدى. مۇمكىن، راس تا شىعار. قازىر ەكەۋى ناعاشى اعاسىنىڭ ۇيىندە تۇرادى. ھ

«ماسساعان، التىنشى كلاستى دا ءبىتىرىپپىز عوي!» دەپ كارىم ايتپاقشى، ۇشەۋى بيىل جەتىنشى كلاسقا وتكەن. كارىمنىڭ  عانا وقۋى ورتالاۋ. ال بوكەن مەن مۇرات ىلعي ماقتالىپ جۇرەدى.

اۋىل شايتانتوبە دەپ اتالاتىن جوتانىڭ تەرىسكەي تۇسىندا.  شاڭىتىپ جاتادى. سول اۋىلدىڭ الىس شەتىندە مىجىرايعان توقال تام بار. وندا جۋسانباي دەگەن شال كەمپىرى ەكەۋى تۇرادى.

بىردە سول توقال تامدى نۇسقاپ كورسەتكەن بوكەن اجەسىنەن:

– اجە، جۋسانباي اتام اۋىلدىڭ ىشىنە نەگە كوشپەي وتىر؟ ونى جۇرت شايتان شالعان دەيدى عوي، سول راس پا؟ – دەپ سۇراعانىندا:

– ە، قاراعىم، نەسىن ايتاسىڭ، – دەپ كۇرسىنگەن اجەسى، – ءشوپ قايناعا قايدان كوشسىن. ىلگەرىدە ءۇش بىردەي بالاسىن سول ۇيدەن سوعىسقا اتتاندىرىپ سالمادى ما. قۇداي-اۋ، دەسەڭشى، تىم بولماسا بىرەۋى قايتپادى عوي، سولاردىڭ. سۇم سوعىس ۇشەۋىن بىردەي جۇتتى دا قويدى. سولاردىڭ ارۋاعىن كۇتەدى دە. قاراشىقتارىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەردى قالاي قيسىن... شالدى شايتان شالدى دەگەن جالعان ءسوز. قونىسى شايتانتوبەگە جاقىن جاتقان سوڭ جۇرت ايتا بەرەدى دە...

وسىدان ەكى اي بۇرىن جۋسانباي شال دۇنيەدەن قايتتى. ءبىر عاجابى، قارت قازا بولعان كۇنى كەشكىسىن كەمپىرى دە كوز جۇمدى. اۋىرماي-سىزداماي شالىنىڭ سوڭىنان ءجۇردى دە كەتتى. جارىقتىقتار، تىرشىلىگىندە ءتىرى جانعا ءتىس جارىپ، سىر اشپاعان جاندار ەدى. سول بۇركەنگەن كۇي كەتە باردى. شاڭىراعىن شايقالتىپ، ءۇش بىردەي بوزداعىنان ايىرعان سوعىس زاردابىن تەڭ بولىسكەن قوس قاريانىڭ مولاسىن اۋىل ادامدارى ءبىر جەردەن قازدى. ولار اجال ازابىن دا، سۇيەككە تۇسكەن توپىراق ءزىلىن دە تەڭ كوتەرۋگە كەلىسكەندەي.

قارتتاردان قالعان جالعىز بەلگى – ايدالادا قالقايعان توقال تام عانا. ونىڭ ءوزى ءمۇجىلىپ، انە-مىنە قۇلاۋعا شاق قالىپ تۇر. ازىن-اۋلاق مال-مۇلىكتى جەرلەۋى مەن قىرقىنا جۇمساعان. ەندى  قالعانى – لايمەن سىلانعان ەدەنگە توسەلگەن قىرىق جاماۋ ەسكى كيىز عانا.

ءبىراز كۇننەن بەرى وسى ءۇيدى الگى ءۇش بالا يەمدەنىپ جۇرگەن. بۇگىن دە وسىندا باس قوسىپ وتىر.

– اتتەڭ، اك جوق-اۋ، ايتپەسە مىنا ءۇيدى حان سارايىنداي داڭعىراتىپ قوياتىن ەدىك، – دەدى مۇرات توبەدەن تۇسكەن بالشىق ورنىنا قاراپ.

– ءيا، – دەپ قوستادى دوستارى.

– سەندەر بىلەسىڭدەر مە، – دەپ بوكەن انا ەكەۋىن ەلەڭ ەتكىزدى، – وسى ۇيگە يرەك كوشەنىڭ  بالالارى كوز سالىپ جۇرگەن كورىنەدى.

– كىم ايتتى؟

– وزدەرىنەن ەستىدىم.

– راس پا؟

– شەسني! – دەپ بوكەن سۇق ساۋساعىمەن كەڭىردەگىن كەستى.

– ماسساعان، ەندى نە ىستەيمىز؟

بالالار ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. جۋسانباي اتانىڭ ءتۇتىنىن سوندىرمەيمىز، ءۇيدى كۇتىمگە الامىز دەپ كەلىسكەن ەدى. مىنا حابار شىندىققا اينالسا... يرەك كوشەنىڭ بالالارى بۇزىق. اسىرەسە، نۇرباي ارالاسسا مىنا ءۇيدىڭ ءبىر-اق كۇندە استاڭ-كەستەڭى شىعاتىنى ءسوزسىز.

– يت كەرەك! – دەدى سالدەن سوڭ مۇرات.

– ونى قايتپەكسىڭ؟

– ەسىك الدىنا بايلاپ قويامىز.

– تەرەزەدەن تۇسە المايدى دەيمىسىڭ.

– سول دا ءسوز بوپ پا. ءۇيدى اينالدىرا سىم تارتامىز دا، شىنجىرعا شىعىرشىق تاعامىز.

– مىناۋ  دۇرىس اقىل-ەي! ءبىزدىڭ ءيتتى بايلايىق. قاباعان! – دەدى بوكەن تابىلعان اقىلعا قۋانىپ.

– ماسساعان، سەنىڭ ءيتىڭ كاندەن كۇشىك قوي، – دەدى كارىم. – ءبىزدىڭ تارعىل توبەت شە؟ سونى الىپ كەلەيىك.

بالالار وسىعان كەلىستى.

ىمىرت ۇيىرىلە كارىمنىڭ ۇيىندەگى ارسىلداپ تۇراتىن تارعىل توبەت ۇشتى-كۇيلى جوعالدى. كەشكى تاماقتان قالعان جۇعىندىنى قۇيۋعا شىققان كارىمنىڭ شەشەسى ءيتتى ورنىنان تاپپادى. «شىنجىرىن سۇيرەتىپ كەتكەن ەكەن، ءبىر بۇتاققا  ورالىپ قالماسا جارار ەدى» دەپ ويلاعان ول.

بۇل كەزدە كارىم، بوكەن جانە مۇرات ۇشەۋى توقال تامدا بولاتىن. تارعىل توبەتتى «قاراۋىلدىققا» قويعان. ۇشەۋى الدەكىمدى كۇتەتىن ءتارىزدى. توقال تامنىڭ تۇسىنان وتەتىن قاسقا جولدىڭ بويىنا تەسىلە قارايدى. كوز بايلانىپ قالعان ءسات. شايتانتوبەدە ءولى تىنىشتىق. تەك شام وتتارى جارقىراعان اۋىل جاقتان ءبىردى-ەكىلى ۇرگەن ءيتتىڭ قاڭقىلى ەستىلەدى.

– مەن بىلسەم، بۇگىن ول بۇل تۇستان وتپەيدى، – دەدى بوكەن كۇدىگىن ايتىپ.

– نەگە؟

– سول... مۇمكىن... تاعى دا ءىشىپ الىپ، ءبىر جەردە سۇلاپ جاتقان شىعار.

– ءسال كۇتە تۇرايىق، – دەدى مۇرات. ءسويتتى دە شۇبەرەككە وراپ العان بىردەمەنى ورتاعا تاستاي سالدى. – ءما، مىنانى باستارىڭا بايلاپ الىڭدار. قورقىنىشتى بولادى.

شۇبەرەكتىڭ وراۋىن جازعان كارىم ۇندىك تاۋىقتىڭ قۇيرىق قاۋىرسىندارىن كورىپ:

– ماسساعان، مۇنى قايدان الدىڭ؟ – دەپ تاڭىرقاي سۇرادى.

– حي-حي-حي... ۇيدەگى ۇندىكتەردىڭ بىرەۋىن ۇستاپ الدىم دا... حا-حا-حا... قۇيرىق قاۋىرسىندارىن كەسىپ الدىم. قىزىق بولادى ەكەن... حي-حي-حي... قۇيرىق جاعى قۋشيدى دا قالدى!

– اعاڭ اكىرەڭدەيتىن بولدى عوي ەندى.

– مەنىڭ جۇلعانىمدى قايدان ءبىلسىن. يت قۋعان ەكەن دەپ ويلايدى.

– شىنىندا دا، مىناۋ تاماشا بولدى-ەي، – دەپ كارىم باسىنا قاۋىرسىنداردى دوڭگەلەندىرە بايلاپ جاتىپ، – ەندى شايتاننان اينىماي قالاتىن بولدىق.

– تۇردىبەك ءدال قازىر كەلەتىن بولسا عوي، ءبىز وعان كورسەتەر ەدىك، ادامدى قالاي قورقىتىپ، جابىرلەۋ كەرەك ەكەنىن! – دەپ بوكەن دە الاقانىن ىسقىلاپ قويادى.

– ەندى ەشكىمگە قول كوتەرمەيتىندەي ەتەمىز، ءا.

– ايتپا دەيمىن.

كەنەت شايتانتوبەنىڭ كۇنباتىس جاعىنان ءتۇن تۇنەگىن ايقىش-ۇيقىش تىلگىلەگەن جارىق كورىندى. قۇلاققا ەمىس-ەمىس تراكتور  داۋىسى ەستىلدى.

– كەلە جاتىر! – دەدى مۇرات اينەگى سىنعان تەرەزەدەن سىرتقا قاراپ. – دايىندالىڭدار! شەشىنىڭدەر!

– ماسساعان، قالاي؟

– تىرجالاڭاش! پەشتەن كۇيە الىپ بەت-اۋىزدارىڭا جاعىڭدار! مىنە، مەن قۇساپ... سوندا ءبىزدى ءتىرى كىسى تانىمايدى.

بالالار اسىعىس-ۇسىگىس ىسكە كىرىستى. پەشتىڭ كۇيەسىن ءبىر-ءبىرىنىڭ ءۇستى-باستارى مەن بەت-اۋىزدارىنا اياماي جاقتى. جىلتىراعان كوزدەرى عانا قالدى. جىرق-جىرق كۇلگەندە تىستەرى اپپاق بولىپ اعاراڭداپ، راسىندا دا جىن-پەرىگە ۇقساپ قالدى.

الىستان كورىنگەن تراكتور – تۇردىبەكتىكى بولاتىن. مىنا ۇشەۋى بۇگىن سونىڭ جولىن توسىپ وتىر. شايتانتوبەدە شايتان بولىپ قورقىتپاقشى. ونىڭ دا سەبەبى بار.

... تۇردىبەك بوكەننىڭ كورشىسى. ادەمى ايەلى، ەكى بالاسى، سۇيەگىن سۇيرەتىپ ارەڭ جۇرەتىن شەشەسى بار. جۇرت تۇردىبەكتى «جىنسوققان» دەپ اتايدى. ويتكەنى، ول ۇنەمى ءىشىپ الادى دا تراكتورىمەن شايتانتوبە جاققا  بارىپ كەلەدى. سويتەدى دە «مەنى جىن سوقتى!» دەپ، ءۇي-ءىشىنىڭ ءشات-شالەكەيىن شىعارادى. ايەلىن قۋىپ ءجۇرىپ سابايدى. ماس كەزىندە ءتىپتى اياۋشىلىقتى بىلمەيدى.

كەشە دە ءىشىپ كەلىپتى. ادەمى كەلىنشەگىن تەپكىنىڭ استىنا الدى دەيسىڭ، الدى دەيسىڭ... ەكى بالاسى ەكى جاققا بەزىپ كەتكەن. اراعا تۇسكەن كارى شەشە ءبىر-اق يتەرگەندە قالپاقتاي ۇشقان. ءبىراز اۋىل ادامدارى جينالىپ «جىن–سوققاننىڭ» جىنىن ازەر باستى. كەلىنشەگى اعىل-تەگىل جىلادى-اي كەپ. جازىعىم نە، دەيدى بايعۇس. ونىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسا، باياعىدا-اق توركىنىنە تايىپ تۇراتىن ەدى. ال مۇنىڭ تاياققا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن بە، الدە... ماسكۇنەمدىلىككە سالىنعان تۇردىبەكتى شىنىمەن قيماي ما، ايتەۋىر، بۇل ۇيدەن كەتكىسى جوق.

وسى وقيعانى بوكەن پەن مۇرات كوزىمەن كورگەن ەدى. ادەمى كەلىنشەكتى باس-كوزگە قاراماي تەپكىلەگەندە جاندارى تۇرشىگىپ، ەت-باۋىرلارى ەلجىرەپ كەتتى. بارقىراعان تۇردىبەكتىڭ باسىنان باقانمەن ءبىر-اق ۇرىپ جىق–قىلارى دا كەلدى. بىراق وعان جولاۋ قايدا-ا. قولىنا تۇسكەندى شيىرىپ تۇرىپ لاقتىرىپ جىبەرەدى.

سوسىن ەكەۋى كارىمنىڭ ۇيىنە قاراي تۇرا جۇگىرگەن بولاتىن. بولعان وقيعانى وعان جىلامسىراپ وتىرىپ جەتكىزدى.

– مۇنداي اكەڭ بولعانشا... – دەپ بارىپ ءتىلىن تىستەي قويدى بوكەن. مۇراتتىڭ ونسىز دا سىزداپ وتىرعان جۇرەگىن قوزعاپ كەتتى مە، ونىڭ كوزىنە ءمولت ەتىپ جاس ءۇيىرىلدى.

– تۇردىبەكتى ۇرايىق، – دەدى سوسىن كارىم.

– قالاي؟

– جابىلىپ.

– ءالىمىز جەتپەيدى عوي، ايتپەسە...

– جوق – دەدى مۇرات ءبىر ءتۇرلى قاتۋلانىپ، – ءبىز ونى ۇرماي-اق جىلاتامىز.

– ماسساعان، قايتىپ؟

– كادىمگىدەي. ول كۇندە كەشكىسىن شايتانتوبەدەگى توقال تامنىڭ تۇسىنان وتپەي مە؟

– ە-ە، ءيا، ءيا، ونى سول جەردەن توسىپ الىپ، شايتان بولىپ قورقىتامىز دەيسىڭ عوي سوندا، – دەپ بوكەن مۇراتتىڭ ويىن تۇسىنە قويدى.

– ءيا.

– ماسساعان، مىناۋ دۇرىس-ەي!

...الگى قاربالاس دايىندىق وسىنداي ويدان تۋعان ەدى.

– قازىر بىلاي ىستەيىك، – دەدى كارىم اسىعا سويلەپ. – تراكتوردىڭ جارىعىن كەس-كەستەپ ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرەيىك. سونان سوڭ مەن تراكتوردىڭ ارتىنداعى سوقا تىرەيتىن تەمىرىنە جارماسامىن دا تەرەزەنى سوققىلايمىن. ال سەن، بوكەن، تارعىل توبەتتى سوڭىڭنان ەرتىپ، تراكتوردى شىر اينالىپ جۇگىرە بەر.

– مەن قيقۋعا باسامىن، – دەپ مۇرات تا جانىپ كەتتى، – نەشە ءتۇرلى دىبىسقا سالىپ، بالەمنىڭ ءبىر ەسىن شىعارايىق.

– دۇرىس. بىراق ابايلاڭدار، – دەدى كارىم، – تۇردىبەك جىندى تراكتورىمەن تاپتاپ كەتپەسىن. ال، دايىنبىسىڭدار؟

– دايىنبىز!

ۇشەۋى ءبىر-بىرىنە قارادى. باستارىنداعى قوقىرايعان قاۋىرسىندار اجەپتاۋىر سەس كورسەتەتىن ءتارىزدى. ءماز بولىپ كۇلىسىپ العان ولار جالاڭاش ەتىن شاپاقتاپ، جۇگىرە جونەلدى.

بۇل كەزدە تراكتور دا اياڭداپ جالعىز ۇيگە كەلىپ قالعان ەدى. تۇردىبەك قايدان ىشكەنىن كىم ءبىلىپتى، تاعى دا قىزۋ. مۇنداي ادامعا داۋا جوق كورى–نەدى. lزدەپ ءجۇرىپ ىشەدى-اۋ، شاماسى. جۇمىسقا شىققاندا جان قالتاسىنا سالا كەتە مە، ايتەۋىر...

تۇردىبەكتىڭ ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن. الدىنا تەسىلە قاراپ، الدەكىمگە قىجىرى قايناپ، ءتىسىن شاقىر-شاقىر قايرايدى. انە، اناۋ كورىنگەن جۋ–سانباي شالدىڭ جۇرتى. شالدى شايتان يەكتەدى دەۋشى ەدى، سول راس بولدى ما، كەمپىرى ەكەۋى ءبىر-اق كۇندە كاپۋت بولدى عوي، دەپ ويلادى ول. ال مەنى، مىنا مەنى جىن سوققان!..

وسىلاي ويلاعانى دا سول ەدى، جارىقتى كەسە-كولدەنەڭدەپ ءۇش قۇبىجىق جۇگىرىپ ءوتتى. تۇردىبەكتىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ، الدىنا قايتا قاراعاندا الگى ءۇش قۇبىجىق ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ، ەندى قاراما-قارسى جاققا جۇگىردى. كوزدەرى اتىزداي! جارق-جۇرق ەتىپ جارىققا شاعىلىسادى.

تۇردىبەكتىڭ توبە شاشى تىك تۇردى. دەرەۋ ەكى قاپتالداعى ەسىكتەردى جاۋىپ، تراكتورىنىڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتتى. «شايتان!.. ويپىر-ما-ا-اي، شايتان!..» قول-اياعى دىرىلدەپ كەتتى. كەنەت جەلكە تۇسىنداعى تەرەزە سارت-سۇرت سوعىلىپ، جابايى دىبىس شىقتى. بۇل بايبالام سالىپ جان ۇشىرا ىرشىپ تۇرعان ەدى، ماڭدايشاعا توبەسىن وڭدىرماي سوعىپ الدى. «ررۋ-ررۋ-ۋ-ۋ-ۋ!.. حا-حا-حا!.. و-و-وњو-њو!.. ي-ي-يњي-њي!..» الدەكىمدەر ساقىلداپ كۇلەتىن سياقتى، يت بولىپ ۇرەتىن سياقتى. دۇنيە تۇگەل دۇرلىگىپ كەتكەندەي. «شايتان!...  شايتان!..» تۇردىبەكتە ەس قالعان جوق. جان-جاعى ساقىر-سۇقىر سۇيەككە تولىپ كەتكەن تارىزدەندى. جارىقتان تاعى ءبىر قۇبىجىق وتكەندە بايقاپ قالدى، شاشى ءتىپ-تىك ەكەن! تىرجالاڭاش! تىتىركەنىپ كەتتى. تۇلا بويىن سوياۋداي-سوياۋداي تىرناقتار وسقىلاپ، الدەكىم القىمىنان الا تۇسكەندەي. ارقاسى جىبىرلاپ، توبە قۇيقاسى شىمىر-شىمىر ەتەدى. تەرەزە مەن توبەدەن سوققىلاعان شايتان تاپ قازىر كابيناعا كىرىپ الىپ، قاسىندا وتىرعانداي كورىنەدى. داۋسى شىقتى ما، شىقپادى ما، ايتەۋىر ىشقىنا ايقاي سالدى: «اپا-ا-ا!... ءولدىم ويباي، ورىنشا-ا-ا...!

ايەلىنىڭ اتىن اتاۋى مۇڭ ەكەن، اجەسى ايتقان ءبىر اقىل ساناسىنا ساپ ەتە قالدى. ءتىلى كۇرمەلىپ، ءدىر-ءدىر ەتىپ: «ءپىسسى-ءمىللا... ءپىسسى-ءمىللا... ءپىس-ءلا» دەپ ءۇش قايتالادى. وسىلاي دەسە شايتان ۇركەدى-مىس. «پىشاق، پىشاق، پىشاق!..»، «شاقپاق، شاقپاق، شاقپاق!...»

مىنا شايتاندارعا پىشاقتىڭ دا، شاقپاقتىڭ دا قۇدىرەتى جەتەر ەمەس. ۇرىككەن بىرەۋى جوق. قايتا ۇشەۋىنە ءتورت اياقتى، تاناداي تاعى بىرەۋى قوسىلدى. ارس-ارس ەتەدى. «كورمەگەنىم وسى ەدى، يت-شايتان دا بولادى ەكەن-اۋ!...» «مەنى جىن سوققان دەپ كەۋدەمدى قاعاتىن ەدىم، ال ەندەشە!... سۇراعانىۇدى بەردى قۇداي...»

قاتتى قورىققانى سونشالىق، ءتىسى تىسىنە تيمەي، ساقىلداپ بارادى. «قالا گور، جانىم... مىناۋ اپامنىڭ قارعىسى. ءيا، ءيا، اپامنىڭ قارعىسى بۇل. «سەن ورىنشانى ۇرساڭ، سەنى پەرى ۇرسىن!» دەۋشى ەدى. سول! سول! ايتقانى كەلدى!..»

تراكتوردىڭ ارتىندا تۇرعان قۇبىجىق ەندى ەسىككە جارماستى. اشپاق ويى بار سەكىلدى. كابيناعا كىرسە مۇنى قىلقىندىرماق-قوي. بۇرىلىپ قاراۋعا جۇرەك قايدا. گازدى باسا ءتۇسىپ، سول جاق رىچاگتى قاتتى تارتقان كۇيى ۇستاپ قالدى. قۇبىجىق سەكىرىپ تۇسكەندەي بولدى. تراكتور ءبىر ورنىندا شىر كوبەلەك اينالا بەردى، اينالا بەردى. ءبىر-ەكى مارتە قالت-قۇلت ەتىپ اۋدارىلىپ قالا جازدادى. ىشقىنعان موتور ءۇنى جەر جارادى. سوسىن تۇردىبەك قاسقا جولدان باعىتىن تايدىرىپ توقال تامدى بەتكە الىپ بارادى. تامنىڭ تۇسىندا جالعىز وسكەن تال بار ەدى. الدەقاشان قۋراپ، قۇر قاڭقاسى قالعان. تراكتور ارقىرىپ بارىپ سوعان سوعىلدى. كارى اعاش شاتىرلاپ، ەربيگەن ەكى بۇتاعىمەن جەر تىرەي قۇلادى. تۇردىبەك وعان دا قاراعان جوق، تراكتورىن بارىلداتىپ اۋىلعا توتوسىنەن تارتىپ بارا جاتتى.

 

ح ح ح

كۇلكىگە قارىق بولعان ۇشەۋى قۇلاعان اعاشتى كورىپ، سولاي قاراي قۇستاي ۇشتى. العاشىندا ولار توقال تامدى قۇلاتاتىن شىعار دەپ دەپ زارەلەرى قالماعان، جوق، ءابۇيىر بولعاندا تۇردىبەك قۋراعان اعاشتى قاقتى.  كارى تالدىڭ تومارى قوس قۇلاش جەردىڭ توپىراعىن قوپارىپ، سىرتقا شىعىپ قالىپتى. بۇتاقتارى بىت-شىت بولىپ شاشىلىپ جاتىر. بۇيىردەن زەر سالىپ قاراعان ادامعا  جاتىسى نامازعا ەبەدەيسىز جىعىلعان قارت ادامنىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى.

– ماسساعان، تامىرىن قوپارىپ كەتىپتى! – دەدى ءبىرىنشى بولىپ جەتكەن كارىم. مۇرات ءالى كۇلكىسىن تيا الماي ءجۇر.

– بالەمدى ابدەن ساستىردىق. تەرەزەدەن كوردىم، حا-حا-حا... ءبۇرىسىپ قالىپتى. ەكى قولىندا ەكى كۇلىش... حي-حي-حي!... وي – ىشەگىم-اي!..

– قاتىردىق! ەندى ەشكىمگە تيىسپەيتىندەي بولدى، – دەدى قوسىلا كۇلگەن بوكەن.

– قول كوتەرمەك تۇگىلى، ەندىگى جۇكتىڭ استىنا تىعىلىپ ۇلگەرگەن شىعار. حا-حا-حا!..

–ماسساعان، مىناۋ نەمەنە! – دەدى كەنەت ويىلعان جەردىڭ اينالاسىنا ءۇڭىلىپ جۇرگەن بوكەن. قولىندا الدەبىر سىرىقتاي زات بار.

– ول نە؟

– قانە؟

– مىنە. ماسساعان، مىناۋ قىلىش قوي! قىلىش! مىنە، مىناۋ – سابى... مىناۋ – قىنابى...

– قويشى-ەي، قانە؟

مۇرات پەن كارىم تۇرا ۇمتىلىپ، بوكەننىڭ قولىنداعى زاتقا تالاسا قول سوزدى. شىنىندا دا قىلىش ەكەن. زاۋىتتان شىققان. ۇزىندىعى ءبىر مەتردەي. بىراق قانشا تارتقانمەن قىنابىنان شىعا قويمادى.

– توت باسىپ قالىپتى، – دەدى بوكەن.

– توت باسسا جەرمايعا  سالۋ كەرەك!

– ونى قايدان الامىز؟

– توقال تامدا بار ەمەس پە؟

– ءيا، شىنىندا، جۋسانباي اتالاردان قالعان جەرماي بار. كەتتىك!

– توقتاي تۇرىڭدارشى، – دەدى كارىم جەرگە قاراپ، – تاعى دا قا–رايىقشى، بالكىم، باسقا بىردەمە تابىلىپ قالار.

ۇشەۋى قاراڭعىدا تورتتاعانداپ ءجۇرىپ جەر سيپالاي باستادى. قولدارىنا ىلىككەن نارسەنى كوزدەرىنە تاقاپ، بارلاي قارايدى. وسى ءسات كارىم باج ەتە قالدى. قولىنا الدەنە ىلىككەن ءتارىزدى ەدى، ونىسىن كوزىنە تاقاي بەرىپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى. الگى زات شاقۇر-شۇقىر ەتىپ اعاراڭداعان كۇيى دوڭگەلەنىپ جاتا بەردى.

– نە بولدى؟

كارىم سوزگە كەلگەن جوق، بەزىپ بارادى. سوڭىنان ەكەۋى ىلەستى. توقال تام­عا لەزدە-اق جەتتى.

كارىمنىڭ ەكى كوزى الاق-جۇلاق ەتەدى. قاتتى قورىقسا كەرەك، اپتىعىپ سويلەي الار ەمەس.

– نە بولدى-ەي؟

– انا جاقتا... جاڭاعى جەردە... باس!... باس سۇيەك جاتىر!... ادامنىڭ باسى!..

ەكەۋىنىڭ دە دەنەسىنەن توك ءجۇرىپ وتكەندەي بولدى. كارىم قولىنداعى قىلىشقا قورقا قارادى. قولىما ۇستاپ تۇرعانىم كەزدەيسوق جىلىك-پىلىك بولىپ جۇرمەسىن دەگەن سۋىق ويدان شوشىپ قالسا كەرەك. جوق، قىلىش. كادىمگى قىلىش.

– اۋىلعا كەتەيىكشى، – دەدى كارىم ءالى دە قالتىراپ، – بۇل جەردە شىنىمەن شايتان بار سياقتى.

– كەتسەك كەتەيىك، – دەدى بوكەن دە ازەر تۇرعانىن سەزدىرىپ. – بىراق مىنا قىلىشتى قايتەمىز؟

– قىلىشتى ماعان بەرىڭدەر، – دەدى  مۇرات، – مەن تىعىپ قويايىن. قازىر اۋىلعا كەتەمىز.  قالعان اڭگىمەنى ەرتەڭ وسىندا كەلىپ شەشەمىز.

ءسوز وسىعان تىرەلىپ، كەتۋگە ىڭعايلانا بەرگەندە مۇرات قايتا توقتاتتى.

– ءاي، كۇيەلەش-كۇيەلەش بولىپ اۋىلعا تىرجالاڭاش باراسىڭدار ما؟ كيىمدەرىڭدى كيىپ الىڭدار. تۇردىبەكتى قورقىتقانىمىز جايلى ءتىرى جانعا ايتپاڭدار. جاراي ما؟

– جارايدى.

ۇشەۋى اپىل-عۇپىل كيىنىپ، اۋىلعا قاراي قۇستاي ۇشتى. ءبىر-بىرنەن قالىسار ەمەس. بارىن سالىپ كەلەدى. اشەيىندە ءبۇيتىپ جارىسپاس. ارتتا قالىپ قويسا الگى باس سۇيەك باس سالاتىنداي. قۋارعان قۋ سۇيەكتىڭ وزىنەن ادام مۇنشاما قورقادى، ال الگى تۇردىبەكتىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتپەگەنىنە شۇكىرشىلىك، - دەپ ويلادى مۇرات الا وكپە بولىپ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ.

مەلشيگەن ءتۇن بار تىرشىلىكتى قىلعىپ قويعانداي جاڭا عانا يۋ-قيۋ بولعان شايتانتوبەنىڭ ۋ-شۋىن مەڭىرەۋ تىنىشتىققا الماستىردى...

كارىم ۇيىنە جەتكەنشە جۇگىردى. وكپەسى ءوشىپ قالا جازداسا دا توقتاعان جوق. جاڭا باس سۇيەكتى كوزىنە تاقاعاندا ونىڭ تىستەرى شاقىر-شۇقىر ەتە قالعانداي بولعان. توقتاي قالسا، شاپ بەرىپ ۇستاپ الاتىنداي كورىندى.

ارت جاعىنان ىرسىلداعان دىبىس  ەستىلگەندە باقىرىپ جىبەرە جازداعان. سويتسە، تارعىل توبەت ەكەن. «كەت! جوعال!» دەپ  ايقاي سالىپ ەدى، توبەت  «بۇعان بۇگىن بىرنارسە كورىنگەن بە ؟»  دەگەندەي ءبىراز قاراپ تۇردى دا، ءوز جونىمەن كەتتى.

جازدىڭ جايلى تۇندەرىنىڭ ءبىرى ەمەس پە، شەشەسى كارىمگە توسەكتى دالاعا سالىپتى. القىنا دەم العان ول شەشىنە سالىپ، اق سەيسەپتىڭ استىنا قويىپ كەتتى. جۇرەگى ءدۇرس-ءدۇرس سوعادى.  باس سۇيەك كوز الدىنان كەتەر ەمەس.

كەنەت ءدال قاسىنان شىقىر-شىقىر ەتىپ، سۇيەك قاجالعانداي بولدى. كارىمنىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلىپ، كوزىن جۇما قويدى. «سول! قۋىپ كەلگەن عوي!» دەگەن سۋىق وي سۋماڭ ەتتى. قۇلاق سالىپ ءبىراز جاتتى. باي–قاتپاي عانا كورپەنىڭ استىنان كوز تاستاپ ەدى... تارعىل توبەتى تاپ قاسىنا جاتىپ الىپ سۇيەك مۇجىپ جاتىر ەكەن. «تۋ-ۋ!  اتەڭە نالەت!» دەپ ورنىنان اتىپ تۇرىپ،  ءيتتى قاڭق ەتكىزىپ ءبىر تەپتى.

ۇيگە كىرىپ جاتپاقشى بولىپ ءبىر وقتالدى دا كورپە-جاستىقتى تاسۋعا ەرىنىپ، قايتا جاتا كەتتى. ۇيقىسى كەلەر ەمەس. اسپاندا بىجىناعان جۇلدىز. انە، اناۋ تۇرعان «ءشومىش-جۇلدىز». ونى «جەتىقاراقشى» دەپ اتايدى دەپ وتكەندە تابيعات تانۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمى ايتقان بولاتىن.  دۇرىسى «ءشومىش-جۇلدىز» دەپ اتاعان عوي. شومىشتەن اۋمايدى ءوزى. جەتى قاراقشىعا ۇقساسا ۇقساماي كەتسىن! انەبىر تيتتەي جۇلدىز زىمىراپ جىلجىپ بارادى. ءتىپتى تەز قوزعالادى. ماناعى وزدەرىنىڭ الدا-ارتىنا قاراماي زىتقانى سەكىلدى...

ءبىر ءسات ويى ماناعى قىلىشقا  ويىستى. مەكتەپتە ۇلگەرىمى ورتالاۋ بو–لىپ، مۇعالىمدەردىڭ سولعىن قاباعىنا ىلىنگەن تانيتىن ول وسى قىلىشتان ءبىر جاقسىلىق كۇتەتىن ءتارىزدى.

«شىركىن، جاڭاعى قىلىش قوبىلاندى سەكىلدى ءبىر مىقتى باتىردىڭ قىلىشى بولسا... و، وندا مۇنى بۇكىل اۋىل توبەسىنە كوتەرەر ەدى-اۋ. توقساندىق قورىتىندىدا مۇعالىمدەر: «ە، مايتاسوۆ، سەنبىسىڭ... ساعان قوبىلاندى باتىردىڭ قىلىشىن تاپقانىڭ ءۇشىن-اق جاقسى باعا قويۋعا بولادى. وتىر، وتىرا عوي، مايتاسوۆ...» دەپ بايەك بولار ەدى. وندا كلاسكوم ساتىش تا: «قاشانعى سىنىپ ۇلگەرىمىن كەرى تارتاسىڭ، قاشان جاقسى ۇلگىرىمگە جەتەسىڭ؟!» دەپ جەلكەسىندە زىركىلدەپ تۇرماس ەدى. و-و، شىركىن!..».

وسىنداي ويعا ورانىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى دە ەلەۋسىز تۇردە ءتۇس الەمىنە ەندى. كلاستا وتىر ەكەن دەيدى. بارلىق بالالار مەن مۇعالىمدەر مۇنى قادىرلەپ، كلاسكوم سايلاپتى. كۇندەلىگى تولعان بەستىك. ساتىشتىڭ ۇلگەرىمى كۇرت تومەندەپ كەتكەن ەكەن. بۇل سونىڭ جەلكەسىندە تۇرىپ: «قاشان ۇلگەرىمگە جەتەسىڭ؟» دەپ سۇرايىن دەسە، ول مۇنىڭ الدىن وراپ، وزىنە دۇرسە قويا بەرەدى. داۋىسى تىم اششى شىعادى. بۇعان مۇعالىم ءماز بولىپ كۇلەدى. ءبىر عاجابى، مۇعالىم دەپ تۇرعانى – ءوزىنىڭ اكەسى ەكەن دەيدى...

ويانىپ كەتتى. قاراسا تاپ جانىندا اكەسى قارقىلداپ كۇلىپ تۇر. تۋرا جاڭاعى تۇسىندەگىدەي. كەڭك-كەڭك ەتەدى. الگىندە تۇسىندە ساتىش سياقتى ەدى، جوق، شەشەسى ەكەن. كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ قالىپتى. شەشەسى بۇرقىلداپ ءجۇر.

– كۇيەلەش-كۇيەلەش بولىپ... قاي وشاقتىڭ وتىن جاعىپ، كۇلىن شى–عارىپ كەلدىڭ؟!. ول كىسى قاتتى اشۋلانعاندا بولماسا، بۇلاي بۇلقان-تالقان اشۋلانباۋشى  ەدى.

– كۇنىمەن ويىن، تۇنىمەن ويىن، ويىنىڭ وسىلعىر! كاشەگار بولعاننان ساۋمىسىڭ ءوزىڭ؟! كەشە عانا جۋعان مىنا اق سەيسەپ نە بولدى، قۋ شەشەك؟!

كارىم تۇككە تۇسىنبەدى. كاشەگارى نەسى؟ اكەسى نەگە كۇلەدى؟ شەشەسى نەگە ۇرسادى؟ انشەيىندە وزىمەن-ءوزى وتىراتىن اجەسى دە بەتىنىڭ اجىمدەرىن قىرتىس-قىرتىس قىلىپ، اۋزىندا قالعان ەكى ءتىسىن اقسيتىپ، ءماز بوپ وتىر. بۇلاردى قويشى، مىنا ءىنى-قارىنداستارىنا نە جورىق، قولىن شوشايتىپ. سونشاما ءماز بولعانى نەسى؟

ەسىنە ەندى ءتۇستى. تۇندە شايتان بولعاندا توقال تامداعى پەشتىڭ كۇيەسىن بەت-اۋزىنا اياماي-اق جاققان ەدى. تۇندە كەلگەندە سول كۇيىندە جاتا كەتىپتى عوي. قورقىپ ءجۇرىپ جۋىنۋدى ۇمىتقانىن قاراشى. ماسقارا! استى-ۇستىنە سالىنعان اق سەيسەپ پەن جاستىقتىڭ تىسى قاپ-قارا كۇيە. ءوزى دە ىرجالاقتاپ قويا بەردى. قايتەدى ەندى. مۇنى كورگەن شەشەسى ودان ءارى كۇيىپ-ءپىستى:

– نەمەنەڭە جەتىسىپ كۇلەسىڭ-ەي؟! بەتىم-اۋ، ەندى قايتتىم؟ مىنانى قاراشى، كورپە-توسەكتىڭ ساۋ-تامتىعى قالماپتى. ءاي، قۇرىماعىر، تۇر  بىلاي! كوستيىپ ءالى جاتىر عوي ءتىپتى. قايدا ءجۇرىپ كۇلگە اۋنادىڭ؟

– بىلمەيمىن...

– بيت باسسىن سەنى! بيت باسقىر، باسقا جەر قۇرىپ قالعانداي، وشاقتىڭ ىشىندە ويناعانىڭ قاي ساسقانىڭ؟!

ماماسى ءالى دە ۇرىسا بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر كورشى ءجامىش اپا كەلىپ قالماسا. بۇل ءوزى اڭگىمەشىل كىسى. سوندىقتان جۇرت ونى «راديو-اپا» دەپ اتاپ كەتكەن. قايدان ەستيتىنىن كىم بىلگەن، ايتەۋىر، اۋىلداعى جاڭالىقتىڭ بارلىعىن وسى كىسى ءبىلىپ وتىرادى. كىمنىڭ ۇيىنە كىم كەلدى. كىم كەتتى، نە بولدى، نە بولعالى جاتىر. ءبارىن-ءبارىن وسى كىسى بىلەدى.  ءتىپتى بالەن جەردە اپات بولدى دەسەڭ. سول جەرگە ءوزى بارىپ كورىپ كەلگەندەي سۋرەتتەگەندە اۋزىڭدى اشىپ تىڭداۋدان باسقا امالىڭ قالمايدى.

– ءاي، كۇلجان، تاڭ اتپاي ايقايلاپ نە كورىندى سونشا؟ سول جاعىڭمەن تۇرعانبىسىڭ. الدە سەنى دە شايتان شالىپ كەتتى مە، حا-حا-حا!..

«شايتان» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە كارىمنىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى. ءجامىشتىڭ  بەكەرگە سويلەمەيتىنىن بىلەدى. بىردەڭە بىلگەن عوي.

– سەندەر ەستىدىڭدەر مە، – دەپ «راديو-اپا» ساماۋىردىڭ وتتىعىنا سەك–سەۋىلدىڭ شوعىن سالىپ جۇرگەن كارىمنىڭ شەشەسىنىڭ  جەڭىنەن تارتىپ، – تۇندە شايتانتوبەدە تۇردىبەككە ءۇش شايتان شابۋىل جاساپتى. شاشتارى ءتىپ-تىك، قۇبىجىق دەيدى. بىرەسە ادام، بىرەسە تاناداي توبەت بولىپ كورىنەدى دەيدى. تۇردىبەك ەس-ءتۇسسىز ۇيگە كەلىپ، اپاسى مەن ايەلىنىڭ اياعىنا جىعى–لىپتى. «اپاتاي، قارعىسىڭدى قايتىپ ال. بۇدان بىلاي اراقتى اۋزىما ال–مايتىن بولايىن. انت ەتەيىن!» دەپ كەشىرىم سۇراپتى. ءوزى ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا.

– قويشى ءارى، – دەپ كارىمنىڭ شەشەسى سەنىڭكىرەمەدى، – سەن دە ايتادى ەكەنسىز. قازىرگى زاماندا قايداعى شايتان؟!

– يباي-اۋ، سوزىڭە بولايىن، شايتان زامان تالعايدى ەكەن عوي سوندا. نانباساڭ انە، انا تۇردىبەكتىڭ ۇيىنە قاراي قوي. انە، اناۋ ساماۋىردى كوتەرىپ بارا جاتقان تۇردىبەكتىڭ تاپ ءوزى. بۇرىن ونىڭ شاي قويعانىن كورىپ پە ەدىڭ...

كوشەنىڭ ارعى بەتىندە كوز جەتەر جەردەگى تۇردىبەكتىڭ ءۇي جاعىنا كارىم دە قاراعان. شىنىندا دا تۇردىبەك سارى ساماۋىردىڭ بۋىن بۇرقىراتىپ، ۇيگە كىرگىزىپ بارا جاتىر ەكەن. كۇلكىسى كەپ كەتتى. ءۇش قۇبىجىق دەيدى... تانا–داي توبەت بوپ كورىنەدى ەكەن دەيدى... حي-حي-حي!..

مىنا حاباردى تەزىرەك بوكەن مەن مۇراتقا  جەتكىزۋ كەرەك. سوندىقتان ول جۋىنىپ بولعان سوڭ بىرەر كەسە ايراندى ءسىمىرىپ الدى دا اقىرىن جىلىستاپ بارا جاتىر ەدى، شەشەسى بايقاپ قالدى:

– ءاي، كوكسوققان، سەن تاعى دا جوعالعالى  بارامىسىڭ؟ ەندى كىمنىڭ وشاعىن تازالالاعالى باراسىڭ؟.. ۋњ... ساعان ايتتى نە، ايتپادى نە. بۇگىننەن باستاپ ۇيگە جات. كوردىڭ بە، شايتانتوبەدە شايتان بار ەكەن. بۇزىقتاردى بۇعاۋلايدى ەكەن. سەن كوكسوققاندى تۇندە جاتقان جەرىڭنەن كوتەرىپ اكەتسە دە سەزبەسسىڭ...

– كارىمجان، ەسەگىڭدى سۋارا عوي، – دەپ وسى كەزدە اكەسى سوزگە ارالاستى. – كەشەلى بەرى سۋ ىشكەن جوق.

«ءاپ، بارەكەلدى، وسى اكەم مالادەس، وزىمە تارتقان، دەپ ويلادى كارىم قۋانىپ كەتىپ، مامامنىڭ تۇزاعىنان بوساتادى دا وتىرادى».

ەسەگىنە جايداق مىنە سالعان كارىم شارباقتى اينالا بەرىپ شايتان–توبەگە  قاراي تۇرا شاپتى. جاۋىرىنىندا ويىعى بار ەسەگىن جەلدىرتىپ جەتكەندە بوكەن مەن مۇراتتىڭ سوندا وتىرعانىن كوردى. وسىندا تۇنەپ شىققان با دەرسىڭ. قىلىشتى قىنابىنان سۋىرىپ قويىپتى. سىرتى توت–تاعانىمەن قىلىشتىڭ ءجۇزى جارق-جۇرق ەتەدى. ەكى-ءۇش تۇسى مۇقالعان سياقتى.

كوك ەسەگىنەن دومالاي تۇسكەن كارىم ءالى حاباردى جەتكىزۋگە اسىقتى:

– ەستىدىڭدەر مە، قىزىق بوپتى! – دەپ، ەسەگىنىڭ باسىن اۋىلعا قاراي بۇردى دا ساۋىرىنان سالىپ قالدى. – تۇردىبەكتى...

– ەستىگەنبىز-ەي، – دەپ بوكەن جايباراقات وتىر، – باياعىدا-اق ءبىلىپ العانبىز.

– نەنى ەستىدىڭدەر؟

– تۇردىبەكتىڭ اپاسى مەن ايەلىنە بارىپ جىلاعانىن.

– ماسساعان، راس-ەي، – دەپ جەلكەسىن قاسىدى كارىم قىسىلىڭقىراپ. ەڭ سوڭىنان ءوزى قۇلاقتانعانىنا نامىستانىپ تا تۇر. – «راديو اپا» ايتتى ما؟

– ەندى كىم ايتۋشى ەدى ؟

– باسە-ە...

– ايتپاقشى، تۇندە قالاي ۇيىقتادىڭدار؟ – دەدى كارىم توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ.

– قالايى... قالاي؟ – دەپ بوكەننىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. تۇندە دالاعا سالىپ قويعان توسەگىنەن قاشىپ، شەشەسىنىڭ قاسىنا جاتقان بولاتىن. مىنا قۋ سونى سەزىپ تۇر-اۋ، شاماسى دەپ ويلادى ول.

– بىلاي... جۋىنىپ جاتتىڭدار ما دەگەنىم عوي...

سۇراقتىڭ ءمانىسىن جاڭا ۇققان ەكەۋى تىرقىلداپ كەپ جارىسا كۇلدى.

– ماسساعان، سوندا سەن جۋىنباي جاتا كەتتىڭ بە؟

– ءيا...

– حا-حا-حا!..

– حي-حي-حي!..

كارىم مىنالاردىڭ مازاق كۇلكىسىن ەلەمەگەن بولىپ، قىلىشتى قولىنا الىپ، اينالدىرا قاراي باستادى. سالماقتى ەكەن. بىراق جىگىتكە ونشا اۋىرلىق ەتپەيتىندەي كورىندى. «قوبىلاندى باتىر مۇنداي قىلىشتى قايتسىن؟!». تۇندەگى ويىنىڭ بىت-شىتى شىققانىنا رەنجىپ تە قالدى.

– ە-ە، – دەيدى قىرىق قۇراق كيىزدە شالقالاي جاتقان كارىم ورنىنان اتىپ تۇرىپ، – تۇندەگى باس سۇيەكتى بارىپ كورەيىكشى.

– داۆاي!

– كەتتىك!

ۇشەۋى دە ۇشىپ تۇرەگەلدى. سوسىن مۇرات پەن بوكەن ەسىكتەن،  كارىم تەرەزەدەن شىعىپ، قارا تال جاققا قاراي تۇرا جۇگىردى.

كارى تال سول تەڭكيگەن كۇيى جاتىر ەكەن. سونىڭ ءتۇبىن اينالىپ ءبىراز ىزدەدى. سۇيەك جوق.

– يت تىستەپ كەتكەننەن ساۋ ما؟ – دەدى كارىم تۇندە ءيتىنىڭ سۇيەك مۇجىپ جاتقانى ەسىنە ءتۇسىپ.

– قويشى-ەي، قۋ سۇيەكتى يت نە قىلسىن.

– كىم بىلەدى، تۇندە ءبىزدىڭ توبەت بىردەڭەنى قاجاپ جاتىر ەدى...

– انانى قاراڭدار! ماسساعان!

مۇراتتىڭ داۋسى ءبىرتۇرلى قىرىلداپ شىقتى. نە سىبىر ەمەس، نە دا–ۋىستاپ ايتقان ەمەس، تۇسىنىكسىزدەۋ ەستىلدى. ەكەۋى ول نۇسقاعان جاققا جالت قاراپ ەدى، ون قادامداي جەردەگى شاشىلعان بۇتاقتار اراسىندا اپپاق بوپ قۋارعان ادامنىڭ باس سۇيەگى بۇلارعا قاراپ جاتىر ەكەن. اقسيعان تىستەرى ءتىز قاتار تىزىلگەن. ەكى كوزدىڭ ورنى ويىق. ۇڭىرەيىپ تۇر. مۇرىن ورنى دا. ءبىر ءتۇرلى سەس كورسەتىپ، ايبات شەگىپ جاتقانداي. تىزىلگەن تىستەر شاقىر-شۇقىر ەتىپ، ارانداي اۋىز انە-مىنە اشىلىپ، شاپ ەتە تۇسەتىندەي.

ۇشەۋى ءبىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇستى. بوكەن تۇندە مىنا پالەنى قولىمەن ۇستاعانى ەسىنە تۇسكەندە ءتىپتى تىتىركەنىپ كەتتى. بالالار مۇنداي باس سۇيەكتى بۇرىن مەكتەپتەن كورگەن. بىراق ولار مۇنداي سۇستى ەمەس-ءتىن. سوندا دا بولسا مۇرات ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، سۇيەككە جاقىندادى. سوڭىنان كارىم ءجۇردى. بوكەن تىرپ ەتپەي تۇرعان. سوسىن جالعىز قالعان ودان دا قاۋىپتى ەكەنىن ءبىلدى مە، اقىرىن جىلجي باستادى.

ەكەۋى سوڭىنان ىلەسكەن سوڭ مۇرات باتىلدانىپ كەتتى. ەڭكەيە بەرىپ سۇيەكتى قولىنا الدى. سول ءسات كوزدىڭ قۋىسىنان تىزىلداپ ءبىر قارا قوڭىز شىعا كەلمەسى بار ما. مۇرات باقىرىپ جىبەرىپ ەدى، كارىم مەن بوكەن تاپىراقتاپ بەزىپ كەتتى. قارا قوڭىز تىزىلداعان كۇيى جورعالاپ جايىنا كەتتى. كوزدىڭ قۋىسىنان شىققان انىق قارا قوڭىز ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ عانا مۇراتتىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.

– ەي، بەرى كەلىڭدەر، – دەپ شاقىردى قۇلاقتارىن قايشىلاپ اناداي جەردە تۇرعان ەكەۋىن. – قورىقپاڭدار، كادىمگى قوڭىز عوي...

كارىم مەن بوكەن قايتىپ كەلدى. بىراق سۇيەككە جاقىنداۋعا جۇرەكتەرى داۋالاماي تۇر. مۇرات قاراپ تۇرعاننان تۇك شىقپاسىن بىلگەن سوڭ، نە دە بولسا دەپ، باس سۇيەكتى قايتا قولىنا الدى.

– ابايلا، باستى قولىڭمەن ۇستاما!...– دەدى دە كىلت  تيىلدى بوكەن. ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويدى. «باستى ۇستاما، اكەڭ ءولىپ قالادى» دەمەك ەدى. مۇراتتىڭ جوق اكەسىن ايتىپ، جۇرەگىن قوزعاپ الا جازدادى. سوسىن:

– باستى قولىڭمەن ۇستاما، قالتىراۋىق بوپ قالاسىڭ! – دەپ قوسا قويدى. تابان استىندا ءسوز تاۋىپ كەتكەنىنە ءوزى دە قۋاندى. ونىڭ بۇل باقسىلىق جورامالى بالالاردىڭ كۇلكىسىن كەلتىرسە دە، بۇرىنعىداي ءماز بولا الماي تۇر.

– ءما، – دەدى مۇرات سۇيەكتى ءبىراز اينالدىرىپ قاراعان سوڭ بوكەنگە، –دانەڭەسى دە جوق. كادىمگى سۇيەك...

– قورقامىن...

– قورىقپا، مىنە، كوردىڭ بە، – دەپ مۇرات سۇق ساۋساعىن قوس كوزدىڭ قۋىسىنا جۇگىرتتى. بوكەننىڭ دە  ەتى ۇيرەنە باستاعان سەكىلدى. قولىن سوزا بەرگەندە مۇراتتىڭ باسىنا ءبىر قۋلىق ساپ ەتە قالعانى. ول بوكەن سۇيەكتى قولىنا العاندا باج ەتە قاپ، بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالىپ ەدى، اناۋ ويبايلاپ تۇرا قاشتى. قاشىپ بارا جاتسا دا قولىنداعى باستى تاستار ەمەس، ەكى قولىمەن قاتتى قىسىپ ۇستاپ الىپتى.

مۇرات پەن كارىم  ەكەۋى ەكى جەردە ءىشىن باسىپ، ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ جاتىر. بوكەن سوناداي جەرگە ۇزاپ بارىپ ورالدى.

– ءوي، تىريعان پالە! نەمەنەڭە كۇلەسىڭدەر-ەي، ءولىپ قالسام قايتەسىڭدەر! –دەپ از-كەم تۇردى دا ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى.

ەندى ۇشەۋى دە باس سۇيەكتى باتىل ۇستادى.

– مۇنى مەكتەپكە وتكىزەيىك، – دەدى كارىم تۇندەگى قيالىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ. – قىلىشپەن بىرگە...

– تاپقان ەكەنسىڭ، – دەدى مۇرات شىن اشۋلانىپ، – نەمەنە، سەن ولگەندە باس سۇيەگىڭدى كەپتىرىپ، مەكتەپكە وتكىزسەك جاقسى بولا ما؟!

كارىم جىم بولدى.

– وندا كومەيىك، – دەدى كارىم.

– مىنا باستى مەن تانىپ تۇرمىن! بىلاي... تانيتىن سياقتىمىن، – دەدى ءبىر كەزدە مۇرات.

كارىم مەن بوكەن قۋ سۇيەكتى «تانىعان» وعان تاڭىرقاي قارادى.

– كوزىنەن تانىدىڭ با؟

– باسە-ە، مۇرىنى ساعان تارتقان ەكەن...

تاعى دا كۇلكى. مۇرات تا تارتىنار ەمەس.

– جوق-ءا، وي، سەندەر دە... كۇلكىگە اينالدىرماساڭدارشى، – دەپ شىج-بىج بولدى.

– مەنىڭ اپام ايتىپ وتىراتىن: «ءتۇپ ناعاشىڭ باتىر بولعان. سول كەڭەس وكىمەتى العاش ورناعان كەزدە ءبىراز قارسىلىق كورسەتىپتى. جاڭا وكىمەتتى جان دۇنيەسى قابىلداماسا كەرەك.  سودان بىردە ءۇش-ءتورت جاسار مەنىڭ اجەمدى اتپەن الدىنا الىپ كەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن قىزىلدار اتىپ ءولتىرىپتى.  ول كەزدە اۋىل ءبىر جەردە وتىرماي،  كوشىپ-قونىپ جۇرەدى ەكەن. قىزىل–داردان قورىققان ءۇش-ءتورت اۋىل ادامدارى تۇندەلەتىپ  كەلىپ، اتامنىڭ دەنەسىن  جاسىرىن جەر قوينىنا بەرىپتى. ال، اجەم «مەن كىشكەنە ءسابي بولعاندىقتان ناق قاي جەرگە جەرلەنگەنىن بىلمەي ءجۇرمىن» دەيتىن.   مىنا باس – مەنىڭ سول بابامنىڭ باسى سياقتى. ءوللاњي!..

– باباڭنىڭ ساقال-مۇرتى بار ما ەدى؟ – دەپ كارىم بوكەنگە  قاراپ قۋلانا كوزىن قىسىپ قويدى.

– ءيا.

– ال مىنانىڭ يەگى تاپ-تازا عوي. حا-حا-حا!.. – بوكەن دە قوسىلىپ كۇلىپ جاتىر.

– قوي، – دەدى سوسىن كارىم كۇلكىسىن تيىپ، – باستى كۇلكىگە اينالدىر–مايىق. كىم ءبىلىپتى، مۇمكىن، بۇل قادىرلى بولعان كىسىنىڭ باسى شىعار. بالكىم، مۇراتتىڭ باباسىنىڭ باسى بولۋى دا.

– مالادەس، كارىم، – دەدى مۇرات ماساتتانىپ، – مىنە، مىناۋ ءادىل ءسوز. مەنىڭ بابام باتىر بولعان. دەمەك، مىناۋ باتىردىڭ باسى. ال باتىردىڭ باسىن ويىنعا اينالدىرۋعا بولمايدى.

مۇرات تاۋىپ ايتتى بىلەم، انا ەكەۋى بۇل سوزگە جىعىلا كەتتى. ەندى نە ىس–تەۋ كەرەك. مۇراتتىڭ باباسىنىڭ باسىن تاپتىق دەپ بۇكىل اۋىلدى ايا–عى–نان تىك تۇرعىزۋعا بولمايدى. وعان كىم سەنە قويار دەيسىڭ.

اقىرى ۇشەۋى مىناعان كەلىستى: اۋىلداعى مولداعا بارىپ ايتۋ كەرەك، وسىلاي دا وسىلاي... باس سۇيەك تاۋىپ الدىق دەپ. سودان كەيىنگىسىن  كورە جاتار.

...مولدا شايتانتوبەگە ەكى-ءۇش اۋىل اقساقالىن ەرتىپ بارماقشى بولدى. اپىراي دەسەيشى، جانازا دەسە تۇرا شاباتىن شال ­ ەكەش شالداردىڭ دا جانى ءتاتتى كورىنەدى. تۇندەگى تۇردىبەكتىڭ جاعدايىنان حاباردار بولعان-اۋ، شاماسى. شايتانتوبەگە قاراي اياق باسقىسى كەلمەي، الدەنەنى سىلتاۋراتىپ كوبى كەلمەي قويدى. تەك كۇرىش اقساقال عانا كەمپىرى باقىتتىڭ: «بارما، اۋزى-باسىڭ قيسايىپ قالادى!» دەگەنىنە شامدانىپ: «قيسايسا قيسايىپ قالسىن! نەمەنە، بەت-اۋزىمدى ءبۇتىن ۇستاپ ماعىن قىز ايتتىرايىن دەپ پە ەدىڭ؟! ارۋاقتان ۇلكەن ەمەسپىز! — دەپ ەتەگىن سىلكە تۇرەگەلگەن.

تۇبىرىمەن قوپارىلعان قارا تالدى كورگەندە اقساقالدار استاپراللاسىن ايتىپ، جاعالارىن ۇستادى. «قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، مىناۋ ءىرى شايتاننىڭ ءىسى عوي! ساقتاي گور جاراتقان!..» دەپ مولدانىڭ سىبىر ەتە قالعانى قۇلاققا شالىندى. كوكتەي وتكەن تراكتوردىڭ ىزىنە  نازار  اۋدارمادى.

ءتورت شال، ءۇش بالا – التاۋلاپ ءجۇرىپ قارا اعاشتى كەيىن ىسىردى. مولدەكەڭ باس سۇيەكتى اققا وراپ، شۇڭقىرعا تاستادى دا بالالارعا قاراپ:

– بۇدان باسقا ەشتەڭە تاپقان جوقسىڭدار ما؟ – دەپ سۇراپ ەدى:

– جوق، – دەدى مۇرات جۇلىپ العانداي. بوكەن وعان جىپىلىقتاپ قاراپ ەدى:

– تىنىش تۇر. ول بىزدەن قىلىش ەمەس، سۇيەك سۇراپ تۇر عوي، – دەپ قۇلاعىنا سىبىرلادى.

– وندا مىنا شۇقىردى قايتا كومىڭدەر، – دەدى مولدا بەلىنە قىستىرعان كۇرەگىن الىپ.

بالالار ىسكە كىرىسكەندە ءتورت  شال ءوزارا شۇيىركەلەسىپ كەتتى.

– جارىقتىق، جۋسانباي مارقۇم ءبىر اۋىز ءسوزدى ارتىق ايتپايتىن ءبىر توعا جان ەدى. قۇدايدىڭ راقىمى جاۋعىر، سوندا مىناۋ كىمنىڭ سۇيەگى بولدى ەكەن؟

– ە، قاريا، – دەدى  ەندى ءبىر قارت تا تاياعىمەن جەر شۇقىپ، – الگى اشارشىلىق بولعان «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن كەر زاماندا كىمنىڭ سۇيەگى قايدا قالعانىن بىلمەي قالعان جوقپىز با؟

— راس،  راس ايتاسىڭ - دەدى شالدار قاۋقىلداسىپ.

قوپارىلعان توپىراقتى قايتا ورنىنا تولتىرعاندا كىشىگىرىم تومپەشىك پايدا بولدى. ءتورت شال بەتتەرىن قۇبىلاعا بەرىپ، زيراتقا دۇعا وقىدى دا قاعىنىپ-سىلكىنىپ اۋىلعا قاراي اياڭدادى. ەندىگى اڭگىمەلەرى تۇردىبەك جايىندا بولىپ بارادى.

– قارا اعاشتى تامىرىمەن قوپارعان شايتاننان تۇردىبەكتىڭ جانى قالاي قالعان؟ – دەپ ءبىر قويدى باعانادان بەرى ءۇنسىز جۇرگەن جىلقىباي قاريا.

– ە، ءبارى دە قۇدايدىڭ ءىسى عوي. ادامنىڭ باسى – اللانىڭ دوبى دەگەن. بۇل جەردىڭ شايتانتوبە اتانۋى تەگىن دەپ پە ەڭ. بۇرىنعىلار بىردەڭەنى ءبىلىپ قويعان عوي بۇل اتاۋدى... – دەپ مولدا بىلگىشسىندى. – ال تۇردىبەكتىڭ جايى بولەك. ءالى دە بولسا اكەسىنىڭ ارۋاعى عوي ونى جەلەپ-جەبەپ جۇرگەن...

ءتورت شال ۇزاي بەردى.

تۇردىبەكتىڭ «شايتانعا جولىعۋى» اۋىل-اۋىلعا تەز تاراپ، بالالار ءۇشىن ءبىرتالاي جاقسى جاعداي تۋعىزدى. بىرىنشىدەن، «جىنسوققان» اتانعان تۇردىبەك ەندى ساۋىقتى. ادەمى ايەلىن تەپكىنىڭ استىنا المايتىن، اراق ىشپەيتىن بولدى. ەكىنشىدەن، توقال تامعا يرەك كوشەنىڭ بالالارى اياعىن اتتاپ باسپايتىن بولدى. ويتكەنى، ول شايتانتوبەنىڭ ەرنەۋىندە تۇر عوي. سوندىقتان بۇل جەرگە تارعىل توبەتتى ۇستاۋدىڭ ءجونى جوق.

ح ح ح

«باتىر بابانىڭ باسىن» كومگەن سوڭ بالالار شالداردىڭ كوزىن الداپ، اۋىلعا قاراي جۇگىرە جونەلىپ، قىر استىنان توقال تامعا قايتىپ ورالعان بولاتىن. الگىندەگى قىزۋ قيمىلدان كەيىن جانە ءبىراز جۇگىرگەن سوڭ تاناۋلارى پىس-پىس ەتىپ، ارەڭ دەمالىپ وتىر. شىلدەنىڭ شىعاتىن كەزى. كۇن شىجىپ تۇر.

ۇشەۋى كويلەكتەرىن شەشىپ الىپ جەلپىنسە دە پورا-پورا تەر باسىلار ەمەس. اسىرەسە قۇرىم كيىز  ۇستىنە قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرا كەتكەن بوكەننىڭ  تىريعان ارىق دەنەسىنەن تىرس-تىرس تەر تامادى. وعان قاراعاندا مۇراتتىڭ جاعدايى ءتاۋىر، سامايى مەن القىمى عانا سۋعا شىلانعان.

– ايتپاقشى، مۇرات، – دەدى كارىم، – جاڭا سەن قىلىش تاۋىپ العانى–مىزدى نەگە جاسىردىڭ؟

– Њم!.. وعان ايتساڭ قىلىشتى الادى دا ەكى كۇننەن كەيىن قوراسىنا قازىق قىلىپ قاعىپ قويادى. ول شال نە بىلەر دەيسىڭ.

– ەندى نە ىستەيمىز؟

– ەگەر كەلىسسەڭدەر، مەندە ءبىر ۇسىنىس بار.

– قانداي؟

كارىم تۇرەگەپ وتىردى. بوكەن دە سىعىرايا قاراپ قالىپتى.

– قىلىشتى سامەن اعايعا كورسەتەيىك. سول كىسى ءبىر ءجونىن تابار.

سامەن اعاي دەپ وتىرعانى – مۇعالىم. تاريح پانىنەن بەرەدى. جالپى، جاقسى كىسى.

– تابىلعان اقىل! – دەپ كارىم قۋانىپ كەتتى. ويتكەنى، تاريح ساباعى دەگەن مۇنىڭ ميىنا قونبايدى. وسى جولى سامەن اعايدىڭ كوزىنە تۇسسە... تۇندەگى ويى تاعى دا ەلەس بەرىپ ءوتتى.

بوكەن قايدام دەگەندەي يىعىن قيقاڭ ەتكىزە سالدى.

– وندا بىلاي ىستەيىك، – دەدى مۇرات بار سالماق وزىنە اۋعان سوڭ، – قازىر ۇيگە بارىپ تۇسكى تاماق ىشەيىك. سۇيەكتىڭ قىزىعىمەن بايقاماپپىن، ىشىمدە يت ۇلىپ، ىشەگىمە ءجۇز قۇرباقا ۇيا سالعانداي شۇرىلداپ جاتىر. سامەن اعايدىڭ ۇيىنە تۇستەن كەيىن بارامىز.

– قىلىشتى مەن الىپ بارايىنشى، – دەپ كارىم تاق ەتە قالدى.

– جارايدى، – دەدى مۇرات ونىڭ تۇپكى ويىن تۇسىنە قويىپ، – بىراق جاق–سىلاپ وراپ ال. كوشەدە كەزدەسكەندەردىڭ ءبىرى الىپ قويىپ جۇرمەسىن. سونان سوڭ... بۇدان بىلاي ءبىر-بىرىمىزدەن سىر جاسىرمايتىن، شىن مانىندەگى دوستار بولساق قايتەدى، ا؟ ال مىنا قىلىش پەن سۇيەك جونىندە ازىرگە ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاعانىمىز دۇرىس سياقتى.

– ماسساعان، سوندا قالاي، ءبىر-بىرىمىزگە نە ويلاساق، سونىڭ ءبارىن ايتا بەرەمىز بە؟ مىسالى بوكەن ورازكۇلدى، مۇرات كۇپاندى جاقسى كورەدى دەگەندەي، سونىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرامىز با؟ ءوزىنىڭ كىمدى ويلايتىنىن بۇگىپ قالدى.

– جوق-ءا، ەڭ ماڭىزدى دەگەن ماسەلەنى جاسىرماۋىمىز كەرەك. ال باسقالارعا...

– جىمپي – اۋزىڭا قۇم قۇي! – دەدى كارىم لەپىرىپ.

– دۇرىس!

– ەندەشە كەلىستىك!

ۇشەۋى قول الىسىپ، سوسىن توسەرىن ءتۇيىستىردى.

ح ح ح

مۇرات دالىزدەگى شەشىلگەن اياق كيىمدەردى كورگەندە قۋانىپ كەتتى. ۇيگە قوناق كەلگەن ءتارىزدى. «قاڭعىرىپ قايدا ءجۇرسىڭ؟!» دەپ، ارس ەتە قالىپ قارسى الاتىن ناعاشى اعاسىنىڭ الاكوزىنەن قۇتىلاتىن بولدى. قازىر تاماققا تىڭقيىپ تويىپ الادى دا...

كەلگەن كىسىلەر – ناعاشىلارىنىڭ الىستان قوسىلاتىن اعايىندارى ەكەن. ءبىر قىزىعى، مۇنى ءبارى دە تانيتىن بولىپ شىقتى. ال بۇل ولاردى جىعا تاني قويمادى.

شۇڭىرەك كوزدى، سەلدىرەگەن جەز مۇرتى بار كىسى ءسال قىزىڭقىراپ وتىرسا كەرەك:

– ءاۋ، مىناۋ مۇرات پا؟ و-و، ازامات بوپتى عوي ءوزى. قانە، بەرى كەلشى، بەتىڭنەن سۇيەيىن، – دەپ مۇنى الدىنا الدى دا شوپىلدەتىپ ءسۇيدى كەپ، ءسۇيدى كەپ. ونىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان قاتقان قارا كەلىنشەك تە قالىسار ەمەس، باس سالىپ ءسۇيىپ جاتىر. ونىڭ دا اۋزىنان اراقتىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇر. ءlشىپ العان ادامنىڭ ادەتى عوي، ايتپەسە قايبىر ەمەشەگى ءۇزىلىپ تۇر دەيسىڭ، دەپ ويلادى بۇل.

شەشەسى بۇرىنعىداي ەمەس، قاباعى اشىق، جادىراپ وتىر. ال ناعاشى اعاسىنىڭ ءوزى كۇلگەنمەن كوزى كۇلمەيدى. بۇعان الارا ءبىر قارادى دا «شىعا تۇر» دەگەندەي بەلگى بەردى. اتاۋىڭدى اۋىزعى بولمەگە بارىپ ءىش دەگەن ەمەۋرىنىن بىردەن سەزە قويعان مۇرات ىعىسىپ شىعىپ كەتتى.

اعاسىنىڭ زابىرىنەن شىعادى-اۋ. بۇرىن قالاي ەدى؟ اۋەلدەگى كۇندەردە تاپ مىناداي تاسباۋىر ەمەس-ءتى.

... الگى قاپ تاۋىن اسىپ كەتكەن اكەسى كەتكەن سوڭ  شەشەسىنىڭ  باسقا بارار جەر، شىعار تاۋى قالماي وسى اعاسىنىكىنە نارەستەسىن كوتەرىپ كەلگەن ەدى. اعا-جەڭگەسى ونى قۋانا قارسى الدى. ويتكەنى، ولار وتاسقاندارىنا ون جىلدان اسسا دا بالا كورمەگەن-ءتىن. سابيگە سالعان جەردەن جاتا كەپ جابىسسىن.

– سەن جاسسىڭ عوي، بالانى ءبىزدىڭ باۋىرىمىزعا سال، – دەپ ەكەۋى ەكى جاقتان ءۇرلايدىڭ باسىن اينالدىرسىن.

«باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەگەن، ءۇرلاي نە دەسىن، تابان تىرەپ كەلگەن جال­عىز تۋىسى وسىلار بولعاسىن ايتقانىنان شىعا الماعان. ءبىر جاسار مۇراتىن اعا-جەڭگەسىنىڭ باۋىرىنا سالعان.

ەرلى-زايىپتىلار سودان باستاپ ەرتەلى-كەش مۇراتتى ەرمەك ەتىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، بايەك بولىپ ءجۇردى. ارادا ءۇش جىل وتكەندە جاس يىسكە دەگەن مەيىرىم تاس قۇرساقتى ءجىبىتتى مە، ايتەۋىر، جەڭگەسى شەكەسى تورسىقتاي ۇل تاپتى. ەكى جىلدان كەيىن ەكى ەگىز قىز كەلدى دۇنيەگە. سودان-اق ناعاشى اعاسىنىڭ كەۋدەسىنە كەسىر ۇيالاي باستاعان. مۇراتقا بۇرىنعىداي ەلپىلدەمەي، بولەكتەيتىندى شىعاردى. ءۇش-ءتورت جىل «اكە» دەپ كەلگەن ۇي–رەنشىكتى اتاۋىن «اعا» دەپ بۇزدىردى. ال جەڭگەسى شەشەسىنىڭ كوزىن الا بەرىپ... جەلكەلەيتىندى شىعاردى. پەندەمىسىڭ دەگەن سول، انە...

مۇرات اۋىزعى بولمەدە وتىرىپ، قارنىن تويدىرعان سوڭ ويناعان بولىپ سىتىلىپ بارا جاتىر ەدى، اعاسىنىڭ شىعا كەلمەسى بار ما.

– قايدا ءجۇرسىڭ-ەي، قاڭعىرىپ؟! – دەپ زىرك ەتە قالدى. – انا قارا سي–ىردى قاتالاتىپ ولتىرمەكپىسىڭ؟ الدە وعان دا مەن جۇگىرەيىن بە، ا؟! بالا–لاردى الداپ اكەپ، انا اعاشتاردى ارالاتىپ تاستا دەپ ايتقانىما قانشا كۇن بولدى؟  جەلكەڭدى ءۇزىپ، سيراعىڭدى سىندىراتىن جۇگەرمەكسىڭ عوي!..

اعاسى جۇدىرىعىن الا جۇگىرگەندە مۇرات بوساعادا تۇرعان شەلەكتەردى قاڭعىر-كۇڭگىر ەتكىزىپ، سىرتقا تۇرا قاشتى. رەنجىپ قالدى. رەنجىگەنمەن نە بىتىرمەك، بۇعان دا ەت ۇيرەنە باستادى عوي. شەشەسىنە ايتايىن دەسە، ونسىز دا جارىمجان ادام قۇسا بولىپ ولە مە دەپ قورقادى. ال اعا-جەڭگەسى شەشەسىنىڭ كوزىنشە كوپ تيىسە بەرمەيدى.

ول قوراعا بارىپ، قارا سيىردىڭ استىن تازالادى. سىڭار ءمۇيىزدى سيىر شىنىمەن-اق قاتالاپ قالىپتى، ءۇش جارىم شەلەك سۋ ءىشتى. قاي جاعىنا كەتىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن.

سوسىن كەشە عانا شارىققا سالىنعان بالتانى الىپ، اعاش جارۋعا كىرىستى. اندا-ساندا ۇيگە قاراپ قويادى. اعاسى تەمەكىسىنىڭ ءتۇتىنىن بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ ەسىك الدىندا تۇر. باعاناعى جەز مۇرت قاسىندا. ول مۇراتتىڭ قيمىلىنا ريزا سياقتى. بىردەمە-بىردەمە دەپ اعاسىنا جالپاقتاپ جاتىر.

اۋدەم ۋاقىتتان كەيىن اعاسى قوناقتارىن ەرتىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى. ەندى ەكى-ءۇش ساعاتسىز شىقپايدى. سونى پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن مۇرات سامەن اعايدىڭ ۇيىنە قاراي تۇرا جۇگىردى. بالتانى جارىلعان اعاشتىڭ اراسىنا جاسىرا سالدى.

بوكەن مەن كارىم تاعاتسىزدانا كۇتىپ تۇر ەكەن.

– تويعا جينالعانداي ءجۇرىپ الدىڭ عوي ءتىپتى، – دەپ بوكەن رەنجىپ جاتىر.

– جارايدى، جۇرىڭدەر كەتتىك، – دەپ كارىم العا ۇمتىلدى. مۇرنىنىڭ ءۇستى بىرس-بىرس تەرلەپ تۇر. ونىسىن بىلەگىمەن ولاي-بۇلاي سۇرتكەنسيدى.

كارىم قىلىشتى جايالىق سەكىلدى شۇبەرەككە وراپ الىپتى. بىرەۋ-مىرەۋ جارماسا كەتسە ءتىرى تۇرىپ ايىرىلماستاي، قاتتى قىسىپ ۇستاپ العان. انشەيىندە  مۇعالىم اتاۋلىدان قاشقاقتاپ، العا باسقان اياعى كەرى كەتەتىن ەدى. سامەن اعايدىڭ ەسىگىن ءبىرىنشى بولىپ سول قاقتى.

– كتو تام؟ – ارعى جاقتان سىزىلعان قىزدىڭ داۋسى ەستىلدى. كارىم سىرتقا قاراي سەرپىلدى.

– ورىس قوي...

ەسىك جايلاپ اشىلىپ، ىشتەن شاشى جەلكە تۇسىنان قيىلعان قارا تورى قىز شىعا كەلدى. ءوزى شالبارلانىپ الىپتى. بەتتەرى ايعىز-ايعىز بالالارعا تاڭىرقاي قاراپ تۇردى دا:

– ۆام كوگو؟ – دەپ تاعى سۇرادى.

كارىمدە دىبىس جوق. بوكەن دە جانارىن تايدىرا بەردى. مۇرات سۇيكىمدى قىزعا سۇقتانا قاراپ، سوستيىپ تۇرىپ قالعان. ۇشەۋىنەن ءۇن شىقپاسىن بىلگەن سوڭ قارا تورى قىز قايتادان ىشكە كىرىپ كەتتى.

– سامەن اعايدىڭ مۇنداي قىزى جوق ەدى عوي، – دەپ كارىم ەندى عانا تىلگە كەلدى.

– قوناق شىعار. ءوزىن ورىس ەكەن دەسەم، قازاق سياقتى، – دەپ بوكەن دولبار جاسادى. – قازاقشا بىلمەۋىنە قاراعاندا قالادان كەلگەن-اۋ، شاماسى.

مۇرات ءۇن-ءتۇنسىز تۇر. قارا تورى قىز شىعا كەلگەندە كەۋدە تۇسى سولق ەتىپ، ساسقالاقتاپ قالعان بولاتىن. جۇرەگى ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ، الدەبىر سيقىر ارباعانداي، قاتتى تولقىپ كەتتى. ەكى كوزى ەسىكتە، مەڭىرەيىپ ءالى تۇر.

– ە-ە، سەندەر مە ەدىڭدەر، – دەپ ءبىرازدان سوڭ سامەن اعايدىڭ ءوزى شىقتى. – ءيا، اسسالاۋماعالەيكۋمدەر،  قايدان جۇرسىڭدەر؟

– سالەمەتسىز بە، اعاي...

بالالار نەدەن باستارىن بىلمەي، قيپاقتاپ ءبىراز تۇردى. قىسىلشاڭ شاقتان كارىم قۇتقاردى:

– مىنانى الىپ كەلىپ ەدىك، – دەدى قولىنداعى وراۋلى قىلىشتى كورسەتىپ. – سىزبەن اقىلداسساق دەپ...

– ە، بۇل نەمەنە ەدى؟ – دەپ سامەن اعاي وراۋلى زاتتى قولىنا الدى.

– قىلىش، – دەپ تاق ەتە قالدى كارىم.

– قىلىش؟ نە قىلعان قىلىش؟

– كادىمگى قىلىش، – دەدى كارىم داۋسىن ءسال كوتەرە ءتۇسىپ، – تاۋىپ الدىق.

– نە دەيدى؟ قانە، كورسەتشى؟ قايدان تاپتىڭدار؟

اعاي قىلىشتىڭ وراۋىن جازىپ، اينالدىرا قاراي باستادى. قىنابىنان سۋىرىپ الىپ:

– وњو، مىناۋ شىنىندا دا قىلىش قوي-ەي، – دەدى. قايران قالعانىن جاسىرا الماي تۇر. – قايدان تاپتىق دەيسىڭدەر؟

– شايتانتوبەدەن، – دەدى بوكەن مەن مۇرات قوسارلانىپ.

– شايتانتوبەدەن؟

– ءيا، جۋسانباي اتامنىڭ جۇرتى بار ەدى عوي...

– تۇرا تۇر، تۇرا تۇر، – دەپ سامەن اپتىققان بوكەننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. سوسىن ىشكە قاراپ، – گۋليا، گۋليا، بەرى كەلشى، – دەپ داۋىستادى.

ۇيدەن ماناعى قىز شىقتى. اعاي وعان قىلىشتى كورسەتتى. ورىسشالاپ الدەنەلەردى ايتتى. قىز دا قىلىشتى قولىنا الىپ تاڭىرقاپ:

– دا؟.. مولودتسى! – دەدى قيعاش قاسىن ءسال كەرە ءتۇسىپ. سول ءسات مۇراتقا جالت قاراپ ەدى، ەكەۋىنىڭ كوزدەرى تۇيىسە كەتتى. بۇرىن-سوڭى مۇنداي ءمولدىر كوزدى كىم كورگەن. كلاستاعى ەڭ سۇلۋ دەگەن پانزانىڭ كوزدەرى مىنانىڭ قاسىندا ادىرەم قالادى. ءتىپتى جاۋدىرەپ تۇر. مۇرات اسىپ-ساسىپ جانارىن تەز تايدىرىپ اكەتتى. ماناعى ما­نا­عى ما، جۇرەگى اتشا تۋلاپ قويا بەردى. وسى كوزدى، مىنا ديداردى بۇرىن دا ءبىر رەت كورگەن ءتارىزدى. تۇسىندە كوردى مە، الدە... بالكىم، بالاڭ قيالىمەن ءدال وسىنداي بەينەنى ارمانداعان بولار. ايتەۋىر، تانىس سياقتى.

– بالالار، – دەدى اعاي ەسىك الدىنداعى ساكىگە جايعاسا بەرىپ، – سەندەر اسىقپاي، ءبارىن باسىنان بايانداڭدارشى. قايدان، قالاي تاپتىڭدار دەگەندەي. كەلىڭدەر، مىنا جەرگە وتىرىڭدار. ال قايسىڭ ايتاسىڭ؟

ۇشەۋى ءبىر-بىرىنە قارادى. مۇرات قىپ-قىزىل بولىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ تۇر. ءبىر ءتۇرلى بىرەۋدەن قىسىلىپ تۇرعان سياقتى. بوكەن تاماعىن كەنەپ، ءىم-م-م... دەپ باستاعانشا كارىم باستىرمالاتا جونەلدى:

– شايتانتوبە جاقتا جۋسانباي اتامنىڭ جۇرتى بار ەدى عوي، – دەپ باستادى دا بولعان وقيعانى تاپىشتەپ  تۇرىپ ايتىپ بەردى. ساباق ايتقاندا دا ءوستىپ زىرىلداسا عوي، بەستىكتەن كوز اشپاس ەدى. بىراق ول تۇردىبەكتى وزدەرىنىڭ شايتان بولىپ قورقىتقانىن، قارا تالدى سونىڭ تراكتورى قۇلاتىپ كەتكەنىن جاسىرىپ قالدى. سەبەبى – قۇپيا عوي. قۋلىققا سالىنىپ «ويناپ ءجۇرىپ تاۋىپ الدىق» دەپ قۇتىلىپ كەتتى. باس سۇيەكتىڭ حيكاياسىن، ونى مولداعا ايتىپ كومگەندەرىن دە بايانداپ شىقتى.

مۇرات كوزىنىڭ قيىعىمەن باعىپ تۇر: اعاي «گۋليا» دەپ اتاعان قىز كارىم–نىڭ اۋزىنا قاراپ قالىپتى. تابىلعان قىلىشتىڭ حيكاياسى قىزىقتىرىپ-اق تۇرسا كەرەك. اتتەڭ، انا ءتىلىن بىلمەيتىن ءتارىزدى. ايتپەسە، قازاقتىڭ-اق قىزى...

اعاي از-كەم ويلانىپ وتىردى. ءبىرازدان كەيىن:

– جۋسانباي اقساقالدىڭ جۇرتى دەيسىڭدەر ءا؟ – دەپ ءبىر قويدى. ءتا-اك، ءتا-اك... جۋسان-با-اي... جۋ-سە-كە-ەڭ.. ە، تۇرا تۇر! انىق سول تۇس پا؟

– ءيا، – دەپ قالدى دا كارىم بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ الدىم با دەگەندەي مۇرات پەن بوكەنگە  كەزەك قارادى.

– دۇر-رى-ە-ەس... مەن بالا كۇنىمدە ءبىر اڭگىمە ەستىم ەم. سول راسقا اينالماسا نەتتى، – دەپ اعاي الدەبىر وقيعانى ەسىنە تۇسىرگىسى كەلگەندەي ويعا شومىپ وتىرىپ قالدى.

– وزدەرىڭ سۇيەكتى ۇستاپ كوردىڭدەر مە؟ – دەدى ازدان سوڭ.

– ءيا، – دەدى كارىم جىرق-جىرق كۇلىپ، – مىنا بوكەندى قورقىتىپ ەدىك، تۇرا كەپ قاشقانى.

– ەشقانداي داق جوق پا ەكەن؟

كارىم مەن بوكەن ءبىر-بىرىنە قارادى. وندايدى بايقاماعان سەكىلدى.

– شۇيدە تۇسىندا سىزات بار بولاتىن، – دەدى اڭگىمەنى ءار تۇسىنان ءبىر ەستىپ وتىرعان مۇرات مىڭگىرلەپ. ءسويتتى دە قىزعا كوز سالدى. ول دا بۇعان قاراپ وتىر ەكەن. جانارلارى تاعى دا ءتۇيىسىپ قالدى. مۇرات قيپاقتاپ تاعى دا تومەن قاراپ كەتتى. نەتكەن كوز! كوز ەمەس، ءيىرىمى بار كول ءتارىزدى. تۇزاعىنا تۇسسە تۇڭعيىعىنا تارتىپ كەتەتىندەي.

– سىزات بار بولاتىن دەيمىسىڭ؟ – دەپ اعاي مۇراتتىڭ ويىن بۇزىپ جىبەردى. – انىق كوردىڭ بە؟

– ءيا.

– دۇر-رە-ەس!.. ەندەشە تىڭداڭدار، مەن سەندەرگە ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن. ونىڭ مىنا قىلىشقا قاتىسى بار. مۇمكىن، مەن ايتقانداي بول–ماۋى دا... بىراق مىنا قىلىش مەنىڭ ەسىمە بالا كۇنىمدە اكەمنەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمەنى ءتۇسىرىپ وتىر. وزدەرىڭ بىلەتىن جۋسانباي مارقۇم، – دەپ باستادى اعاي حيكاياسىن، – بۇل جاققا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بىرەر جىلدان سوڭ كەلسە كەرەك. بولشەۆيكتەر مال-جاندى دا، دۇنيە-مۇلىكتى دە ورتاعا سالادى ەكەن دەگەن قاڭقۋ سوزگە قۇلاق قويعان جۇرت ۇدەرە كوشىپ، قىتايعا وتپەك بولادى. وسى تۇسقا جەتكەندە جۋسانباي اعايىن-تۋىس، قارا ورما–نىنان ءبولىنىپ قالادى. اتامەكەنىن، تۋعان جەرىن قيىپ كەتە المايدى. ول كەزدە قىلشىلداعان جىگىت شاعى. ءسويتىپ، وسى جەردىڭ ءبىر ازاماتى بولىپ ءسىڭىسىپ كەتەدى. شاڭىراق كوتەرىپ، وتاۋ قۇرادى.

ءبىر كۇنى اۋىلدى اق گۆاردياشىلار باسىپ قالادى. وسى توڭىرەكتە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماقسات-مۇراتىن ناسيحاتتاپ، جەر-جەردە ياچەيكا قۇرىپ جۇرگەن شودىر دەگەن كوميسسار، دۇرىسى فەدور بولۋى كەرەك، قاپىلىستا اقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالادى. جاۋدىڭ اتامانى قول-اياعى بايلاۋلى كوميسساردىڭ قاسىنا اتىن ويناتىپ كەلىپ، قىلىشىمەن سالىپ وتەدى. قانسىراعان بولشەۆيكتى شايتانتوبەنىڭ قاباعىنداعى باياعىدا قاڭسىپ قالعان قۇدىققا اپارىپ تاستايدى.

كەش قارايا جۋسەكەڭ اكەمە كەلىپتى.

– قۇرداس، ءبىر شارۋا بولىپ تۇرعانى، – دەيدى ول جۇمباقتاپ.

– نە ايتارىڭدى سەزىپ وتىرمىن، – دەيدى اكەم ونىڭ الدىن الىپ.

شودىر جايى عوي؟

– ءيا. وبال عوي ءتىپتى...

– كومۋ كەرەك پە؟

– جوق، ويباي، ول ءتىرى جاتىر!

– ا-ا!.. – اكەم تىلگە كەلمەستەن ورنىنان اتىپ تۇرىپ، كيىنە باستايدى. – قايدا اپارىپ جاسىرامىز؟ اۋىل ءىشى تۇگەل اقتار.

– ءبىزدىڭ جەركەپەگە اياق باسپايدى. «شايتانتوبەدە شايتان بار» دەگەندى ەستىگەندە شوقىنىپ، ەستەرى شىققانىن كورگەنمىن. باعانا شودىردى اپارعان­دا دا الدى-ارتتارىنا قاراماستان بەزىپ كەتكەن.

ءسويتىپ، ەكەۋى شايتانتوبەدەگى قۇدىقتا شالاجانسار بولىپ جاتقان كوميسساردى شىعارىپ الىپ، جۋسانبايدىڭ جەر كەپەسىنە الىپ كەلەدى. تايا تيسە دە قىلىشتىڭ ءجۇزى شۇيدەنى جارىپ كەتسە كەرەك، شودىر ەس-ءتۇسسىز ەكى-ءۇش كۇن جاتادى. كوپ قان كەتكەندىكتەن ءتۇرى بوزارىپ، تىلگە كەلمەي قايتىس بولادى.

– قۇرداس، – دەيدى جۋسەكەڭ ءۇشىنشى كۇنى اكەمە كەلىپ، – شودىر دۇنيەدەن قايتتى. جاقسى جىگىت ەدى، جاس كەتتى... باسىنا بەلگى رەتىندە قارا تالدىڭ كوشەتىن وتىرعىزدىم. اۋمالى-توكپەلى زامان عوي، كىم بىلگەن، مەن اناۋ-مىناۋ بوپ كەتسەم كوز قىرىڭدى سالىپ جۇرەرسىڭ...

اعاي ءۇنسىز قالدى.  بالالار دا ۇيىپ وتىر. بوركەمىك مۇراتتىڭ كوزىنە ءمولت ەتىپ جاس ءۇيىرىلدى.

– قالاي ويلايسىڭدار، مىناۋ سول كوميسساردىڭ قىلىشى ەمەس پە؟ – دەدى اعاي ۇنسىزدىكتى بۇزىپ.

– سولاي شىعار، – دەدى كارىم ەمىنە ءتۇسىپ. قوبىلاندىنىڭ بولماسا دا، رەۆوليۋتسيونەردىڭ قىلىشى بولىپ شىققانىنا قۋانىپ-اق قالعان.

– سەندەردىڭ ايتقان جالعىز ءتۇپ قارا اعاشتارىڭ دا، سۇيەكتەگى سىزات تا، ەڭ اقىرى مىنا قىلىش تا وسى وقيعاعا ءدال كەلەتىن سياقتى. راس، كوزى ءتىرى كۋامىز جوق. مەنىڭ اكەم وتىز جەتىنشى جىلعى«حالىق جاۋى» اتانعان دۇربەلەڭگە ءىلىنىپ، يتجەككەنگە ايدالدى. جۋسانباي اقساقال دا مارقۇم...

– مەن دە سولاي ويلايمىن، – دەدى مۇرات قىز جاققا جاسقانا قاراپ قويىپ. – بۇل قىلىش شودىر كوميسساردىكى. سەبەبى، جۋسانباي اتام كوميسساردى قىلىشپەن بىرگە كومۋى مۇمكىن عوي.

– شىنىندا دا، – دەپ بوكەن دە قوسىلا كەتتى. – ويتكەنى، تىم جاس ەكەن.

– نەمەنە تىم جاس ەكەن؟ – دەدى اعاي تۇسىنىڭكىرەمەي.

– باس سۇيەكتى ايتام...

– ونى قايدان ءبىلدىڭ؟

– تىستەرى ءتۇپ-تۇگەل. ساقال-مۇرتى جوق... يەگى تاپ-تازا...

مۇرات مەن كارىم تىرقىلداپ كەپ كۇلدى. ءتۇسىندى مە، تۇسىنبەدى مە، ايتەۋىر، گۋليا دا جىميىپ وتىر. ءبىر ءتاۋىرى، سامەن اعاي وعان ونشا ءمان بەرگەن جوق. مىرس ەتتى دە قويدى. ونىڭ ويى الىستى وراعىتىپ وتىر.

گۋليا جىميعاندا ءتىپتى ادەمى بولىپ كەتەدى ەكەن. ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن ايسۇلۋ، كۇنسۇلۋلار وسىنداي-اق بولار، ءسىرا دەپ مۇرات  كۇرسىنىپ قويدى. اتتەڭ، ورىسشاعا شورقاق. ايتپەسە، الگىدەگى كارىمنىڭ ايتقانىن ءپۇچى-ءپۇچى دەپ ورىسشالاپ بەرسە، گۋليا ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلەر ەدى. ءبىر راحاتتانىپ قالار ەدى. اتتەڭ... بۇدان بىلاي ورىسشا ۇيرەنبەسەم اكەل قولىڭدى، دەپ وزىنە-ءوزى ىشتەي سەرت بەردى مۇرات.

– ە-ە، مارقۇم جۋسانباي-اي... سىرىڭدى سەن جاسىرعانمەن جەر اشىپ بەردى. مىنە، سولا-اي... ال، بالالار، – دەپ كەنەت اعاي سەرپىلىپ كەتتى، – ەندى مۇنى نە ىستەمەكسىڭدەر؟

– سونى سىزدەن سۇرايىق دەپ كەلگەن جوقپىز با؟ – دەپ پىسىقسىندى بوكەن.

– ءا-ءا، وندا دۇرىس ەكەن. ءتا-اك. دۇرە-ە-ەس. مەكتەپتەن مۇراجاي اشساق قايتەدى، ا؟

– ماسساعان! – دەدى دە كارىم جىم بولدى. «ماسساعانىن» كەز كەلگەن جەرگە تىقپالايتىن ادەتىن ۇدەتىپ جىبەردى.

– بىراق مۇراجاي بولۋ ءۇشىن وعان كوپ تاريحي دۇنيەلەر، ەكسپوناتتار كەرەك. ونداي زاتتار ءبىزدىڭ اۋىلدان تابىلا قويار ما ەكەن؟

– تابىلادى اعاي، – دەدى بوكەن جەلپىنىپ، – تابامىز!

– تابىلۋىن تابىلسىن دەلىك. الايدا سول تابىلعان زاتتاردىڭ تاريحي ءمانى، ماڭىزى بولۋى كەرەك قوي.

سامەن اعاي گۋلياعا قاراپ الدەنەلەردى سۇراپ ەدى، قىز باسىن يزەپ:

— دا، ەست! – دەدى ءجۇزى بال-بۇل جانىپ.

– مىنە، مىنا گۋليانىڭ مەكتەبىندە دە سونداي مۇراجاي بار ەكەن.

مىنانداي قىلىشتار دا بار كورىنەدى. جانە ول قىلىشتار قاي زاۆودتان شىققان، يەسى كىم، قاي جەردەن تابىلعان، كىم تاپسىرعان دەگەن سەكىلدى دەرەكتەر دە مول كورىنەدى.

– بىزدە دە ونداي دەرەكتەر بار ەمەس پە، – دەپ كارىم تىنىش تۇرا المادى. ماسەلەن، قىلىش كوميسسار شودىردىكى. ونى مۇراجايعا مەن... ءىم-م.. ءبىز تاپسىرامىز...

– جاقسى، – دەدى اعاي، – بالالار، سەندەر بىلاي ىستەڭدەر وندا. «ۇرپاقتار مۇراسى» كلۋبىن ۇيىمداستىرىڭدار. ارحيۆتەرگە حات جازايىق. مىنا قىلىشتىڭ يەسى تۋرالى دەرەك ىزدەيىك. كىم بىلەدى، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ دالەلدى پىكىر ايتىپ قالار. قىركۇيەككە دەيىن باسقا دا تاريحي زاتتاردى جيناي بەرىڭدەر. قانداي زاتتار جيناۋ كەرەك ەكەنىن گۋليادان سۇراپ الىڭدار. ا-ا، ايتپاقشى، مەن سەندەردى تانىستىرماپپىن عوي. قانە، تانىسىپ قويىڭدار. مەنىڭ الماتىداعى جيەن قارىنداسىم.

قىز «گۋليا» دەپ قولىن ۇسىنىپ ەدى، مۇرات تۇسىنىڭكىرەمەي قالدى بىلەم، بىردەمە سۇراپ تۇرعان ەكەن دەپ قالتاسىن قارمانا بەردى.

بوكەن بىردەمەنى سەزدى مە، جىرق-جىرق كۇلدى.

– تانىسىپ قويىڭدار، – دەدى اعاي مۇراتتىڭ قىپ-قىزىل بولىپ قىسىلعا­نىن جۋىپ-شايىپ، – قول الىسىپ تانىسىڭدار.

ەدى مۇرات قولىن ۇسىندى.

– مۇرات...

گۋليانىڭ الاقانى ىستىق ەكەن. ءتىپتى وت دەرسىڭ. مۇراتتىڭ دەنەسىنەن توك ءجۇرىپ وتكەندەي  بولدى. قىز كارىم مەن بوكەننىڭ دە  قولىن الىپ تانىستى.

– حە-حە-حە، – دەپ كۇلدى سامەن اعاي، – ءسويتىپ سەندەر جاناي مولداعا ورىس جىگىتىنىڭ مولاسىنا قۇران وقىتتىق دەڭدەر. حە-حە-حە!.. ال ەندى مىنالارىڭ جارامايدى: قالادا تۇراتىندارىڭ قازاقشا بىلمەيسىڭدەر، دالادا تۇراتىندارىڭ ورىسشا بىلمەيسىڭدەر. جارامايدى، جارامايدى...

– ءبىز ورىسشا ۇيرەنەمىز، اعاي – دەپ قالدى مۇرات قاپەلىمدە.

– و، بۇلارىڭ دۇرىس! گۋليا، سەن قازاقشا سويلەۋگە توسەلۋىڭ كەرەك.

– لادنو، اگا.

– اعاي، قىلىشتى قايتەمىز؟ – دەدى كارىم تەرشىگەن تاناۋىن ءسۇرتىپ.

– ازىرگە وزدەرىڭدە بولسىن. باسقا وقۋشى بالالارعا دا كورسەتىپ، تاريحىن ايتىپ بەرىڭدەر. ەڭ باستىسى – قازىر بارلىعىن دا قىزىقتىرۋ. ىنتا-ىقىلاسىن وياتساڭدار وزدەرى-اق كىرىسىپ كەتەدى. ال مەنىڭ جۇمىسىم بار، ەندىگىسىن وزدەرىڭ رەتتەي بەرىڭدەر، –  دەپ سامەن اعاي ۇيگە كىرىپ كەتتى.

ءبىر-بىرىمەن ءجوندى تىلدەسە الماعان بالالار دا تاراي باستادى.

– ماسساعان، كوميسساردىڭ قىلىشى ەكەن عوي! – دەدى مۇرات بىلاي شىعا بەرە.

–    ال سەن نە دەپ ەدىڭ، – دەپ كارىم شاپ ەتە قالدى.  – باس سۇيەكتى «مەنىڭ بابامنىڭ باسى، مەنىڭ باتىر بابامنىڭ باسى» دەپ زار-زار ەتكەنىڭ قايدا؟

پالەنى تىلىنەن تاپقان مۇرات تاقىرىپتى تەز ارادا  باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرۋگە اسىقتى.

– جاڭاعى قىز الماتىدا تۇرادى دەدى، ءا. باسە-ە، ورىسشاعا تاقىلداپ تۇر.

– نەسى بار ەكەن. ول ورىسشاعا تاقىلداپ تۇرسا، مەن قازاقشاعا قاقىلداپ تۇرعان جوقپىن با؟ – دەپ بوكەن تىرق-تىرق كۇلدى.

مۇرات وعان الايا قارادى. جاقتىرماي قالعان ءتۇرى بار. سوسىن كارىمگە  بۇرىلىپ:

– قىلىشتى سەن تىعىپ قوي، – دەدى. – ەندى ەرتەڭ جولىعامىز. توقال تامدا. مەن ۇيگە كەتتىم.

ول ۇيىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. مۇرات بۇرىن-سوڭدى مۇنداي مىنەز بايقاماعان ەكەۋى اڭىراپ ءبىراز تۇردى دا تۇككە تۇسىنبەگەن كۇيى ۇيلەرىنە بەت الدى.

بۇل كەزدە كۇن ۇياسىنا قونۋعا بەت العان ەدى. مال ورىستەن قايتقان شاق. كوشە بويى شاڭىتىپ، دابىرا-شۋعا تولىپ كەتتى. موڭىرەگەن سيىر، ماڭىراعان قوي-ەشكى.  يۋ-قيۋ قايىرىس.

باتىستاعى كوكجيەككە بەلۋارىنان باتقان كۇن جاپان دالاعا جامىراتا شاشىپ جىبەرگەن قىزىل اراي شاپاعىنىڭ سوڭعى ساۋلەلەرىن جيىپ العاندا اۋىلدا كەشكى تىنىشتىق ورناپ، ەل ورنىنا وتىردى. توڭىرەكتى قاراڭعىلىق جايلاپ، اسپان الەمى جۇلدىزدارى جىمىڭداعان القاراكوك ءشالىسىن جامىلدى.

ح ح ح

ەرتەڭىندە مۇرات توقال تامعا بارا المادى. اعاسى تىرپ ەتكىزبەگەن. كەشەگى قوناقتار كورشى اۋىلعا قىدىرىستاپ كەتىپتى. تەمەكىسىنىڭ ءتۇتىنىن بۇرق-بۇرق ەتكىزگەن اعاسى قاسىنان كەتپەي ءجۇرىپ تۇسكە دەيىن قارا جۇمىسقا سالدى كەپ، سالدى كەپ.

مي قايناتارداي اپتاپ ىستىقتا بىرس-بىرس تەرلەپ كوڭ ويدى. قالعان قيدى ءبىر جەرگە ءۇيىپ، ۇستىنە سۋ قۇيىپ، اياعىمەن ەزۋگە كىرىسكەن. ءۇستى-باسى كوڭ ساسيدى. ەزىلگەن قيدى قالىپقا سالىپ كىرپىش ءتارىزدى ەتىپ قۇيىپ بولا بەرگەندە جەڭگەسىنىڭ:

– ءاي، مىناۋ بولبىراپ ءالى ءجۇر عوي، تۇگە. تەزدەتىپ دۇكەنگە بارىپ كەل. ۇيدە نان تاۋسىلىپ قالىپتى. شاي دايىن بولىپ قاپ ەدى... – دەگەن داۋسى ەستىلدى.

اعاسى يەك قاقتى. امال جوق، بارۋعا تۋرا كەلەدى. جۋىنايىن دەپ قۇدىققا بەتتەپ ەدى:

– ءاي، ساعان قاراپ وتىرامىز با، بارىپ كەلگەن سوڭ-اق جۋاسىڭ عوي! – دەپ شاپتىقتى.

قارسىلاسۋعا بولمايدى. قولىنا ءداۋ قارا سومكەنى الدى دا دۇكەنگە جونەلدى. دۇكەن ۇزىن كوشەنىڭ بويىندا. سامەن اعايدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە الدەكىم مۇنىڭ اتىن اتاعانداي بولدى. جالت قاراپ ەدى، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. بۇعان قاراي قولىن بۇلعاپ گۋليا جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. توقتاۋ كەرەك پە، نە ىستەۋ كەرەك؟ قيدىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇر. ۇيات-اي!.. اياعى اناۋ – تىزەسىنە دەيىن ەزىلگەن تەزەك. ماسقارا-اي!..

گۋليا جەتىپ كەلدى دە مۇنىڭ اياعىنا كوزى ءتۇسىپ شوشىپ كەتتى. قىپ-قىزىل بولىپ، ۇياتتان جەرگە كىرە جازداعان مۇرات:

– تەزەك.. قىستا وتقا جاعامىز... – دەي بەردى.

– نۋ، نيچەگو، – دەدى قىز مۇراتتىڭ قاتتى قىسىلىپ تۇرعانىن اڭداپ، –تى وكازىۆاەتسيا رابوتياگا!

مۇرات  سەلك ەتە قالدى. بالالارمەن «سوعىس» ويناعاندا تۇتقىنعا تۇس–كەندەرى «راب، راب»، «سەن ەندى قۇلسىڭ!» دەپ مازاقتايتىن ەدى. گۋليا دا «سەن قۇل  ەكەنسىڭ عوي» دەپ تابالاپ تۇرعانداي كورىندى.

– مولودەتس! – دەدى گۋليا جايدارلانىپ. – سەن جۇمىستى جاكسى  يستەيدي ەكەنسين!

مۇنىڭ جۇرەگى ەندى ورنىنا ءتۇستى. ماقتاپ تۇرعانى ەكەن عوي.

– تى كۋدا؟ – دەدى قىز باسىن قيعاشتاي بۇرىپ. ءوزى قۇلپىرىپ كەتىپتى.

– ا-ا... دۇكەنگە، قىلەب...— دەپ قالدى مۇرات ابايسىزدا.

– ا، زا حلەبوم. مولودەتس! روديتەليام پوماگاەش. پراۆيلنو.

ۇيىرسەك قىز مۇراتتى تەز باۋراپ الدى. مۇراتتىڭ دا ەتى ۇيرەنە باستادى بىلەم، بىردەمەلەردى ايتقان بولادى. ءبىرى ورىسشا، ءبىرى قازاقشا سويلەپ، كەيدە ارالاستىرىپ جىبەرىپ، كوپ تۇردى. الدەنە ايتادى دا سىقىلىقتاپ كەپ كۇلەدى. ىمدايدى، نۇسقايدى،  ايتەۋىر، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنەتىندەي بوپ قالدى.

مۇرات ومىرىندە بۇلاي تولقىماعان. دۇنيەنىڭ بار باقىتى تاپ وسى ساتكە كەپ تىرەلگەندەي. گۋليانىڭ ۇستىندەگى ۇلبىرەگەن كويلەگىنە، كەۋدە تۇسىنا تاعىلعان كوبەلەك-بەلگىگە قىزىعا قارايدى. جانارلارى ءتۇيىسىپ قالعاندا بەينە ءبىر شوق قارىپ وتكەندەي بولادى. قىز دا بۇعان جىلىۇشىراپ، ەلجىرەي قارايتىن سياقتى. كۇلگەن كەزدە ەزۋ تۇسىنا ۇيىرىلە كەتەتىن ءدوپ-دوڭگەلەك ءيىرىمى قانداي كەرەمەت!

وسى كەزدە ارت جاعىنا قاراعان مۇراتتىڭ دەنەسى ءدىر ەتە قالدى. اناداي جەردە ادىمداي باسىپ اعاسى كەلە جاتىر ەكەن! جاي كەلە جاتقان جوق، كوشەنى باسىنا كوتەرىپ، اكىرەڭدەپ، كىجىنىپ كەلەدى. قولىندا ەكى قۇلاشتاي تاياعى بار.

– ءاي، جۇمساعان جەرگە ون جىل جۇرەسىڭ بە ا؟! مىنا تۇرعان دۇكەنگە سەن ەمەس مەن جيىرما بارىپ، جيىرما قايتاتىن ۋاقىت بولدى عوي. سيراعىڭدى سىندىرايىن با وسى!

مۇرات قاتتى ساستى. قىزدى تاستاي قاشقانى ىڭعايسىز. ونىڭ كوزىنشە تاياق جەگەن تاعى ءولىم. نە ىستەۋ كەرەك؟

– كتو ەتو؟ – دەدى گۋليا تاڭىرقاپ.

– ا-ا-ا... اعام عوي...

– نۋ لادنو، يدي، – دەدى قىز بۇرىلىپ جۇرە بەردى.

اعاسى اقىرىپ كەلەدى.

– شايدى الدىمىزعا الىپ ءالى وتىرمىز، ءالى جوق، ءالى وتىرمىز، ءالى جوق. قىزشىلىن مۇنىڭ! مۇرنىڭنىڭ بوعىن سۇرتە الماي ءجۇرىپ... تۇرعان جە–رىڭدە ءتىل تارتقىزباي قاتىرا سالايىن با! – دەپ قولىنداعى تاياعىن سىلتەپ قالدى. ابىروي بولعاندا مۇرات بۇعا قويىپ ەدى، باسىنان اسىپ تۇسكەن تاياق گۋلياعا ءتيىپ كەتە جازدادى.

وعان قاراۋعا بەت جوق، مۇرات ۇيگە قاراي قۇلدىراڭداپ قاشا جونەلدى. اعىل-تەگىل جىلاپ كەلەدى. ەڭىرەپ كەلەدى. جولدا تىرىلداپ كەلە جاتقان تراكتورعا سوعىلا جازدادى.

الدىنان شاپتىعىپ شىققان جەڭگەسىنە دە قاراعان جوق، ۇيگە قويدى دا كەتتى. تۇسكى ۇزىلىسكە  شەشەسى كەلىپتى.

– نە بولدى، مۇراتجان؟ نە بولدى؟ – دەپ ول سوڭىنان قوسا ەنگەن.

توردەگى كەرەۋەتكە ەتپەتتەي قۇلاعان مۇرات سولق-سولق ەتىپ، وكسىپ-وكسىپ، ەڭىرەپ جاتىر. بۇرق-بۇرق ەتىپ اعاسى جەتتى.

– نەمەنە، جاۋ شاپقانداي سونشا ايقايلاپ؟! ەسى كىرگەن بالانى كوشەدەن قۋىپ كەلگەنىڭ قاي ساسقانىڭ؟ – دەپ شەشەسى ونىڭ الدىن كەس-كەستەي بەرىپ ەدى:

– ءا، اراشا ءتۇس! بالانى اسىراپ، باعىپ-قاعىپ وتىرعان سەن عوي. اراسىنا ءتۇس! سول قاعىنعىردىكى دۇرىس، بىزدىكى بۇرىس! – دەپ جەڭگەسى بەتباقتاندى.

سول-اق ەكەن شەشەسى دە كوز جاسىن كولدەتىپ قويا بەردى.

– ماعان دەسەڭ بۇل جۇگەرمەك جەرگە كىرىپ نەگە كەتپەيدى! كەتتى عوي انە، اكەسى، جوعالىپ-اق!.. قۋ شەشەك، سەنەن كوردىم-اۋ، قۋ شەشە-ەك!..

اكەسى تىلگە تيەك ەتىلگەندە مۇرات ودان بەتەر ەگىلدى. ءدال قازىر قامقورشىسى – اكەسى جوق ەكەنى قابىرعاسىنا قاتتى باتىپ جاتىر.

– ە، ونىڭ اكەسىن مەن قۋىپ جىبەرىپپىن بە؟! وزىڭنەن كور، و نەسى-ەي! – دەپ جەڭگەسى دولدانىپ قويار ەمەس. بۇرىن بەتىن اشا الماي، ىشكى قىج-قىج قايناپ-اق ءجۇر ەكەن. تارس جارىلىپ، اشىق كەتتى. – وسى ۋاقىتقا دەيىن بارىمدى الدارىڭا توسىپ جۇرسەم... ءدام-تۇزىم اتسىن سەندەردى!..

مۇرات كوپ جىلادى. سولق-سولق ەتىپ وكسىگەندە بۇيرەگى ءبۇرىپ، دەم الا الماي قالادى. كومەيىنە توبىقتاي تۇينەك كەپتەلىپ قالعانداي. ءبىر-ەكى رەت جەڭگەسى كەلىپ:

– ءاي، جۇگەرمەك، اياعىڭدى كۇس-كۇس قىلماي تۇر بىلاي! اكەڭنىڭ ۇيىندە جاتىرمىسىڭ! ءۇيدىڭ ءىشىن قي ساسىتىپ جىبەردىڭ. شالجيىپ جاتىسىن كوردىڭ بە!.. – دەپ جۇلقىلاپ كەتكەن. مۇرات تۇرا قويمادى.

سول جاتقاننان كەشكە دەيىن تىرپ ەتپەدى. تەرىس قاراپ جاتتى دا قويدى. ويى ون ساققا جۇگىرەدى. قوس قولىن توبەسىنە قويىپ، قاڭعىرىپ كەتسە مە ەكەن. بىراق قاڭعىرعاندا قايدا بارادى. شايتانتڭبەدەن ءارى ۇزاپ شىقپاعان بالا. شەشەسىن كىمگە تاستايدى. ول جالعىز قالسا مىنالار ءتۇتىپ جەيدى عوي.

اكەسى جايلى ويلادى. ءتىپتى ساعىنعان دا سياقتى. ونىڭ كىم ەكەنىن، ءتۇر-ءتۇسىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيدى. ايتەۋىر، كوز الدىنا ەلەستەتۋگە تىرىسادى. كولبەڭدەپ ءبىر بەينە كەلەدى دە بۇلىڭعىرلانىپ، الىستاي بەرەدى

كىمسىڭ سەن، اكە، دەپ ويلايدى بۇل، ادامبىسىڭ الدە ايۋانبىسىڭ؟! ءبىر ۋاق كەلىپ، بالاڭنىڭ مىنا ءتۇرىن، ءجابىر كورگەن سيقىن كورسەڭ نەتتى؟! وسىنشاما تاسباۋىر، تاسجۇرەك بولار ما ەدىڭ؟!.

مەيلى، كىم بولساڭ دا كەلشى، اكەتاي!.. الىپ كەتشى مەنى!.. سەنى ساعىندىم... مەنى قويشى، شەشەمە  وبال بولدى عوي...

كارىم مەن بوكەن قانداي باقىتتى! اكەلەرى قاسىندا. كۇندە موينىنا اسىلىپ، ارقاسىنا ءمىنىپ، اسىر سالىپ جۇرگەنى. ال مەن... كەلشى، اكەتاي، كەلشى ەندى. وتىنەمىن... ءبىر-اق رەت كورىنشى!.. ادامىسىڭ الدە ايۋانبىسىڭ؟!. مەيلى، كىم بولساڭ دا...

وسىنداي ويلار ورالعاندا مۇرات ىشەگىن تارتا وكسيدى. كۇڭىرەنە كۇرسىنەدى. قولدان كەلەر قايران جوق. قايتپەك ەندى؟..

جۋسانباي قارت جەرلەگەن كوميسسار تۋرالى ويلادى. جاڭا ءومىر ءۇشىن، وزگەلەر ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەن. ال، مەنىڭ اكەم... ءوز بالاسىنان بەزىنىپ ءجۇر... ۋњ-њ!..

كەش قارايا شەشەسى كەلدى. قايدا  بارىپ سولىعىن باسقانىن كىم ءبىلسىن، ەكى كوزى بۇلاۋداي بولىپ ءىسىپ كەتىپتى. مۇراتتىڭ قاسىندا قيپاقتادى دا ءجۇردى. بىردەمە ايتقىسى كەلەدى. بىراق ايتا المايدى. ءبىر رەت داۋسى دىرىلدەپ:

– مۇراتجان، تاماعىڭدى ىشسەڭشى، – دەدى. مۇنىڭ قوزعالماسىن بىلگەن سوڭ ەگىلە جىلاپ، قۇشاعىنا الىپ، قاسىنا جاتا كەتتى.

مەنىكى دە دۇرىس ەمەس قوي، دەپ ويلادى مۇرات، شەشەمە بولىسىپ، جامان ات كەلتىرمەۋ جاعىن قاراستىرۋدىڭ ورنىنا ويىن قۋىپ... قايران مامام!... شاشىڭ دا اعارىپ بارادى. نە ويلاپ ءجۇر  ەكەنسىڭ. سەن دە اكەمدى ويلايسىڭ با؟ ءسىرا، سويتەتىن بولارسىڭ...

قاراڭعى بولمەدە قۇشاقتارى ايقاسقان شەشە مەن بالا ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىقتى. ءبىر-بىرىنە ءتىس جارىپ ءلام دە دەمەدى.

ح ح ح

ەرتە تۇرعان مۇرات  قىزارىپ كەتكەن كوزىن ۋقالاپ،  سىرتقا شىقتى دا قولىنا ايىر الىپ، مال جايعاۋعا كىرىستى. اعا-جەڭگەسى دالاداعى ساكىدە پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر.

ول توقال تامعا بۇل كۇنى دە، كەلەسى كۇنى دە بارعان جوق. شىدامدارى تاۋسىلدى بىلەم، ءۇشىنشى كۇنى كارىم مەن بوكەننىڭ وزدەرى كەلدى. مۇرات اۋلا سىپىرىپ جۇرگەن بولاتىن.  اۋىلدىڭ حابارى جاتا ما، بولعان ءجايتتى ولار دا ەستىسە كەرەك. اڭگىمەلەرى قيۋلاسپاي ءبىراز تۇردى.

– ماسساعان، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، – دەدى كەنەت كارىم. – جاڭا گۋليا قالاعا قايتقالى جاتقان!

مۇرات ۇندەمەدى.

– ەندىگى كەتىپ تە قالعان شىعار. مانا ايالدامادا اۆتوبۋس توسىپ تۇرعان. ساعان سالەم ايتتى. ايتپاقشى، ساعان بەر دەپ ادرەسىن تاستاپ كەتتى.

كارىم مۇراتقا ءبىر جاپىراق قاعاز ۇسىندى. ورىسشا جازىلىپتى. ءۇيىنىڭ ادرەسى بولسا كەرەك.

كەۋدەسىنىڭ تۇپكى ءبىر بۇرىشىن اششى وكسىك تىرناپ وتكەندەي بولدى. سونان سوڭ قولىنداعى سىپىرعىشىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، شارباقتان اسىپ جۇگىرە جونەلدى. ۇزىن جولدىڭ بويىنا شىعىپ، كوزىن كولەگەيلەپ ايالداما جاقتى شولىپ شىقتى. شاماسى، گۋليا كەتىپ قالعان بولۋى كەرەك، كوزىنە ەشكىم شالىنا قويمادى. «قوش بول، گۋليا!..» سىبىر ەتە قالعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.

ءlلبىپ باسىپ شايتانتوبەگە قاراي بەتتەدى. باعىتى – توقال تام. سونى ۇعا قويعان كارىم مەن بوكەن مۇنىڭ سوڭىنان ەردى.

دوستارى ەكى كۇننىڭ ىشىندە-اق توقال تامدى ءتۇرلى زاتتارعا تولتىرىپ قويىپتى. سەلەبە پىشاق... ەر-توقىم. سەگىز ءورىم قامشى. ەسكى ساداق تا بار.

– يرەك كوشەنىڭ بالالارى ءبىراز زات تاۋىپتى، – دەدى كارىم جاڭالىقتى جەتكىزۋگە اسىعىپ، – بۇگىن الىپ كەلەدى.

مۇرات باسىن يزەدى دە سىرتقا شىعىپ، انەۋكۇنگى باس سۇيەكتى جەرلەگەن تومپەشىككە قاراي ءجۇردى. ەكەۋى وعان  ىلەستى.

جاس توپىراق كەبىڭكىرەپ قالىپتى. سۇرقاي تارتىپ جاتىر. مۇرات قولىنا ءبىر ۋىس توپىراق الدى. الاقانىنا سالىپ مايدالاپ ۋاتتى دا قابىرگە قايتا تاستادى.

– بۇل مەنىڭ... اتامنىڭ زيراتى بولسىنشى، – دەدى سوسىن جىلامسىراپ. –... مەنىڭ اتامنىڭ زيراتى بولسىنشى!

انا ەكەۋىنىڭ دە كوزدەرىنە مولتىلدەپ جاس كەلدى. اكەسى جوق بالانىڭ اتاسى بولۋشى ما ەدى. تۇسىنىكتى عوي ءبارى دە.

– مەن مۇنى كۇتىمگە الامىن... – دەدى مۇرات وكسي ءتۇسىپ. – جۋسانباي اتام قۇساپ، قارا تالدىڭ كوشەتىن وتىرعىزامىن...

كارىم مەن بوكەن ونى قۇشاقتاي الدى.

– جىلاماشى، – دەدى بوكەن.

– سەنىڭ اتاڭنىڭ زيراتى... – دەدى كارىم.

ءدىلدار مامىرباەۆا

Abai.kz