اۋدارما

الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

اۋدارعان: الىبەك بايبول، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ، «قىر بالاسى» قوعامدىق قورىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى، اۋدارماشى.

اۋدارما قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ قورعاۋىندا. كوشىرىپ باسۋعا رۇقسات جوق!

امەريكا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

ادام ءومىرى

(برازيليا ەرتەگىسى)

ەلدىڭ ايتۋىنشا، ءبىرجولى بامبۋك* پەن تاس ءسوز تالاستىرعان ەكەن. ارقايسىسى ادام ءومىرى وزىنىكىنە ۇقساسا دەپتى. ال، وندا ەكەۋىنىڭ نە تۋراسىندا قىزىل كەڭىردەك بوپ ايتىسقانىن بىرگە تىڭداپ كورەلىك...

تاس:

– ادام ءومىرى مەنىكى سەكىلدى بولۋ كەرەك. سوندا، ول ماڭگى داۋرەن سۇرەدى.

بامبۋك:

– جوق، جوق، ادام ءومىرى مەنىكىندەي بولۋى قاجەت. مەن اجال قۇشام، الايدا ارتىنشا-اق تىرىلەم.

تاس:

– جوق، نەگىزى، ءبارى باسقاشا بولعانى ءجون. ادام مەندەي-اق بولسىن. مەن سوققان جەل، جاۋعان جاڭبىرعا دا قىڭق ەتپەيمىن. سۋعا دا، سۋىققا دا، ىستىققا دا – ءتوزىمدىمىن، كونبىسپىن، مىقتىمىن، قاتتىمىن. مەنىڭ ءومىرىم – شەكسىز، ماڭگىلىك. جانىما باتار ەشتەڭە جوق، قايعى-مۇڭنان دا ادامىن، قامسىزبىن. ادام ءومىرى دە سونداي بولۋعا ءتيىس.

بامبۋك:

– جوق، قاتەلەسپە، ادام ءومىرى مەنىكىندەي بولۋ كەرەك. مەن ولگەنىممەن دە، ءوسىمتال ۇرپاعىم كەيپىندە قايتا جاڭعىرام، جاڭارامىن، بايلىعىم دا – سولار. دۇرىس پا؟ جان-جاعىڭدى ءبىر شولىپ شىقشى، ءبارى – مەنىڭ ۇلدارىم، بارشاسى – بالالارىم، ۇرپاعىممەن – بايمىن. ولاردان دا ءۇرىم-بۇتاق ءوربيدى، تارايدى، ولار دا ءوسىپ-ونەدى، جايقالادى، ءبارىنىڭ تەرىسى: جىپ-جىلتىر، جۇپ-جۇمساق، اپپاق ءارى تەپ-تەگىس.

تاس – ءۇن-ءتۇنسىز. تۇنەرگەن كۇيى كەتىپ قالادى.

ءسويتىپ، بامبۋك ونى سوزدەن ۇتادى.

مىنە، نەگە ادام ءومىرى مەن بامبۋك ءومىرى – وزەكتەس، تۋىستاس ەكەنىن ەندى عانا بايقاعان شىعارسىزدار؟!.

*برازيليا – بامبۋك وسىمدىگىنە باي مەملەكەت، ويتكەنى ونىڭ الۋان-الۋان ءتۇرى بار جانە جەرگىلىكتى حالىق اتالعان استىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن اعاشقا اسقان قۇرمەتپەن قارايدى.   

افريكا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

حامەلەوننىڭ ءتۇسى قانداي؟

(باۋلە ەرتەگىسى)

ەستە جوق ەرتە زاماندا، نيامە قۇداي شارتاراپتاعى ادام، اڭ، جان-جانۋار بىتكەندى شاقىرتۋ ءۇشىن جۇمىر جەرگە ەلشىلەرىن جۇمسايدى.

ءبارى جان-جاقتان جيىلعان سوڭ، ول بىلاي دەپ جالپاق جاھانعا جارلىق شاشادى:

– ايتىڭدار، قانە! جەردە نە قالايسىڭدار، ارقايسىڭ؟ رۇقسات ەتەيىن.

سوندا، الدىمەنەن ادام اڭگىمەگە ارالاسادى:

– ات باسىن اۋىلعا بۇرىپ، سوندا قالىپ ەگىن ەكسەم دەيمىن.

– ال، ءبىز نۋ ورمانعا ورنىقساق، – دەدى اڭدار.

تەك حامەلەون عانا ءتىس جارمادى.

– سەن نە سۇرايسىڭ؟ – دەدى نيامە.

– بىلاي عوي، – دەدى حامەلەون. – تابانىم تيگەن ورىننىڭ بارلىعى ماعان تيەسىلى بولسا دەگەن تىلەگىم بار.

– ماقۇل، – دەدى ايتقانى ءوتىپ، اتقانى جەتىپ تۇرعان نيامە. – وندا، ويعا العاندارىڭ ورىندالسىن.

مىنە، سودان بەرى ادامدار – اۋىلدا، ال اڭدار – ورمان-توعايدا تىرشىلىك كەشىپ ءجۇر. ال، حامەلەون قايدا بارسا دا، سول مەكەننىڭ قىزىلدى-جاسىلدى بوياۋىنا ەنىپ، ءوز ۇيىندەگىدەي الشاڭ-الشاڭ باسىپ، ەمىن-ەركىن جۇرەتىن كورىنەدى.

*نيامە (نيامە، نياما) – اسپان قۇدايى، كەيبىر باتىس افريكا ەلدەرى اراسىنداعى باستى ءتاڭىر بوپ ەسەپتەلەدى.

ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

داناگوي قويان

(بيرما ەرتەگىسى)

ەرتەرەكتە اعالى-قارىنداستى ەكەۋ تىرشىلىك كەشىپتى. اكە-شەشەسى و دۇنيەگە اتتانعان سوڭ، مۇراعا قالعان وگىز بەن سيىر بولىسكە تۇسەدى. اعاسى – وگىزدى، قارىنداسى – سيىردى ەنشىلەپ، سودان تاتۋ-ءتاتتى تارقاسادى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن الگى سيىر بۇزاۋلايدى. ءسويتىپ، اعاسىنىڭ كوزى ماناعى بۇزاۋعا ءتۇسىپ، ول ونى تۇندەلەتىپ الىپ كەتەدى-داعى، وگىزدىڭ جانىنا قوسىپ قويادى. تاڭ اتا ايعاي-شۋ، داڭ-دۇڭ، شاڭ-شۇڭ باستالادى. قارىنداسى: «بۇزاۋ – مەنىكى!»، ال اعاسى: «جوق، مەنىكى!» – دەگەننەن تانباعان سوڭ، اقىرى اعايىن اق-قارانى اجىراتۋ، تورەلىگىن تىڭداۋ ماقساتىندا قازىعا قاراتا تارتادى. اعاسى قورعاۋشى ەسەبىندە قۇسقا، ال قارىنداسى قويانعا جۇگىنەدى. بي ءىستى تاڭەرتەڭ شەشۋدى ۇيعارادى.

بەلگىلەنگەن ۋاقىتقا ءبارى تۇگەل ۇلگەرىپ جەتەدى، تەك قويان عانا كەشىگەدى، قالعانى كۇتۋمەن بولادى. مىنە، كوپتەن كۇتكەن قويان دا كەلدى. سوندا، قاتال قازى وعان سىن تاعادى:

– ۋا، قويانىم! سەن ۋاقىتتى باعالامايدى ەكەنسىڭ، تاعى ءوزىڭدى قورعاۋشىمىن دەيسىڭ!

– بۇنىڭىز قالاي، قۇرمەتتىم؟! – دەپ قويان ايىبىن جۋىپ-شايىپ الەك. ۋاقىتتى قادىرلەيمىن. بىراق، ءبىر شۇعىل شارۋا شىعىپ قالدى، عاپۋ ەتكەيسىز.

– سوندا جاڭاعى ءىسىڭ بۇدان دا ماڭىزدى ما؟ ال، بايان ەت... – دەپ تەرگەيدى، بي.

– ءيا، مىرزام! – دەدى قويان. ەلدىڭ ەگىستىگى ورتەندى، تۇرعىنداردى اياپ كەتتىم. ورشىگەن ءورتتى ءوشىرۋ مۇراتىندا مۇحيتتاعى سۋدى سەبەتكە قۇيىپ، تاسي باستادىم. سول سەبەپتى دە كەشىگىپ قالدىم.

قازى كۇلىپ جىبەرەدى.

– وت شىقسا و تۋرالى بىلەر ەك قوي، سولاي ما؟ بۇدان بۇرىن، سەبەتپەن سۋ تاسىدى دەگەندى سەنەن ەستۋىم. بايقاۋىمشا، اقىلدان الجاسقان سەكىلدىسىڭ قويانىم، ساندىراقتاپ تۇرعانىڭ – مىناۋ!

سوندا ول ءبۇي دەيدى:

– مۇنىم ساندىراق بولسا، وندا بۇگىنگى تالقىعا تۇسكەن ماسەلە – ەكىباستان ەسسىزدىك. قۇدايشىلىعىن ايتىڭىزشى، و زامان دا، بۇ زامان، ىلگەرىلى-كەيىندى بۇقانىڭ بۇزاۋلاعانىن كىم كورگەن، مىرزام؟

قازى:

– سەن داناگوي قويان ەكەنسىڭ، – دەپ ونىڭ تاپقىرلىعىنا ءتانتى بوپ، ءىستى قىزدىڭ پايداسىنا شەشىپ كەپ جىبەرەدى.

وكەانيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

جۇرەتىن اعاش

(پاپۋاس ەرتەگىسى)

ءبىرجولى، ونگاري اۋىلى اينالاسىنداعى جاعاجايدا كىشكەنتاي بالا جالعىز ءوزى ويناپ جۇرەدى. سويتكەندە، ول اۋىلعا اقىرىن جىلجىپ، جىلىستاپ بارا جاتقان بيىك اعاشتى* بايقاپ قالادى. بالاعا الگى اعاش سۇستى، قورقىنىشتى، ۇرەيلى كورىنەدى. زارەسى ءزار تۇبىنە جەتكەن بالا، ايعايلاعان قالپى قىستاققا قاراتا جۇگىرەدى.

ەركەك بىتكەن جيىلىپ، اقىلداسا كەلە اعاش ونگاري اۋىلىنا ەنىپ، ۇيلەردى قيراتىپ، كىسىلەردى، دوڭىزدار مەن يتتەردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، جان-جاقتى جاپىرماي تۇرعاندا، ونى وتاپ، شاۋىپ، جىعاتىن بوپ شەشەدى. ولار كورشى قىستاقتاعى جىگىتتەردى كومەككە شاقىرىپ، ءبارى تاس بالتالارىن قولعا الىپ، تامىرىن تالقانداۋعا كىرىسەدى.

ەرلەر ەكى كۇن تالماي تەر توگىپ، تاعى ءبىر كۇن** بار قايسار-قاجىرمەن جانە تالپىنادى. سول ارالىقتا بيىك اعاش اۋىل اۋزىنا جاقىنداپ تا قالعان ەدى. سولق-سولق سوققان بالتالار قويا ما، سودان مىنە، ءدىڭى دە سىر بەرىپ، ايىرىلىپ، ەلدىڭ ۇرەيىن قاشىرعان اعاش تەڭسەلە-تەربەلە، قاقىراي بارىپ گۇرس ەتە قۇلايدى. اعاش ارلى-بەرلى تەربەلگەندە ۇستىندەگى جەمىس-جيدەك جەرگە شاشىلادى. تەڭىزگە تۇسكەندەرى – تۇڭعىش تەڭىز بالىقتارىنا، ال وزەنگە تۇسكەندەرى – تۇڭعىش وزەن بالىقتارىنا اينالادى.

ءسويتىپ، ونگاري اۋىلى امان-ساۋ قالىپ، سايكەسىنشە العاشقى بالىقتار پايدا بولىپتى. ەگەر سول كەزدە، العىر بالا ءجۇرىپ بارا جاتقان اعاشتى كورىپ قالماسا، وندا قازىر ونگاري دا، اۋلاپ جەيتىن بالىق تا تابىلماس ەدى.

*پاپۋاس ەلىنىڭ اڭىزدارىندا الىپ ادامداردىڭ، اڭ-قۇستاردىڭ، جان-جانۋارلاردىڭ، اعاشتاردىڭ كەيپىنە ەنە الاتىن، جان بىتكەنگە جاماندىق اكەلەتىن قورقىنىشتى قۇبىجىقتار، ياعني جىندار تۋرالى باياندالادى.

**نەگىزىنەن، ماريند-انيم (ولاردى «كايا-كايا»، «تۋگەري» دەپ تە اتاعان) جۇرتى سانداردى ايقىندايتىن 2-اق ءسوز بىلگەن: «ساكود» («ءبىر») جانە «ينا» («ەكى»). ماريند-انيم 3 سانىن ايتۋ ءۇشىن، «ينا-ساكود»، ياعني «ءبىر» جانە «ەكى» (3) دەگەن، 4 سانىن اتاۋ ءۇشىن «ينا-ينا» دەگەن، وسىلاي كەتە بەرەدى، تاعىسىن تاعى. بىراق، 5 سانىن «لياسانگا» («قول»), 10 سانىن «ينا-لياسانگا» («قوس قول»), 20 سانىن «انەم»، ياعني «ادام» دەگەن. سەبەبى، قول-اياقتاعى ساۋساقتاردى قوسا ەسەپتەگەندە 20 سانى شىعادى. 

Abai.kz