پەداگوگيكا مەن پسيحولوگياداعى «شىعارماشىلىق» تەرمينى «شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەت» ۇعىمىنىڭ اياسىندا قاراستىرىلادى. وسى شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەتتىڭ تابيعاتىن تانىپ بىلۋدەگى عىلىمي قادامىنىڭ باستاپقى ساتىسى پسيحيكالىق قۋاتتى شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ ماتەريالدىق يەسى دەپ سانايتىن ۇعىم-تۇسىنىكپەن بايلانىستى. ال، شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەتتىڭ ءونىمى بولىپ بەلگىلى ءبىر رەفلەكستەردىڭ جيىنتىعى سانالادى. پروبلەمالىق سيتۋاتسيانى تۇزەتىن ءىس-ارەكەتتىك تىتىركەنتۋشىلىك ميداعى باسىم ءىس-ارەكەتتى قۇرايتىن رەفلەكسكە نازار اۋدارتىپ قوزدىرادى. مىنە، وسى دومينانتتىڭ ماڭىنا بارشا بۇرىنعى تاجىريبەدەگى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە پروبلەمالىق تىتىركەندىرۋشى بولىپ تابىلاتىن بارشا ماتەريالدى شوعىرلاندىرادى. وسىلايشا، اتالعان پروبلەما بەلگىلى ءبىر كەزەڭ ارالىعىندا دومينانتتىڭ نازار اۋدارۋشى نىسانىنا اينالىپ، ونىڭ توڭىرەگىنە جۇزەگە اساتىن شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەت شوعىرلانادى.

شىعارماشىلىق الەۋەت بالاعا تۋا بىتەدى دە، ونىڭ ءوسۋى مەن دامۋى ونىڭ ءوىزنىڭ ەرەسەكتەرمەن تىعىز بايلانىس جاساي بىلۋىنە بايلانستى ودان ءارى ورىستەيدى. شىعارماشىلىق الەۋەت بالاعا تۋا ءبىتىپ، ونىڭ ءوسۋى بارىسىندا مۇمكىندىگىنشە ودان ارى داميدى. بىراق تا شىعارماشىلىق الەۋەتتى جۇزەگە اسىرۋ بالالاردا بىردەي ەمەس، ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتىپ كەتكەندەي، بالالىق شاعىنىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە ەرەسەكتەرمەن ءوزارا ارەكەتتەستىك جاساۋىنىڭ سيپاتى مەن ساپاسىنا بايلانىستى بولىپ كەلەدى.

بۇل ارادا شىعارماشىلىق ويلاۋعا ءتان دۇنيە جاڭا سۋبەكتيۆتى ءونىمدى سونداي-اق، تانىمدىق ءىس-ارەكەت بارىسىندا جاڭا تۇزىلىمدەردى ومىرگە اكەلۋ بولىپ سانالادى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ دامۋى ولار قالاي مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادى، تاپ سولاي ادام ايتقىسىز وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ، ونداعى ورىن الاتىن پسيحيكالىق پروتسەستەرى ەرىكتىلىك سيپاتقا يە بولادى. ەگەر بالا قابىلداۋدى، ويلاۋدى، ەستە ساقتاۋدى جانە كەيبىر دەڭگەيدە ءوزىنىڭ ەموتسيالارى مەن قيالداۋىن باسقارۋدى ۇيرەنە الادى. سونىمەن ءبىر مەزەتتە ەرىك-جىگەرى دامىپ، تۇراقتانادى دا، ونى ەرىكتىك رەتتەۋدىڭ ومىرلىك ءتۇپ نەگىزى قالانادى. ال، بۇل دەگەنىمىز – ءوز كەزەگىندە بالانىڭ ءىس-ارەكەتى سانالى دا، پاراساتتى باستامالىق سيپات الادى دەگەن ءسوز.

تانىپ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق شىعارماشىلىق سيپاتتاعى جاتتىعۋدى قالىپتاستىرادى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جاتتىعۋلاردىڭ ءتيىمدى جاعى ونى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ارنايى دامىتۋ ساباقتارىن وتكىزۋ ەش مىندەتتى ەمەس، قايتا تاپ وسىنداي جاتتىعۋ ەلەمەنتتەرى ءاربىر ساباقتا كورىنىس بەرىپ، ماتەريالدىق باعدارلامالارمەن ادىستەمەلەنە تۇتاسىپ كەتۋى كەرەك. ءىس جۇزىندە كوپتەگەن ۇستازدار جاڭا ماتەريالدى وتۋگە از ۋاقىت قانا قالادى دەپ ساقتانعاندىقتان شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى وتە سيرەك قولدانادى. اسىرا ساقتانۋدىڭ ەش كەرەگى دە جوق. دامىتۋشى ءسات ويلاۋ پروتسەستەرىنە تۇرتكى بولىپ، بالانى وقۋ پانىنە ءۋاجداپ، وسىنداي سەرگىتۋ ساتتەرىنەن كەيىن ولار وقۋعا قۇلىقتىلىق تانىتىپ، بەلسەندى بولا تۇسەدى.

كرەاتيۆتى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن دامىتۋ ارقىلى مۇعالىم مەن بالالاردىڭ مادەنيەتى دامىپ، ادام تىرشىلىگىنىڭ جوعارعى فورماسى رەتىندە ومىرلىك شىعارماشىلىقتىڭ گۋمانيستىك يدەيالارى جۇزەگە اسادى. بالالار شىعارماشىلىق جۇمىس، وزدىك جاسامپازدىق  ارقىلى ومىرلىك تىندىرىلىم پروتسەسىنە ارالاسىپ، ودان قاناعاتتانۋ مەن مورالدىق ءلاززات الاتىن بولادى.

ادامنىڭ كرەاتيۆتىلىگى ومىرگە، ءوز تۇلعاسىنا دەگەن شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناستى تۋىنداتىپ، ءتۇپ نەگىزىندە ءىس-ارەكەت بارىسىنداعى زاتتىق-كەڭىستىكتىك، تابيعي، الەۋمەتتىك جانە مەنتالدى ورتاداعى ۋاجدانعان رۋحاني قاجەتتىلىكتى وتەۋ جاتادى.

بۇل ورايدا ينتەللەكتۋالدى دامۋدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قيالدىڭ كومەگىمەن وبرازدى ومىرگە اكەلۋ جەتىلگەن ويلاۋ پروتسەسىنىڭ امال-تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ساحنالىق ءىس-ارەكەتپەن اينالىسۋ ينتەللەكتۋالدى-لوگيكالىق (سالىستىرۋ، سارالاۋ جيناقتاۋ جانە ت.ب.) جانە ينتەللەكتۋالدى-ەۆريستيكالىق (يدەيا، قيال، فانتازيا تۋىنداتۋشىلىق) قابىلەتتەردى دامىتۋعا تۇرتكى بولىپ زور مۇمكىندىك بەرەدى. شىعارماشىلىققا دەگەن قابىلەت الدەنەنى قيالداپ، الدەنەنى ومىرگە اكەلگەن كەزدە پايدا بولادى. فانتازيا دەگەنىمىز – ادامنىڭ شىعارماشىلىق رۋحىنىڭ باستاۋ كوزى. ول بالاعا جان دۇنيەسىندە جاسىرىن ۇرەيىن، ويلارىن ۇعىنىپ، ءوزىنىڭ جاساعان ءىس-ارەكەتتەرىن سانالىقپەن تۇسىنە الۋعا سەپتەسەدى. فانتازيا بالا ايتەۋىر باسىنان وتكەرەتىن دەپريۆاتسيادان (الدەنەدەن ايىرىلىپ قالۋدان) ارىلۋعا كومەكتەسەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىن شىنايى ومىردە قالاي ۇستاي ءبىلۋ كەرەكتىگىنە ۇيرەنە الادى. قيال شىعارماشىلىقتىڭ نەگىزى باستى رەتىندە باالدان ءبىر ەلى ايىرىلميادى. قيالدىڭ دامۋى سوزبەن، بالانىڭ قورشاعان ورتاسىمەن پسيحولوگيالىق فورمادا ءتىل قاتىسۋمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ كەلەدى.

شىعارماشىلىق تاپسىرمالار بالانىڭ دامۋىنا جاعىمدى ىقپال ەتىپ، وقۋ ءىس-ارەكەتىنىڭ وسى تۇرعىدا ۇىمداستىرىلعان فورماسى ۇستازداردىڭ اۆتوريتارلىق ادىستەردەن باس تارتۋىنىڭ ەڭ ماڭىزدى العىشارتى بولىپ تابىلادى.

شاكىرتتەردىڭ باستاۋىش مەكتەپتە سانالى، شىعارماشىلىقپەن ىنتا تانىتا ءبىلىم الۋعا تىرىسۋى ارى قارايعى دەربەس ويلاۋلارىنا بايلانىستى بولىپ كەلىپ، تاجىريبەلىك ءىس-ارەكەتتەردە تەوريالىق ماتەريالداردى ءوزارا بايلانىستىرا ءبىلۋ داعدىسىنا قول جەتكىزەدى.

شىعارماشىلىق بارشا ءىس-ارەكەت تۇرلەرىنە دەندەپ ەنىپ، جاڭا دا، وتە-موتە جوعارى ساپاعا قول جەتكىزە الۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

شىعارماشىلىقتى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ۇعىنۋ دەگەنىمىز – بۇرىن ەشقاشان بولماعان جاڭانى ومىرگە اكەلۋشى ءىس-ارەكەت. شىعارماشىلىق تەك تىرشىلىكتىڭ تار اۋقىمىنا بايلانباعان تولىق ەركىندىك ورىن العان جاعدايدا عانا مۇمكىن بولادى. كەز كەلگەن شىعارماشىلىقتا قورشاعان ورتامەن ەش بايلانىسسىز جاڭاشىلىدىق كورىنىس بەرەدى. بۇل دەگەنىمىز ءوز كەزەگىندە كەز كەلگەن شىنايى شىعارماشىلىق اكتى كەزىندە تۋىندايتىن ءىس-ارەكەتتىك قۇپيا بولىپ تابىلعاندىقتان بۇرىنعى جوقتان بار جاسايتىن ەركىندىك ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى.

ادەتتەگى ورتا مەكتەپتىڭ پەداگوگى تاربيە بەرۋ جوسپارىنىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، مينيستەرلىك بەكىتكەن جالپىعا ورتاق تالاپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ءوز شاكىرتتەرىنىڭ وزدىك شىعارماشىلىعىن دامىتۋعا از-ماز عانا مۇمكىندىك تابادى. بۇنداي مۇمكىندىككە تەك قانا قوسىمشا ءبىلىم بەرەتىن پەداگوگ قانا يەلىك ەتەدى. وسىنداي مۇمكىندىككە يە پەداگوگتار بالالر ءۇشىن تابيعي شىعارماشىلىق پروتسەستى ورنىقتىراتىن باعدارعا زور دەڭگەيدە يە بولىپ، ءوز ءتالىم الۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ءوزىن تانىتۋىنا تۇرتكى بولادى. پەداگوگ ءوزىنىڭ كاسىبي كەمەلدەنۋى بارىسىندا بالالاردىڭ ءوزىن ەركىن سەزىنۋىنە كومەگى تيەتىن ءوز بويىنا كونسترۋكتيۆتى تۇلعالىق قوندىرعىنى توعىستىرىپ، ولاردىڭ وزدەرىن قىزىقتىرعان اياق استىنان تۋىندايتىن يدەيالارى مەن وبرازدارىنا ءوز بەتىمەن تالداۋ جانە ىزدەنىس جاساۋلارىنا مۇكىندىك تۋعىزادى. بۇل ەڭ ماڭىزدى جانە باعالى پروتسەسس، سوندىقتان ونىڭ بارىسىندا تۇلعاعا قاجەتتى وزدىك دامۋ ورىن الىپ، الەمگە دەگەن اسا جوعارى دەڭگەيدەگى شىعارماشىلىق بەيىندىلىك ورنىعادى.

ءبىز اتالعان شاعىن ماقالامىزدا مەكتەپ شاكىرتتەرىنىڭ تانىپ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى بالالار شىعارماشىلىعىنىڭ باستى سيپاتى بولىپ تابىلاتىنا وي جۇگىرتتىك.

Abai.kz