شي توراعانىڭ قازاقستانعا ساپارىنىڭ ءتۇپ ماقساتى نە؟

سوڭعى كۇندەرى قىتاي توراعاسى شي جيپيءڭنىڭ قازاقستانعا ساپارىنىڭ راس-شىنى مەن ول كوزدەيتىن ىقتيمال ماقساتتارى اياسىندا ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى اقپاراتتارى مەن ساراپشىلار اراسىندا توپشىلانىپ، ءتۇرلى بولجامدار جاسالۋدا. ەلىشىلىك اقپارات قازاق-قىتاي اراسىندا ءبىراز كەلىسىمدەرگە قول قويىلماق دەگەننەن اسپاسا، شەتەلدىك, قىتاي ءتىلدى اقپارات پەن ساراپشىلار: سوڭعى جىلدارى شەتەلگە اتتاپ باسپاعان، قازاندا وتپەك قىتاي بيلىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى قكپ-سىنىڭ 20- قۇرىلتايى ءوتۋ قارساڭىنداعى قاۋىرت جۇمىستارىن ىسىرىپ قويىپ، ەل ىشىندەگى كۇردەلى ساياسي تارتىستارعا قاراماستان قازاقستانعا ساپارلاۋىنا سەنە الار ەمەس. راسىندا، قىتاي ءۇشىن ەكونوميكالىق ءھام ساياسي سالماعى جەڭىلدەۋ قازاقستانعا ساپارىنىڭ قاتپارىندا باسقا قانداي ماقسات-مۇددە جاتۋى مۇمكىن؟ تومەندە وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ازداپ ءسوز قوزعاماقپىز.

سوڭعى بەس جىلدا اقش-تىڭ قىتايعا قاراتقان ساياسي ستراتەگياسى ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى. ياعني، تاياۋ شىعىستان ازيا تىنىق مۇحيت، ودان ءۇندى-تىنىق مۇقيت گەوستراتەگياسىنا بەت الدى. ماقساتى ەكونوميكالىق كۇرت وسۋدەن يمپەرلىك امبيتسياسى وسكەن قىتاي قاتەرىن اۋىزدىقتاۋ ەكەنى بەلگىلى. وسى ماقساتتا اقش سالعان ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق سانكتسيالار قىتاي ەكونوميكاسىنا ۇلكەن شىعىن اكەلىپ جاتقانىن بىلەمىز. 2008 جىلدان بەرى باتىس سانكتسيالارىنا ىلىككەن رەسەي مەن 2017 جىلى اقش سانكتسياسىنا تۇسكەن يران – قىتايدىڭ اقش-قا قارسى وداقتاسىنا اينالىپ شىعا كەلگەن-ءدى. دەسە دە بۇل «وداقتاعىلاردىڭ» ءوز ىشكى ەسەپتەرى مەن مۇددەلەرى بار-تۇعىن. قىتاي شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيانى شەڭگەلىندە ۇستاۋ ارقىلى ازيانىڭ قوجالىعىنا قول سوزسا، رەسەي ۋكراينا، كاۆكاز جانە ورتالىق ازيانى تىزگىندەۋ ارقىلى ەۋرازيا كەڭىستىگىنىنىڭ يەسى بولۋدى كوزدەۋدە. ال يراننىڭ تاياۋ شىعىسقا دەگەن ىقپال ءۇشىن ءبىراز قارەكەتكە بارعانى بولماسا، «وداقتاستارى» سياقتى ايماققا، كورشى-قولاڭىنا كۇش كورسەتىپ، تىزە باتىرۋى جوقتىڭ قاسى.

تاياۋ شىعىس ايماعىندا تەھران ءۇشىن ەكى قارسىلاسى بار – يزرايل مەن ساۋد ارابياسى، نەمەسە كەرىسىنشە. يران بەس جىلدان بەرى اقش-تىڭ سانكتسياسىنا ۇشىراۋدا. د.تارامپ بۇزعان «يادرولىق كەلىسىمدى» قالپىنا كەلتىرۋگە، سانكتسيادان قۇتىلىپ، ەنەرگيا ەكسپورتىن قالىپقا كەلتىرۋگە، ەكونوميكانى جاقسارتۋعا مۇددەلى. ارينە، ستراتەگيالىق وداقتاسى ەۋروپانىڭ ەنەرگيالىق مۇقتاجى ءۇشىن بولسا دا كەلىسىمدى قولداۋعا دج بايدەن ۇكىمەتى دە قۇلىقتى. وسى ماقساتتا اق ءۇي مەن ەۋروپا ەلدەرى تەزدەتىپ يرانمەن كەلىسىمگە كەلىپ، رەسەي گازىنا بالامانى يران گازىمەن تولتىرۋدى كوزەۋدە. ارينە، بۇل ماسكەۋ مەن پەكينگە ۇنامايدى. جاقىندا، كەلىسىمگە قول قويار قارساڭىندا اتوم قۋاتى حالقارالىق اگەنتتىگى (ماگاتە) يرانداعى ەكى نىسانعا كۇمان كەلتىردى. وسى سەبەپتى كەلىسىم كەدەرگىگە ۇشىراپ، كەيىنگە قالدى. يزرايل دە «دالەلدەرىن» ۇسىنىپ، كەلىسىمگە قارسىلىعىن ۇدەتە تۇسۋدە. وسىلايشا كەلىسىم پروسسەسى سوڭعى ساتىسىندا توقتاپ تۇر. بۇل ەندىگى جەردە قالاي شەشىلەدى - بۇل ەندى دج بايدەن بيلىگىنىڭ ەرىك-جىگەرىنە عانا بايلانىستى شارۋا.

قىتاي ۇيتقى بوپ قۇرىلعان، رەسەي، ورتا جانە وڭتۇستىك ازيانىڭ باسىن بىرىكتىرە العان شىۇ-نىڭ كەزەكتى ءسامميتى وزبەكستاننىڭ سامارقان قالاسىندا وتپەك. بۇل جولى، وسىعان دەيىن باقىلاۋشى رەتىندە قاتىسىپ كەلگەن يران ۇيىمنىڭ رەسمي مۇشەسى اتانباق. بۇل پەكين ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولماق. يراننىڭ اقش-تان الىستاپ، ءبىر قادام جاقىنداي ءتۇسۋى – پەكين مەن ماسكەۋ ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس ءارى مەدەت بولماق. بۇنداي ماڭىزدى ءساتتى يران پرەزيدەنتى، بولاشاق يراننىڭ ەڭ جوعارعى بيلەۋشىسىنە جالعىز ۇمىتكەر، قازىرگى پرەزيدەنتى يبراحيم رايسيمەن بىرگە بولۋدىڭ ساياسي ماڭىزى جوعارى بولاتىنى تۇسىنىكتى.

رەسەيدىڭ ۋكراينگە جاساعان باسقىنشىلىعى – ونى «ايماقتىق يمپەريا» رەتىندە قۇردىمعا كەتىرۋى مۇمكىن. بۇل ىقتيمال گەوساياسي قۇبىلىستار – وسىعان دەيىن ءوزىن ورتا ازيا ايماعىنىڭ ساياسي جانە اسكەري ومىرىنەن الىس ۇستاپ، كرەملدىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىنان الىس، تەك ەكونوميكالىق ىقپالدى عانا مىسە تۇتىپ كەلگەن پەكين بيلىگى ءۇشىن جاڭا ستراتەگيالىق مۇمكىندىك تۋىپ كەلە جاتۋى مۇمكىن. ويتكەنى، سوعىستىڭ سوڭى – رەسەيدىڭ مورالدىق ءھام فيزيكالىق تۇرعىدان جەڭىلەتىنى بەلگىلى بولۋدا. ەندىگى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ وا-داعى ساياسي جانە اسكەري قۋاتى مەن بەت-بەدەلى دە بۇرىنعىداي بولماسى، ىقپالى السىرەيتىنى انىق. قىتايدىڭ شىۇ-داعى ءتۇرلى رەسۋرستارى مەن «بەلدەۋ، جول» جوباسىنىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى ارقىلى وا-دا ىقپالىن كەڭەيتە تۇسۋگە تالپىنارى ءسوزسىز. ايماق ەلدەرى دە ىلگەرىدەگىدەي كرەملدىڭ قاس-قاباعىنا قارايلاۋدى بىرتىندەپ ازايتارى دا انىق. بۇگىنگى الەمدىك ەكونوميكالىق توقىراۋ تۇسىندا قازاق، وزبەك، تاجىك جانە قىرعىز حالىقتارى ءۇشىن قىتايعا جاقىنداي ءتۇسىپ، ىشكى ەكونوميكاسىن جانداندىرۋعا ۇمتىلۋدان باسقا شىعار جول دا الىس تارتۋدا.

قازاقستان دا ءدال قازىر ەكونوميكالىق تۇيىققا تىرەلىپ تۇر. ەنەرگيا ەكسپورتىن رەسەي ارقىلى تاسىمالداۋ جوباسىنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ شارق ۇرىپ مۇناي ەكسپورتىنا بالاما جولدى قانشا ىزدەگەنىمەن، كتق قۇبىرىنىڭ ورنىن باسار بالامانى ءدال قازىر، ءتىپتى تاياۋدا تابا قويۋى قيىن. رەال شىندىققا جۇگىنەر بولساق، بۇل بوستىقتىڭ، كەمدىكتىڭ ورنىن تەك قىتاي نارىعى عانا تولتىرماق. بۇدان باسقا ەسقاتار ەكىنشى جول كورىنبەۋدە. اقوردانىڭ قازىرگى ءجاي-كۇيىن الىستان اڭداپ وتىرعان قىتاي بيلىگى «تەمىردى قىزۋىندا سوعۋدى» كوزدەپ، ءىرىلى-ۇساقتى كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزىپ، ق.توقاەۆتىڭ جۇگىن «جەڭىلدەتۋدى» كوزدەيدى. بۇل راسىندا داعدارعان قازاق بيلىگى ءۇشىن ۇلكەن كۇش پەن قۋات بولماق. ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى ەڭسەرۋگە، كرەمل الدىندا ءوزىمىزدى ءسال دە بولسا تىك ۇستاۋعا مۇمكىندىك تۋماق. شي جيپيڭ بولسا بولاشاق كاسپي رەسۋرستارىن بىردەن قىتايعا تاسىمالداۋ كولەمىن ارتتىرۋعا، الەمدىك نارىقتىڭ 59%-ىن ۇستاپ تۇرعان ۋران سياقتى ماڭىزدى ستراتەگيالىق ونىمدەردەگى ۇلەس كولەمىن ارتتىرۋعا مۇددەلى بولۋى ىقتيمال. ەنەرگيا يمپورتىنىڭ قاۋىپسىزدىگى – قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىنى سياقتى، ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ ەكسپورت قاۋىپسىزدىگى دە قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ كەپىلى بولىپ قالعانى اقيقات. بۇل جاعىندا ەكى ەلدە دە ورتاق مۇددە بار.

جيناقتاپ ايتساق، شي جيپيڭ جوعارداعىداي ءۇش ماقساتتى بەتكە الىپ كەلە جاتىر:

يراندى شىۇ-نا رەسمي مۇشەلىككە قابىلداۋ ارقىلى ىشكە تارتىپ، اقش-قا قارسى رەسەي، قىتاي، يران توبىنا قوسۋ ارقىلى اقش-قا ايبات شەگۋ;

وا-داعى ەكونوميكالىق ىقپالىن كەڭەيتۋگە، كاسپي رەسۋرستارىنىڭ قىتايعا ەكسپورت كولەمىن ارتتىرىپ، ۋران سياقتى ستراتەگيالىق ونىمدەرگە بولعان ۇلەسىن مولايتا تۇسۋگە جول اشپاق;

پەكين قوجايىنى، بولاشاقتا وا-دا كرەملدىڭ قاباعىنا قاراي بەرمەيتىنىن بىلدىرۋگە، ايماققا ساياسي جانە اسكەري ىقپال جاساۋعا جول اشۋعا قادام جاساۋعا كەلە جاتىر دەۋگە بولادى.

ءارى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك قيىندىق قۇرساۋىنداعى قازاقستانعا «قولىن» سوزىپ، ءوزىنىڭ زور ەل، «سەنىمدى» كورشى ەكەنىن ەسىمىزگە سالىپ كەتپەك. شي ءجيپيڭنىڭ وسى جولعا ساپارى قازاقستانعا، وا-عا نەداۋىر ىقپال ەتەتىن ءتۇرى بار. شەتەل اقپارات كوزدەرىنىڭ ايتۋىنشا، 15-16 قىرىقۇيەكتە وزبەكستاننىڭ سامارقان قالاسىندا وتەتىن شىۇ ساميتىنە ق.توقاەۆ پەن شي جيپين ءبىر ۇشاققا وتىرىپ باراتىن كورىنەدى. بۇل جاقىندىق ءبىراز نارسەنى مەڭزەسە كەرەك.

باقان بەرىكجان

Abai.kz