2022 جىلى قازاقستان قورعانىس سالاسىنا ءبىر تريلليون تەڭگە ءبولدى. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 303,7 ملردقا ارتىق دەگەن ءسوز. سونىمەن بىرگە، اسكەرگە كوكتەمگى شاقىرۋ وتە قاتاڭ رەجيمدە ءوتتى. قورعانىس شىعىندارىنىڭ ايتارلىقتاي ارتۋى اياسىندا بيلىك اسكەري دوكترينانى وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ساراپشىلار اقوردانىڭ ارەكەتىن قاڭتارداعى وقيعامەن جانە ۋكرايناداعى سوعىسپەن بايلانىستىرادى. قاڭتار وقيعاسى اسكەرگە رەفورما جاساۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ بەردى. ال ۋكرايناداعى سوعىس كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ قورعانىس سالاسى باستى ورىندا بولۋعا تيىستىگىن اڭعارتتى.

2021 جىلعى 2 جەلتوقسانداعى 2022-2024 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنىڭ ءبىرىنشى رەداكتسياسىندا قازاقستان قورعانىس سالاسىنا 858,8 ملرد تەڭگە قاراستىرعان بولاتىن. بۇل اقشانىڭ 61 پايىزى قورعانىس مينيسترلىگىنە، قالعانى توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى مەن يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنە جىبەرىلەتىن بولىپ ەسەپتەلگەن ەدى. بىراق 2022 جىلدىڭ مامىرىندا قورعانىس بيۋدجەتى 162,6 ميلليارد تەڭگەگە ۇلعايتىلدى (ونىڭ 56,9 ميلليارد تەڭگەسى قورعانىس مينيسترلىگىنە كەتتى) جانە جالپى سوماسى ءبىر تريلليون 21 ميلليون تەڭگەگە جەتتى. بۇل وتكەن جىلدىڭ بيۋدجەتىنەن 303,7 ملردقا ارتىق دەگەن ءسوز.

جالپى بيۋدجەتتىڭ جارتىسى – 494,6 ملرد تەڭگە قورعانىس سالاسىنا باعىتتالادى. مينيسترلىك قارۋلى كۇشتەردى وقىتۋعا 491 ميلليارد تەڭگە جۇمساۋدى جوسپارلاپ وتىر. 24 شىلدەدە Wall Street Journal گازەتىندە قازاقستان بيلىگى ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى قورعانىستى كۇشەيتىپ جاتقانى تۋرالى ماقالا جاريالادى. اۆتور اتىن اتاماعان قازاقستاندىق شەنەۋنىككە سىلتەمە جاساپ، قازاقستاننىڭ قورعانىس سالاسىندا اقش، قىتاي جانە تۇركيامەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتىپ، بۇل سالانىڭ بيۋدجەتىن 918 ميلليون دوللارعا ۇلعايتىپ جاتقانىن جازعان بولاتىن.
شەنەۋنىك قازاقستاننىڭ ۋكرايناداعى جاعدايدان قۇندى ساباق العانىن ايتىپ، قارجىنىڭ ءبىر بولىگى ارميانى رەفورمالاۋعا جانە اسكەري رەزەرۆتى ارتتىرۋعا جۇمسالاتىنىن اتاپ ءوتتى.

نەگە ۋكراينا سوعىسىنان قازاقستان ساباق الۋدا؟ سەبەبى ۋكرايناعا سوعىس باستاۋ الدىندا رەسەيدىڭ كيەۆكە قاتىستى ءتۇرلى قوقاي كورسەتۋى ارتتى. ءتىل، مادەنيەت جانە باسقا سالادا قاعىتىپ كەلگەن ماسكەۋ اقىرىندا «ورىستىلدىلەرگە، ورىستارعا كۇن كورسەتپەيدى» دەگەن سىلتاۋدى ايتتى. وتىرىك سىلتاۋدى. ءدال وسى ستسەناري قازاقستانعا دا جاقىنداپ كەلە جاتۋى ىقتيمال دەيدى ماماندار. سەبەبى رەسەي بيلىگى مەن شەنەۋنىكتەرى قازاقستانعا قاتىستى ءتۇرلى قوقان-لوققى فورماتىنداعى ارەكەتىن سوڭعى ءتورت جىلدىقتا ەسەلەپ ارتتىردى. مىسالى فەدوروۆ، نيكونوۆتار قازاقستاننىڭ تاريحي جەرى جوق، تۇتاس سولتۇستىك قازاقستان جەرى دەگەن ەدى. ارتىنشا رەسەيدىڭ سان ءتۇرلى تاريحشىلارى، زەرتتەۋشىلەرى قازاقستاننىڭ جەرىنە قاتىستى اقىلعا سيىمسىز، كوڭىلگە قونىمسىز ءتۇرلى ماقالالار جازا باستادى. ولار «قازاقستان دەگەن ەل بولماعان، قازاقستان رەسەيدىڭ ءونىمى» دەپ سايرادى. اتىشۋلى جيرينوۆسكي مەن ليمونوۆتار قازاقستاندى ءبولىپ الۋعا شاقىردى. ليمونوۆ «قازاقستاندى قىتاي مەن رەسەي بىرىگىپ ءبولىپ الۋى قاجەت، تەك باتىس ايماقتى رەسەي السىن» دەدى. بۇل ەكى ەل اراسىندا داۋ تۋدىردى.

وتكەن جىلى رەسەي قازاقستانعا اقپاراتتىق شابۋىل جاساۋدى ارتتىرىپ، ەندى جاڭا ستادياعا ءوتتى. «قازاقستاندا ورىستىلدىلەرگە كۇن كورسەتپەيتىن ءتىل ساقشىلارى بار» دەدى ولار. بۇل تۋرالى لاۆروۆ ماقالا دا جازدى، سۇحبات تا بەردى. ال قازاقستان بيلىگى ەشقانداي ءتىل ساقشىسى جوق ەكەنىنە سەندىرىپ باقتى.
رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىسقا بايلانىستى قازاقستان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ پوزيتسياسىن ۇستانىپ، سانكتسيالاردى اينالىپ وتۋگە جول بەرىلمەيتىنىن جاريالادى. بۇل رەسەيدىڭ تيتىعىنا ءتيدى جانە رەسەي پروپاگانديستەرى «قازاقستان ساتقىندىق جاسادى» دەپ ءبورىنىڭ ارتىنداي شۋلادى. ال پەتەربۋرگتە وتكەن ەكونوميكالىق فورۋمدا قازاقستان پرەزيدەنتى رەسەي مەن ۋكراينا سوعىسى، سەپاراتيستەردىڭ ارەكەتتەرىنە قاتىستى ءوز پىكىرىن ناقتى ءبىلدىردى. بۇل مەملەكەتتىڭ دە پوزيتسياسى بولاتىن. قازاقستان ۋكراينانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قولدايتىنىن، سانكتسيالاردى اينالىپ وتۋگە جول بەرمەيتىنىن، سەپاراتيزمگە قارسى ەكەنىن ايتتى. بۇل مالىمدەمەدەن كەيىن رەسەي ساياساتكەرلەرى شۋلاپ، «ساتقىن قازاقستان» جايلى تاعى دا ايتا ءتۇستى.

قازاقستان ستراتەگيالىق سەرىكتەسىمىزدىڭ سوزدەرى مەن ارەكەتتەرى ەڭ الدىمەن ىشكى اۋديتورياسىنا باعىتتالىپ وتىرعانىن جاقسى تۇسىنەدى. بۇل ءوز اۋديتورياسىن «قارسىلاس قازاقستاننىڭ» بارىنا سەندىرۋ. ال ودان كەيىنگى دەڭگەيدە اشىق اگرەسسيالىق ارەكەتتەر بولۋى ىقتيمال.

بۇل قاۋىپتەردى ەسكەرگەن قازاقستان بيلىگى اسكەردى رەفورمالاۋدىڭ قاجەتتىگىن جاقسى تۇسىنەدى. ورتالىق ازيانىڭ وزىندە بىرنەشە تولقۋلار بولدى. قاڭتار وقيعاسى، وزبەكستانداعى قاراقالپاقستان تولقۋى مەن تاجىكستانداعى تاۋلى باداحشان وقيعالارى قورعانىس سالاسىنا بولىنەتىن قارجىنى ارتتىرۋ مەن اسكەردى رەفورمالاۋ قاجەتتىگىن ايتىپ تۇرعانداي. اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىق پەن الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى، تالىبتەردىڭ بيلىككە كەلۋى دە اسكەري سالاعا ەرەكشە نازار اۋدارۋعا يتەرمەلەپ وتىر.

وسىنىڭ بارلىعىنىڭ اياسىندا قازاقستان ءوزىنىڭ اسكەري دوكتريناسىن قايتا جازىپ جاتقانى بەلگىلى بولدى. سوڭعى رەت قۇجاتقا 2017 جىلى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن. تۇزەتۋلەردىڭ باستاماشىسى – دوكتريناعا 70-تەن استام وزگەرتۋلەر ەنگىزۋدى ۇسىنعان اقوردا بولىپ وتىر. قوعامدىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان قۇجاتتا «داعدارىس جاعدايى» جانە «زاپاستاعى اسكەري قىزمەت» سياقتى جاڭا ۇعىمدار بار. سونىمەن قاتار، جاڭا، وزگەرتىلگەن دوكترينادا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلار، كيبەرشابۋىل، عارىش كەڭىستىگىندەگى ارتىقشىلىقتار، گيبريدتىك جانە اقپاراتتىق سوعىستار تۋرالى جازىلعان.

جاڭا دوكترينادا قازاقستانعا قاۋىپ توندىرەتىن بىرنەشە فاكتورلار كورسەتىلگەن. مىسالى حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جالپى كۇردەلەنۋى فونىندا جاھاندىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيدە ەكونوميكالىق جانە ساياسي ىقپال ەتۋ سالالارىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا الەمدىك جانە وڭىرلىك «دەرجاۆالار» اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى; حالىقارالىق قۇقىقتىڭ تيiمدiلiگiن جانە حالىقارالىق قاۋiپسiزدiك ۇيىمدارىنىڭ مەملەكەتارالىق قاتىناستاردا اسكەري كۇش قولدانۋدى بولدىرماۋ جانە جولىن كەسۋ مۇمكiندiگiن تومەندەتۋ جايلى ايتىلعان. بۇل وزگەرىستەردىڭ ءبىرسىپىراسى عانا.

جاڭا دوكترينانى قوعامدىق تالقىلاۋ اياقتالدى، بىراق قۇجات ءالى بەكىتىلگەن جوق. قورعانىس مينيسترلىگى جاڭا دوكترينا 2022 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بەكىتىلەتىنىن حابارلادى. 2017 جىلعى دوكترينادا قازاقستان رەسەيمەن بىرگە اۋە قورعانىسىن دامىتاتىنى جازىلعان. بۇل تارماق جاڭا دوكترينادا ساقتالدى. بۇل رەسەيمەن ءالى دە اسكەري سالادا ارىپتەستىك بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر.

قازاقستان وسىلايشا اسكەري سالانى رەفورمالاۋدى ىسكە اسىرۋدى باستادى. بۇل تولىققاندى رەفورمانىڭ ناتيجەسىن الداعى جىلدارى كورە باستايمىز.

Abai.kz