كەڭەس وداعىن قايتا قۇرامىن دەپ كۇيرەتىپ تىنعان كسرو-نىڭ العاشقى ءارى سوڭعى پرەزيدەنتى ميحايل گورباچيوۆكە قاراعاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ اناعۇرلىم باعىزور، تالەيلى بولىپ شىقتى. ولاي دەيتىنىمىز گورباچيوۆ 1990 جىلى 15 ناۋرىزدان 1991 جىلى 25 جەلتوقسانعا دەيىن پرەزيدەنتتىك لاۋازىمدى 1 جىل 9 اي 10 كۇن اتقارسا، نازارباەۆ تابانى كۇرەكتەي 28 جىل پرەزيدەنت بولدى. تاعى 2 جىل قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن باسقاردى.

قازاق ەلىندە العاشقى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا ءوتتى. تىرناق الدى سايلاۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن مارقۇم سەرىكبولسىن ءابدىلدين جاريالىق كەزىندەگى ساياسي دودانى بىلايشا سيپاتتاپ ەدى: «1991 جىلى 1 جەلتوقساندا قازاق سسر-ءى كونستيتۋتسياسى بويىنشا نۇرسۇلتان نازارباەۆتى سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى ەتىپ سايلادىق. سالتاناتتى انت بەرۋ ءراسىمى 10 جەلتوقسانعا بەلگىلەندى. سول ەكى ورتادا بەلوۆەج وقيعاسى ارالاسىپ، سسسر-ءدىڭ تاراتىلعانىن جاريالادى. ول كەزدە جوعارى كەڭەس توراعاسى بولعان ەرىك اسانباەۆ ۆيتسە-پرەزيدەنتتىككە سايلانىپ، توراعا مىندەتىن مەن اتقارىپ وتىرعانمىن. بەلوۆەج كەلىسىمىنەن كەيىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا «جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنتتى قانداي ەلدىڭ پرەزيدەنتى دەپ اتاۋ كەرەك؟» - دەگەن ماسەلە تۇردى. سول سەبەپتى جەلتوقساننىڭ 10-ى كۇنى تاڭەرتەڭ انت بەرۋ راسىمىنەن بۇرىن رەسپۋبليكانىڭ اتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اسىعىس وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. تۇستەن كەيىن ساعات 15.00-دە قازىرگى رەسپۋبليكا سارايىندا سالتاناتتى جينالىس وتكىزىپ، قازاق سسر جوعارى كەڭەسىنىڭ اتىنان قاۋلىعا قول قويىپ، نۇرسۇلتان نازارباەۆقا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى» دەگەن كۋالىك تاپسىردىم. نازارباەۆ وسىلايشا قازاق سسر-ءىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ شىعا كەلدى».

سول زاماندا اتاعى دۇركىرەپ تۇرعان «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى، ايگىلى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ پرەزيدەنتتىككە تۇسەتىنىن مالىمدەپ، جەمە-جەمگە كەلگەندە نازارباەۆتى قولدايتىنىن ايتىپ، ءوز ەركىمەن باس تارتقان.

ەكىنشى ءبىر ۇمىتكەر قاسەن حوجا-احمەت نازارباەۆ ءبىر اي قول جيناۋ مەرزىمىن ون-اق كۇنگە قىسقارتىپ، تومەنگى شەكتى داۋىستى جيناي المادى دەگەن سىلتاۋمەن ءوزىن ادەيى شەتتەتكەنىن ايتۋمەن كەلەدى.

1995 جىلى 29 ساۋىردە جاڭادان قۇرىلعان قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ باستاماسىمەن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتىپ، نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك وكىلەتىن 2000 جىلعا دەيىن ۇزارتىپ الدى. مەرزىمىنەن بۇرىن وتكەن 1999, 2011, 2015 جىلعى سايلاۋدا دا شاپپاي بايگە الدى. ءوز ۋاقىتىندا، جاڭاشا فورماتتا ءوتتى دەلىنگەن 2005 جىلعى سايلاۋدا پرەزيدەنتتىكتەن دامەلى: جارماحان تۇياقباەۆ، ءاليحان بايمەنوۆ، ەراسىل ابىلقاسىموۆ قاتارلىلار پىكىر تالاستىرعان تەلەدەبادقا نازارباەۆ قاتىسقان جوق.

1990 جىلى قازاقستاندا 100-دەن اسا، ءبىر عانا الماتىدا 40-قا جۋىق قوعامدىق-ساياسي قوزعالىس جۇمىس ىستەسە. 1991 جىلى «ازات»، «الاش»، «قازاقستان سوتسيال دەموكراتيالىق پارتياسى» قۇرىلدى. «نەۆادا-سەمەي»، «قازاق ءتىلى»، «جەلتوقسان» قوزعالىستارى وتە ىقپالدى ۇيىم بولدى. بارلىق ساياسي كۇرەس ۇلتتىق باعىتتا ءوربىدى. دەموكراتياعا جات، ەركىن نارىقتىق قاتىناسقا قايشى جۇرگىزىلگەن «جاپپاي جەكەشەلەندىرۋدەن» كەيىن، ەلدىڭ ساياسي اتموسفەراسى مۇلدە باسقا ارناعا بۇرىلدى. مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆ سيپاتتاعانداي نازارباەۆتىڭ «ءۇش تاعاندى» (مەملەكەتتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق رەسۋرسىن وتباسىنا، اتقوسشى شەندىلەرگە، ولليگارحتارعا ۇلەستىرىپ بەرگەن) بيلىك جۇيەسى قالىپتاستى.

2000 جىلدىڭ الدى-ارتى پارتيا جاۋعان كەزەڭ بولدى. 1999 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋداعى نازارباەۆ جاقتاستارىنىڭ شتابى سايلاۋدان كەيىن «وتان» پارتياسى بولىپ وزگەردى. قازاقستانداعى ءىرى جەر يەلەرىنىڭ ءبىرى، ەكس-مينيستر سەرگەي تەرەششەنكو توراعا بولدى. «قاڭعىپ كەلگەن شۇرەگەي» ماشكەۆيچتەر «قازاقستاننىڭ ازاماتتىق پارتياسىن»، «جاس تۇركىلەر» «اقجول» پارتياسىن، ۇلكەن قىز «اسار» پارتياسىن قۇردى. بۇلاردىڭ ىشىندە «اق جول» عانا وپپوزيتسيا قالپاعىن ساقتاپ، قالعانىنىڭ ءبارى «نۇر وتانعا» بىرىكتى. وسىدان-اق، نازارباەۆ داۋىرىندەگى ساياسي ورتانىڭ شىنايى بەينەسىن باعامداۋعا بولادى.

ساياسي قاستاندىقتىڭ قۇربانى بولعان مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆ نازارباەۆتى ەسكى تاسىلىنەن باس تارتىپ، ءادىل سايلاۋ وتكىزۋگە ۇندەپ، ءوزىن ورتالىق سايلاۋ كوميسياسىنىڭ توراعاسى ەتكەندە عانا، ونىڭ وزگەرگەنىنە كوز جەتكىزىپ، راقايلاساتىنىن مالىمدەگەن ەدى. نازارباەۆ نۇرقادىلوۆتىڭ ارۋاعىن، دەموكراتيالى سايلاۋدى قورلاعانداي قۇداسى بەرىك يماشەۆتى سايلاۋعا جاۋاپتى ورگاننىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندادى.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالانعان 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا «باسپاناسىزدار» ۇيىمىنىڭ اتىنان مىنبەرگە شىعىپ، ءسوز العان ازامات نۇرسۇلتان نازارباەۆتان ءشۇيىنشى رەتىندە وزدەرى باسىپ العان جاتاقحانانى زاڭداستىرىپ بەرۋىن سۇراعان ەدى. ارادا 31 جىل ءوتتى. نازارباەۆتىڭ كۋۆەيتتى باسىپ وزۋ، وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ۋادەلەرى سول بەتى ورىندالمادى. جەر كولەمى جونىنەن الەمدە 9-شى ورىن الاتىن ەلدە ميليونداعان ادامدار 9 شارشى مەترلىك باسپاناعا زار بوپ ءجۇر. رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءىرى مەگاپوليس الماتىدا جاتاقحاناعا سىيماعان ستۋدەنتتەردىڭ مەترو، ساياباقتارعا تۇنەپ جۇرگەنى ءمالىم بولدى. حالىقتىڭ مۇشكىل حالىنە قاراماستان الدا تاعى دا كەزەكتەن تىس سايلاۋ: جىل سوڭىنا قاراي – پرەزيدەنت، كەلەر جىلى – پارلامەنت سايلاۋى. ەكى سايلاۋدىڭ شىعىنى – 45 ميلليارد تەنگە.

جەڭىمپازى و باستان بەلگىلى ەكى ساياسي الاماننان كەيىن حالىق تۇرمىسى جاقسارىپ كەتەرىنە ۇمىتتەن كۇدىك باسىم.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz