شاريعات، حاكىم جۇرسە، تۋراسى بار،
حالىقتىڭ، ءيا بولماسا، جوراسى بار.
بالاسى كەيىن تۋعان، قايتا قونسا،
اتانىڭ، وتىن قىلعان، مۇراسى بار.
* * *
ءوز جۇرتىن وڭعان بار ما جاتقا ساتقان؟!
ەردى ەلدىڭ پايداسى ءۇشىن حاق جاراتقان.
ويلايتىن ەلدىڭ قامىن ەردى جىبەر
جەرىنەن سۋىرىپ الىپ كوردە جاتقان.
* * *
قازاعىم، جۇرت ەمەسسىڭ ءتىپتى باقسىز،
قولىڭا سونداي ەردى قۇداي بەرگەن.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى

قازىرگى عالامدانۋ زامانىندا ۇلتتىڭ ۇلتتىعىن ساقتاپ، قازاق جاستارىن وزگە جات مادەنيەتتەر مەن قاپتاعان قاۋىپتى شاتاق دىندەردەن قورعاپ قالاتىن جول - ول قازاقتىڭ ءوز اتا تاريحى، ءداستۇرى، جول-جوراسى، اۋليە-عۇلامالارىنىڭ رۋحاني مۇرالارى ەكەندىگى ءسوزسىز. ۇلت تاريحىنداعى سونداي اۋليەنىڭ بىرەگەيى - ءماشۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى. «اۋليە قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي ەمەس» - دەگەندەي اۋليەلەردىڭ رۋحاني مۇرالارى قاي زاماندا بولماسىن ءوز قۇندىلىعىن جويماق ەمەس، كەرىسىنشە زامان وتكەن سايىن قاجەتتىلىگى ارتىپ، زامان سۇرانىسىنا يە بولا بەرەدى. ماسەلەن، اتامىزدىڭ رۋحاني مۇرالارى بۇدان ءبىر عاسىر ۋاقىت بۇرىن باسقا داۋىردە جازىلسا دا تاپ قازىرگى قوعامدى ايتىپ تۇرعانداي. قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ۇلت رۋحانياتىنىڭ وتكىر دە، وزەكتى شەشىمىن تاپپاي جاتقان ماسەلەلەرى...

شاريعات، حاكىم جۇرسە، تۋراسى بار،
حالىقتىڭ، ءيا بولماسا، جوراسى بار.
بالاسى كەيىن تۋعان، قايتا قونسا،
اتانىڭ، وتىن قىلعان، مۇراسى بار.
* * *
ءوز جۇرتىن وڭعان بار ما جاتقا ساتقان؟!
ەردى ەلدىڭ پايداسى ءۇشىن حاق جاراتقان.
ويلايتىن ەلدىڭ قامىن ەردى جىبەر
جەرىنەن سۋىرىپ الىپ كوردە جاتقان.
* * *
قازاعىم، جۇرت ەمەسسىڭ ءتىپتى باقسىز،
قولىڭا سونداي ەردى قۇداي بەرگەن.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى

قازىرگى عالامدانۋ زامانىندا ۇلتتىڭ ۇلتتىعىن ساقتاپ، قازاق جاستارىن وزگە جات مادەنيەتتەر مەن قاپتاعان قاۋىپتى شاتاق دىندەردەن قورعاپ قالاتىن جول - ول قازاقتىڭ ءوز اتا تاريحى، ءداستۇرى، جول-جوراسى، اۋليە-عۇلامالارىنىڭ رۋحاني مۇرالارى ەكەندىگى ءسوزسىز. ۇلت تاريحىنداعى سونداي اۋليەنىڭ بىرەگەيى - ءماشۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى. «اۋليە قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي ەمەس» - دەگەندەي اۋليەلەردىڭ رۋحاني مۇرالارى قاي زاماندا بولماسىن ءوز قۇندىلىعىن جويماق ەمەس، كەرىسىنشە زامان وتكەن سايىن قاجەتتىلىگى ارتىپ، زامان سۇرانىسىنا يە بولا بەرەدى. ماسەلەن، اتامىزدىڭ رۋحاني مۇرالارى بۇدان ءبىر عاسىر ۋاقىت بۇرىن باسقا داۋىردە جازىلسا دا تاپ قازىرگى قوعامدى ايتىپ تۇرعانداي. قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ۇلت رۋحانياتىنىڭ وتكىر دە، وزەكتى شەشىمىن تاپپاي جاتقان ماسەلەلەرى...

م.ج.كوپەيۇلى: «جاڭا نيزام شىعارعاندا، قازاققا پايدالى جۇمىستاردى نيزامعا قوسا تىركەپ، بۇيرىقپەن ءتۇسىرۋ كەرەك. ءبىرىنشى پايدا - پارتيا قالۋى. ەكىنشى پايدا - ۇرىنىڭ تىيىلۋى. ءۇشىنشى پايدا - بايلاردىڭ وزىنە توقتاۋ، تىيۋ بولۋى. ءتورتىنشى پايدا - يشان، قاجى، قوجا، مولدانىڭ بۇرىنعى اداسۋ ەركىنە جىبەرىلمەسلىگى. بەسىنشى پايدا - بالالاردىڭ وقۋىنا ۋسۋلي ءجاديت، جاڭا ءتارتىپ بەرىلۋى. التىنشى پايدا - كوشىپ-قونۋدىڭ وزىنە تاعىلىم ۇيرەتۋشى شىعۋى. جەتىنشى پايدا - قازاقتا ءبىر ۇيدەن ءبىر ءۇي وت الاتۇعىن ءراسىم بار، دالادان قازاتۇعىن جەروشاق دەگەن بار. وسى ەكى جۇمىسقا تىيۋ، توقتاۋ سالۋ جانە قويشىلاردىڭ دالادا وت جاعىپ، ءسۇت پىسىرەتىنىنە توقتاۋ شىعارۋ. وسىلاردى قىلماعانعا كىسى قۇنىنداي اۋىر جازا كەسۋ. سەگىزىنشى پايدا - قازاقتىڭ: «جانعا شىعۋ»، «جان بەرۋ» - تاريقاسىن بۇرىنعى ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ عۇرىپ-مىردەمىنشە: «جانعا» وتەتۇعىن» كىسىنى «تىرىلەي» جۋىپ، كەبىنگە وراپ، اق كيگىزگە سالىپ مولانى ءۇش اينالدىراتۇعىن قىلۋ، الدىندا ءۇش جاقسى كىسىنىڭ جۇرۋىمەن. سەگىزىنشى پايدا - ولگەنگە دە، تۋعانعا اس، توي دەگەن تۋراسىن قازاقتىڭ بۇرىنعى اتا-بابا زاڭىنشا: «تۋعان - تويسىز بولماسىن، ولگەن - اسسىز بولماسىن!» دەپ، جاڭا نيزامدا ونى دا نيزام قىلىپ شىعارۋ كەرەك! توعىزىنشى پايدا - قازاقتى بۇعىنعى اتا-بابا راسىمىمەن، سولاردىڭ جاقسى ۇلگىسىمەن جۇرگىزىپ، تۇرعىزسا، قازاق سوندا كوڭىلدى، ىقىلاستى بولىپ، ءبىر ءتۇرلى جاقسىلىققا راعباتلى بولادى. ابىلاي حان زامانىندا قازاقتىڭ نە قىلىپ، نە قويعانىن ءوز بىلگەنىمشە جازدىم. سول كۇندەگىدەن ارتىق قازاقتىڭ وڭعان جەرى جوق.» - دەيدى.

ەندى اۋلەنىڭ ايتقاندارىنىڭ رۋحاني جاعىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك.
«ءتورتىنشى پايدا - يشان، قاجى، قوجا، مولدانىڭ بۇرىنعى اداسۋ ەركىنە جىبەرىلمەسلىگى.» - دەيدى. بۇل قازىرگى قوعامداعى: «قازاق اۋليەگە، ارۋاققا تابىنادى»، «قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى شاريعاتقا بيدعات»، «قازاق مۇسىلمان بولماعان» - دەپ، ءوز ناپسىسىمەن ەمەس ءوز اتا داستۇرىمەن، ءوز قازاعىمەن، وزىمەن-ءوزى كۇرەسىپ جۇرگەن بيدعاتشىل، شيركشىل قازىرگى قوعامعا اسا قاتەرلى دە، قاۋىپتى ءدىنبۇزار دۇمشەلەرگە ءدوپ باسىپ ايتىلعانداي.
«سەگىزىنشى پايدا - ولگەنگە دە، تۋعانعا اس، توي دەگەن تۋراسىن قازاقتىڭ بۇرىنعى اتا-بابا زاڭىنشا: «تۋعان - تويسىز بولماسىن، ولگەن - اسسىز بولماسىن!» دەپ، جاڭا نيزامدا ونى دا نيزام قىلىپ شىعارۋ كەرەك!» - دەيدى.

«...ءۇشى، جەتىسى، قىرقى، جىلى دەگەندەر شاريعاتتا بار ما؟ ارينە، جوق. ...ونىڭ ءبارىن وتكىزۋدىڭ مارقۇمعا ەش پايداسى جوقتىعىن، تەك تىرىلەر الدىندا تىراشتانىپ مال شاشپاق ارەكەت...» - دەپ جۇرگەن دۇمشەلەر م.ج.كوپەيۇلى ايتقان «قازاققا پايدالى» قازاقتىڭ: «تۋعان - تويسىز بولماسىن، ولگەن - اسسىز بولماسىن!» دەگەنىنە ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا قارسى شىعىپ جۇرگەندەرىن بىلەدى مە ەكەن؟! نەمەسە، كوزىن تىرناپ اشقالى قۇدايسىزدار قوعامىنىڭ «استاۋىنان كەشە عانا جەم جەپ وسكەن» قازىرگى «ءدۇبارا دۇمشەلەر» عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ اۋليەدەن قازاقتىڭ رۋحاني باي مۇراسىن ارتىق جيناپ، ءداستۇرىنىڭ رۋحاني ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءدىندى جەتىك ءبىلىپ پا ەكەن؟!
«توعىزىنشى پايدا - قازاقتى بۇعىنعى اتا-بابا راسىمىمەن، سولاردىڭ جاقسى ۇلگىسىمەن جۇرگىزىپ، تۇرعىزسا، قازاق سوندا كوڭىلدى، ىقىلاستى بولىپ، ءبىر ءتۇرلى جاقسىلىققا راعباتلى بولادى.» - دەيدى.

بۇل دا قازىرگى كەزدەگى - اتى بار دا زاتى جوق، ءبىتىمى قازاق بىراق، بولمىسى باسقا، ءوزىن قازاقپىن دەپ، ءوز اتا-ءداستۇرىن وزەككە تەپكەن، ءبىلىمدىسى - باتىسشىل، ءدىنشىلى - ءدۇبارا بولعان، نەمەسە، بابالارىمىزدىڭ سوزىمەن ايتسام: «تەكسىزدى تورگە شىعارىپ»، «اتاسىزدان بي بولعان»، «جەمقورلارعا جەم بەرىپ، ازدى كوپكە تەڭگەرگەن»، (بۇحار جىراۋ), «كەلەمەج قىلىپ اتاسىن» «جالاڭداسىپ ۇل كەتكەن»، «كۇزەمە بايتال سەكىلدى» «دامبالىن تاستاپ قىز كەتكەن»، (دۋلات باباتايۇلى), «اتانىڭ سالعان اق جولى، توقتاپ قالعان كىدىرىپ» (ابۋباكىر كەردەرى), «اۋەلگى قورلار زور بولعان، سونداعى زورلار قور بولعان»، «ارام سىدىك بالاعا اتانىڭ ءسوزى ۇناماعان» (شورتانباي قانايۇلى) زاماندا ءماشھۇر-ءجۇسىپ اۋليە ايتقانداي: «قازاققا پايدالى» بۇعىنعى اتا-بابا راسىمىمەن قازاق جاستارىن جۇرگىزىپ، تۇرعىزسا «ءبىر ءتۇرلى جاقسىلىققا» اپارارى حاق.

م.ج.كوپەيۇلى: «قازاقتىڭ قازاق بولعاندا، وزىنە ارنالعان، سىباعاسىنا تيگەن جالعىز مەيرامى - ناۋرىزداما. ول كۇنى قوجالارعا وقىتاتۇعىن، ناۋرىزعا ارنالعان كىتاپ بولادى. ناۋرىز جايىن ۇقتىراتۇعىن ول كىتاپتىڭ اتىن: «سالداما» - دەيدى. ول كۇندە ءتىلى ورامدى، سوزگە شەشەن شالداردىڭ باتاسى بولادى. قوجا كىتاپ وقىعاندا، شالدار باتا قىلعاندا، جۇرت جىلاپ، شۋلاپ: «امين!» دەپ وتىرادى. سونان سوڭ ولاردىڭ ايتقانى ايتقانداي كەلىپ حالىق، جۇرت ىلگەرى باسىپ، مالى دا ءوسىپ، باسى دا ءوسىپ بەرەكەلى بولادى. مال سويىپ، ناۋرىزداما قىلۋعا شاماسى كەلمەيتىن كەدەيلەر جالعىز قوي سويسا دا، ناۋرىز كۇنى ءبىر قازان كوجەگە سالىپ: «اۋىلعا تاتتىرامىز!»-دەپ، باسىن ساقتاپ قويادى...

... ەلدى، جۇرتتى وڭعا باستايمىن! ىلگەرى باسۋىنا، مال باسى وسۋىنە تىلەۋلەس بولامىن!» - دەۋشىلەر... وسى ناۋرىزدى قۇرمەتتەپ: «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»- اتاندىرىپ، توي-تاماشا قىلدىرۋعا تىرىسۋى كەرەك.» - دەيدى.

بۇل ايتقاندارىنان دا اۋليەنىڭ اۋەلى ۇلتتىق ءداستۇردى ۇلىقتاپ، ونى يسلامي قۇندىلىقتارمەن ۇندەستىرە بىلگەن ۇلتىنىڭ ۇلى ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. بولماسا، قازىرگى كەزدەگى قازاققا ءدىن تاراتقىشتار سەكىلدى «وتقا ماي تامىزۋدىڭ»، «ناۋرىزدىڭ ءتۇبىن» وتقا تابىنۋشىلىققا تىرەپ، قازاقتى ءوز داستۇرىنەن «جەرىتىپ»، ونى يسلام ءدىنى كەشىرمەيتىن ەڭ ۇلكەن كۇنا «سەرىك قوسۋعا» ساناپ وتىرعان جوق. ال، ناۋرىزدىڭ و باستاعى پايدا بولۋ تاريحىن، شىعۋ ماقساتىن اۋليە اتامىز بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. بىراق ونىڭ ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاۋشى نەگىزگى ءداستۇرى، باستى قۇندىلىعى ەكەنىن اتاي وتىرىپ: «ەلدى، جۇرتتى وڭعا باستايمىن! ىلگەرى باسۋىنا، مال باسى وسۋىنە تىلەۋلەس بولامىن!» - دەۋشىلەر... وسى ناۋرىزدى قۇرمەتتەپ: «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»- اتاندىرىپ، توي-تاماشا قىلدىرۋعا تىرىسۋى كەرەك.» - دەپ اتادى.

«...ءدال وسى كۇندە يت سەگىز كۇشىك تاپسا، بىرەۋى-اق يت بولىپ، ەنەسىنىڭ سوڭىنان ەرەدى.
وزگەسى قاجى ما، يشان با، حالفە (قالفە، حاليفا) ما قوجا ما، مولدا ما، - نە ەكەنى بەلگىسىز بولىپ كەتتى. بۇل ايتىلعان زاتلاردىڭ از كۇنىندە قازاق باي دا ەدى، پەيىلدى دە ەدى، اشۋ-ارازى جوق، تاتۋ-ءتاتتى ەدى. وسى كۇندە قاجى، يشان، قوجا، مولدا كوبەيگەن سوڭ قازاقتىڭ ارازدىعى سول شامادا بولدى. ەكى اعايىندى كىسىنىڭ بالاسى ءبىرىنىڭ ولىگىنە ءبىرى بارىسپايتۇعىن بولدى. ويلايمىن: «وسى زاتلار كوپ بولىپ، شاراپات يەسى بولىپ، جۇرتتى تۇزەگەنى جوق، ىڭعايى بۇزدى - اۋ!» - دەپ. اق قاعازدىڭ جۇزىنەن قارا تانىپ، اق پەن قارانى ايىرىپ حالال نيەتپەن تۇرعان ءبىر قوجا، مولدا جوق...» - دەيدى جانە ءماشھۇر اتامىز.

قازىرگى قوعامدى اينىتپاي كوز الدىڭا اكەلەدى. «اناۋى-ۋاحابيت، مىناۋى - قۇرانيت، ءۇشىنشىسى - سالافيت، ءتورتىنشىسى تاعى باسقا... كەتە بەرەدى، كەتە بەرەدى...ساناي بەرسەڭ تاۋىسا المايسىڭ». وسى قاپتاعان سانسىز شاتاق دىندەر جوق كەزدە اۋليە سوزىمەن ايتسام: «قازاق باي دا ەدى، پەيىلدى دە ەدى، اشۋ-ارازى جوق، تاتۋ-ءتاتتى ەدى». قازىر ەكى اعايىندى ەكەۋى ەكى دىنگە ءوتىپ، «ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى بارىسپايتۇعىن بولدى...». قازاق تا اۋەل باستا ويلاپ ەدى، ەكى بالام دا ەكى دىنگە وتسە شاراپات يەسى بولىپ جۇرتتى تۇزەيتىن شىعار» دەپ، كەرىسىنشە ءوزى اداسىپ قانا قويماي ەلدى اداستىردى، «نە دىنگە نە بىلگىشكە سەنەرىن بىلمەي» ەل قالدى دالادى.
م.ج.كوپەيۇلىنىڭ باي مۇرالارىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعى دا وسىندا بولسا كەرەك. ءدىني قۇندىلىقتاردى ۇلتتىق مۇددەمەن بىرىكتىرە بىلگەندىگىندە. اۋليەنىڭ وسىنداي قاسيەتى قازىرگى ءدىن وكىلدەرىنىڭ بويىنان تابىلىپ جاتسا، وندا قازاق قوعامى «ءوز اتا ءداستۇرى مەن اتا دىنىنە» بەيىلدى بولار ەدى. ءوز اتا ءدىنى مەن داستۇرىنەن وسىنشا جەرىمەس ەدى... ال، قازىرگى قازاق قوعامىندا بۇل جاعداي مۇلدە باسقا. كەرىسىنشە بولىپ بارادى...

«عالىم ءۇش ءتۇرلى: نان عالىم، ءتان عالىم، جان عالىم. نان عالىمنان تالاپ اۋەل باستا وقۋدى قۇداي ءۇشىن ىزدەگەن ەمەس، مولدالارىنىڭ توردە وتىرىپ، سىيلى بولعانىن كورىپ، تاماق تويعىزۋ ءۇشىن، تەگىن اس، تەگىن تاماعى بار مەشىت، مەدرەسەنى قىدىرىپ، قاي جەردە قاي يشاننىڭ كوجەسى مول دەسە، سوعان قاڭعىرا بەرەدى. ەسى-دەرتى تاماقتا بولىپ ءجۇرىپ، وقىعان وقۋ، ءومىر بويى وقىعان-بىلگەنىن قارنىنىڭ قامىنا جۇمسايدى. وندايلىقپەن وقىپ، مولدا بولعاندار: كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى بولىپ» ات تەزەگىن قالايشا توڭكەرىپ، اۋدارۋدىڭ عىلىمىنا ابدەن ءماھىر بولادى.

ءتان عالىم ماعىنا بىلۋمەن جۇمىسى جوق، سارافا، ناحۋ، مانتىق وقىپ، تالاس-ەجەسكە (ەگەسكە) ابدەن ۇستا بولىپ: «پالەن قاي بايدان، پالەن نە سىيعادا، پالەن قاي قىزيادان! - دەپ، - سۇعىرى قايسى، كۇبىرى قايسى، مۇزىعى نە نارسە، مۇحمول نە نارسە؟ - دەپ، ماجىلىستە وزىنەن باسقانى سويلەتپەسكە ۇستا بولىپ، مۇنىمەن بارىپ ءبىر جەرگە حالفە، نە ءبىر جەرگە حازىرەت بولىپ تۇرىپ ناحۋ، مانتىقتىڭ قاعيداسىن ەكى كىسىنى اراز قىلىپ، عۇمىرىندا ءبىرىن-ءبىرى كورمەستەي جولعا سالىپ جىبەردى. حاق جولعا، تاۋپىق، ھىدايتكە جۇرتتى باستاۋمەن جۇمىسى جوق. ءبىر ءماحاللانى ەكى پارتيا قىلىپ ۇستاپ: «قۇران عاتىمدا سولاي دەگەن، حاديس شاريفتا بۇلاي دەگەن»- دەپ، نادانلاردى قارا سوزبەن ماس قىلىپ، اداستىرىپ، ەسىنەن جاڭىلىستىرىپ اۋرە قىلادى دا جۇرەدى.

جان عالىم - اللا تاعالانىڭ فازىل ۋا كاررامىنە الىنعان پەندەسى. نانمەن دە جۇمىسى جوق، ات كوتەرىپ، اتاق شىعارۋمەن دە جۇمىسى جوق. وڭاشا حالۋات جاي تابىلسا، جانى سوندا سايا تاۋىپ، «كالاماللانى» وقىپ، ماعىناسىن ءمالا قاتە قىلىپ، «ىشپەي ماس، جەمەي توق». ونىڭ قاسىندا باي دا ءبىر باس، كۇشىك تە ءبىر باس. ەشكىمدى لىتعاتىنا الماي: «ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتۋشى (ياراتقۋشى) قۇدايىم بار، نە عامىم (قامىم) بار؟!» - دەپ، وتىرا بەرەدى.
عىلىم، ءبىلىم دەگەن، ماعىنا دەگەن وسىنداي كىسىدەن تابىلادى.» - دەپ، ءماشھۇر-ءجۇسىپ اۋليە عالىمداردى ۇشكە بولەدى.

وسىلايشا ءماشھۇر اتامنىڭ زامانىندا رۋحانياتتىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاعان «جان عالىمدارىنان» وزگە «نان»، «ءتان» عالىمدارى بولىپ ءبولىنىپ، ءبىرى - نانىن تاۋىپ جەپ، ەكىنشىسى - نادانداردى قارا سوزبەن ماس قىلىپ، الداپ ءوز كۇنىن كورىپ جۇرسە، قازىرگى دۇمشەلەرىڭ «ماعىنا بىلۋمەن جۇمىسى جوق بولعانى» بىلاي تۇرسىن، «نان عالىم» بوپ قازاقتىڭ «نانىنا» ەمەس، قازاقتىڭ «نانىمىنا» اۋىز سالدى، «ءتان عالىم» بوپ نادانداردى اداستىرىپ قانا قويمادى تەكتى ۇلتتىڭ تامىرىنا «بالتا شاۋىپ»، سالتىن ساناسىنان وشىرۋگە بارىنشا كۇش سالىپ جاتىر...

جانە وتكەن تاريحىمىزدا قازاقتىڭ ءداستۇرلى سەنىمىندە - «ارۋاقتى شاقىرىپ»، «اۋليەدەن، پىرىنەن مەدەت تىلەۋ» ءداستۇرى بولعان. ول تۋرالى دا ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى «ولەڭمەن بەرىلگەن ايات» اتتى ولەڭىندە دە اۋليەدەن مەدەت تىلەپ، پىرىنەن كومەك سۇراپ، قازاق داستۇرىنە بەكەم ەكەندىگىن تاعى دالەلدەيدى. ول تۋرالى:
كامىل ءدۇر سەنىڭ پىرلەرىڭ
بارشا بىلەر سىرلارىن،
تۇركىستان-ءدۇر جەرلەرىڭ،
حازىرەت سۇلتان، سەنەن مەدەت!
نەمەسە
شىعىپ ەك كەشەگى ايدا ەلىمىزدەن،
مەكەن-جاي، قونىس قىلعان جەرىمىزدەن.
حازىرەتتىڭ اق كۇمبەزىن زيارات قىپ،

قول جايىپ باتا العالى پىرىمىزدەن (م.ج.كوپەيۇلى. كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى. 4-توم الماتى «الاش» 2005 ج 120-232 بب) - دەپ كورسەتەدى. ەندى قانەكي وسى سەنىم بار ما قازىرگى قمدب-نىڭ وكىلدەرىندە. «ءماشھۇر-ءجۇسىپ وقۋلارىن» وتكىزىپ جۇرگەن قمدب-نىڭ قاي وكىلى ءماشھۇر اتامشا: «حازىرەت سۇلتان، سەنەن مەدەت!» - دەپ «ماشايىقتار ۇلىعى - شايقىم احمەت ياساۋيدەن» (سۇلەيمەن باقىرعاني) «مەدەت تىلەپ»، «كومەك سۇراي» الادى؟!
«تالپىنعان دىنگە ءماشھۇر ىشتەن تۋا»
سول كەتكەن اتاسىنىڭ جولىن قۋا» - دەپ، ءوز جايىنان حابار بەرىپ، «ىشتەن تۋا دىنگە تالپىنىپ، اتاسىنىڭ جولىن قۋعان» ءماشھۇر اتامنان قمدب-نىڭ قاي وكىلى ءدىندى ارتىق ءبىلىپ تۋىپ ەدى؟!
«وقىعان عۇلامالار تاۋسىلعان سوڭ،
اقىرى ۇرى-قارىسىن مولدا قىلار» - دەپ، ءماشھۇر اتام ايتقانداي: «ورتەپ جىبەرەر كىتابىڭ، ...... مولدا كوپ!» - دەگەننەن باسقا نە ايتاسىڭ!
وتارشىل ساياسات 1952 جىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ۇلتشىلدىق جانە دىنشىلدىك «كوزقاراسىن اشكەرەلەي» وتىرىپ، ماقالا جاريالايدى. ارتىنشا پارتيا باسشىلارى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ جيىرما ءۇش جىل بۇرىن جەرلەنگەن مولاسىن بۇزۋعا بۋلدوزەر جىبەرىپ، مولاسى بۇزىلادى. سول جىلى ديحان ءابىلوۆ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە: «جيىرما ءۇش جىل بويى دەنەسىنە ەش ءبىر داق تۇسپەي سارتاپ بولىپ ساقتالىپ جاتقان ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءتانىن توپىراققا كومدىرىپ تاستاۋ نە دەگەن ءسوز؟ مارقۇمنىڭ دەنەسىنىڭ جيىرما ءۇش جىل بۇزىلماي ساقتالىپ جاتۋىنىڭ سىرىن، ءمانىسىن تەكسەرۋدىڭ ءوزى عىلىمي نارسە ەمەس پە؟ وتكەن كۇندەردەن قالعان تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تالقانداپ تاستاۋعا كىمنىڭ ءداتى شىدايدى.» - دەپ، جازدى. (ا.مۇساعۇلوۆا. «تاريحي، ءدىني ەسكەرتكىشتەر قالاي جويىلدى؟» قازاق تاريحى جۋرنالى 2008, №4 37-ب.).
بازار جىراۋدىڭ:
مىنا ءبىر شولاق دۇنيەدەن
«اۋليە ولمەس» دەر ەدىم;
وتقا سالسا، كۇيمەگەن،
زالىمداردىڭ ءومىرى
ءبىر شارپۋى تيمەگەن،
ارامدى كوڭىلى سۇيمەگەن;
ءدىن مۇسىلمان بالاسىن
كەرەمەتپەن بيلەگەن» - دەگەنىندەگى «ولمەيتىن اۋليەنىڭ» كەرەمەتى بولسا كەرەك. نەمەسە، «اۋليە ولىك ەمەس تىرىك دەگەن» - دەپ، اۋليە اتامىزدىڭ ءوزى ايتقانداي، «ءتىرى اۋليەنىڭ» دەنەسىن دە «ولتىرمەي» تۇرعان قۇدانىڭ قۇدىرەتى دەمەسكە بولماس!
شامامەن 1908 جىلدارى ءماشھۇر ءجۇسىپ: «اقيقات جولىندا جالىنداپ، اللانىڭ جازۋىمەن ەمەس، ادامداردىڭ قولىنان قازا بولعانداردىڭ عاسىر سوڭىندا جۇلدىزى جانار»، - دەگەن ەكەن. ء(ا. پازىلوۆا «ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ اۋليەلىگى تۋرالى». قازاق تاريحى جۋرنالى 2008, №2 29-بەت). اۋلەنىڭ ايتقانىنداي 1937-1938 جج اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ قۇربانى بولعان ۇلت ارىستارىنىڭ عاسىر سوڭىندا اقتالعانى انىق.

قورىتىندى ءسوز

قازاق دەگەن ۇلتتى، ونىڭ ءداستۇرىن قازاق ۇلتشىلدارى «قولدان جاساپ، ويدان شىعارعان جوق». ونى اللا جاراتقان، اللا جاساعان. اللا ءوزى قۇران كارىمدە اتاپ وتكەندەي «ۇلتتار مەن رۋلاردى جاراتقاندا»(49-سۇرە) ونىڭ ءار قايسىسىنىڭ وزىنە ءتان وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن تابيعي بولمىس-ءبىتىمىن، سالت-ءداستۇرىن دە بىرگە جاراتتى. سوندىقتان دا اللا جاراتقان ۇلتىن ءوزى ساقتايدى، ءوزى قورعايدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامنىڭ سوزىمەن ايتسام:
«حالىق قىلىپ اتتاندىردى ءبىزدى قازاق،
ىرگەلى كوپ جۇرت ەمەس، ءوزى دە از-اق». سوندىقتان دا وسىناۋ قازاققا قاپتاپ كەلىپ جاتقان ءدىنى دە، مادەنيەتى دە، ەكونوميكاسى دا ۇلتتى جويۋعا باعىتتالعان جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىعىمىزدى ساقتاپ، سالت-داستۇرلەرىمىزدى بارىنشا قورعاپ قالۋدىڭ جولى - ول قازاقتىڭ ۇلتشىل جاستارى جالاڭ ۇلتشىلدىققا سالىنباي، ياعني، «تىلدە باردا دىلدە جوق» بولماي، اۋەلى ءماشھۇر-ءجۇسىپ اتامىز ايتقانداي: «بۇرىنعى اتا-بابا راسىمىمەن ءجۇرىپ، تۇرۋ كەرەك». الاشتىڭ ارداقتىسى ا.بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي: «نە پايدا ونەرىڭ مەن بىلىمىڭنەن، ءتيىستى جەرلەرىنە سارپ ۇرماعان؟» نەمەسە، ءباھادۇر باۋىرجان مومىشۇلى بابامىز ايتقانداي: «...كىمدە كىم ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەمەسە جانە ونى ماقتان تۇتپاسا - ول ادام ءسوزسىز ارامزا، قاڭعىباس...» - بولىپ ءجۇرىپ: «ۇيدە ولگەن مىڭ شىرىكتىڭ ءبىرى بولماي، جۇرت ءۇشىن ارمانىڭ نە كەتسە باسىڭ؟» - دەپ ءماشھۇر اتام ايتپاقشى «ۇيدە ولگەن مىڭ شىرىكتىڭ ءبىرى بولمايىق» قازاق جاستارى! ويان جاستار! ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق نامىس جولىندا! «ەرتە وڭباعان كەش وڭباس، كەش وڭباعان ەش وڭباس».
ۇلى حالقىمنىڭ وسىنداي ۇلى ءداستۇرى، اۋليە اتا-باباسى بار، سول بابالاردان قالعان ولشەۋسىز رۋحاني، ۇلتتىق مۇراسى بار قازاق حالقى، اسىرەسە قازاقتىڭ ۇشقىر ويلى ۇلتشىل، يماندى جاستارى اداسۋى مۇمكىن ەمەس. «قازاعىم، جۇرت ەمەسسىڭ ءتىپتى باقسىز، قولىڭا سونداي ەردى قۇداي بەرگەن.» -دەپ ءماشھۇر - ءجۇسىپ اتامنىڭ ايتقان قازاقتىڭ باعىنا تۋعان، قۇداي بەرگەن - اۋليەلەر مەن ولاردىڭ مۇراسىنان جاۋ كورگەننەن دە بەتەر سونشا ۇرىككەن، «ءداستۇرىن وزەككە تەپكەن»، رۋحاني دەڭگەيى «تەزەكتەن دە تومەن كەتكەن»، «تىلدە بار دا دىلدە جوق» قۇر «اسىل داستۇرلەگەن» ايعايى كىمگە كەرەك قازىرگى مىنا دۇمشەلەردىڭ؟!

سوندىقتان دا قازاق جاستارى اۋليە ءماشھۇر - ءجۇسىپ ت.ب. كوپتەگەن قازاقتان شىققان اۋليەلەر، ولاردىڭ مۇرالارىن قازىرگى تاۋەلسىز زامانىمىزدا نەگە جاڭعىرتپاسقا؟! نەلىكتەن دارىپتەمەسكە؟! نە ءۇشىن تۇتىنباسقا؟! بوستان زاماندا ۇلتتىعىمىزدى ۇلىقتاپ، اۋليە مۇرالارىن تۇتىنۋعا نە كەدەرگى؟! «ءدىنىمىزدى كەمىتىپ قورلاماسىن، كوزىمىزدى باقىرايتىپ ۇرلاماسىن.» - دەپ اۋليە ءماشھۇر اتالارىمىز «ءدىن ۇستاۋى مۇڭ بولعان» زاماندا اۋەلى قازاقتىعىن ساقتاپ، سودان سوڭ «قورلانعان ءدىنىن قورعامادى ما؟!» ال، قازىرگى ءبىزدىڭ بەيشارا كەيپىمىزدى كەلەر ۇرپاق الدىندا قالاي كورەر ەكەنبىز؟! بۇحار بابامنىڭ سوزىمەن ايتسام: «اتا-باباڭ قول بەرگەن، قوجالاردى قاس كورگەن» زامان بۇل زامان.
ا.بايتۇرسىنۇلى ايتقان: «بايعا مال، وقىعانعا شەن ماقسۇت بولعان» زاماندا تەك اتا-داستۇرىڭە ادال بولىپ، ءوز ۇلتتىق داتۇرلەرىڭدى دارىپتەپ، ونى تۇتىنۋ، ءماشھۇر-جۇسىپتەي اۋليە بابالارىمىزدىڭ ۇلتتىق، رۋحاني مۇراسىن جاڭعىرتۋمەن عانا قازاقتىڭ قازاقشىلىعى، ۇلتتىق ۇلتتىعى ساقتالىپ، رۋحاني مارتەبەسى ارتپاق! وسىنى ۇق ۇلتىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ءوزىن جاۋاپكەر سەزىنەتىن قازاق جاستارى!

«ءۇشى، جەتىسى، قىرقى، جىلى شاريعاتتا جوق، ول يسلامعا دەيىنگى حارام داستۇرلەر، ونى وتكىزۋدىڭ ولگەنگە ءتىپتى پايداسى جوق، تەك تىراشتانىپ تىرىلەر الدىندا مال شاشۋ عانا، قىرقىنا، جىلىنا مال سوي دەۋ ول - حارام» - دەپ جۇرگەن قمدب-نىڭ ۇلتتىق سالتتى جويۋعا باعىتتالعان قاتەرلى يدەياسى مەن ەش عىلىمي، نە ءدىني نەگىزى جوق ساندىراعىمەن جۇرمەي، ءماشھۇر اتام ايتپاقشى: «ولگەنگە دە، تۋعانعا دا اس، توي دەگەن تۋراسىن قازاقتىڭ بۇرىنعى اتا-بابا زاڭىنشا: «تۋعان - تويسىز بولماسىن، ولگەن - اسسىز بولماسىن!» - دەپ، وسى زامانعا جاڭعىرتۋ كەرەك!
Abai.kz