تراسس تاعىلىمى
سونىمەن، الەمنىڭ ەڭ قۋاتتى مەملەكەتتەرىن قاتارىنان ءوز ورنىن ويىپ العان ۇلى دەسە، شىنىمەن دە ۇلى دەرجاۆاعا اينالعان، سونىسىمەن تورتكۇل دۇنيەنى مويىنداتقان ۇلىبريتانيادا تاعى دا پرەمەر اۋىسىپ جاتىر.
ليز تراسس حانىم ارالدىق مەملەكەت تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بوپ كورمەگەن انتيرەكورد جاساپ، نەبارى 45-اق كۇن ۇكىمەت باسقاردى. «قىرقىنان ەندى شىعا بەرگەندە» قاناتى قايرىلعان قايراتكەر كەلىنشەكتىڭ ساياسي كارەراسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى ازىرشە وسىلاي بولىپ تۇر.
«قازاقستان قايدا، ۇلىبريتانيا قايدا؟ ونداعى احۋالدىڭ بىزگە نە شاتاعى بار؟ قايداعىنى قازبالاعانشا، ودان دا وزىمىزگە قاتىستى تاقىرىپتى جازبايسىز با؟»، - دەپ مەنى كۇستاناۋشىلار دا تابىلار.
ولارعا جاۋابىم دا دايىن: «30 جىل بويىنا ءبىر ادامعا تابىنىپ كەلىپ، ەندى جاڭا قازاقستان قۇرامىز دەپ جاتقان ءبىز وسى باستامامىز باياندى بوپ، جاڭا قازاقستاننىڭ ىرگەسى بەرىك بولۋى ءۇشىن دامىعان دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن ءتيىستى تاعىلىم الۋىمىز كەرەك».
تراسس حانىمنىڭ فەنومەنىنەن ءبىز قانداي ساباق الۋعا ءتيىستىمىز؟
بىرىنشىدەن، «مەملەكەت تۇراقتىلىعى – بيلىك تۇراقتىلىعىنا بايلانىستى» دەگەن، سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ، ەشكىم شاك كەلتىرە المايتىن اكسيومادان ءبىرجولاتا قۇتىلۋىمىز قاجەت!
30 جىل بويىنا قازاقستاندى جەكەدارا باسقارىپ، «تۇراقتىلىقتىڭ» كوكەسىن كورسەتكەن نازارباەۆ تۇسىندا، ودان كەيىن دە جۇيەمىز تۇراقتى بولا قالدى ما؟
سول تەورياعا سالساق، ۇكىمەتىنىڭ «تۇراقتىلىعى» ءبىر جارىم ايعا ازەر جەتكەن ۇلىبريتانيا ەندى بىت-شىت بوپ، تۇراقسىزدانۋى كەرەك ەمەس پە؟
جوق!
ەلدەگى ەڭ باستى شەنەۋنىك (بىزدەگى پرەزيدەنتپەن پارا-پار) ورنىنان كەتسە دە، ساياسي جۇيە سول قالپىندا قالدى. ەرتەڭ باسقا پرەمەر سايلانادى دا، اعىلشىندار كۇندەلىكتى ءومىرىن جالعاستىرا بەرەدى.
ەكىنشىدەن، ولاي دەۋىمىزدىڭ ءوز سەبەبى بار: دامىعان ەلدەردە ەكونوميكا نەگىزىنەن جەكە مەنشىكتە، بىزدەگى سەكىلدى مەملەكەتكە، ونىڭ كەزەكتى شەشىمدەرىنە بايلانىپ قالماعان. بىزدەگىدەي، تەك قانا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن سورىپ، «بايىپ» جاتقان وليگارحتار و جاقتا جوق: ءبارىن جەكە مەنشىك، جەكە كاپيتال، جەكە مۇددە شەشەدى. ءتىپتى ەلدىڭ باسشىسىن ءومىر بويى كورمەي وتكەن كاسىپكەر ۇلتتىق جانە ترانسۇلتتىق دەڭگەيدەگ بيزنەس قۇرىپ، ميللياردەر بولا الادى. ال بىزدە بولسا، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ مەن تەندەرسىز كۇنىن كورە المايتىندار قانشاما: ءبارى دە نە اكىمگە، نە مينيسترەگ، نە پرەمەرگە، نە پرەزيدەنتكە تەلمىرىپ قالعان! جانە دە اركىمنىڭ ءوز «كرىشاسى» بار ەكەنى ەشكىمگە دە جاسىرىن ەمەس قوي. نازارباەۆ تۇسىندا تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي، استامسىپ، شالقىپ جۇرگەندەر توقاەۆتىڭ تۇسىندا نەندەي مۇشكىل حال كەشىپ قالعانىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ جاتىرمىز عوي.
ۇشىنشىدەن، دامىعان ەلدەردە ەكونوميكا، سونىڭ ىشىندە، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرلىگىنىڭ احۋالى مەن ساياسي شەشىمدەر ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ەكەۋى ءبىر-بىرىنەن اجىراعىسىز، ءبىرى ءبىرىنىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىرادى. ياعني، ەكونوميكادا بوپ جاتقان كەز كەلگەن وقىس وقيعا مىندەتتى تۇردە ساياسي مانگە يە بولادى!
تراسس باسقارعان ۇكىمەت ءبىردى-ەكىلى ەكىۇداي ەكونوميكالىق شەشىم قابىلداپ ەدى، ەكونوميكالىق جاعداي كۇرت تومەندەپ كەتتى. وعان قوعام مەن وپپوزيتسيا دۇرلىگە كوتەرىلىپ، قارسى شىقتى.
بىزدە بولسا، دۇنيە استاڭ-كەستەڭ بوپ كەتسە دە، قاتتى ايتسام، كەشىرىڭىزدەر، جۇرت قىرىلىپ قالسا دا، ۇكىمەتىمىز ورنىنان تاپجىلماي وتىرا بەرەدى! ويتكەنى، ونىڭ تاعدىرىن شەشەتىن حالىق، ءادىل دە باسەكەلى سايلاۋ ەمەس، ءبىر عانا ادام – پرەزيدەنت! سول كىسىنىڭ ءتىلىن تاپسا، بولعانى.
ايتپەسە، ليز حانىم ءوز ورنىندا وتىرا بەرەر ەدى عوي. جوق، ول ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتى، سونىڭ ىشىندە سايلاۋ كەزىندە «ەلەكتورات» دەپ اتالىپ جۇرگەن حالىقتىڭ وزىنە نارازى ەكەنىن سەزىپ، قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتكەلى جاتىر.
ءتورتىنشى تاعىلىمنىڭ پارتيالىق استارى بار.
وسىنىڭ الدىندا، بوريس دجونسون پارتيا باسشىلىعىنان كەتكەندە، تراسس حانىم ءوز پارتيالاستارىمەن باسەكەگە ءتۇسىپ، جەڭىپ شىعىپ ەدى. ياعني، پارتيا دەگەن جوعارىدان ءبىر ادام قالاعان (ماسەلەن، بىزدە «نۇروتان» پارتياسىنا پرەزيدەنت ۇسىنعانداي) ليدەر اۆتوماتتى تۇردە «سايلانا» قالاتىن بيۋروكراتيالىق قۇرىلىم ەمەس، ىشكى تاڭداۋى مەن قالاۋى بار دەموكراتيالىق ۇيىم.
تراستىڭ تاعىنان تايۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سول: ءوزىنىڭ پارتيالاستارى ونىڭ جۇرگىزە باستاعان ساياساتىنا قارسى شىعىپ، مينيسترلىك قىزمەتتەرىنەن كەتتى، ياعني ىشكىپارتيالىق بويكوت جاريالادى.
مىنە، جاندى دا شىنايى پارتيالىق جۇيە وسىنداي بولۋى ءتيىس!
ارينە، ۇلىبريتانياداعى دەموكراتيانىڭ تاريحى بولەك. جانە دە مەن شەتەلدىك تاجىريبەنى اينا-قاتەسىز قايتالاۋ كەرەك دەپ وتىرعان جوقپىن.
مەنىكى «جاڭا قازاقستان قۇراتىن ويىمىز بولسا، دەموكراتيا مەكتەبىنەن باياعىدا-اق ءوتىپ كەتكەن وسىنداي وزىق ەلدەردىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنىپ، جامانىنان جيرەنىپ، بولاشاقتا بۇكىل ەلدىڭ تاعدىرى ءبىر ادامعا ەمەس، حالىقتىڭ قالاۋىنا، وركەنيەتتى تۇردە تۇزىلگەن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتارعا بايلانىستى بولسا» دەگەن وي عانا...
ءامىرجان قوسان
