بەرىك ابدىعاليۇلى، ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى، ساياساتتانۋشى:

بەرىك ابدىعاليۇلى، ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى، ساياساتتانۋشى:

- بەرىك ابدىعاليۇلى، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني-رۋحاني الەۋمەتتىك دامۋ كوكجيەگى وڭىرلەردىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن دە ايقىندالاتىنى انىق. وتكەن جىلى ەل ۇكىمەتى «مونوقالالاردى دامىتۋ» باعدارلاماسىن قابىلداعانى بەلگىلى. ارقالىق ەلىمىزدەگى 27 مونوقالانىڭ كوشباسىندا تۇر. قالانىڭ كۇرەتامىرىنا قان جۇگىرتكەن وسىناۋ باعدارلاما بۇگىندە قالاي جۇزەگە اسىرىلۋدا؟ ءسوز باسىندا وسىعان توقتالىپ وتسەڭىز...
- قازاقستانداعى كوپتەگەن مونو جانە شاعىن قالالاردىڭ ىشىندە ارقالىقتىڭ ورنى بولەك. ەكى رەت اشىلىپ جابىلعان وبلىس ورتالىعى بولعان قالا - كەشەگى تاريحي تۇلعالارىمىز ساقان قۇسايىنوۆ، ەركىن اۋەلبەكوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ سىندى ەل اعالارىنىڭ ءىزى قالعان جەر. قالادا بۇگىنگە دەيىن وبلىستىق ينفراقۇرىلىم ساقتالعان.
ارقالىق ەلىمىزدەگى قيىندىقتى ەڭ كوپ كورگەن قالا. 1999-2000 جىلدارى ۇيلەر قاتىپ، جارىق تا، سۋ دا بولماي، قالانى قوقىس باسىپ سىرتقا شىعارىلماي جاتقاندا دا شىداس بەرىپ، ەرتەڭىنەن ءۇمىت ۇزبەگەن قالا. ەلدىڭ جاپپاي كوشۋى - شىن مانىندە قاسىرەت ەدى. كوپتەگەن تۇرعىندار ۇيلەرىن تاس­تاپ باس ساۋعالاپ كوشىپ كەتتى. كوشە الماعانى سول قيىندىقتىڭ بەل ورتاسىندا قالدى. بۇل قالانىڭ ساقتالىپ قالۋى دا سول قيىن شاقتا تاستاپ كەتپەگەن تۇرعىندارىنىڭ ەلجاندىلىعىنىڭ ارقاسى. بۇگىنگى كۇنى قالادا 80 مىڭ حالىقتان 27 مىڭى عانا تۇرادى.
«مونوقالالاردى دامىتۋ» باعدارلاماسى بويىن­شا ارقالىققا جىلىنا 500 ميلليونعا جۋىق تەڭگە ءارتۇرلى جوبالارعا بولىنەدى. سونىڭ ىشىندە 100 ميلليونى 160 جۋىق بۇزىلعان كوپقاباتتى ۇيلەر مەن عيماراتتاردىڭ 17-ءىن بۇزۋعا، 300 ميلليونى جولدارمەن باسقا دا ينفراقۇرىلىمداردى جوندەۋگە تارتىلماقشى. وسى جەردە ايتارىم، مونوقالالارعا تەك قانا قارجى ەمەس، سونىمەن قاتار مامانداردى دا قوسا جىبەرۋ قاجەت. اسىرەسە شەتەلدەن «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن ءبىتىرىپ كەلگەندەردى ارقالىققا ءبىر-ەكى جىلعا، سول بولىنگەن اقشامەن قوسا جىبەرسە. ولاردىڭ تاجىريبەسى بار، كورگەن-بىلگەنى بار. وڭىرلەردە ءىستى جاقسى وربىتەدى دەگەن پىكىردەمىن. ويتكەنى قازىرگى ۋاقىتتا وڭىرلەردە قارجى بولگەنىمەن ناعىز بىلىكتى مامان تاپشىلىعى بار.
مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى ارقالىق سىندى ءبىر عانا وندىرىسكە تاۋەلدى قالالار ءۇشىن تۇيىقتان شىعۋدىڭ ءبىر جولى. بۇل باعدارلاما مەملەكەت كومەگىنە ءزارۋ جاڭا ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاڭارتۋعا، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا عانا باعىتتالعان. ارقالىقتا قالاقۇرۋشى مەكەمە - تورعاي بوكسيت كەن باسقارماسى. الايدا قالانىڭ ەكونوميكاسىنا، الەۋمەتتىك جاعدايىنا بۇل كاسىپورىننىڭ الار ورنى زور دەپ ايتۋعا بولمايدى. سەبەبى وندا بۇگىنگى تاڭدا 1000-اق ادام جۇمىسپەن قامتىلعان. ال ارقالىق وڭىرىندە جالپى اۋىلدارمەن قوسا العاندا حالىق سانى 40 مىڭ شاماسىندا. سوندا، قاراپ وتىرساڭىز، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ دەنى ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، وزگە دە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جۇمىس اتقارادى. ءوندىرىس وشاعى بولماسا دا، وسى ءوڭىردىڭ تىرەگى بولىپ وتىرعان - ى.التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى، ءتورت كوللەدج، وبلىستىق تەاتر، مۇراجاي، كىتاپحانا، باسقا دا ءىرىلى-ۇساقتى ۇيىمدار ءبىرشاما ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر.
ەل ىشىندە بۇل باعدارلاماعا ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ وتىرعاندار كوپ. ارقالىقتىڭ ءبىر وزەكتى پروبلەماسى - بۇزىلعان عيماراتتار. قالانىڭ اتىنا داق كەلتىرىپ تۇرعان وسى ءتۇيىندى شەشسەك دەگەن ماقساتىمىز بار. وتكەن جىلى ۇكىمەت بۇل ماقساتقا قوسىمشا قاراجات بولەتىنىن ۋادە ەتتى. قازىر قاراجاتتىڭ ءبىر بولىگى بەرىلدى. ەندىگى جۇمىسىمىز - ءار عيماراتتى اپاتتىق جاعدايدا تۇرعانىن ايعاقتايتىن قۇجاتتار دايىنداپ، ولاردى بۇزۋ. بۇگىنگى تاڭدا قالا ىشىندەگى بوس عيماراتتاردى بولشەكتەپ، تىسقارى شىعارۋعا كۇش سالۋدامىز.
- بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى، بوكسيت ءوندىرىسىنىڭ وشاعى، جاستاردىڭ ارايلى قالاسى اتانعان ارقالىقتى - بۇگىندە ينۆەس­تيتسيا تارتۋعا قولايلى قالا دەپ اتاي الامىز با، وڭىردە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا قانداي جاعداي جاسالۋدا؟
- ارقالىق بۇگىنگى كۇنى تەك يندۋستريالدى قالا ەمەس، شىن مانىندە تورعاي ءوڭىرىنىڭ اگرارلىق-يندۋستريالدىق ورتالىعى. بۇگىنگى كۇنى اۋداننىڭ اۋماعى 1,5 ميلليون گەكتار بولسا، ونىڭ ىشىندە 300 مىڭ گەكتار ەگىنشارۋاشىلىعىنا ارنالعان. سوندىقتان قالامىزداعى نەگىزگى ينۆەستيتسيالىق جوبالار مالشارۋاشىلىعىنا ءتان بولىپ تۇر.
ارقالىقتاعى ءىرى ينۆەستجوبا دەپ «اگروينتەرقۇس» قۇس فابريكاسىن، «نۇر جايلاۋ نس» جشس مال بورداقىلاۋ كەشەنىن ايتا الامىز. قۇس فابريكاسىندا جىلىنا 103 ميلليون جۇمىرتقا شىعارىلادى. 2015 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىشتى 300 ميلليون دەڭگەيىنە جەتكىزۋ كوزدەلۋدە. ارقالىق ايماعىنا قاراستى ماتروسوۆ اۋىلىنىڭ جانىندا وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «نۇر جايلاۋ نس» مال بورداقىلاۋ كەشەنى اشىلعان بولاتىن. وندا اقش-تان انگۋس ابەردين تۇقىمدى 2000 باس ءىرى قارا اكەلىنىپ، قازىر شارۋاسى دوڭگەلەنىپ وتىرعان جايى بار. جوبانىڭ قۇنى 2,5 ميلليارد تەڭگە. وسى «نۇرجايلاۋدىڭ» ءبىر ەرەكشەلىگى، ول تەك «قازاگرو» اقشاسى ەمەس، اۋىلدان شىققان ازاماتتار دا وزدەرىنىڭ قارجىسىن سالۋدا. بۇل دا بولسا كوپكە ۇلگى بولاتىن ماسەلە.
جاسىراتىنى جوق، وڭىردە شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسىنىڭ دامۋى ءالى باسەڭ. بيزنەستى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەت تە قولداۋ كورسەتىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى يننوۆاتسيالىق جوبالاردى قولداۋ اياسىندا بيىل مەملەكەتتىك گرانتتار بەرۋگە 8 ميلليون تەڭگە ءبولىندى. گرانتتارعا ارقالىقتىڭ بيزنەس سالاسىنا تىڭ جوبا ەنگىزگەندەر يەلەنەدى. ال شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە نەسيە بەرۋ ماقساتىندا بيىل 140 ميلليون تەڭگە قاراجات بەرىلىپ وتىر. مۇنى جىل اياعىنا دەيىن يگەرۋ ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسۋلەر جۇرگىزىلۋدە، قاجەتتى قۇجاتتار دايىنداۋعا كومەك كورسەتىلىپ وتىر.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- قازىرگى ۋاقىتتا ارقالىققا قاراستى ون توعىز اۋىل بار كورىنەدى. رەداكتسيامىزعا اققوشقار، قايىڭدى، الۋا، اشۋتاستى جانە تاعى باسقا اۋىلداردان ءجيى حاتتار كەلەدى. «حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى». وسى وڭىردەگى وقىرماندارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، قالا ماڭىنداعى اۋىلداردىڭ بۇگىنگى الەۋمەتتىك پورترەتى جاقسى ەمەس سىڭايلى. ءبىرى ساپالى سۋعا ءزارۋ بولسا، ەندى بىرىندە قالاعا شىعاتىن توزىعى جەتكەن جولداردى جوندەۋ كۇن تارتىبىندە تۇر...
- بۇگىندە، قۇدايعا شۇكىر، مەكتەپتەر، مادەنيەت ورتالىقتارى، دارىگەرلىك قىزمەت ورىندارى جوندەلىپ، اباتتانىپ جاتىر. ەڭ باستىسى، قازىرگى تاڭدا اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ۇلكەن قاراجات بولىنۋدە. وڭىردەگى اۋىلشارۋاشىلىعىن قولداۋعا ميلليونداپ سۋبسيديا بەرىلىپ جاتىر. بىراق قازىرگى تاڭدا اۋىلداردان كوشۋ ءۇردىسى ءالى توقتاماي تۇر. سەبەپ كوپ. سولاردىڭ ءبىرى - اۋىزسۋ ماسەلەسى. اۋىلداردىڭ ابدەن توزىعى جەتكەن ينفراقۇرىلىمىن جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن قىرۋار قاراجات كەرەك. بىلتىر 1 ميلليارد تەڭگەدەي قاراجات ماڭايداعى ءۇش اۋىل مەن قالانىڭ وزىنە اۋىزسۋ تارتۋعا جۇمسالدى. اتالعان ەلدى مەكەندەردە اۋىزسۋ ۇيگە دەيىن تارتىلدى. جالعىزتال، تسەليننىي، فۋرمانوۆو اۋىلدارىندا اۋىزسۋ ماسەلەسى شەشىمىن تاپتى. بيىل مولودەجنوە، ماتروسوۆ اۋىلدارىنا اۋىزسۋ تارتۋ جوسپاردا بار. جاڭاقالا مەن قايىڭدى اۋىلدارىندا دا بۇل ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن ىزدەستىرىپ وتىرمىز. ءتىپتى بۇرىڭعى كەڭەس زامانىندا ورناتىلعان ۇڭعىمالاردى تازارتىپ، قايتا ىسكە جاراتۋدىڭ جولدارىندا قاراستىرۋدامىز.
ارقالىققا اكىم بولىپ كەلگەلى، ءبىرىنشى رەتتە قالانىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن تۇيتكىلدەرىن شەشۋدى نىساناعا السام، ەكىنشى كەزەكتە اۋىلداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدى شاما جەتكەنشە وڭتايلاندىرۋ بولدى. ازىرشە اۋىلدىڭ جاعدايىن قولدان كەلگەنشە دۇرىستاۋدامىز. اۋىل تۇگىل، قالا كوشەلەرى مەن اۋلالارىن جارىقتاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلمەي تۇرعان بولاتىن. جاقىندا اۋىلداردىڭ كوبىنە جارىق تارتتىق. بۇل جۇمىستى ەڭ شالعايدا جاتقان، شارۋا قوجالىعى جوق، جۇمىس ورنى تەك مەكتەپ قانا بولىپ وتىرعان اۋىلداردان باستادىق. ايتەۋىر، قولىمىزدان كەلەتىن شارۋالاردى جۇزەگە اسىرىپ، اۋىلدىڭ جاعدايىن نازاردان تاسا قالدىرماي كەلەمىز. سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە حالىقتى اۋىلدان كوشىرمەۋ. ول ءۇشىن اۋىلداعى جاعدايدى دۇرىستاۋ كەرەك. بۇگىنگى كۇنى ءبىز الەمدەگى وزىق دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەسەك وندا ەڭ ءبىرىنشى اۋىلدارعا ورتالىقتاندىرىلعان كارىز قۇبىرىن، جىلۋ جۇيەسىن، سۋىن تارتىپ، جولىن جوندەپ بەرۋىمىز قاجەت. قازاقستانداعى ءاربىر اۋىلعا وسىنداي وركەنيەت اكەلسەك، سوندا كوشى-قون ءۇردىسى توقتايدى. كەرىسىنشە حالىق اۋىلدارعا كوشەدى.
- اۋىل - قازاقتىڭ رۋحاني تەمىرقازىعى ەكەنى ءسوزسىز. اۋىلدى ساقتاساق، ءتىلىمىزدى ساقتايمىز. وسى رەتتە، ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان اۋىلدىڭ رۋحاني ومىرىنە قانشالىقتى كوڭىل بولىنۋدە؟ ارقالىققا قاراستى اۋىلداردىڭ بالاباقشاسى، مەكتەبى، كىتاپحاناسى، مادەنيەت ۇيلەرىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى قانداي؟
- ءبىز قازىر ءاربىر اۋىلدىڭ دامۋىنا بايلانىس­تى ءۇش جىلدىق باعدارلاما جاساپ، اۋىلدىڭ ءاربىر كاسىپكەرىنىڭ سۋبسيديا الۋىنا دەيىن، «جول كارتاسى» بيزنەسىن الۋىنا دەيىن، وسى ءۇش جىلدا اۋىلعا قانشا قاراجات قۇيىلاتىنى، سونىڭ ىشىندە كاسىپكەرلەردىڭ قانداي جوبالارى بار، وسىنىڭ بارلىعىن كورسەتىپ باسپاسوزدە جاريالادىق.وسىلايشا، حالىقتىڭ اراسىندا تالقىلادىق. سونىڭ ناتيجەسىندە تاياۋ جىلداردا اۋىلدا نەندەي جۇمىستار اتقارىلاتىنىن ءار اۋىلدىڭ تۇرعىندارى ءبىلىپ وتىر.
قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە اۋىر سوققى بولىپ تيگەن وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارىنداعى داعدارىس سول قايماعى بۇزىلماعان قازاقتار مەكەن ەتكەن اۋىلداردىڭ ءتىپتى جويىلىپ كەتۋىنە اكەپ سوقتىردى. بۇگىندە قالادا تۇرىپ جاتقانداردىڭ كوبىسى - سول اۋىل­داردان كوشىپ كەلگەن ازاماتتار.
اۋىلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋدە رۋحاني ماسەلەلەردى دە شەت قالدىرۋعا بولمايدى. اۋىل - ەجەلدەن-اق قازاقتىڭ رۋحاني ورداسى، ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ دىڭگە­گى، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ اسىل قازىناسى. تاريحىمىزدىڭ دا ءتۇپ-تامىرى اۋىلدا جاتىر. سوندىقتان اۋىلدىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرىن وركەندەتۋ، اۋىلدىڭ دارىندى بالالارىنا قولداۋ كورسەتۋ، ولاردىڭ ءارى قاراي دامۋىنا جاعداي جاساۋ - بۇگىنگى بيلىكتىڭ مىندەتى. قازاقتىڭ ءبىرتالاي ماڭدايالدى ازاماتتارى قايدان شىققانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
ارقالىق ايماعىنا قاراستى اۋىلداردىڭ بارلىعىندا دا رۋحاني-مادەني تاربيە بەرەتىن وشاقتار بار. دەگەنمەن دە، كىتاپحانالاردا، مادەنيەت ۇيلەرىندە، مەكتەپتەر مەن شاعىن ورتالىقتاردا دا پروبلەمالىق تۇستار جوق ەمەس. بىلتىر قالا بيۋدجەتىنەن قاراجات ءبولىپ، ولاردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋعا، جاڭا قۇرال-جابدىقتار الۋعا، مادەني قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسىن وسىرۋگە از دا بولسا جاعداي جاسادىق. قۇداي قالاسا، الداعى ۋاقىتتا دا اۋىلدىڭ رۋحاني ءومىرىن جانداندىرۋعا ۇلەس قوسۋ جوسپاردا بار.
- ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان «قازاقستان - 2050» ستراتەگياسى - قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا جەرگىلىكتى جەردەگى اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ قاجەتتىلىگىنە توقتالىپ، ونى وسى جىلدان باستاپ جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن ايتقان ەدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ جەرگىلىكتى حالىققا قانشالىقتى ءتيىمدى بولماق؟
- مەن تەك اۋىل اكىمدەرى ەمەس، اۋدان اكىمدەرىندە سايلاۋدى باستاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. وعاندا كەلەرمىز. بۇگىنگى كۇنى حالىقتىڭ اكىمدەردى تاعايىنداۋعا تىكەلەي ىقپالى جوق. ال اكىمنىڭ قىزمەتىنە باعانى حالىق بەرۋ كەرەك. مىندەتتى تۇردە. دەگەنمەن، مەن ەرتەڭگى بولاتىن اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋدان حالىقتىڭ بەلسەندىلىگىن كورمەي وتىرمىن. جوبا بويىنشا اۋىل اكىمدەرىن جەرگىلىكتى اۋدان ءماسليحاتتارى سايلايدى دەگەن ۇسىنىس بار. بۇل ءوز-ءوزىمىزدى الداعانداي بولماۋى كەرەك. بۇرىنعى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اكىمدەر قايتا سايلانىپ ەشقانداي وزگەرىس بولماسا - ونىڭ اقىر اياعى حالىقتى الداعاندىق بولىپ شىعادى. سوندىقتان بۇگىنگى اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ رەفورمالارىن سالماقتايتىن بولساق، بۇل جوبا الدىن الا وڭ ناتيجە بەرەدى دەپ بولجامداۋ قيىن. ەگەر اۋىل اكىمدەرىن اۋدان اكىمى ۇسىنىپ، ءماسليحات دەپۋتاتتارى سايلاسا، حالىق سايلاۋعا تىكەلەي اتسالىسا المايتىنى انىق. جالپى، اكىمدەردى سايلاۋ ءۇشىن سول ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ ىشىنەن سايلاۋعا قاتىسۋعا ارنايى سايلاۋشىلار تاعايىندالىپ، سولار حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، لايىقتى اكىمدى سايلاسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. اۋىلدىڭ اقساقالدارىنان، زيالى قاۋىمىنان ارنايى سايلاۋ كەڭەسى قۇرىلىپ، اكىمگە ۇمىتكەرلەردىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىن سارالاپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن اكىمدى بيلىككە تاعايىنداسا حالىققا ءتيىمدى بولارى انىق.
ەگەر سايلانعان اكىم بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداي الماسا، ونى مەرزىمىنەن ەرتەرەك قىزمەتتەن شەتتەتۋگە زاڭدى تەتىك بولۋى دا كەرەك شىعار. بۇل اكىمگە جاۋاپكەرشىلىك ارتۋمەن قاتار، ۋادەسىن ورىنداي الماعان اكىمنىڭ كەزەگىنە كەلەتىندەردى دە ناتيجەلى جۇمىس اتقارۋعا جىگەرلەندىرەر ەدى. سونىمەن قاتار، سايلاۋ مادەنيەتى قالىپتاسۋى كەرەك. رۋلاستىقپەن، دوستاستىقپەن داۋىس بەرىلىپ جاتسا، مۇنداي سايلاۋدىڭ تيىمدىلىگى دە جوقتىڭ قاسى. حالىق اكىمنىڭ ادەمى سوزىنە ەمەس، ناقتى ىستەرىنە سۇيەنىپ بارىپ داۋىس بەرسە يگى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- 2012 جىلدىڭ اياعىندا ارقالىق - شۇباركول تەمىرجول قۇرىلىسى باستالعانىنان حاباردارمىز. ارقالىق وڭىرىندە جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ءالى دە بولسا تومەندەمەي وتىرعانى بەلگىلى. اتالعان تەمىرجول قۇرىلىسى ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتا الا ما؟ ودان بولەك، «بيز­نەستىڭ جول كارتاسى»، «جۇمىسپەن قامتۋ» باعدار­لامالارىنا ءوڭىر تۇرعىندارى تارتىلعان با؟
- ارقالىق-شۇباركول بۇل ءبىز ءۇشىن ءبىر تەك قانا ەكونوميكالىق جوبا ەمەس، حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرەتىن الەۋمەتتىك، يدەولوگيالىق جوبا. ارقالىق - شۇباركول تەمىرجول قۇرىلىسى وڭىرگە ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك تۇرعىدا بەرەرى مول. تەمىرجول تۇيىقتا جاتقان ارقالىقتىڭ ترانسپورتتىق مۇمكىندىكتەرىن مولايتىپ، ەكسپورتتىق الەۋەتىن ارتتىرادى. تەمىرجول قۇرىلىسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە 200-گە جۋىق جەرگىلىكتى ادام جۇمىسپەن قامتىلدى. بيىل 500-گە تارتا جۇمىس ورىندارى اشىلماق. ءبىر جاعىنان بۇل جوبا كوپتەن ەلەۋسىز جاتقان ءوڭىردىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە ءبىر مورالدىك سەرپىلىس بەردى. ءوڭىر تۇرعىندارى وسى جاعىمدى جاڭالىقتىڭ ارقاسىندا تۋعان ولكەنىڭ بولاشاعى بارىنا كۇمانى قالمادى. جاپان دالادا ىلگەرىلەۋسىز جاتقان جالعىزتال اۋىلىنىڭ كۇرەتامىرىنا بۇگىندەرى قان جۇگىرگەندەي. بولاشاقتا جالعىزتال اۋىلىندا ستانتسيا سالىنباق، وعان قوسا قۇرىلىسشىلارعا ارنالعان ۆاحتالىق قالاشىق سول اۋىلدا تۇرعىزىلدى.
تەمىرجول قۇرىلىسىمەن بىرگە ارقالىقتا ۆا­گون­دىق دەپولار، جول ديستانتسيالارى، پويىز­دار­عا تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتەتىن نىساندار سالى­نادى. بارلىعى 23 قوسىمشا تەمىرجول نىسانى تۇر­عىزىلادى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى» باعدار­لا­ماسى بويىنشا، جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، نەگىزگى جوبالار بويىنشا جۇمىس بيىلعى جىلدان باستاپ قولعا الىنا باستايدى. بۇگىندە ءتيىمدى نەسيەلەر الۋعا، كاسىپكەرلەرگە كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان بىرقاتار شارالاردى بەلسەندى تۇردە جۇرگىزۋ قاجەت بولىپ تۇر.
ارقالىق قالاسى تۇرعىندارىنىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋنا كەلسەك، ازىرگە كوڭىل تولارلىقتاي ەمەس. بىراق قالانىڭ وپتيمالدىق قۇرىلىمى قالىپتاسقان. بۇرىنعى وبلىس ورتالىعى كەزىندە سالىنعان مادەنيەت، ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز جۇمىسىن توقتاتقان ەمەس. تۇرعىنداردىڭ كوبىسى وسى مەكەمەلەردە ەڭبەك ەتەدى. ودان تىس تورعاي بوكسيت كەن باسقارماسىنان كەيىنگى ءىرى كاسىپورىن - «اليۋمينقۇرىلىس» جشس-دە 700-800-گە تارتا ادام جۇمىسپەن قامتىلعان. «اليۋمينقۇرىلىس» جشس - وڭىردەگى ءبىرشاما الەۋمەتتىك نىسانداردى، تۇرعىن ۇيلەردى تۇرعىزىپ جاتقان كاسىپورىن. تەمىرجول قۇرىلىسى، جاڭا بيزنەس جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن تومەندەتۋگە ءوز سەپتىگىن تيگىزەرىنە سەنىمدىمىز. ول ءۇشىن تەك ەڭبەك ەتۋ كەرەك.
كەلەسى ءبىر وسىنداي ۇلكەن قولعا الۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىرعان جوبا تاسجول. ارقالىقتان - جەز­قازعانعا، ودان قىزىلورداعا باراتىن تاسجولدار ءتۇزىلۋى كەرەك. سوندا عانا، ارقالىق قالاسىنىڭ الەۋە­تى ارتىپ، جان-جاقتى كولىك ورتالىعىنا اينالادى.
- ءسىزدى قالىڭ جۇرتشىلىق ءتىل ساياساتىمەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اينالىسقان ازامات رەتىندە باعالايدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «مەملەكەتتىك قازاق ءتىلىن دامىتۋ» پرەزيدەنتتىك قورىن باسقاردىڭىز. قازىرگى ۋاقىتتا ارقالىقتا قازاقتىلدى مەكتەپ پەن بالاباقشا ماسەلەسى ءوز شەشىمىن تاپقان با؟ جەرگىلىكتى جەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى قانداي؟
- ارقالىق - جالپى قازاقى جەر. بۇل جەردە تورعاي، امانكەلدى اۋداندارىنان كوشىپ كەلگەن ناعىز قازاعىمىزدىڭ ءتول ۇرپاقتارى شوعىرلانعان. قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى قايماعى بۇزىلماي ساقتالعان ءوز زيالى قاۋىمى بار ەدى.
ءبىز بۇگىنگى كۇنى بالاباقشالاردا جانە مەكتەپتە دە قوسالقى پاندەردى مەملەكەتتىك تىلگە ويىستىرۋىمىز كەرەك. ورىس مەكتەپتەرىندەگى ەڭبەك، ءان، دەنەشىنىقتىرۋ، العاشقى اسكەري دايارلىق سياقتى پاندەردى قازاق تىلىنە جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل ءۇردىستى مەن جەزقازعان قالاسىندا اكىم بولىپ جۇرگەندە كوتەرگەن بولاتىنمىن. ارقالىقتا دا ۇسىنىپ جاتىرمىن. سوندا مەكتەپ ءبىتىرىپ شىققان ءاربىر جاس قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ العى شارتتارىن ءبىلىپ شىعادى. ال بالاباقشاعا كەلسەك، مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم - قازاقستانداعى بۇكىل مەملەكەتتىك بالاباقشالار تەك قازاق تىلىندە بولۋى شارت. مىنە، ءبىز ايتىپ جۇرگەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى سوندا عانا دامۋ ەركىندىگىن الادى. بالا ودان ورىس ءتىلىن ۇمىتىپ كەتپەيدى، ۇيىندە ورىسشا سويلەسسە، بالاباقشاعا بارىپ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنەدى. بالاسى قازاقشا سويلەگەن وتباسى مەملەكەتتىك تىلگە سالعىرت قاراماي، نەعۇرلىم جاقىنداي تۇسەدى.
جالپى، ءتىل تاعدىرى جونىندە پىكىر-ۇسىنىستار از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. كەزىندە ءوزىم دە ايتاتىنىمدى ايتتىم، ۇسىناتىنىمدى ۇسىندىم. الايدا ءتىلدىڭ قادىرىن، مارتەبەسىن ءوسىرۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز. تىلگە دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرۋ ءۇشىن، ونىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن قازىرگى تاڭدا ساياسي جىگەر قاجەت. تالاپ قويىلماعاسىن، ونى مەڭگەرۋگە قازىر قۇلشىنىس تا بايقالا قويمايدى.
ارينە، بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا باسەكەگە قابىلەتتى ەل بولۋ ءۇشىن اعىلشىن مەن ورىس تىلدەرىن ءبىلۋ - قاجەتتىلىك. الايدا ءار ۇلت ءۇشىن ءتول ءتىلدىڭ ورنى بولەك. سوندىقتان ەڭ اۋەلى ءوز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەۋىمىز شارت.
- ارقالىقتىڭ بايىرعى اتى قىزىلقوزى ەكەنىن بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. جۋىر­دا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ونوماستيكا ماسەلەلەرى جونىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. ەندى زاڭ بويىنشا ەلدى مەكەندەر اتاۋىن وزگەرتۋ جۇمىستارىنا جاڭا سەرپىن بەرىلەدى دەپ كۇتىلۋدە. وسى رەتتە، ايماقتاعى ەلدى مەكەن اتاۋلارىن قازاقشالاۋ جايى قالاي؟
- ارقالىق قازاقي جەر بولعانىمەن، كوشە مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارىن قاراپ، بەينە ءبىر كەڭەس زامانىنا شەگىنىس جاساعانداي بولاسىڭ. كەيبىر اتاۋلار - جەرگىلىكتى جەرگە ەش قاتىسى جوق اناحرونيزمدەر. اسىرەسە اۋىلدى جەرلەردىڭ كوشە اتاۋلارى كەڭەس زامانىنىڭ مۇراگەرى بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن وزگەرتىلمەي كەلەدى. مىسالى، ماتروسوۆو، تسەليننىي، فۋرمانوۆو، ۆوستوچنوە دەگەن اۋىل اتاۋلارى مەن پرولەتارسكايا، وكتيابرسكايا، كومسومولسكايا دەگەن كوشە اتاۋلارى كەزدەسەدى. شامامەن وزگەرتۋگە جاتاتىن 130 كوشە مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارىن تاڭداپ الىپ، وزگەرتۋگە دايىن وتىرمىز. بۇل جونىندە اتاۋلاردى وسى ءوڭىردىڭ اقساقالدارىمەن، زيالى قاۋىمىمەن اقىلداسىپ، ورتاقتاسا وزگەرتپەك ويدامىز.
قازىردىڭ وزىندە ەلدى مەكەن اتاۋلارىن تالداپ، سارالاپ، جوباسىن دايىنداپ قويدىق. ارقالىقتىڭ العاشقى اتاۋى بويىنشا قىزىلقوزى دەپ رودينا اۋىلىن، تورعايدىڭ قاس باتىرى كەيكى باتىر نۇرماعانبەتوۆتىڭ ەسىمىمەن فۋرمانوۆو اۋىلىن، مەملەكەت قايراتكەرى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ەسىمىمەن ۆوستوچنوە اۋىلىن، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوسەمى ابدىعاپار جانبوسىنۇلىنىڭ ەسىمىمەن جاڭاقالا اۋىلىن اتاساق پا دەيمىز. كوشە مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى ءبىر بولەك، مەكتەپتەرگە دە تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمىن بەرۋ كەرەك. قازىر كوپ جەر­لەردە مەكتەپتەرگە تەك ءنومىر بەرىلگەن. قۇدايعا شۇكىر، ۇلىقتاۋعا تۇرارلىق تۇلعالارعا قازاق كەندە ەمەس.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- ەلباسى جولداۋدا: «قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ، شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ءبىز ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز» دەپ اتاپ كورسەتتى. ەلباسىنىڭ بۇل تۇجىرىمىنىڭ ءمانىسىن ءسىز قالاي پايىمدايسىز؟
- ارينە، قازاق مەملەكەتى دەپ رەسمي اتالۋى ءجون. بىراق مەنىڭ ويىمشا «قازاقستان» دەگەننىڭ ءوزى «قازاق ەلى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. قازاق ۇلتى - مەملەكەتىمىزدىڭ يەسى. وزگە ۇلتتاردى باۋىرىنا باسىپ، سولارعا قامقورلىق جاساپ، ۇيىتقى بولىپ وتىر. ەڭ باستىسى، ءوزىمىز قازاقتىعىمىزدى سەزىنۋىمىز قاجەت. ءبىز ءجۇز پايىز قازاق تىلىندە سويلەگەنىمىزبەن قازاق بولا قويمايمىز. قازاق دەگەن - ەلى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن ۇلتتىق پاتريوتيزم. بۇل شىنايى ۇلتتىق پاتريوتيزم - جەمقورلىقتى دا توقتاتادى. ەلىن، جەرىن سۇيگەن ازاماتتار جەمقورلىقپەن اينالىسپايدى. ءوز ەلىن تونامايدى! اقشاسىن ۇرلاپ شەتەلگە قاشپايدى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى قانداي ءبىر ۇلت بولماسىن ءبارى دە ءوزىن وسىنداي قازاقي ۇستانىمدا سەزىنسە - سوندا عانا ءبىز ناعىز قازاق ەلى بولامىز.
- جولداۋدا لاتىن قارپىنە 2025 جىلى كوشۋ ماسەلەسى دە ايتىلدى. قالاي ويلايسىز، ءالىپ­بي اۋىستىرۋعا ءالى ەرتەرەك ەمەس پە؟
- كەرىسىنشە، كەش اۋىسايىن دەپ جاتىرمىز. لاتىن قارپىنە اۋىستىرعاندا مەن ءۇشىن عالامتورعا، اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى كيريلليتسادان، سونىمەن كەلگەن ورىس تىلىنەن اجىراپ، ءوزىمىزدىڭ تۇركى الەمىنىڭ ورتاق الىپبيىنە كەلۋىمىز كەرەك. بولاشاقتا بارلىق تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ءبىر ءالىپبيدى قولدانىپ، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنەتىن تىلدە سويلەسە دەگەن پىكىردەمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن
سۇلتان تايعارين

"انا ءتىلى" گازەتى