ءى چەمپيونات. 1930 جىل. ۋرۋگۆاي

 چەمپيون – ۋرۋگۆاي

كۇمىس جۇلدەگەر – ارگەنتينا

قولا جۇلدە – ساراپقا سالىنعان جوق

ەۋروپالىقتاردى كوندىرۋ قيىن بولدى

قازىر الەمدىك فۋتبول چەمپيوناتتارىنا قاتىسقىسى كەلمەيتىن ەل جوق. ءتىپتى بىرەۋدى جەڭبەك تۇگىلى، دوپ سوعۋدىڭ ءوزىن ارماندايتىن كوماندالار دا الاڭعا شىقپاي قالۋدى وزدەرىنە ار سانايدى. 2001 جىلى اۆستراليادان 0:31 (!) بوپ ۇتىلاتىن ساموا ارالى ابوريگەندەرىنىڭ ءوزى «ە، اقىرى جەڭىلەمىز عوي، ويناپ قايتەمىز...» دەمەيدى. ويتكەنى فيفا اياسىنداعى كەز كەلگەن ءتۋرنيردىڭ ابىرويى اسقاق، ونىڭ ىشىندە الەم چەمپيوناتىنىڭ شوقتىعى تىپتەن بيىك. ال «كەزىندە فيفا كوماندالاردى جارىسقا سۇيرەگەندەي عىپ ارەڭ قاتىستىرعان» دەگەنگە بۇگىن سەنەسىز بە؟

شىن مانىندە حالىقارالىق فەدەراتسيانىڭ العاشقى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، الەمدىك دوپ دوداسىن ۇيىمداستىرۋ يدەياسىنىڭ اۆتورى جيۋل ريمە ءۇشىن بۇدان اسقان پروبلەما بولماعان دەسەك، ارتىق ەمەس. 1929 جىلى العاشقى الەم چەمپيوناتىنىڭ ۋرۋگۆايدا وتەتىنى بەلگىلى بولعان سوڭ-اق, ەۋروپاداعى ايدارىنان جەل ەسكەن قۇرامالاردىڭ تالايى «سوناۋ جەردىڭ تۇبىنە 20 شاقتى جىگىتتى اپارىپ، قايتىپ الىپ كەلۋگە قارجى تاپشى» دەگەن سەبەپتى كولدەنەڭ تارتىپ، قاتىسۋدان قاشقاقتاي باستادى. كاسىپقوي فۋتبول كلۋبتارى ءوز ويىنشىلارىن قايداعى ءبىر بولاشاعى كۇڭگىرت تۋرنيرگە بولا ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىتقا جىبەرە المايتىنىن اشىق ايتتى. مۇنداي قارسىلىقتاردان سوڭ، ريمە مەن ونىڭ كومەكشىسى انري دەلونەنىڭ باسى قاتتى. چەمپيونات باستالۋعا ەكى اي قالعاندا دا، فۋتبولى قاتتى دامىعان قارت قۇرلىقتان بىردە-ءبىر كوماندا اتلانت مۇحيتىن كەسىپ ءوتىپ، العاشقى چەمپيوناتقا بارعىسى كەلەتىنىن بىلدىرگەن جوق! بۇل جاعداي كۇندىز-ءتۇنى دوپ دوداسىنا دايىندىق جۇرگىزگەن ۋرۋگۆايلىقتاردىڭ ءتىپتى كوڭىلىنە كەلسە كەرەك. راسىندا دا، 1924 جانە 1928 جىلدارى ولار جانە ارگەنتينالىقتار سوناۋ قيانداعى پاريج بەن امستەردامدا وتكەن وليمپيالىق ويىندارعا بارۋعا تاۋەكەل ەتتى عوي. ەندى ەۋروپالىقتار دا نەگە سولاي جاساماسقا؟

اقىرى وزدەرى دە جەتىسىپ وتىرماعان ۋرۋگۆايلىقتاردىڭ كوماندالاردىڭ بۇكىل جاتىن ورىن، ءىشىپ-جەمىن عانا ەمەس، كۇللى كەلۋ-كەتۋ جول قاراجاتىن دا ءوز موينىنا الاتىنىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ بارىپ، تيىن ساناپ قالعان ەۋروپالىقتار كونگەن سىڭاي تانىتتى. بىراق 1930 جىلدىڭ 29 ماۋسىمى كۇنى ۋرۋگۆايدى بەتكە العان «كونتە ۆەردە» كەمەسىنە ريمە تەك ءتورت قۇرامانىڭ – فرانتسيا، رۋمىنيا، يۋگوسلاۆيا جانە بەلگيانىڭ فۋتبولشىلارىن عانا وتىرعىزا الدى. ولارعا سولتۇستىك امەريكانىڭ قوس جۇيرىگى جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ 7 كومانداسى قوسىلدى. ءسويتىپ، العاشقى چەمپيوناتقا 13 كوماندا قاتىستى.

جەرەبە دودا باستالاردا ءبىر-اق تارتىلعان

بۇل ۋاقىتتا ۋرۋگۆايدا دايىندىق جۇمىستارى قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. چەمپيوناتتىڭ بارلىق ويىندارى وتەدى دەپ جوسپارلانعان ەل استاناسى مونتەۆيدەوداعى «پوسيتوس» جانە «سەنترال پارك» ستاديوندارىنا قوسا ۇيىمداستىرۋشىلار ءجۇز مىڭ ورىندىق جاڭا ارەنا سالۋعا ۋادە بەرگەن بولاتىن. ولار ۋادەسىن ورىندادى، بىراق مەجەلەنگەن مەرزىمگە ءدال ۇلگەرە المادى. لاتىن امەريكاسىن تۇگەل جايلاعان ەكونوميكالىق داعدارىس ونىڭ قۇرىلىسىنا ءبىراز قولبايلاۋ بولدى. سونىڭ سالدارىنان ستاديوننىڭ نەگىزگى قۇرىلىس جۇمىستارى 1930 جىلدىڭ اقپانى مەن شىلدەسى ارالىعىندا عانا جۇرگىزىلدى. قاس قىلعانداي، شارۋا ناعىز قىزعان شاقتا جاڭبىر سورعالاپ تۇرىپ الدى دا، قۇرىلىسشىلارعا كوپ كەدەرگى كەلتىردى. جاڭا سپورت ارەناسىنىڭ مەجەلەنگەن مەرزىمنەن ءبىر اپتاداي كەشىگىپ ءبىتۋى سودان ەدى.

ءسويتىپ، بىرىنشىلىكتىڭ ەڭ العاشقى ويىنى (فرانتسيا – مەكسيكا) «پوسيتوستا» ءوتتى. الەمدىك چەمپيوناتتاردىڭ تۇڭعىش گولىن فرانتسۋز شابۋىلشىسى ليۋسەن لوران ماتچتىڭ 19-مينۋتىندا ەنگىزدى. اتىن سپورت جىلناماسىندا ماڭگى قالدىرعان ماڭىزدى ءسات جايىندا فۋتبولشىنىڭ ءوزى كەيىن بىلاي دەگەن ەكەن: «ءبىزدىڭ قورعاۋشىلار ورىستەتكەن ءبىر شابۋىلدا سول قاپتالدان اۋەلەتىپ بەرىلگەن دوپتى سەكىرىپ توقتاتتىم دا، قاقپاشىنىڭ وڭ جاعىنان زۋ ەتكىزدىم. ول كەزدە دوپ سوققانداردى قازىرگىدەي قۋىپ ءجۇرىپ قۇتتىقتاۋ داستۇرگە اينالماعان-دى. ءبىر-ەكى كوماندالاسىم ارقامنان قاقتى دا قويدى...».

جالپى كىمنىڭ قاي توپقا تۇسەتىنى قازىر فينالدىق تۋرنيرگە جارتى جىل قالعاندا-اق بەلگىلى بولادى عوي. ال 1930 جىلى توپتىق ءتۋرنيردىڭ جەرەبەسى چەمپيونات باستالاردان... 6-اق كۇن بۇرىن تارتىلىپتى. الىستان كەمە ءمىنىپ كەلگەن قۇرمەتتى ەۋروپالىق قوناقتاردى ءار توپقا ءبولىپ تاستاۋ دۇرىس دەپ ۇيعارىلدى دا، قالعاندارى ءوز ورىندارىن «سوقىر» جەرەبەنىڭ كومەگىمەن تاپتى. جارىستى توپ جەڭىمپازدارى عانا جالعاستىرىپ، جارتىلاي فينالدىق جۇپتار تۇزەتىن بولدى.

الاڭنان قۋىلسا دا، كەلەسى ويىنعا قاتىستى

ءوزىنىڭ بۇرىنعى وتارىنىڭ تەرريتورياسىندا وتسە دە، برازيليا قۇراماسى توپ جارىپ شىعا العان جوق. جەكە شەبەرلىگى جوعارى ويىنشىلاردان جاساقتالعانىمەن، ولار جۇدىرىقتاي جۇمىلعان بالقاندىقتاردىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە المادى. ايتپەسە يۋگوسلاۆيا ول كەزدە ەۋروپا مىقتىلارىنىڭ قاتارىندا ەمەس ەدى.

الگىندە ايتقانىمىزداي، جاڭا ستاديون – «سەنتەناريو» بىرىنشىلىك باستالىپ كەتكەن سوڭ بارىپ پايدالانۋعا بەرىلدى («سەنتەناريو» – يسپانشا «جۇزجىلدىق» دەگەن ءسوز، ياعني ۋرۋگۆايدىڭ برازيليادان تاۋەلسىزدىگىن العانىنا 1930 جىلى ءبىر عاسىر تولعان بولاتىن). ۇيىمداستىرۋشىلار قانشا تىرىسسا دا، اۋقىمدىلىعى جاعىنان «سەنتەناريو» ءوز اتىنا ساي بولا قويعان جوق، وعان تەك 80 مىڭ ادام عانا سىياتىن ەدى...

ءسويتىپ، ءبىر قىزىعى، چەمپيوناتتىڭ اشىلۋ سالتاناتى... 18 شىلدەدە (ياعني دودانىڭ تۇساۋى كەسىلگەنىنە 5 كۇن بولعاندا) سول سۋ جاڭا ارەنادا ءوتتى. «سەنتەناريوداعى» تۇڭعىش ويىندا ۋرۋگۆاي مەن پەرۋ كەزدەسكەن بولاتىن. تارتىستى كەزدەسۋدىڭ تاعدىرىن پەرۋلىكتەردىڭ قاقپاسىنا... ءبىر قولى جوق (!) ۋرۋگۆايلىق شابۋىلشى ەكتور كاسترو ەنگىزگەن جالعىز دوپ شەشتى. ال پەرۋدىڭ رۋمىنيامەن ويىنىندا تۇڭعىش رەت بەلگىلى ءبىر فۋتبولشى (پەرۋلىك پلاسيدو گاليندو) الاڭنان قۋىلدى. بىراق ول... تۇك بولماعانداي كەلەسى ويىنعا دا قاتىستى. ويتكەنى الاڭنان قۋىلعان ويىنشىنى الداعى ماتچقا قاتىسپايتىنداي ەتىپ جازالاۋدى ول كەزدە ءالى ەشكىم ويلاپ تاپقان جوق ەدى.

وسى ويىندا تاعى ءبىر تاڭ قالارلىق وقيعا بولدى. فيفا-نىڭ ماتچ بارىسىندا ويىنشى الماستىرۋعا رەسمي تۇردە تەك 1970 جىلى عانا رۇقسات بەرگەنى بەلگىلى. ال رۋمىنيا – پەرۋ ماتچىنىڭ 80-مينۋتىندا جاراقات العان پەرۋلىك لۋيس سوۋسانىڭ ورنىنا ليساندرو رودريگەس شىقتى. بىراق حالىقارالىق فەدەراتسيا لاتىنامەريكالىقتاردى بۇل زاڭسىز ارەكەتى ءۇشىن جازالاي المادى، ويتكەنى چەمپيونات رەگلامەنتىنە «ماتچ بارىسىندا ويىنشى الماستىرۋعا بولمايدى» دەپ جازۋدى... وزدەرى دە ۇمىتىپ كەتىپتى!

دوپ – ارگەنتينانىكى، ال جەڭىس – ۋرۋگۆايدا!

بۇل بىرىنشىلىكتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – 3-ورىن ءۇشىن ويىن بولعان جوق. 1984 جىلى شىققان انىقتامالىقتا «ونداي ويىن بولدى، يۋگوسلاۆيا اقش-تى 3:1 ەسەبىمەن جەڭدى» دەلىنىپتى. شاماسى، ونى قۇراستىرۋشىلار اتالعان كوماندالاردىڭ 1928 جىلعى وليمپياداداعى كەزدەسۋىن شاتاستىرىپ، الەم چەمپيوناتىنا تەلىسە كەرەك.

فيفا كوماندالاردىڭ فينالدىق سىنعا 22 فۋتبولشىدان اپارۋىنا رۇقسات بەرگەنىمەن (بۇل ءداستۇر 2002 جىلى عانا بۇزىلىپ، 23-كە دەيىن كوبەيتىلدى), ونى بۇلجىتپاي ورىنداۋشىلار تىم از بولدى. ماسەلەن، فرانتسۋزدار بۇل بىرىنشىلىككە نەبارى 16, بەلگيالىقتار 17, ال اقش قۇراماسى 18-اق ويىنشى الىپ كەلىپتى. ايتا كەتۋ كەرەك، امەريكالىقتاردىڭ ساپىندا ۇلىبريتانيادان قونىس اۋدارعان بىرنەشە كاسىپقوي فۋتبولشى وينادى، ولاردىڭ قارسىلاستارىن وپ-وڭاي ۇتىپ، جارتىلاي فينالعا شىعۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتسا كەرەك.

كوماندالاردىڭ كوپشىلىگى بىرىنشىلىككە ەش دايىندىقسىز كەلسە، ۋرۋگۆاي قۇراماسى ءوز جەرىندەگى تۋرنيرگە تىڭعىلىقتى ازىرلەندى. بۇل ەل فۋتبولشىلارىنىڭ دوپتى قالاۋىنشا بيلەتەتىن جوعارى تەحنيكاسىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن. باس باپكەر البەرتو سۋپيچچي بۇعان تەمىردەي ءتارتىپتى اكەپ قوستى. وسىنداي ءتارتىپ پەن شەبەرلىكتىڭ كەرەمەتتەي كەلىسىم تاپقان ۇلگىسىن ايداي الەمگە سىيعا تارتقان ۋرۋگۆايلىقتار تۇڭعىش الەم چەمپيوناتىندا سول كەزدەگى ەڭ ۇزدىك كوماندا ەكەنىن دالەلدەدى. ءبىر قىزىعى، اقتىق باسەكە الدىندا ەكى كوماندا قاي دوپپەن ويناۋ جونىندە تالاسىپ قالعان كورىنەدى. سوسىن ەكى جاق تا الاڭعا ءوز دوپتارىن الا شىعىپ، تورەشى لانگەنۋس جەرەبە ارقىلى فينالدىڭ ارگەنتينالىق دوپپەن وينالاتىنىن انىقتاپتى.

ويىن ناتيجەلەرى

«ا» توبى

فرانتسيا – مەكسيكا – 4:1, ارگەنتينا – فرانتسيا – 1:0, چيلي – مەكسيكا – 3:0,

چيلي – فرانتسيا – 1:0, ارگەنتينا – مەكسيكا – 6:3, ارگەنتينا – چيلي – 3:1.

«ۆ» توبى

يۋگوسلاۆيا – برازيليا – 2:1,  يۋگوسلاۆيا – بوليۆيا – 4:0, برازيليا – بوليۆيا – 4:0.

«س» توبى

رۋمىنيا – پەرۋ – 3:1, ۋرۋگۆاي – پەرۋ – 1:0, ۋرۋگۆاي – رۋمىنيا – 4:0.

«D» توبى

اقش – بەلگيا – 3:0, اقش – پاراگۆاي – 3:0, پاراگۆاي – بەلگيا – 1:0.

جارتىلاي فينال

ارگەنتينا – اقش – 6:1, ۋرۋگۆاي – يۋگوسلاۆيا – 6:1.

فينال

ۋرۋگۆاي – ارگەنتينا – 4:2

30 شىلدە. مونتەۆيدەو. «سەنتەناريو» ستاديونى. 80 000 كورەرمەن. تورەشى لانگەنۋس (بەلگيا).

ۋرۋگۆاي: بالەستەروس، ناساسسي، ماسكەروني، اندرادە، فەرناندەس، حەستيدو، دورادو، سكارونە، كاسترو، سەا، يريارتە.

ارگەنتينا: بوتاسسو، دەللا توررە، پاتەرنوستەر، ح.ەۆاريستو، مونتي، سۋارەس، پەيسەللە، ۆارالو، ستابيلە، فەررەيرا، م.ەۆاريستو.

گولدار: دورادو، 12 (1:0), پەيسەللە، 20 (1:1), ستابيلە، 37 (1:2), سەا، 57 (2:2), يريارتە، 68 (3:2), كاسترو، 89 (4:2).

 سۇرمەرگەن: گيلەرمو ستابيلە (ارگەنتينا) – 8 دوپ.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz