قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قوعام نەگىزىنەن ەكى ءداستۇرلى دىنگە تاريحي جانە مادەني تۇرعىدا باعدارلانعان: سۋننيتتىك يسلام (حانافي مازحابى) جانە پراۆوسلاۆيەلىك حريستيان ءدىنى. سانى جاعىنان ەڭ باسىم ءدىني بىرلەستىك قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى بولىپ تابىلادى، ونىڭ قاراماعىندا 15 ايماقتىق فيليالدار، سونداي-اق 2404 عيبادات ەتەتىن مەشىتتەرى بار. اتالعان مەشىتتەردىڭ جاماعاتى بولىپ تابىلاتىن مۇسىلمانداردىڭ سانى ەلدەگى بارلىق دىنگە سەنۋشىلەر سانىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىن قۇرايدى. 

قازاقستانداعى ءدىن ۇستانۋشىلارىنىڭ سانى جاعىنان ەكىنشى ورىندا قازاقستاننىڭ پراۆوسلاۆيەلىك شىركەۋى (قپش), ولاردىڭ 293 ءدىني وبەكتىلەرى بار.

قازاقستانداعى كەلەسى كوپ تاراعان ءدىني باعىت ريم-كاتوليكتىك شىركەۋى، ونىڭ 84 ءدىني عيماراتتارى بار.

قازاقستاننىڭ كونفەسسيالىق كەڭىستىگىندە پروتەستانتتىق ءدىني بىرلەستىك اۋقىمدى ورىن الىپ وتىر، قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ 500-دەن استام شىركەۋلەرى مەن ءدىني عيباداتحانالارى بار.

جوعارىدا كورسەتىلگەن ءدىني بىرلەستىكتەردەن باسقا ەلىمىزدە 6 يۋدەيلىك جاماعات، ءبۋدديزمنىڭ 2 ءدىني بىرلەستىگى، سونىمەن قاتار قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى ەمەس 18 ءدىني بىرلەستىكتەر («مورموندار»، «كريشنايتتەر»، «باحاي»، «مۋنيتتەر» جانە ت.ب.) قىزمەت اتقارادى.

قازاقستانداعى يسلام

قازاقستان تاريحى كوپتەگەن عاسىرلار بويى يسلام دىنىمەن تىعىز بايلانىستى. يسلام ءدىنى قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ءدىني جانە مادەني قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى قاينارىنىڭ ءبىرى بولدى. قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارى، ەجەلگى تۇركىلەر يسلام وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي قوماقتى ۇلەس قوسقانىن جانە ونىڭ كوپتەگەن جەڭىستەرىنە قاتىسى بار ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.

ورتالىق ازيا مەن قازاقستان اۋماعىنا مۇسىلماندىقتىڭ تارالۋى شامامەن ب.ە. VII-VIII عاسىرىنا تۋرا كەلەدى.

قازىرگى قازاقستانداعى يسلام، الەۋەتى جوعارى، ول قوعامدا رۋحانيلىقتى دامىتاتىن جانە قولدايتىن ءدىن رەتىندە سيپاتتالادى.

مۇحاممەد پايعامبار شاريعاتىنىڭ زورلىق-زومبىلىقتى قابىلدامايتىن بەيبىتشىلىك بولمىسى، سونداي-اق ۇلتارالىق توزىمسىزدىكتى قابىلداماۋى ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ مەن كۇشەيتۋگە وڭ اسەرىن بەرۋدە.

قازاقستانداعى ءداستۇرلى يسلام ەلدىڭ ءار وڭىرلەرىندە فيليالدارى بار رەسپۋبليكالىق يسلامدىق ءدىني بىرلەستىك مارتەبەسىنە يە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ارقىلى باسقارىلادى.

قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاماستان بۇرىن 1990 جىلى قمدب ءوز الدىنا جەكە ۇيىم رەتىندە قۇرىلدى. 1941 جىلدان بەرى رەسپۋبليكامىزداعى يسلام جاماعاتى ورتا ازيا جانە قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارامىنىڭ قۇرامىندا بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

يسلام ءدىنى ونەگەلىك اعارتۋ مەن تاربيەنىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالۋدا. قمدب قازاقستانداعى يسلام ءدىنىن قايتا جاڭعىرتۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. وتاندىق مۇسىلمان قوعامىنىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ رۋحاني نەگىزىن قالپىنا كەلتىرۋگە ءمۇفتيات بەلسەندى قاتىسۋدا. استانا قالاسىندا وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزىن وتكىزۋ مەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىندا قمدب بەلسەندى قاتىسىپ، جۇمىس اتقارعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. ءمۇفتيات دىنارالىق ديالوگ ماسەلەسى بويىنشا عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار  ۇيىمداستىرۋدا.

مۇسىلماندار جاماعاتتارىنىڭ سانى وسۋدە، مىسالى: 1991 جىلى ولاردىڭ سانى 68-70 قۇراسا، 2000 جىلداردىڭ باسىندا 1500 بولدى، ال 2014 جىلى يسلام بىرلەستىكتەرىنىڭ سانى 2404 جەتتى.

مەشىتتەر مەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر قالپىنا كەلتىرىلىپ، جوندەۋلەردەن ءوتتى; جاڭا عيبادات عيماراتتارى مەن مەدرەسەلەر تۇرعىزىلدى..

ءمۇفتيات ۇلكەن اعارتۋشىلىق جانە تاربيەلىك قىزمەت جۇرگىزۋدە، گازەتتەر مەن جۋرنالدار شىعارۋدا، ينتەرنەتتە ءدىني باسقارمانىڭ www.muftyat.kz ۆەب-سايتى جۇمىس ىستەيدى.

قازاقستاننىڭ پراۆوسلاۆيەلىك شىركەۋى

قازاقستانداعى پراۆوسلاۆيە ءدىن ۇستانۋشىلارىنىڭ سانى جاعىنان يسلامنان كەيىنگى ەكىنشى ءدىني باعىت بولىپ تابىلادى.

ەلىمىزدەگى پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى باستاپقى كەزدە قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى نەگىزىندە پايدا بولعان اسكەري قونىستارمەن بايلانىستى. وڭتۇستىكتە العاشقى اسكەري تۇراقتار (شاعىن شىركەۋ، عيباداتحانالار) 1866 جىلى تۇركىستان جانە شىمكەنت قالالارىندا پايدا بولدى. 1871 جىلى تۇركىستان ەپارحياسى قۇرىلدى.

1917 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى 70 جىلعا جالعاسقان اۋقىمدى اتەيستىك شارالاردىڭ باستالۋىنا الىپ كەلدى. بۇل شارالار عيباداتحانالاردى قيراتۋ، ءدىن باسىلاردى قۋعىنداۋ، شىركەۋلەردىڭ مۇلىكتەرىن تاركىلەۋمەن قاتار ءجۇردى. 1920-1930 جىلدار ارالىعىندا كوپتەگەن ءدىني قىزمەتكەرلەر اتۋ جازاسىنا تارتىلدى نەمەسە ۇزاق مەرزىمگە تۇتقىنعا الىندى.

حح عاسىردىڭ 30-ى جىلدارى قازاقستان ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ ءدىني قىزمەتكەرلەرى مەن ءدىن ۇستانۋشىلارىنىڭ قونىس اۋدارۋ ورنى بولدى. بۇل كەزەڭ ۇجىمداستىرۋ ۇدەرىسىنىڭ باستاۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ كوشپەندى تۇرمىسى جويىلدى، قازاق اۋىلدارى مەن جەر اۋدارىپ كەلگەن ورىستاردىڭ شارۋا قوجالىقتارى كەدەيلەندى. مۇنىڭ سالدارى ميلليونداعان ادامدار قۇربان بولعان تاريحتا بولماعان جۇتقا اينالدى.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە پراۆوسلاۆيەلىك حريستياندار وزدەرىنىڭ رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىن قايتا جاڭعىرتا باستادى.

سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكادا پراۆوسلاۆيەنىڭ قۇرىلىمدىق رەفورماسى جۇرگىزىلدى.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا 293 ءدىني قاۋىم مەن 279 پراۆولساۆيەلىك عيبادات عيماراتتارى قىزمەت اتقارادى.

سونىمەن قاتار، مەملەكەتتە ارميان اپوستولدىق شىركەۋى مەن 8 ەسكىعۇرىپتىق شىركەۋلەر قىزمەت اتقارادى.

قازاقستانداعى ريم-كاتوليكتىك شىركەۋى

قازاقستانداعى العاشقى كاتوليك ميسسيونەرى فرانتسيسكاندىق موناحتار بولدى. ريمدىك جوعارعى ءدىنباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 1245 ج. ۇلى حاندارعا دجوۆانني دەل پلانو كارپينيدىڭ ميسسياسى اتتاندىرىلدى. 1253-1255 جج. تاعى ءبىر فرانتسيسكاندىق گيلوم رۋبرۋك كونستانتينوپولدەن قاراقورىمعا ساپار شەكتى، ول ءجۇرىپ وتكەن جولداردىڭ ءبىرازى قازىرگى قازاقستان اۋماعىنا جاتادى. حVIII عاسىردان باستاپ قازاقستاندا كاتوليك ءدىنى ءوزىنىڭ دامۋىن باستادى.

قازاقستاندا كاتوليك شىركەۋىنىڭ پروۆينتسياسى (مەتروپوليا) جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ ورتالىعى استانا قالاسىنداعى قاسيەتتى ءماريام ارحيەپارحياسى. ەلىمىزدە 84 كاتوليك قاۋىمداستىق جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ 5 قازاقستانداعى گرەك-كاتوليك شىركەۋىنىڭ ءبىر تارماعىن قۇرايدى.

1998 جىلى تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ۆاتيكانعا جاساعان رەسمي ساپارى بارىسىندا قازاقستان مەن قاسيەتتى تاق اراسىندا قارىم-قاتىناستار جونىندەگى كەلىسىم قابىلداندى، وعان 1998 جىلعى 24 قىركۇيەگىندە قول قويىلىپ، 1999 جىلدىڭ 19 مامىرىندا №141 قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلدى.

قازاقستانداعى پروتەستانتيزم

پروتەستانتيزم وزىندىك ءدىني ءىلىمى بويىنشا ءبىرتۇتاس بولىپ تابىلمايدى جانە ءدىني بىرلەستىكتەرىنىڭ ۇنەمى كوبەيىپ وتىرۋمەن سيپاتتالادى.

قازاقستاندا كەيبىر پروتەستانتتىق اعىمدار قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلعان كەزەڭىنەن باستاپ (ليۋتەراندار), ال جاڭا پروتەستانتتىق اعىمدار 1991 جىلدان كەيىن پايدا بولدى. 2014 جىلعى قاڭتار ايىنا بەرىلگەن اقپارات بويىنشا قازاقستاندا پروتەستانتتىق باعىتتاعى 512 ءدىني بىرلەستىكتەر تىركەۋدەن وتكەن.

پروتەستانتتىق قاۋىمداردىڭ اراسىنان ەڭ ءىرىسى ءارى ەلدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە تاراعانى ەلۋىنشىلەر شىركەۋى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ءدىني ءىلىمىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى ادامداردىڭ ءوز بەتىمەن رۋحاني قايتا جاڭارۋ سىيىنا يە بولۋ جانە «قاسيەتتى رۋحپەن شوقىنۋ» مۇمكىندىگىنە دەگەن سەنىمنەن قۇرالاتىن شىركەۋدى ميستيكالىق-ينديۆيدۋالدىق تۇرعىدان تۇسىنۋدەن تۇرادى.

قازاقستاندا ولار 1990 جىلداردىڭ باسىندا قۇرىلىپ، حاريزماتيكالىق شىركەۋلەرگە باستاما بولدى. ولاردىڭ ەڭ ىرىلەرى مىنالار: «جاڭا ءومىر» جدب (38 بىرلەستىك), «اگاپە» جدب (22 بىرلەستىك), «ءومىردىڭ قاينار كوزى» جدب (28 بىرلەستىك).

كەلەسى ورىندا بىرلەستىكتەرى مەن ءدىن ۇستانۋشىلارى سانى جاعىنان ەۆانگەلدى حريستيان-باپتيستەر بولىپ تابىلادى (105 بىرلەستىكتەر). ولاردىڭ ىشىندە ەۆانگەلدى حريستيان-باپتيستەر شىركەۋلەر وداعى سىندى ورتالىقتانعان قۇرىلىمدار بار، بارلىعى 68 ءدىني بىرلەستىكتەر جانە 27 اۆتونومدى باپتيستىك شىركەۋلەر. ەۆانگەلدى حريستيان-باپتيستەردىڭ باسىم بولىگى الماتى وبلىسىندا (24 بىرلەستىكتەر), الماتى ق. (15 بىرلىستىكتەر), وڭتۇستىك قازاقستان (13 بىرلىستىكتەر) جانە قاراعاندى وبلىستارىندا (53 بىرلەستىكتەرىندە، سونىڭ ىشىندە، 43 فيليالدار) ورنالاسقان پرەسۆيتەرياندىق شىركەۋلەر 99 بىرلەستىكتەن تۇرادى.

قازاقستان ايماقتارىندا XIX-XX عاسىرلاردا پايدا بولعان ءدىني اعىمدار جۇمىس ىستەيدى. بۇلار «يەگوۆا كۋاگەرلەرى» (60 بىرلەستىك), «جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى» (42 بىرلەستىك) جانە «جاڭااپوستول شىركەۋلەرى» (11 بىرلەستىك) جەرگىلىكتى ءدىني بىرلەستىكتەرى.

ەۆانگەلدى-ليۋتەراندىق شىركەۋى الماتى، اقمولا، جامبىل، قاراعاندى، قوستاناي، پاۆلودار شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى مەن استانا جانە الماتى قالالارىنداعى 13 جەرگىلىكتى بىرلەستىكتەردەن تۇرادى.

بۇگىندە رەسپۋبليكادا مەتوديستەردىڭ 13 ءدىني بىرلەستىكتەرى قىزمەت ەتەدى. العاشقى مەتوديستىك شىركەۋ رەسپۋبليكادا 1991 جىلى الماتى ق. تىركەلگەن. ولاردىڭ پايدا بولۋىنا كورەي مەتوديستىك شىركەۋلەرى مەن رەسەيدىڭ بىرىككەن مەتوديستىك شىركەۋلەرىنىڭ ميسسيونەرلەرى سەكىلدى شەتەلدىك ۋاعىزشىلاردىڭ بەلسەندى قىزمەتتەرى اسەر ەتتى.

قازاقستانداعى يۋدايزم

ەۆرەي حالقىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا جاپپاي اعىلۋى حح ع. 30-40 جج. بايقالا باستادى. رەسمي تۇردە قازاقستاننىڭ ەۆرەي قاۋىمى 1994 جىلدان باستاپ قىزمەت ەتەدى.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا 6 ەۆرەي جەرگىلىكتى ءدىني بىرلەستىگى جۇمىس ىستەيدى. بارلىق قاۋىمداستىقتىڭ استانا، الماتى، پاۆلودار، شىمكەنت جانە وسكەمەن قالالارىندا ورنالاسقان ارنايى ءدىني عيماراتتارى بار.

1994 جىلدان باستاپ قازاقستانداعى باس راۆۆين ەشايا ەلازار كوگەن بولىپ تابىلادى.

قازاقستانداعى بۋدديزم

قازاقستان اۋماعىنا بۋدديزم V-VI عع. كۋشان يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى تارالا باستادى. بۇگىندە قازاقستاندا الماتى جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىندا ورنالاسقان 2 بۋددا ءدىني بىرلەستىگى قىزمەت اتقارادى.

مەننونيتتەر

مەننونيتتەر قازاقستاندا XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا پايدا بولدى. قازىر قازاقستاندا قاراعاندى وبىلىسىندا مەننونيتتەردىڭ 3 فيليالى مەن 4 ءدىني عيماراتتان تۇراتىن 1 جەرگىلىكتى ءدىني بىرلەستىگى جۇمىس ىستەيدى.

قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكا اۋماعىندا بارلىعى 15 ءدىني وقۋ ورىندارى قىزمەت اتقارادى، ولاردىڭ ىشىندە حريستياندىق باعىتتا – 2, يسلامدىق باعىتتا – 13.

باستاپقى كۋرستار مەن جەكسەنبىلىك مەكتەپتەردىڭ جالپى سانى – 400 (يسلامدىق باعىتتا – 334, پراۆوسلاۆيەلىك – 47, پروتەستانتتىق – 15, كاتوليكتىك – 4).

مادەنيەتتەر مەن داستۇرلەردىڭ جانە كوپتەگەن كوزقاراستاردىڭ ارالۋاندىلىعىنا قاراماستان، قازاقستان ءدىني نەگىزدە قاقتىعىستار ورىن الماعان مەملەكەت بولىپ قالا بەرەدى.

Abai.kz