قازاق كەز كەلگەن پروبلەماسىن جاھانعا جاريالامايتىن، نە بولسا دا ىشىندە، ياعني، ءوز جاراسىن ءوزى جالايتىن حالىق. سونىڭ كەسىرىنەن «بولار ءىس بولىپ، بوياۋى سىڭگەندە» عانا قاي جەردەن قاتە جىبەرگەنىمىزگە باس قاتىرامىز. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، اقش-تا 40 مىڭنان استام پسيحياتر، 80 مىڭنان كوپ پسيحوتەراپەۆت جانە 225 مىڭ پسيحولوگ-مامان، سونداي-اق، ارنايى مەدبيكەلەر  مەن الەۋمەتتىك جۇمىسشىلار بار بولسا، ءبىزدىڭ بۇل تۇرعىداعى جاعدايىمىز ءماز ەمەس. ءسۋيتسيدتى ايتپاعاننىڭ وزىندە مەزگىلسىز قازا كوبەيدى. بۇل، اسىرەسە، تەمىردەي ءتارتىبى بار اسكەردە ۋشىعىپ بارادى. ەل قورعايتىن جىگىتتەر وزدەرىنە قول سالعانىمەن قويماي، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ جاتسا، قاراپايىم حالىق كىمگە سەنىم ارتپاق. لاڭكەستىك وقيعالاردىڭ بىردە بىرىندە كۇشتىك قۇرىلىمدار كەلىسىم جاساپ، ادام ءومىرىن ساقتاي المادى. ءبارىنىڭ سوڭى ولىممەن ءبىتتى. سول تۇستا قۇزىرلى ورگانداردىڭ وزدەرى مۇنداي جاعدايدا پسيحولوگتار كومەگىنىڭ قاجەت ەكەنىن مويىندادى.

قازاق كەز كەلگەن پروبلەماسىن جاھانعا جاريالامايتىن، نە بولسا دا ىشىندە، ياعني، ءوز جاراسىن ءوزى جالايتىن حالىق. سونىڭ كەسىرىنەن «بولار ءىس بولىپ، بوياۋى سىڭگەندە» عانا قاي جەردەن قاتە جىبەرگەنىمىزگە باس قاتىرامىز. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، اقش-تا 40 مىڭنان استام پسيحياتر، 80 مىڭنان كوپ پسيحوتەراپەۆت جانە 225 مىڭ پسيحولوگ-مامان، سونداي-اق، ارنايى مەدبيكەلەر  مەن الەۋمەتتىك جۇمىسشىلار بار بولسا، ءبىزدىڭ بۇل تۇرعىداعى جاعدايىمىز ءماز ەمەس. ءسۋيتسيدتى ايتپاعاننىڭ وزىندە مەزگىلسىز قازا كوبەيدى. بۇل، اسىرەسە، تەمىردەي ءتارتىبى بار اسكەردە ۋشىعىپ بارادى. ەل قورعايتىن جىگىتتەر وزدەرىنە قول سالعانىمەن قويماي، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ جاتسا، قاراپايىم حالىق كىمگە سەنىم ارتپاق. لاڭكەستىك وقيعالاردىڭ بىردە بىرىندە كۇشتىك قۇرىلىمدار كەلىسىم جاساپ، ادام ءومىرىن ساقتاي المادى. ءبارىنىڭ سوڭى ولىممەن ءبىتتى. سول تۇستا قۇزىرلى ورگانداردىڭ وزدەرى مۇنداي جاعدايدا پسيحولوگتار كومەگىنىڭ قاجەت ەكەنىن مويىندادى.

اقپارات كوزدەرى بىلتىر وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە كەلگەن 906 سولداتتىڭ پسيحولوگ، پسيحياترلار ەسەبىنە الىنعانىن كورسەتىپ وتىر. ناقتى ايتساق، 165-ءىن پسيحياتر، 741-ءىن پسيحولوگتار باقىلاۋعا العان. وسى جەردە مىنەز-قۇلقىندا اۋىتقۋ بار، پسيحولوگيالىق كومەككە مۇقتاج جاندار قالاي اسكەرگە الىنعان دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى انىق. پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، اۋداندىق اسكەري بولىمدەردە مامان جوقتىڭ قاسى. ياعني، اسكەرگە شاقىرىلعان جاستارعا سول جەردەگى كەز كەلگەن كادر پسيحولوگ بولا سالادى. اسكەري بولىمدەر كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنان كەلە جاتقان «پروگنوز-2» سۋيتسيدتكە بەيىمدىكتى انىقتايتىن تەستتى قولدانادى. ۋچاستكەلىك پوليتسەي جيناپ اكەلگەن 20-30 جاستى ءبىر كابينەتكە كىرگىزىپ، بلانك تاراتادى. ونىڭ ءوزى ورىس تىلىندە. ورىسشا بىلمەيتىندەردىڭ ونى تۇسىنبەسى بەسەنەدەن بەلگىلى. بىرىنەن-ءبىرى كوشىرىپ، نە جازعاندارىن وزدەرى بىلمەي، ءوتىپ كەتەدى. اسكەردەگى ءسۋيتسيدتىڭ، قاشۋدىڭ، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرۋدىڭ، زورلىقتىڭ ءورشۋىن ۆوەنكوماتتاعى پسيحولوگتارعا زاڭمەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلمەۋىنىڭ سالدارى دەمەسكە امال جوق. پسيحولوگ قورىتىندىسىندا «ەموتسيونالدى تۇراقسىز» دەپ جازىلعانداردىڭ ءوزى اسكەرگە جىبەرىلىپ، قارۋ ۇستايتىن كورىنەدى. ناتيجەسىندە چەلاحتاردىڭ ارەكەتى ورىن الادى. بۇل پسيحولوگ قورىتىندىسىمەن سالا ماماندارىنىڭ ساناسپايتىنىن كورسەتەدى. اسكەرگە كەلگەن 60 بالانىڭ 10 جارامسىز بولاتىنى ستاتيستيكامەن انىقتالعان. نورما بويىنشا ءبىر پسيحولوگقا 450 سولدات جۇكتەلۋى ءتيىس بولسا، شىن مانىندەگى جاعداي كەرىسىنشە، 2000 ادامنان كەلەدى ەكەن. ەلىمىزدىڭ اسكەري قۇرىلىمدارىندا پسيحولوگقا قوياتىن تالاپتاردى ايقىندايتىن قۇجات ەندى عانا جاسالىپ جاتقان كورىنەدى. اسكەري اكادەميانىڭ پسيحولوگ دايىنداۋدى قولعا العانىنا دا كوپ بولا قويماپتى. بۇعان دەيىن بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى زاڭگەرلەر مەن اسكەريلەردىڭ وزدەرى اتقارىپ كەلگەن. كەي مەكەمەلەردە پسيحولوگتارعا كۇنىنە 18 ادام قاراۋ جۇكتەلىپتى. كەڭەس وداعى كەزىندە بەكىتىلگەن ءتارتىپ بويىنشا ءبىر ايلىققا جۇمىس ىستەيتىن پسيحولوگ كۇنىنە 2-اق ادام قابىلداۋى ءتيىس. ويتكەنى، تەست جۇرگىزىپ، ونى تالداۋعا 4-5 ساعات كەتەدى دەلىنەدى ەكەن. ەلىمىزدە پسيحولوگتار جۇمىسىنىڭ جۇيەلەنبەگەنىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى.

مامان ماسەلەسىن قوزعاپ وتىرعان سوڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا سوقپاي كەتە المايمىز. قازاقستاندا تازا پسيحولوگتار ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، «قاينار» سەكىلدى وقۋ ورىندارىندا دايارلانۋدا. وندا دا جالپىلاما تۇردە. ياعني، وسى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر وقۋ ورنىندا مامانداندىرىلعان پسيحولوگتار دايارلانبايدى. پسيحولوگتار پسيحولوگيانى جالپىلاما وقىپ، سالا بويىنشا مەكەمەلەردە وزدەرى مامانداناتىنىن جاسىرمايدى. ەلىمىزدە پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ  ورتالىقتارى بار. سول جەردە ەڭبەك ەتەتىن پسيحولوگتار مەديتسينا قىزمەتكەرى سانالۋى ءتيىس. الايدا، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ ماماندىقتار تىزىمىنە مەديتسيتسينالىق پسيحولوگ ەنبەگەن. ناتيجەسىندە اۋرۋحاناداعى پسيحولوگتار نە دارىگەردىڭ، نە مەدبيكەنىڭ قاتارىنا جاتپايدى. ساندا بار، ساناتتا جوق. سوت ساراپتاماسىندا دا پسيحولوگ پروبلەماسى بار. 2010 جىلعا دەيىن پسيحولوگتار ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ شتات بىرلىگىندە بولىپ، ءبىر رەتتىك تارتىپپەن اتتەستاتسيادان وتكەن. سولارعا سوت ساراپتاماسىن جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرىلگەن. بۇگىندە ول دا جوق. ورتالىق باسشىلارى ءار سوت ساراپتاماسى جاسالعان سايىن «مامان رەتىندە وتكىزدى» دەپ بۇيرىق شىعارادى ەكەن. سەبەبى، بىزدە پسيحولوگتار ەش مەكەمەدە تىركەلمەگەن. ەشقانداي كاتەگورياعا كىرمەيدى. مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر كاتەگورياسىنا قاراي جالاقىلارىن ءوسىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولسا، مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالاردا سولارمەن قاتار جۇرگەن پسيحولوگتار مۇنىڭ ءبىرىن دە پايدالانا المايدى.  20 جىلدىق تاجىريبەسى بار پسيحولوگ پەن جاس ماماننىڭ ايلىعى دا بىردەي. مەكتەپتەردە دە پسيحولوگتىڭ جاعدايى قىزىعارلىق ەمەس. 2500-3000 مىڭ بالاعا  جالعىز پسيحولوگ. قاعازباستى. بارىپ كەل، شاۋىپ كەلمەن جۇرگەنىندە بالالارعا ناقتى پسيحولوگيالىق كومەك بەرۋ، دياگنوستيكا ۇمىت قالادى.

توتەنشە جاعدايلارعا دايىن ماماندار جوق

كۇللى قازاق جۇرتىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان سوڭعى اۋە اپاتىندا قازا تاپقانداردىڭ تۋعان-تۋىستارىنا پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتۋگە ماماندار تارتىلدى. مۇنىڭ ءوز ناتيجەسىن بەرگەنى انىق. دەيتۇرعانمەن، وزدەرىنىڭ كومەكتى قالاي كورسەتەرىن بىلمەي ءابىرجىپ قالعاندارىن پسيحولوگتار جاسىرمايدى. ويتكەنى، ولار بۇل تۇرعىدا ارنايى دايىندىقتان وتپەگەن. رەسەيدە توتەنشە جاعدايلارعا قاتىستى پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتەتىن قىزمەت بولەك. تولەماقىلارى دا جوعارى. ونداعىلار توتەنشە جاعداي ورىن السا دايىندىقتان وتكەن پسيحولوگتاردى تىكۇشاقتارمەن شۇعىل جيناپ، ءتيىستى كومەك كورسەتەدى.  بىزدە دە توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى ءار ايماقتاعى پسيحولوگتاردى وقىتىپ، دايىنداپ السا، بارىمىزگە جاقسى بولار ەدى دەيدى ماماندار. وكىنىشكە قاراي، بۇل تۇرعىدا دا جۇيەلى جۇمىس جوق.

وتكەن جىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرىن اتتەستاتسيادان وتكىزۋ بارىسىندا پسيحولوگتار كومەگىنە سۇيەندى. ولاردى ارينە، مەديتسينا سالاسىندا جۇرگەن پسيحولوگتار وتكىزدى. سويتە تۇرا، مەديتسينالىق پسيحولوگ دەگەن مارتەبەنى بەكىتۋگە ۇكىمەتىمىز اسىقپاۋدا. بۇل ماسەلەدە دەپۋتاتتار دا ءۇنسىز. پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، پسيحولوگيانى العاشقى كۋرستاردا جالپى وقىتىپ، 3-كۋرستان سوڭ بەلگىلى ءبىر باعىتپەن دايىنداۋ كەرەك. اسكەري نەمەسە مەديتسينالىق پسيحولوگ، پەداگوگ-پسيحولوگ، ينجەنەر-پسيحولوگ، پسيحولوگ-زاڭگەر،  پسيحولوگ-اناليتيك، پسيحولوگ-دياگنوست، پسيحولوگ-كەڭەس بەرۋشى دەگەن سياقتى. ياعني، سوڭعى كۋرستاردا دارىگەرلەر سەكىلدى پسيحولوگ تا ءوز سالاسىن ايقىنداۋى قاجەت. پسيحولوگيا مامانداندىرىلىپ وقىتىلىپ، وعان مەملەكەتتىك قولداۋ بولعاندا عانا ءبىر جەتىستىككە جەتەرىمىز انىق. پسيحولوگيا ماسەلەسىندە دە دامىعان مەملەكەتتەر تاجىريبەسىن پايدالانساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ستۋدەنتتەر ءالى رەسەيلىك اۆتورلاردىڭ  وقۋلىعىمەن دايىندالادى

ءبىر ايتارلىعى، ەلىمىزدە پسيحولوگيانى سالا-سالاعا ءبولىپ وقىتاتىن بىلىكتى مامان جوقتىڭ قاسى. بۇل جوعارى وقۋ ورىندارى باسشىلىعىنىڭ كەمشىلىگى. بالا ءبىلىمىن ارتتىرۋدا بىلىكتى مامانداردى تارتپايدى. فيزكۋلتۋرانى نەمەسە فيلولوگيانى ءبىتىرىپ كەلگەندەر پسيحولوگيا ءبولىمىنىڭ ماگيستراتۋراسىن وقىپ، كانديدات، ت.ب. بولادى.  بۇلاردان بالا قانداي ءبىلىم الماق؟ جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرى كوبىنەسە رەسەي اۆتورلارىن اۋدارىپ پايدالانادى ەكەن.  كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندار ءىسىن قاراۋدا بالالار پسيحولوگىن تابا الماي  قيىندىققا ۇرىناتىندارىن سۋديالار از ايتىپ جۇرگەن جوق. مەديتسينادا ءپسيحياتردىڭ پسيحولوگ قورىتىندىسىنسىز تۇجىرىمداما جاسامايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ماماندىققا زاڭدى تۇردە مارتەبە بەكىتىپ، قوعامداعى ورنىن انىقتايتىن كەز جەتكەن سىندى. رەسپۋبليكامىزدا مەنتاليتەتىمىزگە، ت.ب. ساي بەكىتىلگەن پسيحولوگيالىق نۇسقاۋلىق جوقتىعى ەلدىگىمىزگە سىن. رەسەيدىڭ ەرەجە-نۇسقاۋلىقتارىن اۋدارىپ، سولارعا سۇيەنەتىنىمىز، پسيحولوگيالىق جۇمىستاردىڭ «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققانىڭ» كەرىمەن ءجۇرىپ جاتقانىنىڭ دالەلى. بۇل پسيحولوگتاردىڭ كىناسى ەمەس. ولار جوقتان بار جاساپ، وسى قىزمەتتى ەلىمىزدە جانداندىرۋعا بار كۇش-جىگەرلەرىن جۇمساۋدا الايدا، سولاردىڭ ەڭبەگىنە باعا، باعىت-باعدار بەرەتىن جۇيە جوق. ولار قانداي زاڭدىلىققا سۇيەنەتىنىن بىلمەيدى. وسى ماسەلەگە حالىق قالاۋلىلارى بەيجاي قاراماس دەگەن ۇمىتتەمىز.

ءسىز نە دەيسىز؟

ايجان قۇدايبەرگەنوۆا، رەسپۋبليكالىق پسيحياتريا-پسيحوتەراپيا جانە ناركولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پسيحولوگى:

«بىزدە پسيحولوگياعا قاتىستى ءىستىڭ ءبارى ەسەپ ءۇشىن عانا جۇرەدى»

بىزدە ءار مەكەمە ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەيدى. ءبىر-بىرىمەن بايلانىس، بىرىگە قىزمەت ەتۋ جوق. پسيحولوگتار مەملەكەت تاپسىرمالارىن ورىنداپ ءجۇر. ۇشاق اپاتقا ۇشىراعان ءبىرىنشى ساعاتتا-اق استانادان باسشىمىز س.التىنبەكوۆ تەلەفون شالىپ قولدان كەلگەن كومەكتىڭ ءبارىن كورسەتۋدى تاپسىردى. ەلىمىزدە پسيحولوگتار ستاتۋسىن كوتەرۋدى تالاپ ەتەتىن قانشاما وقيعالار ورىن الدى. سوت ساراپتاماسىن وتكىزىپ ءجۇرمىز. بىراق زاڭ جۇزىندە پسيحياتر-ەكسپەرت بار بولعانىمەن، پسيحولوگ-ەكسپەرت جوق. قازاقستاندا پسيحولوگيالىق قىزمەتتى جانداندىراتىن جۇيە قالىپتاسۋ ءۇشىن ارنايى زاڭناما كەرەك. پسيحولوگتاردىڭ اسسوتسياتسياسى بار، ولار كوممەرتسيالىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەيدى. اقىلى تۇردە ترەنينگتەر وتكىزەدى. ال، توتەنشە جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك، سوعان ءبىر جوبا جاساپ، پسيحولوگتاردىڭ باسىن قوسىپ جاتقان ەشكىم جوق. س.التىنبەكوۆ پسيحولوگتار مارتەبەسىن كوتەرۋ جونىندە جوعارىعا حات جىبەردى. ارنايى ماماندىقتار تىزىمىنە كىرگىزۋدى ۇسىنۋدا. ۇكىمەت پسيحولوگتارعا قاتىستى جەكە قۇجات قابىلداۋى ءتيىس. مەكتەپتەگى پسيحولوگتى ديرەكتورمەن ءبىر قاتارعا قويعان ءجون. اۋداندىق ءبىلىم بولىمىندەگىلەر پسيحولوگتان ەسەپ تالاپ ەتەدى. شىن مانىندە پسيحولوگتىڭ نەمەن اينالىسۋى كەرەك ەكەنىن ولاردىڭ وزدەرى بىلمەيدى.

تەرروريستىك جاعدايلاردا پسيحولوگتى شاقىرتىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ بولعان ەمەس تاجىريبەدە. ءار مەكەمە ءوز بىلگەندەرىنشە ارەكەت ەتەدى. زاڭگەرلىك پسيحولوگيانى پسيحولوگ ەمەس زاڭگەرلەر وقىتىپ، ناتيجەسىندە بىلىكسىز تەرگەۋشىلەر شىعۋدا. سۇراقتى دۇرىس قويا المايدى. مىسالى، ۇرلىق جاساپ تۇسكەندەرگە «فيزاففەكت جاعدايىندا بولدى ما؟» دەگەن سۇراق قويادى. بۇل قىلمىستىق كودەكستىڭ 96-103 باپتار بويىنشا ءولىم مەن اۋىر دەنە جاراقاتى سالىنعاندا عانا قويىلاتىن سۇراق. ال، تەرگەۋشىلەر زورلىققا دا، ۇرلىققا دا قويا بەرەدى. بىزدە پسيحولوگياعا قاتىستى ءىستىڭ ءبارى ەسەپ ءۇشىن عانا جۇرەدى.

تۇيمەگۇل سماعۇلقىزى،

«زاڭ گازەتى»