بۇگىن الماتىداعى كاسپي ۋنيۆەرسيتەتىندە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولۋىنا وراي «ۇلتتىق بىرەگەيلىك - تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى.

جيىنعا عالىمدار، ۇستازدار، ستۋدەنتتەر، «وتانداستار قورى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعامى مەن  الماتى قالالىق فرونت كەڭسەسى جانە «قازاقستان ۆولونتەرلەر ليگاسى» قوعامدىق قورى وكىلدەرى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ارداگەرى بوتاكوز ۋاتحانقىزى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جىگەر ءجانابىلۇلى، اباي اتىنداعى قازۇپۋ- ءنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى، اكادەميك دوسان بايمولدا، حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، كاسىپكەر رايىس ءارىپجانۇلى عىلىمي بايانداما جاسادى.

جيىننىڭ شىمىلدىعىن اشقان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ الماتى قالاسى بويىنشا باسشىسى ءومارالى ادىلبەك العىسوزىندە قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلۋ تاريحى تۋرالى ايتتى.

– قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، شەكاراسىن بەكىتىپ، ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بولىپ شىققاننان سوڭ، قازاق ەلى شىنايى رۋحاني تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. تاريحىمىزعا ورالدىق، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز جاڭا سەرپىن الدى. 1991 جىلى 30 جەلتوقساندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى «قازاق راديوسىنان» دۇنيەجۇزى قازاقتارىنا قاراتىپ جولداۋ جاسادى. اتامەكەنگە ورالعىسى كەلەتىن بارلىق قازاقتى شاقىردى. بۇل ۇندەۋدى بۇكىل الەم تىڭدادى، ءوزىمىز دە تىڭداعانبىز.

سول كەزدەرى ەڭ العاش قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعان تۇركيا ەلىندەگى ساپاردا كوپتەگەن شەتەلدەگى قانداستارمەن كەزدەسۋ بولدى. موڭعوليادان كەلگەن قانداسىمىز سايران قادىر «قىرعىزدار دۇنيەجۇزى قىرعىزدارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزگەلى وتىر. سىزدەردە وسىنداي جوسپار بار ما؟»-دەدى.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى جازۋشىلار وداعىنىڭ باس حاتشىسى بولعان قالداربەك نايمانباەۆتان «ءبىز بۇعان دايىنبىز با؟» دەپ سۇراعاندا، ول كىسى «دايىنبىز» دەپ جاۋاپ بەرەدى. تۇرىك ەلىندەگى جيىننان كەلە سالا، قۇرامىنا بەدەلدى جازۋشىلار، عالىمدار، شەنەۋنىكتەر كىرگەن قىزمەت توبى قۇرىلادى. وسىلايشا رەسمي قۇرىلتاي وتكىزۋگە شەشىم قابىلدانادى

1992 جىلى قىركۇيەكتە الماتىدا 40-تان استام ەلدىڭ ازاماتتارى قاتىسقان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپ،  دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قۇرىلعان بولاتىن. 1996 جىلى كوشى-قون زاڭى شىقتى. سول كەزدە باستاپ قازاق كوشى باستالدى. قاۋىمداستىق وسى ۋاقىتقا دەيىن بەس رەت قۇرىلتاي وتكىزدى. ەلىمىزگە ءبىر ميلليوننان استام ءار ءتۇرلى سالادا ىستەيتىن قانداستار كوشىپ كەلدى،-دەدى ءومارالى ادىلبەك.

ءسوز كەزەگىن العان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى قانداستاردىڭ ءوز ەلىنە ورالۋى ەلدىڭ ءبىتۇتاستانۋىنا الىپ كەلەتىن ماڭىزدى قۇبىلىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

– قازاق ۇلتى قازاقستاننان باسقا الەمنىڭ 40-تان استام ەلىندە ءومىر سۇرەدى. سونىڭ ىشىندە ەلىمىزبەن شەكارالاس قىتايدا، رەسەيدە، وزبەكستاندا، موڭعوليادا كوپ بولىگى شوعىرلانعان. ءار مەملەكەتتە شاشىراي ورنالاسقان ەتنيكالىق قازاقتار تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالا باستادى. بۇل جاي عانا ورالۋ ەمەس، بۇل – بۇكىل قازاقستان قوعامىنداعى ۇلكەن قۇبىلىس ەدى. قازاقستان ءوزىنىڭ كەشەگى تاريحىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، قازاق دياسپوراسىنا دەگەن ساياساتىن قالىپتاستىرعان بولاتىن. ۇلت بىرەگەيلەنبەي، مەملەكەت نىعايمايدى. بۇگىن دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولۋىنا وراي «ۇلتتىق بىرەگەيلىك – تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى» دەگەن تاقىرىپتا باس قوسىپ، پىكىر الماسۋعا كەلىپ وتىرمىز. بۇل وتە ماڭىزدى. وسىنىڭ ىشىندە 30 جىلدان بەرى دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ اتقارعان قىزمەتىن قورىتىندىلاۋ دا كىرەدى. الەمدەگى ەتنيكالىق قازاقتارمەن بايلانىستى وسى ۇيىم جالعاستىردى. قاۋىمداستىق شەتەلدەگى قازاق مادەنيەتىنىڭ وتاندىق مادەنيەتكە قوسىلۋىنا، ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاستانۋىنا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى.

الەمدەگى ەتنيكالىق قازاقتار ءوز وتانىنا ورالعاندا عانا ءوز بولمىسىن ساقتاي الادى. شەكتەۋسىز ۇرپاعىن كوبەيتىپ، توقتاۋسىز تىرشىلىك جاسايدى. ەڭ ماڭىزدىسى – ءوز ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ باقىتىنا كەنەلەدى. سونىمەن قاتار شەتەلدەگى قانداستاردىڭ وتانعا ورالۋى ەلىمىزگە قۇيىلىپ جاتقان باعا جەتپەس – رەسۋرس، بەرەكە. ولار قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا، قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى. سوندىقتان جاڭا قازاقستان داۋىرىندە قاۋىمداستىقتىڭ قىزمەتىن جانداندىرۋ وتە ماڭىزدى،-دەدى عالىم.

دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ارداگەرى بوتاكوز ۋاتحانقىزى قاۋىمداستىقتىڭ اتقارعان قىزمەتىنە، قانداستاردى ەلگە كوشىرۋدەگى قيىندىقتارعا، مەملەكەت تاراپىنان اتقارىلماي وتىرعان شارۋالار مەن ماسەلەلەرگە توقتالدى.

– قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىندە ەركىن، جان-جاقتى دامۋىنا جاردەمدەسۋ، ولارمەن كۇندەلىكتى رۋحاني-مادەني بايلانىس جاساۋ بولاتىن. سونداي-اق كوشىپ كەلگەن اعايىندارعا كومەكتەسۋ بولاتىن. قاۋىمداستىق قۇرىلعاننان بەرى سىرتتاعى 5 ميلليوننان استام قازاقپەن بايلانىس جاسالدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان العاشقى جىلدارى شەتەلدەردە قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق ەلشىلىكتەرى اشىلماي تۇرعاندا، قاۋىمداستىق جەكە ادامداردى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنە جەكە-جەكە شاقىرتۋ جىبەرىپ، ولاردىڭ ەلگە ورالۋىنا ۇيىتقى بولدى. قىتاي، اۋعانستان ساۋد-ارابياسى ەلدەرىنەن ەلگە ورالعان العاشقى قارلىعاشتارعا سەبەپشى بولدى. قاۋىمداستىق قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى جانىنان دايىندىق كۋرستارىن اشۋ يدەياسىن كوتەرىپ، ونى ىسكە اسىردى. ول بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا. شەتەلدەن كەلەتىن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ وقيتىن العاشقى دايىندىق كۋرسى الماتىداعى قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان اشىلىپ، ودان كەيىن كەنتاۋدا، تۇركىستاندا جالعاسىن تاپتى. قازىر كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە بار. جىل سايىن 1400 قازاق جاستارى كەلىپ، ءبىلىم الۋمەن قاتار، ولاردىڭ كوبىسى ەلدە قالىپ قويۋدا. وسى جاستاردى قولدايتىن باعدارلاما كەرەك. ولاردى جۇمىسپەن، باسپانامەن قامتاماسىز ەتسە، ازاماتتىقتى ەش كەدەرگىسىز بەرسە تاماشا بولاتىنى ءسوزسىز. بۇنداي جاعدايدا ەلگە ورالۋشىلار سانى ارتارى انىق.

قازىرگى كۇنى الىس-جاقىننان كەلەتىن اعايىنداردىڭ قازاقستانعا كەلۋى تومەندەپ، كەرىسىنشە كەتۋشىلەر قاتارى كوپ بولۋى سالدارىنان ەلىمىزدە كوپتەگەن ەلدى-مەكەندەر بوس قالىپ جاتىر. ءوزىم سوڭعى جىلدارى شىعىس قازاقستاننىڭ قاتون-قاراعاي وڭىرىنە بارىپ قايتتىم. سوندا بايقاعانىم، شەكارالاس اۋماقتارداعى تۇرعىندار ايتارلىقتاي ازايعان. بۇنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەرى انىق. بۇل جاعداي قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ەتنوستىق كوشى-قونعا دۇرىس كوڭىل بولمەۋىنەن بولىپ وتىر. قازىرگى كۇنى بۇرىنعى كوشى-قون كوميتەتى تاراتىلعان، قازىر  ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنداعى شاعىن عانا باسقارماعا اينالدى. كوشى-قون تۋرالى زاڭدا سىرت جەرلەردە قانداستار كوشىن ۇيىمداستىرۋ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جۇكتەلگەنىمەن بۇگىنگە دەيىن ناقتى ءىس-شارا اتقارىلمادى. 2000 جىلدىڭ باسىندا«نۇرلى جول» باعدارلاماسىمەن  سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا «بايتەرەك»،  اقمولا وبلىسىنا «قىزىلجار» اۋىلدارى سالىنىپ، سوعان ارنايى كۆوتامەن قانداستار كوشىپ باردى. بىراق وكىنىشكە وراي، سالىنعان ۇيلەر ساپاسىز، قىستا سۋىق، جازدا توبەسىنەن سۋ اعادى، ءۇيدىڭ قابىرعالارى كوگەرىپ وتىرۋعا ىڭعايسىز بولىپ شىقتى. كوشى-قون باسشىلارى ايتقان ۋادەلەرىن ورىنداماي، حالىقتى الدادى. وسى ولقىلىقتار ءۇشىن قانداستاردىڭ وزدەرىن كىنالادى. وسىعان رەنجىگەن اعايىندار وكپەلەپ، كوشىپ كەتتى. بۇل جەمقورلىقتىڭ ناتيجەسى ەدى. قازىر دە وسى ءۇردىس جالعاسىن تابۋدا. جاڭالىقتاردان حاباردار بولىپ وتىرعان شەتتەگى قانداستار ەلگە كەلۋدەن ات باسىن تارتىپ قالۋدا. كوشى-قوننىڭ جاندانباۋ سەبەبى – وسى. ساپالى ءۇي، ماماندىقتار بويىنشا جۇمىس بەرۋگە كەپىلدىك بەرىلسە، ءالى دە كەش ەمەس.

شەتەلدەگى اعايىنداردىڭ كوپشىلىگى ءوز انا-تىلدەرىندە وقىپ، ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرىنەن ايىرىلىپ، انا ءتىلىن ۇمىتىپ، سول ەلگە ءسىڭىپ، اسسيملياتسياعا ۇشىراپ، ۇلت رەتىندە جويىلۋ قاۋپى تونۋدە. قازاقستان تاراپىنان وسى ءبىر ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ،  قازاق دياسپوراسىنىڭ ۇلت رەتىندە ءوسىپ-وركەندەۋىنە ۇزبەي قولداۋ جاساپ وتىرۋى كەرەك،-دەدى بوتاكوز ۋاتحانقىزى.

Abai.kz