|
- وتكەن جىل ءسىز ءۇشىن تابىستى بولدى. مەملەكەتتىك سىيلىق الدىڭىز. بۇل ءسىزدىڭ ادال ەڭبەك، ماڭداي تەرىڭىزگە بەرىلگەن باعا ىسپەتتەس...
- ءيا، سىيلىق الدىم. بىراق ەڭبەكتى مۇنىمەن ولشەۋگە، باعالاي سالۋعا بولمايدى. ماسەلەن، ءال-ءفارابيدىڭ ەڭبەگىن ەشتەڭەمەن ولشەي المايسىز. مىسالى، شاقىرىممەن، تارازىمەن ەڭبەكتىڭ ولشەي الاسىز با؟ جوق. اينالىپ كەلگەندە، ۇلتتىڭ پاراساتتىلىعى وسىنداي ولشەۋگە كەلمەيتىن نارسەنى باعالاي بىلۋدە. مىسالى، كانت. ونىڭ ەڭبەگىن قالاي ولشەۋدى بىلمەيسىز. بىراق كانت ەكەنىن بىلەسىز. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز دا وسىنداي. مۇنى دا بىرەۋ ۇعادى، بىرەۋ ۇقپايدى...
- باسەكەلەستەرىڭىز كوپ بولدى ما؟
- ارينە، كوپ بولدى. 12 جۇمىس ءتۇستى. ءبىرىنشى سىناقتان سوڭ 4 جۇمىس قالدى، ودان كەيىن ەكى جۇمىس...وسى جەردە ايتا كەتەتىن جاعداي، سوڭعى ۋاقىتتا عىلىمدى باعالاۋعا پرەزيدەنتىمىز ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر. اسىرەسە، ەڭبەكتىڭ ساپاسى جوعارى باعالانا باستاعانى قۋانتتى.
بىرەۋلەردەن سىرتتان سوعىلاتىن تەلەفون ارقىلى شەشىلەدى دەپ جاتادى.ءوز باسىم ەشكىمگە حابارلاسقان جوقپىن، ەشكىم دە ماعان حابارلاسقان جوق. شۇكىر دەيتىنىمىز، مەنىڭ اتىما شەتەلدەردەن كورنەكتى ماتەماتيكتەر - 12 ادامنان پىكىر ءتۇستى. ولاردىڭ ءسوزىن تاستاۋ مۇمكىن ەمەس قوي.
- وسى سىيلىقتان سوڭ شەتەلدەردەگى ارىپتەستەرىڭىز قىزمەتكە شاقىرعان جوق پا؟
- شەتەلدەردەن شاقىرۋ سىيلىققا بايلانىستى ەمەس، شاقىرۋ بۇرىن دا بولعان. ەسەسىنە، ءالى كۇنگە ءوز ەلىمدە مەملەكەتتىك سىيلىق الماعانىما تاڭعالعاندار بولدى. شاقىرۋلاردىڭ بارلىعىنان ءوزىم باس تارتقان سوڭ، قازىر قويدى.
مەن ءۇشىن قازاقستاننىڭ وزىندە دە قىزمەت ىستەۋ جامان ەمەس. بۇرىن ەلدەن ءتۇرلى جاعدايدا كەتىپ قالۋ وقيعالارى بولعان. 1995 جىلى مەن دە كەتىپ قالعانمىن. جامان بولعان جوقپىن. قازىر بازاردان قايتقان ادامبىز. «ارتىمىزدا نە قالادى؟» دەگەن سۇراق ويعا قالدىرادى. سوندىقتان تۋعان جەردە تۇپكىلىكتى قالىپ، قىزمەت جاساۋدى دۇرىس دەپ شەشتىم. ومىرگە بەيىمدەلىپ، امالسىز كەيبىر نارسەلەرگە مويىنسىنۋدى ۇيرەندىم. امالسىز...
- ادالدىق دەمەكشى، سوڭعى جىلدارى ۇزاق ۋاقىت شەتەلدەردە بەلگىلى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءدارىس وقىدىڭىز، نەبىر ايتۋلى سىيلىقتار الدىڭىز، وسىنىڭ ءوزى دامىعان ەلدەردە داڭقتى عالىمداردىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالايتىندىعىنا كوز جەتكىزگەن بولارسىز...
- ارينە، دامىعان ەلدەردە ناقتى عىلىمعا نازار اۋدارۋ مەن ەڭبەكتى باعالاۋدا الالاۋ دەگەن اتىمەن جوق. قايتا كىم عىلىمعا بارىنشا ۇلەس قوسىپ كەلەدى، سول لايىقتى سىي-قۇرمەتكە يە. مىسالى، گەرمانيا پرەزيدەنتىنىڭ قولىن قىسىپ، عىلىم سالاسىنداعى الەمگە ايگىلى سىيلىقتى 40 جاسىمدا - 1995 جىلى الدىم. الەكساندر فون گۋمبولدت قورى بەرەتىن حالىقارالىق سىيلىق گەرمانيا عالىمدارىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەگەن، وسى سالادا جەتىستىكتەرى الەمدە مويىندالعان عالىمدارعا ازاماتتىعىنا قاراماستان بەرىلەدى. قۇنى 60 مىڭ ەۆرو تۇراتىن سىيلىققا جىل سايىن 100 ادام ۇسىنىلادى. وندا دا تەك بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەتىن جاستار.
مىنە، عىلىمعا قامقورلىق دەپ وسىنى ايتىڭىز. بۇل قاراجاتقا وتباسىممەن گەرمانيادا ەكى جىل تۇردىم. بالالارىم سول جەردە مەكتەپتە وقىدى، باقشاعا باردى. بىرەۋ ماڭداي تەر ەڭبەگىڭدى باعالاپ وتىرسا، قۇرمەت كورسەتىپ جاتسا، ول جەردەن قالاي كەتىپ قالاسىڭ، سول قۇرمەتكە لايىقتى نەگە ەڭبەك ەتپەسكە؟
الەكساندر فون گۋمبولدت دەگەن ازامات وتە باي كىسى بولعان. ەشكىم وكپەلەمەسىن، «وزبەك بايىسا ءۇي سالادى، قازاق بايىسا قاتىن الادى» دەگەن ءازىل-شىنى ارالاس ءسوز ءوزىن-ءوزى دالەلدەگەن. ال نەمىستەرىڭىز بايىسا، ەلدىڭ يگىلىگىنە قاراجاتىن اياماي توگەدى ەكەن. امەريكانى ارالاپ، العاشقى بولىپ امەريكانىڭ كارتاسىن جاساعان دا - گۋمبولدت. بۇكىل بايلىعىن بالا-شاعاسىنىڭ اۋزىنان جىرىپ، عىلىمدى دامىتۋعا قالدىرعان. داڭقتى سىيلىعىن بەرۋ ارقىلى نەمىس جاستارىنىڭ ولاردان تەرەڭ ءدارىس الىپ، عىلىمعا بەت بۇرۋىنا دانەكەر بولادى. بولاشاقتى ويلاۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - وسى.
يتاليادا مۇسىلمانداردان شىققان جالعىز نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ابدۋسالام دەگەن ازامات بار. ول دا يۋنەسكو-عا ۇسىنىس جاساپ ءجۇرىپ، يتاليادان جوعارى فيزيكا ينستيتۋتىن اشقىزعان. مۇندا دا الەمنىڭ داڭقتى عالىمدارىن شاقىرتىپ، ءدارىس وقىتادى. وسىنداي تاماشا تاجىريبە كوپ. تەك بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ دە قالتالى ازاماتتارىمىزدى ويلاندىرىپ جاتسا، ارينە قۋانۋعا بولادى.
- مۇسىلماندار دەگەندە، ءسىزدىڭ يران پرەزيدەنتىنىڭ دە قولىنان سىيلىق العانىڭىزدى ەستىگەن ەدىك؟
- ءيا، يمام حومەني اقپان ايىندا بيلىككە كەلگەن. ەلدەگى ۇلى توڭكەرىس كۇنى يران جۇرتى 10 كۇن دەمالادى. ولاردىڭ حالىقارالىق ءال-حورەزمي اتىنداعى سىيلىعى دا حالىقارالىق ارەنادا بەلگىلى. عىلىم-ءبىلىمنىڭ بارلىق سالاسى بويىنشا ءىرى جەتىستىكتەرگە جەتكەن، وسى سالاعا ەڭبەك سىڭىرگەن، جاڭالىق اشقان الەمنىڭ وزىق ويلى ازاماتتارىنا جىل سايىن بەرىلىپ كەلەدى.
حورەزمي - مۇسىلمان قاۋىمىنان الەمدە تۇڭعىش شىققان عالىم. يبن سينا، ومار حايام ءبارى وسىدان كەيىن تۇرادى. حاليف ءال-موموننىڭ «دانالىقتار ءۇيى» - بىزدىڭشە عىلىم اكادەمياسى بولعان. اعايىندىلار ەكى باعىتتى، ەكى كوزقاراستى ۇستانعان. ءىنىسى باعىتىن سوعىسقا عانا ارناعاندى ءجون كورگەن، «مۇسىلماندار سوعىسۋى كەرەك» دەپ ەسەپتەگەن. ال اعاسى «ءبىز الەمدى تەك عىلىممەن باعىندىرۋىمىز كەرەك» دەگەن.
وسى سوڭعى ۇسىنىس شىن مانىندە مۇسىلماندار ءۇشىن ءالى كۇنگە ماڭىزىن جويعان جوق. اسىرەسە، قازاق ءۇشىن عىلىمدى يگەرۋدىڭ ءجونى بولەك. وسى سالادا بىلىكتى، ءبىلىمدى، ىسكەر ازاماتتار كوبەيگەندە عانا كوركەيەتىنىمىز انىق.
ايتىپ وتىرمىن عوي، جەر شارىندا وسىنداي ساناۋلى مەملەكەت بار. ولار بۇكىل ماقسات-مۇددەلەرىن عىلىمدى دامىتۋعا ارناپ قويعان. ايتالىق، شۆەدتەردىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋ دەگەن - اقىرەت. مۇنىڭ بارلىعى - مىقتى يدەيا.
- وسىنداي تىڭ يدەيالار قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قولعا الىندى ما، العاشقى قادامدار جاسالدى ما؟
- جاسىراتىنى جوق، وسى باعىتتا بەلگىلى ءبىر جۇمىستار جۇرگىزىلدى، بەلگىلى ءبىر نىشاندار بولدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل ماسەلەنىڭ ءبارى ىسكە اسپادى. ونىڭ سەبەبى بار: عىلىمدى عالىمدار ەمەس، شەنەۋنىكتەر شەشەتىن قوعامدا وسىلاي بولادى. ءبىز عىلىمدى ساياساتپەن ارالاستىرىپ جىبەرەمىز. جارامسىز جارناما جاساۋعا اۋەسپىز. «ايداعانىڭ بەس ەشكى، ىسقىرىعىڭ جەر جارادىنىڭ» كەرى بۇل. ايتالىق، شەتەلگە بارىپ بولىمسىز سىيلىقتى الىپ كەلەتىندەر دە كوبەيدى. ءتىپتى بۇل ونەر ادامدارىنىڭ اراسىندا دا حالىقارالىق سىيلىقتى الۋعا اۋەستەر توبى پايدا بولدى. ءسويتىپ، كەيدە ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداپ، ءوزىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدى ءوزىمىز جۇباتىپ ءجۇرمىز. بىراق جۇرت قازىر ساۋاتتى عوي. ماسەلەن، حالىقارالىق جەڭىل-جەلپى قور كوپ. سولارعا 10 مىڭ اقش دوللارىن بەرسەڭ، قالاعان سىيلىققا قولىڭىزدى جەتكىزەدى. وسىلايشا «اقىماقتى الداۋدىڭ» كەبىن كيىپ ءجۇرمىز.
ءبىز اتىشۋلى «بورات» ءفيلمى شىققاندا قانداي نامىستاندىق؟ بىراق ۋاقىتشا عانا. بوراتشىلدىققا قارسى تۇرۋ ءۇشىن، ءبىز ەڭ الدىمەن، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداۋدان بەزىنگەنىمىز ءجون. ءوزىڭدى ەشكىم تانىمايتىن ەلدىڭ سىيلىعىن الىپ كەلۋ - كۇلكىلى. ال كۇلكى ترادەگيامەن اياقتالادى. سوندىقتان ءبىز ءدىن، مادەنيەت، وركەنيەت دەگەن سەكىلدى ۋاقىتشا شارالار وتكىزىپ، ۋاقىت ولتىرمەۋىمىز كەرەك. بۇل ادەتتەن ارىلماساق ۋاقىت ءبىزدى ولتىرۋگە دايار تۇر. قانداي جيىنعا قانداي قوناق كەلسە دە ايتاتىنى كوت لەوپولد ايتاتىنداي: «رەبياتا، داۆايتە جيت درۋجنا!» دەگەن جاتتاندى ءسوز. سەنبەسەڭىز، سول باسقوسۋلاردىڭ ناتيجەسىن وي ەلەگىنەن وتكىزىڭىزشى؟ وسى ورايدا ەلباسىنىڭ ءوزى قاجەتى جوق جيىنداردى توقتاتۋعا ۇسىنىس جاسادى ەمەس پە. ەندەشە، ويلانايىق!
- بارلىعى سىيلىقتان شىعىپ كەتتى عوي. ءبىز ءۇشىن الەمدى اۋزىنا قاراتاتىن سىيلىق تاعايىنداۋعا ءالى كەش ەمەس پە؟
- جوق، عىلىمدا ەش نارسە دە كەش بولمايدى جانە ول قاي كەزدە دە وزەكتى. مىسالى، «ونەر ولمەيدى» دەپ كەلدىك قوي. قازىر بۇل ءسوزدى عىلىم اۋىستىردى دەۋگە بولادى. سوندىقتان ماحمۇد قاشقاري، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىق تاعايىنداپ، الەمدى اۋزىنا قاراتقان عالىمداردى شاقىرتىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس وقىتىپ، سىيلىعىن بەرىپ جاتساق، بۇل - ەلىمىز ءۇشىن زور مارتەبە. ناعىز جارناما وسى بولماق. ءارتيستى الداۋعا بولادى، ال عالىمدى، عىلىمدى الداي المايسىز. ەڭ الدىمەن تۇرىك دۇنيەسىنە ورتاق حالىقارالىق سىيلىق جاساپ الساق، ارى-قاراي ىلگەرلەۋىمىز وڭاي.
- بۇل ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- تۇك ىستەۋدىڭ كەرەگى جوق. تەك اقىل كەرەك. مىسالى، حورەزمي سىيلىعىنىڭ قاراجاتى قانشا ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ بەس مىڭ دوللارداي عانا. بۇل داڭقتى عالىمدار ءۇشىن تۇك تە ەمەس. اڭگىمە اقشاسىندا ەمەس، اڭگىمە - حالىقارالىق دەڭگەيىندە، نازاردا. ەڭ الدىمەن سوعان لايىقتى ادام بولۋى ءتيىس. عىلىمى مەن ءبىلىمىن، عالىمداعى عاجايىپ جاڭالىقتارىن بىلەتىن ەلدىڭ عانا سىيلىعىن مىقتىلار الادى. ولار بىزدەگى كەيبىر ازاماتتار سەكىلدى 5-10 مىڭ دوللارعا سىيلىقتى ساتىپ الۋدى ءولىم دەپ بىلەدى.
ءبىر قىزىق ايتا كەتەيىن، شەتەلدەردە قاراپايىم قوناقۇيلەر قىستا بوساپ قالاتىندىقتان، ولارعا جۇمسالعان شىعىندى جابۋ ءۇشىن «حالىقارالىق مەرەكەلەر، سالتاناتتار» ۇيىمداستىرىلادى. حالىقارالىق سىيلىق تاپسىرۋ ءراسىمى دەپ شاقىرىپ، كەلگەن قوناقتاردىڭ ەسەبىنەن عيماراتتى 4-5 اي ۇستاۋ شىعىنىن وتەپ الادى. سوعان بارعان ءبىزدىڭ قازاقتار ءماز، «سىيلىق الدىق» دەيدى ماساتتانىپ. سودان قوعامعا، قازاقستانعا كەلگەن پايدا قانداي؟ سۇراپ كورىڭىزدەرشى؟ ولار وسى ارقىلى شىعىنعا باتقان ءبىر بايدىڭ تۇرمىسىن تۇزەپ كەلگەنىن بايقاماي قالادى. سوندىقتان سوزگە توقتاۋدى ۇيرەنەيىك، سوزگە توقتاتاتىن ازاماتتارىمىزدىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسايىق. بىرەۋگە ويدا-جوقتا دەمەۋشى بولعانشا، سوعان جۇمساعان قاراجاتتى ەل ىشىندە يىگىلىكتى جۇمىستارعا ارناساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. اينالاداعى الاياقتىققا جول بەرەمەس ءۇشىن دە عىلىم كەرەك...
ماسەلەن، ءال-حورەزميدى جۇرت نەگە مويىندايدى؟ «الگوريتم» دەگەن ءسوز حورەزميدەن شىققان. مىنا كومپيۋتەرىڭىز الگوريتمنەن قۇرالادى. نەگە؟ ونىڭ كىتابىن ءبىرىنشى وقىعاندار تاڭعالعان. ويتكەنى عۇلامانىڭ يدەيالارى ومىرلىك ماڭىزى بار يدەيالار بولىپ شىقتى، الەمگە قىزمەت ەتە باستادى. مىسالى، ريم سانىمەن ءحىى مەن ءحىى كوبەيتىپ كورىڭىزشى؟ وسىنى وقىعان ەۋروپانىڭ موناحتارى جاعاسىن ۇستاعان. وسىنداي وتىرىك ايپايتىن، الدامايتىن، ناعىز عىلىم ادامدارىنا ۇسىنىلعان سىيلىقتىڭ حالىقارالىق بەدەلگە يە بولۋى وڭاي.
- بىزدە عىلىمنان بۇرىن باسقا سالالار بويىنشا الەمدى اۋزىنا قاراتۋعا نيەتتىلەر كوپ. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، عىلىمنان بولەك جەر شارىنا تانىلۋعا جول جوق پا؟
- ايتىڭىزشى، سول جولدى تاپقان ادام بار ما؟ جوق. كەشىرىڭىزدەر، بىرەۋلەر ءوز ونەرىمىزبەن، مۋزىكامىزبەن تانىتامىز دەگەن پىكىردى ايتىپ قالادى. شىرىلداعان شىندىقتى ايتايىقشى، قازاقتىڭ قارا دومبىراسى وزىنەن باسقا ەشكىمگە قاجەتى جوق. ءتىلىمىز دە سونداي...سوندىقتان ءوزىمىز يگەرۋگە، بىلۋگە ءتيىستىنى يگەرىپ، ءبىلىپ جۇرگەنىمىز ورىندى. ايتالىق، ءتىلىمىز باي-باي دەيمىز، سول باي ءتىلدى ءبارىمىز مەڭگەرىپ كەتتىك پە؟ تۋعان ءتىلىن كىم كەدەي دەپ ايتادى. ەشكىم. ال دومبىرامەن، تىلمەن الەمدى تاڭعالدىرۋ دەگەن - بوس ءسوز. وسىنداي ۇساق-تۇيەك جاساندى جارنامامەن قازاق پەن قىرعىز عانا اينالىسىپ كەلەدى. جاقىندا قىرعىز پرەزيدەنتى «ادامزات قىرعىزدان تارالعان» دەگەن پىكىر ايتىپ قالدى. ادام ۇيالاتىن ءسوز. سول سياقتى قازاقتار شىڭعىس حاندى قازاق دەۋدەن تانباي كەلەدى. ال ادامزات قىرعىزدان شىقتى، شىڭعىس حان قازاق دەلىك. سوندا
نە شىقتى؟ ودان دا ەلدىڭ تۇرمىسىن تۇزەۋگە، عىلىمىن دامىتۋعا كۇش سالايىق. دەمەك، بوس سوزدەن ىسكە كوشۋ كەرەك. قازاققا پايدا اكەلەتىن وسى عانا.
اعىلشىنداردىڭ ماقتانعانىن كوردىڭىز بە، نەمىس تە، فرانتسۋز دا سونداي. سوعان قاراماستان، اعىلشىن ءتىلىنسىز الەمدى ارالاي المايسىز، نەمىستىڭ كولىگىنسىز جەر بەتىن ەلەستەتە المايسىز، فرانتسۋزدىڭ ءيىسمايلارىنسىز دەگەن سەكىلدى. بىزگە دە وسىنداي بىردەمە جاساۋ كەرەك. ناقتى تەحنولوگيا، ناقتى عىلىم، ناقتى بيزنەس جاساساڭىز، جەر شارىنىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتى ءسىزدى مويىندايدى. ءبىز ەندى وسىعان بەت بۇرعانىمىز دۇرىس.
- ءسىز شەتەلدەردىڭ مىقتى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ۇزاق جىلدار بويى ءدارىس وقىدىڭىز. مىقتى تاجىريبە جيناقتادىڭىز، جاستاردىڭ بەتالىسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىمى ولاردىڭ جاستارىمەن سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا ەش كەم ەمەس. ءبىزدىڭ جاستارىمىز شەتەلگە بارسا، بىردەن وقۋعا ءتۇسىپ كەتەدى. نەگە؟ ويتكەنى ەمتيحاننىڭ 70 پايىزى ماتەماتيكا. كەڭەستىك وقۋ جۇيەسىنىڭ مىقتىلىعى وسىندا جانە ءالى كۇنگە سول ەكپىنمەن كەلەمىز. مۇنىڭ جەمىسىن كورىپ ءجۇرمىز.
الايدا اڭگىمە باسقارىپ وتىرعان ازاماتتارعا بايلانىستى. ايتالىق، ءجۇز قويدى ءبىر ارىستان باسقارسا نە بولادى، ءبىر ارىستاندى ءجۇز قوي باسقارسا نە بولادى؟ ماسەلە وسىندا. ءبىزدىڭ مىقتىلارىمىزدىڭ بارلىعى دالادا قالىپ جاتىر. ولاردى پايدالانىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبىر عانا مىسال. شەتەلدەردە ءبىلىم الۋشى جاستارعا ەلگە كەلىڭدەر دەيمىز؟ كەلدى، ارى قاراي نە بولدى؟ تۇك تە جوق. سەبەبى ارى قاراي جۇيە دۇرىس قۇرىلماعان. مىسالى، «مەرسەدەس» الدىق. بىراق ونىڭ اينەك سۇرتكىشىنىڭ ورنىنا «زاپوروجەتستىڭ» سۇرتكىشىن سالدىڭىز، دوڭگەلەگىنىڭ ورنىنا اربانىڭ دوڭگەلەگىن سالساڭىز، نە بولادى؟ كۇلكىلى ەمەس پە؟ بىزدەگى جاعداي دا وسى سەكىلدى اڭگىمە.
- بىلىكتى جاستار وي-ارمانىن ىسكە اسىرا المايدى دەيسىز عوي...
- ونىڭ قيسىق بولاتىن سەبەبى، جۇيەنىڭ ءوزى قيسىق. مەنىڭ ىلعي ايتاتىن ءبىر ماقا-لىم بار، سونى تاعى قايتالايمىن: «ەسەك اربانى سۇيرەۋى كەرەك». «ەسەكتىڭ ەڭبەگى ادال، ەتى ارام» دەگەن دە ءسوز بار. بىزدە كەرىسىنشە، جاعدايلار ءجيى ۇشىراسادى. مىنا تەحنولوگيا دەگەننىڭ ەڭبەگى ادال، بىراق جۇرتقا جاقپايتىن دا وسى. ويتكەنى قيىن، تۇسىنبەيدى. دەگەنمەن مەملەكەتتى العا سۇيرەيتىن دا تۇبىندە وسى. تەحنوگرادتىق عىلىم ادامنىڭ باسى سەكىلدى. تەك ۋاقىت جوعالتپاۋ كەرەك.
- وسىدان ءبىراز ۋاقىت «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ كەلگەن قىز-جىگىتتەردىڭ ءبىرازى شەتەلدە تەرەڭ ءبىلىم الىپ كەلگەندىگىن، الايدا ولارعا ۇسىنىلعان قىزمەتتىڭ جالاقىسى تومەندىگىن ايتىپ، جوعارىداعىلاردى ويعا قالدىردى. وسىعان كوزقاراسىڭىز قالاي؟
- «بولاشاق» - وتە دۇرىس باعدارلاما.ونىڭ قۇرىلۋىنا ۇلەس قوسقان ادامنىڭ ءبىرى - مەن. جوعارى كەڭەستىڭ العاشقى دەپۋتاتى بولدىم. سوندا مەنىڭ سايلاۋالدى باعدارلامامنىڭ ءبىرىنشى پۋنكتى جاستاردى قولداۋ ەدى. «بولاشاقتىڭ» العاشقى باعدارلاماسىن مەن جازىپ سەنباەۆقا ۇسىندىم. ول كىسى ەلباسىنا جەتكىزىپ، اقىرى ءساتتى ىسكە استى. بۇل ءۇشىن پرەزيدەنتكە ايتار العىس شەكسىز. بىرىنشىدەن - شەتەلدە وقىپ كەلۋدىڭ پايداسى زور. ەلگە كەلگەن سوڭ، ولارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن ايرىقشا باعدارلاما جاساۋدى ۇسى-نىپ جۇرگەندەر بار. مۇنى ءوز باسىم تۇسىنە المادىم. شىن مانىندە ءبىلىمدى جاس باسەكەلەستىك جاعدايىندا قىزمەتتى ءوزى تابۋى ءتيىس. اقش-تا نەمەسە باتىس ەۋروپادا جوعارى ءبىلىم الساڭىز دا ءسىزدىڭ ۇتاتىنىڭىز ءوز ءبىلىمىڭىز ەمەس پە؟ وسىلاي بولۋى كەرەك. مۇنىڭ بارلىعى ستۋدەنتتىڭ كىناسى ەمەس. بۇعان وسى سالانى باسقاراتىندار كىنالى. ايتالىق، جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا دەيىنگى تامىر-تانىستىقتى توقتاتپايىنشا، ءىس العا باسپايدى. ادامدا ۇيات دەگەن بولۋى كەرەك. «سەن مىقتىسىڭ، سەنىڭ دە بالاڭ مىقتى بولادى» دەگەن تەوريا جوق. باسەكە بارىنە بىردەي بولۋى ءتيىس.
قاراڭىزشى، بىلتىر مەن اۋىلعا بارىپ قايتتىم. مەكتەپتە كومپيۋتەر تولىپ تۇر. بىراق جارىق جوق. وسى سەكىلدى تۇككە تۇرمايتىن ماسەلەمەن
توقتاپ قالاتىن شارۋا بىزدە كوپ. عىلىم جۇيەلىلىكتى ۇناتادى. جۇيەسىز نارسە جۇيكەگە تيەدى، جۇمىسقا كەدەرگى كەلتىرەدى.
ەلباسىمىز وتە دۇرىس، وتە ورىندى ماسەلەلەردى كوتەرەدى، نۇسقاۋ بەرەدى. پرەزيدەنتتىڭ دۇرىس باعىتىن ىلگەرىلەتۋدە باسقارۋشى ورىندار ۇدايى بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋعا قۇمار.
- ءسىز قبتۋ-دا ءدارىس بەرىپ ءجۇرسىز. ستۋدەنتتەردىڭ قارىم-قابىلەتى قانداي؟
- جالپى، كەمبريدجدىڭ اتى مىقتى. قازاقتا «اتا اتىمەن قىز وتەدى، ماتا اتىمەن بوز وتەدى» دەگەن ماقال بار. بىراق كەمبريدجدى بىتىرگەندەردىڭ پرەزيدەنت بولعانىن كوردىڭىز بە؟ مگۋ بىتىرگەندەر پرەزيدەنت بولىپ جاتىر ما؟ اڭگىمە وندا ەمەس، ماسەلە ادامنىڭ ءوزىنىڭ باسىندا. ءسىز تالاپتى، ەڭبەكقور بولساڭىز، ءبارىن الىپ كەتەسىز.قازىر جۇمىس ىستەيتىن ادامعا بارلىق جاعداي بار. وسى جاعىنان العاندا مەن نازارباەۆقا تاعى دا راقمەتىمدى ايتار ەدىم. الدىنا ماقسات قويعان ادام بارىنە جەتەدى.
بۇل وقۋ ورنىندا كوزىندە وتى بار قىز-جىگىتتەر كوپ. سوعان ريزامىن. بۇلاردىڭ اراسىنان ەلگە ادال قىزمەت ەتۋگە ىنتىق جاستاردىڭ از بولماسى انىق.
- مەكتەپتەردە 11 سىنىپقا دەيىن وقىتىلاتىن ماتەماتيكا ءپانى ەكەنى انىق. شەتەلدەرگە بايقاۋلارعا بارىپ، جۇلدە الىپ جاتقاندار دا كوپ. وسىعان قاراپ ەلىمىزدە ماتەماتيكا عىلىمى قانشالىقتى دامىعان دەپ ويلايسىز؟
- مىناداي پارادوكس بار. جىل سايىن بالالاردىڭ ءبارى ماتەماتيكانى وقيدى، قازاق تىلىندە وقيدى. الايدا قازاق ءتىلىن وقىپ ءبارى قازاقشا سويلەپ كەتىپ جاتقان جوق. ماتەماتيكا دا سونداي. ماتەماتيكا - قۇرال. ونى ۇيرەنىپ الىپ، باسقا جاققا كەتىپ قالاتىندار دا بار. ەندى جەڭىمپازدار تۋرالى ايتساق، ءبارى ەبىن تاۋىپ ەلدەن كەتىپ قالادى. سوندا ءبىز ماتەماتيكتەردى شەتەلگە دايىنداپ جاتقان بولىپ شىعامىز. اينالىپ كەلگەندە، مەن سۇمدىق ماتەماتيك دەگەندەرگە قارامايمىن. نەگىزىنەن، عىلىمعا كەلگەندەردىڭ بارلىعى اۋىلدان كەلگەن، ورتاشا وقىعان، ونشا ءتىل بىلمەيتىن بالالار. ماسەلەن، سپورتقا بارعان بايدىڭ بالاسىن كورىپ پە ەدىڭىز؟ جوق. ماتەماتيكا دا سونداي، ەليتالى ەمەس.
سوندىقتان «جەڭىمپاز بولدىق» دەگەن ءسوز دە سالىستىرمالى نارسە. وندا تۇرعان نە بار. ودان دا ءبىز «ەندى 10 نەمەسە 30 جىلدان كەيىن قانداي بولامىز؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيتىن ماسەلەنى الدىڭعى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك.
- بۇعان توقتالىپ وتىرعانىم، سوڭعى كەزدەرى دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپەر اشىلىپ جاتىر. اتىنان ات ۇركەدى. دەگەنمەن وسى ءبىلىم وردالارىندا بىلىكتىلىگى جوعارى ۇستازدار قالىپتاسا قويار ما ەكەن؟
- بۇل كۇدىگىڭىز راس. مەنىڭ دە كۇمانىم بار. اتىنا زاتىنا ساي قىلۋ ءۇشىن بە، ايتەۋىر قۇيىلىپ جاتقان قاراجات تا كوپ. شىركىن-اي دەيمىن، وسى قاراجاتتى مەنىڭ اۋىلىمداعى №45 مەكتەپكە بەرسە عوي. قازىرگى اتى - «اق وردا». مىجىرايىپ تۇر. مۇنداي مەكتەپ كوپ. وسىلاردى جوندەسەك، اۋىل بالاسىنىڭ رۋحى كوتەرىلەر ەدى، وقۋعا قۇلشىنىسى ارتار ەدى. وسىعان دەيىنگى داڭقتى عالىمدارىمىز سول مەكتەپتەردەن شىققانىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟ سوندىقتان ەلىمىزدە ىرگەلى مەكتەپتەردى انىقتاپ، ءبىلىم ساپاسىن تەكسەرىپ، قاراجاتتى سولارعا قۇيعان ءجون. تازا باسەكەنىڭ جوقتىعى وسىدان كورىنىس بەرەدى.
قوماقتى قاراجات قۇيۋ ارقىلى كەز كەلگەن نارسەنى كوركەيتۋگە بولادى. بۇل جەردە كوپ اقشا سالىنعان ءبىلىم ورداسىنىڭ كۇشتەپ بولسا دا داميتىنى داۋسىز. سوندا ءوز ەكپىنىمەن-اق ىلگەرىلەپ كەلە جاتقان ءبىلىم ورداسىنىڭ كىناسى نە؟ قازىر قاراپ وتىرساڭىز، ەلىمىزدە ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ جاتقاندار - مامانداندىرىلعان ماتەماتيكا مەكتەپتەرى مەن قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى. اشىلماي جاتىپ «كەمبريدج بولدىق» دەۋگە نەگىز بار ما؟ جوق. دەمەك، ۇزدىك مەكتەپتەردى قارجىلاندىرۋ ارقىلى وزگەلەرىن دە بيىككە كوتەرۋگە بولادى. مىقتى مەكتەپتى دە، ۋنيۆەرسيتەتتى دە شاكىرتتەرىنە قاراي انىقتايسىز. وسىنى ويلاۋ ورنىنا جاساندى جارناماعا اۋەستىگىمىزدى قويمايمىز.
مەن قازاقتىڭ كوركەيىپ، ءوسىپ-ونۋىنە شىن جۇرەكتەن تىلەكتەسپىن. بىراق ارنارسەنى جونىمەن ىستەپ، بوسسەك تە جونىمەن بوسكەنىمىز دۇرىس قوي. ەڭ الدىمەن ءبىز ءجىبى ءتۇزۋ مۇعالىم تاۋىپ الايىق. مىقتىنىڭ ءوزىن مويىنداماق تۇگىلى تانىماي جۇرگەنىمىزدە «دارىندىمىز» دەپ جۇرگەنىمىز شىنىندا دا كۇلكىلى ەمەس پە؟ ءبىر قىزىق ايتايىن: ومىرباەۆ دەگەن داڭقتى ماتەماتيك كىسى بار. سول كىسى استاناداعى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە بارسا، ەشكىم ءسىزدى تانىمايمىز دەپ جۇمىسقا الماي قويىپتى. قازاقتان شىققان مىقتى ماتەماتيكتىڭ تانىماعان ءبىلىم ورداسىنىڭ باسشىلارى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
بيلىكتەگىلەر عىلىم سالاسىنداعى مىقتىلارىمىزدى تۇگەل بىلەدى دەۋ - اعاتتىق بولار ەدى. جاڭاعى وتىلباەۆ 90 عىلىم كانديداتى مەن دوكتورىن دايىندادى. ال ومىرباەۆ حالىقارالىق ماتەماتيكا قوعامىنىڭ سىيلىعىن الدى. ويلاپ قاراساڭىز، ولار كوپ ەمەس. سونىڭ ءوزىن بيلىكتەگىلەر تۇگەل بىلمەيتىنى داۋسىز. مۇنداي جاعدايلار ءجيى ۇشىراسادى. بۇل - ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىز.
- شاكىرت تاربيەلەۋ دەمەكشى، ءسىز ءوز مەكتەبىڭىزدى اشۋ ويىڭىزدا بار ما؟
- ينشاللا، مەن ەشكىمنەن كەم ەمەسپىن. اسىپ بارا جاتقان اتاق-داڭقىم جوق. قاراپايىم ماتەماتيكپىن. مەنى ەشكىممەن سالىستىرماڭىزدار. «ماتەماتيكاعا بەت بۇرعان قازاقتىڭ قاراپايىم بالاسى» دەگەن اتاق ماعان جەتەدى. اڭگىمە قوعام ءۇشىن دەنى دۇرىس، ويلاۋ قابىلەتى ءتۇزۋ، ءۇمىتتى اقتايتىن ازاماتتار تاربيەلەۋگە قال-قادىرىمىزشە ۇلەس قوسساق، سول بىزگە جەتكىلىكتى.
ەڭ الدىمەن قيسىق-قىڭىر ويلاۋ، قازاقبايشىلىقتان ارىلۋىمىز قاجەت. مىسالى، «نەمىستىڭ جۇمىسى دەگەن باسىنان اياعىنا دەيىن ىستەلەدى. سىنبايدى، بىرىمەن ءبىرى ۇيلەسىپ تۇرادى. قازاقشىلىق دەگەنىمىز، ءبارى جاقسى باستالادى دا، اياق جاعىنا كەلگەندە بىردەڭە-بىردەڭە... سيىرقۇيمىشاقتانىپ كەتەدى.
مەن عالىم ادامىمىن، بەرەر ءبىلىمىم جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان. ستۋدەنتتەر، اسپيرانتتار دايارلاۋىم كەرەك. عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىرۋىم قاجەت. وسى سالادا ءبىر جۇمىستاردى قولعا الايىن دەسەڭ، ايتەۋىر ءبىر كەدەرگى الدىڭنان شىعادى...
- سوڭعى جىلدارى عىلىم اكادەمياسى تاراتىلىپ، «عىلىم ورداسى» ومىرگە كەلدى. اكادەميا مۇشەسى رەتىندە بۇل سىزگە قانشالىقتى اسەر ەتتى؟
- بىزدە اكادەميانىڭ ەكى ءتۇرلى مۇشەسى بار. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى سورتتى. العاشقىلارى - ارنايى گرانت الاتىندار، اكادەميانىڭ تاراتىلۋىنا دا سەبەپشى سولار. «عارىشتىق جىلدامدىقپەن» جابىلعان مەكەمەنى ءوز باسىم العاش رەت كوردىم. عىلىم اكادەمياسى - مەملەكەتتىڭ سيمۆولى. مىسالى، فرانتسيادا ناپولەوننىڭ كەزىندە قالىپتاسقان اكادەميا ءالى تۇر. ويتكەنى ول - سيمۆول. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز ءوز اكادەمياسىن وزدەرى تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى.
بۇل جەردە مەن اكادەميا ءبىر سۇمدىق مەكەمە ەدى دەپ ايتا المايمىن. كەمشىلىگى بار، راس. بىراق ونىڭ جوعىنان بارى جاقسى ەدى. سۇرىنبەيتىن تۇياق، قاتەلەسپەيتىن ادام بولمايدى. ادامنىڭ ۇلىلىعى - قاتەلەسۋىندە، مويىنداۋىندا ەمەس، سونى جوندەۋىندە. مەنىڭشە، اكادەميانى قايتا اشۋ كەرەك. مۇمكىن بۇرىنعىداي ەمەس، جاڭاشا قۇرۋ كەرەك سەكىلدى. قازىر ول قوعامدىق ۇيىمعا اينالدى. بار-جوعى بەلگىسىز. ەشقانداي جۇمىس مەحانيزمى جوق.مىندەتى تە جوق.
اكادەميكتەردىڭ ەكىنشى سورتىنداعىلار - اقشا المايتىن اكادەميكتەر. ولار قوعامدىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى. اۋىلعا بارعاندا جورا-جولداستارعا، كەمپىرىڭىزدىڭ الدىندا ماقتانۋىڭىزعا بولادى. ءبىتتى. فرانتسيادا اكادەميانىڭ 10 ءتۇرى بار. مۇشەلەرى دە ساناۋلى. جۇمىس ىستەپ تۇر. ولاردىڭ مىقتىلىعى ءوز ءسوزىن كەز كەلگەن جەرگە وتكىزە الادى. ماسەلەن، فرانتسۋز اكادەمياسى - بىزدەگى ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى سەكىلدى. ولار ءبىر ءسوزدى جىلدار بويى زەرتتەپ، وسىلاي جازامىز دەپ قابىلداسا ءبىتتى. سولاي جازىلادى. بىزدە مۇنداي ىسكە بيلىكتەگىلەر دە، باسقالار دا اتى-ءجونى جوق ارالاسادى. بەدەلدى جيناۋدىڭ ءوزى وسىندايدان باستالادى.
مەنىڭشە، وسى تەكتەس ءبىر مەكەمە قازاققا دا كەرەك دەسەك، وسى اكادەميا بولۋى كەرەك ەدى. ماسەلەنىڭ ءبارى اكادەمياعا تىرەلىپ تۇر دەسەك، قاتە بولار ەدى، ارينە. اكادەمياسىز دا دامىپ جاتقان عىلىم بار. الايدا وزگە تۇگىلى كورشىگە قاراپ تاڭعالىپ قويامىز. مىسالى، رەسەيدە عىلىم اكادەمياسىنا مۇشە اكادەميكتەر ايىنا كەمى 2 مىڭ دوللار الادى. بۇعان پۋتين كەزىندە قول قويعان. قىرعىزدار 200 دوللارداي الادى. تۇرiكمەندەر مەن وزبەكتەر دە سونداي. تمد اۋماعىندا جالعىز جابىلعان اكادەميا بىزدە عانا.ال جاستارعا اكادەمياسىز دا كۇن كورۋگە بولادى، سوندىقتان بوس ۋاقىتتى قۇرتپاڭدار، ەڭبەك ەتە بىلىڭدەر، وتىرىك ايتۋدى توقتاتىڭدار دەگىم كەلەدى.
- قازىرگى قازاق ماتەماتيكتەرىن الەم عالىمدارى قانشالىقتى مويىندايدى؟
- ارينە، سوڭعى جىلدار كولەمىندە قازاق ماتەماتيكتەرى وزدەرىن كورسەتىپ كەلە جاتقانىنا كۇمان جوق. ماتەماتيكتەر مەن فيزيكتەردىڭ وليمپيادالىق سىناقتارى قازاق جەرىندە ءوتىپ جاتۋى زاڭدى قۇبىلىسقا اينالدى. ماسەلەن، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت جاسايتىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ۋالباي ومىرباەۆ كوپ جىلدار بويى الەم عالىمدارى باس قاتىرعان «ناگاتا» پروبلەماسىن شەشۋمەن كوزگە ءتۇستى.
- اسقار سەرىكۇلى، ءسىز عىلىم سالاسىنداعى تانىمال تۇلعاعا اينالدىڭىز. ءوزىڭىز ەرەكشە ءۇمىت كۇتەتىن شاكىرتتەرىڭىز رەتىندە كىمدەردى اتار ەدىڭىز...
- ارينە، مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ اراسىندا قاتاردان وزعان شاكىرت رەتىندە تانىلىپ، الەمدىك عىلىمدى دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەندەرى جوق ەمەس. بۇل تۇرعىدا اڭگىمە ەتكەندە مەن قايسار تۇمەنباەۆ، شەرالى ىبىراەۆ، پاۆەل زۋسمانوۆيچ، باقىت ماتكاريموۆ سەكىلدى شاكىرتتەرىمدى ەرەكشە اتار ەدىم. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ەلدەن، ورتالىقتان شالعاي جۇرسە دە تىنىمسىز ەڭبەك ۇلگىسىن تانىتىپ، وزگەلەرگە ۇلگى بولۋدا.
- ءسىز تۋىپ وسكەن سىر ءوڭىرى سوڭعى جىلدارى جۇمادىلداەۆتار اۋلەتىنە، وندا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاققا ۇلكەن ۇمىتپەن قارايدى. وسى جاس تولقىن جايلى ازداپ بولسا دا ايتۋعا تۋرا كەلگەن سەكىلدى.
- راسىن ايتقاندا مەن وتباسىمىزدا دۇنيەگە كەلگەن ءۇش ۇل، ءۇش قىزدىڭ ۇلكەنىمىن. پەرزەنتتەرىنىڭ ۇلكەنى رەتىندە اكەمىز سەرقۇل مەن انامىز كۇلشاتقا ايتار العىسىمىز شەكسىز، ارينە، مەنىڭ ماتەماتيك رەتىندە ەلگە تانىلۋىم باۋىرلارىم مەن ولاردان وربىگەن ۇل-قىزعا ەرەكشە اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. اكە-شەشەم ءالى باقۋات، ماعان سالسا ولاردىڭ وزىمىزبەن بىرگە بولىپ، ۇل-قىزدارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ، شوبەرەلەرى مەن باسقا دا جەتكىنشەكتەرىنىڭ قۋانىشىن بولىسە بەرۋىنە شىن جۇرەكتەن تىلەكتەسپىن.
مەنىڭ ءىنىم ءانۋار مەملەكەتتىك قىزمەتتە، قازىر ول رەسپۋبليكالىق سالىق كوميتەتىن باسقارادى. قارىنداستارىم دا تۇگەلدەي دەرلىك رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىن بىتىرگەن. قارىنداسىم راۋزا ەنەرگەتيكا سالاسىندا ەڭبەك ەتەدى. ءوز ءىسىنىڭ شىن مامانى. قارىنداسىم ءاسيا مەن نەمەرە قارىنداسىم ۇلداراي فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىندە ءدارىس بەرەدى. قارىنداسىم ماريا - س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت ىستەيدى، ۇيدەگى ەكىنشى ۇل، ءىنىم رۇستەم - كاسىپكەر. اتا-انام تۇرعان شاڭىراققا يە بولىپ وتىرعان دا سول. رۇستەمنىڭ ۇلى جانىبەك مەنىڭ جولىمدى جالعاستىرۋعا بەل بۋعان سىڭايلى. قازىر ول مگۋ-ءدىڭ ماتەماتيكا-مەحانيكا فاكۋلتەتىندە وقيدى. راۋزانىڭ ەكى ۇلى - ەركەبۇلان مەن جاسۇلان، ءاسيانىڭ قىزى عازيزا، رۇستەمنىڭ قىزى مەن ۇلى اسەم مەن الىبەك بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەدى.
سۇحباتتاسقاندار -
وڭالباي سادىق،
قازاقستان جۋرناليستەر
وداعىنىڭ مۇشەسى،
جولداسبەك اشىمحانۇلى
«ايقىن» گازەتى
|
