1985 جىلى ورىس حالقىنىڭ ءحىى عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن دەپ ايتىلىپ جۇرگەن جازبا ەسكەرتكىشى «يگور جورىعى تۋرالى جىردىڭ»  800 جىلدىعى سوۆەت وداعىندا كەڭ كولەمدە اتالىپ وتەتىن بولدى. ارينە، مۇنداي ەلەۋلى وقيعادان ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى جوعارعى وقۋ ورنى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دە سىرت قالماي، عىلىمي كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىرگە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردەن  ورىسشام كوش ىلگەرى بولعاندىقتان با، ءبىزدىڭ كۋرستان مەرەيتويعا قاتىستى بايانداما جاساۋ مىندەتى مەنىڭ موينىما جۇكتەلدى. «ازيا»-نى وقىپ شىققاننان كەيىن قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ، داۋلى  تاقىرىپتى ەشكىمگە بىلدىرمەي زەرتتەپ، ونداعان كىتاپتار مەن عىلىمي باسىلىمداردا جارىق كورگەن جۇزدەگەن ماقالالاردى  شولىپ  شىققاندىقتان كونفەرەنتسيادا ءسوز سويلەۋگە قۋانا-قۋانا كەلىستىم. بىراق، ۋنيۆەرسيتەت ۇسىنىسىنان باس تارتىپ، ءوز ەركىممەن  «پودليننوست سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» دەگەن كۇردەلى تاقىرىپتىڭ قۇلاعىنا سىرعا تاقتىم.  

تۇپنۇسقاسى ورتەنىپ كەتىپ، ا.ي. مۋسين-پۋشكين جازىپ العان كوشىرمەسى عانا قالىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ورىستىڭ ەجەلگى ەپوسى توڭىرەگىندەگى  داۋ-داماي ءحىح عاسىردا باستالىپ، قىزۋى ءبىر باسىلماي كۇنى بۇگىنگە دەيىن  جالعاسىپ كەلەدى. 1801 جىلى نەمىس تاريحشىسى اۆگۋست شلەتسەر ەپوستىڭ العاشقى باسىلىمىنىڭ جارىق كورۋىنە وراي ماقالا جازىپ، ەجەلگى ورىس ەسكەرتكىشىنىڭ تۇپنۇسقالىعىنا كۇمان كەلتىرگەننەن بەرى باستالعان ايتىس-تارتىس جىلدان جىلعا ورتتەي ءورشىپ بارادى. ايگىلى ەپوستى پولياك تىلىنە تارجىمالاعان اقىن تسيپريان گودەبسكي، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى م.ت.كاچەنوۆسكي دا شىعارمانىڭ ءحىى عاسىردا جازىلعانىنا بايلانىستى كوڭىلدەرىن قىتىقتاعان كۇماندارىن جاسىرا الماي، شىندىقتارىن ايتتى. .

1812 جىلى جازبا ەسكەرتكىشتىڭ قولجازباسى ماسكەۋدەگى ورتتە ساۋ تامتىعى قالماي جانىپ  كەتكەننەن كەيىن كۇدىكتىڭ قارا بۇلتى بۇرىنعىدان بەتەر قويۋلانا ءتۇستى. الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر تۋىپ، ەپوسقا قاتىستى داۋ-داماي جاڭاشا سيپات الدى. كاچەنوۆسكيدىڭ شاكىرتى ي.بەليكوۆتىڭ «نەكوتورىە يسسلەدوۆانيا „سلوۆا و پولكۋ يگورەۆە“» زەرتتەۋىندەگى بولجامدار تالاس-تارتىستىڭ وتىنا ماي قۇيا ءتۇسىپ، و. ي. سەنكوۆسكي سياقتى بەدەلدى عالىمدارعا دەيىن سكەپتيكتەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلدى. كۇماندانۋشىلارعا قارسى شىققانداردىڭ ىشىندە  م. پ. پوگودين، س. پ. شەۆىرەۆ، م. ا. ماكسيموۆيچ، د. ن. دۋبەنسكي،  پ. م. ستروەۆ، ي. ي. داۆىدوۆ، م. ن. كاتكوۆ، ءتىپتى، ورىستىڭ ۇلى اقىنى ا.س.پۋشكين دە  بولىپ، شىعارمانىڭ تۇپنۇسقالىعىن دالەلدەۋگە بار كۇشتەرىن سالدى.

1852 جىلى ۆ. م. ۋندولسكي تۇڭعىش رەت «يگور جورىعى تۋرالى جىرمەن» ۇقساستىعى كوپ حV عاسىردىڭ جازبا ەسكەرتكىشى «زادونششينانىڭ» ءماتىنىن جاريالاعان سوڭ كۇماندانۋشىلاردىڭ قاتارى اجەپتاۋىر سەيىلگەندەي بولعان.  الايدا،  1890 جىلى فرانتسۋز ءسلاۆيسى لۋي لەجە عىلىمي ورتادا تالاس تۋعىزىپ كەلە جاتقان ەپوستىڭ «زادونششينانىڭ» نەگىزىندە جازىلعان شىعارما بولۋى ىقتيمال ەكەندىگى تۋرالى بولجامىن جاسادى. لەجەنىڭ ايتۋىنشا، بۇل جىر  حالىقتىق تۋىندى ەمەس، بەرتىندە جازىلعان بىلىكتى ماماننىڭ ءتول شىعارماسى.

عالىمداردىڭ داۋىل كۇنگى داريانىڭ تولقىنىنداي الاسۇرعان تالاس-تارتىسى  حح عاسىردا دا تولاستاعان جوق.  قايتا بۇرىنعىدان دا بەتەر كۇشەيىپ، شارىقتاۋ شىڭىنا جەتتى. ورىستىڭ ۇلى سۋرەتكەرى لەۆ تولستوي جىردىڭ جالعان تۋىندى بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ،  ونى كرالەدۆورسك قولجازباسىمەن (سلاۆيان ادەبيەتى مەن فولكلورى سالاسىنداعى جالعان قولجازبا) سالىستىردى.

1938 جىلى اتاقتى عالىم اندرە مازون مەن ونىڭ جاقتاستارى فرانتسۋز ءسلاۆيسى ا.ۆايان، ەميگراتسياداعى ورىس فيلولوگى ب.گ.ۋنبەگاۋن مەن اقىن م.گ.گورلين، بولگار عالىمى م.ارناۋلوۆ، جاپون ءسلاۆيسى ر.كيساكيدىڭ جازبا ەسكەرتكىشتىڭ تۇپنۇسقالىعىنا كۇمان كەلتىرگەن سەريالىق ماقالالارى بىرىنەن-سوڭ ءبىرى جارىق كوردى. 1940 جىلى پروفەسسور اندرە مازون جىردى زەرتتەگەن كىتابىن شىعارىپ، ونىڭ وسسياننىڭ پوەتيكاسىنا ەلىكتەپ جازىلعان شىعارما بولۋى ىقتيمال ەكەندىگى تۋرالى ويىن ءبىلدىردى.  بەلگىلى عالىمنىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي جالعان ەپوستى قولدان جاساۋ قاجەتتىلىگى ەكاتەرينا حانشايىمنىڭ جەكە باسىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋ،  ورىس وتارشىلدارىنىڭ قىرىم مەن  گاليتسيانى وزدەرىنە قوسىپ الۋ قۇقىعىنىڭ بار ەكەنىن دالەلدەۋ ماقساتىنان تۋعان.

ارينە، جىردىڭ تۇپنۇسقالىعىن دالەلدەگىسى كەلگەن ورىستىڭ اتاقتى عالىمدارى اۋىزدارىن اشىپ، اي باعىپ وتىرعان جوق.  اسىل مۇرالارىنىڭ ءحىى عاسىردىڭ تۋىندىسى ەكەنىن دالەلدەۋگە قۇلشىنا كىرىسكەن عالىمدار ر. و. ياكوبسون، ا. ۆ. يساچەنكو، ە. ا. لياتسكي، ا. ۆ. سولوۆەۆ، پ. م. بيتسيللي، ي. ن. گولەنيششەۆ-كۋتۋزوۆ، ۆ. پ. ادريانوۆا-پەرەتتس، ن. ك. گۋدزي، د. س. ليحاچەۆتار كۇماندانۋشىلارعا تويتارىس بەرىپ، پىكىرتالاستىڭ كورىگى بۇرىنعىدان بەتەر قىزىپ  كەتتى.

وكىنىشكە قاراي، كەيبىر سوۆەتتىك عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەيىن بۇل ماسەلە يدەولوگيالىق باعىتقا بەت بۇرىپ، عىلىميدان گورى ساياسي سيپات الدى.  مادەنيەت سالاسىنداعى سولاقاي يدەولوگتاردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، «يگور جورىعى تۋرالى جىر» ورىس پەن سوۆەت حالقىنىڭ ماقتانىشى، ەندەشە وعان كۇمان كەلتىرۋ لەنيندىك قۇندىلىققا قارسى شابۋىلمەن پارا-پار بۋرجۋازيالىق ارەكەت. كونە جىردىڭ جاۋلارىنا قارسى كۇرەس قاتتى قارقىن الىپ، جازالاۋ ناۋقانى كۇشەيگەندىكتەن قىزىل يمپەريانىڭ قاھارىنان قايمىققان عالىمدار ەندى بۇل تاقىرىپقا قاتىستى ويلارىن ابايلاپ ايتۋعا كوشتى. مىنە وسىنداي سوۆەتتىك يدەولوگيا عىلىم سالاسىنا دا تىزەسىن باتىرىپ،  وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان ءولىارادا ەپوس تۋرالى ءوز ويىن ايتقان ءبىر ۇلكەن عالىمنىڭ ەڭبەگى مەن ورىستاردىڭ كوبى جىعا تاني قويمايتىن ءبىر قازاق اقىنىنىڭ جارىق كورگەن كىتابى جۇرتتىڭ كوڭىلىندە بەيبىت كۇندە جارىلعان بومباداي اسەر قالدىردى.

1963 جىلى جازبا ەسكەرتكىشتى زەرتتەپ جۇرگەن ورىس عالىمى ا.ا.زيمين اياق استىنان «جاۋلارىنىڭ» جاعىنا شىعىپ، ءسوز سويلەيدى. ەپوستى جان-جاقتى زەرتتەپ، تەكستولوگيالىق جۇمىس جاساعان عالىم لەنينگرادتاعى پۋشكين ۇيىندەگى ايگىلى بايانداماسىندا «يگور جورىعى تۋرالى جىردىڭ» ءحىى عاسىردا ەمەس، «زادونششينانىڭ» نەگىزىندە، كەيىنگى عاسىرلاردا جازىلعان شىعارما ەكەنىن مالىمدەدى. بايانداماشىنى تىڭداۋعا جينالعان عالىمداردىڭ ەشقايسىسى دا  ءزيميننىڭ دالەلدەرىنە قارسى ءۋاج ايتا الماي، اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلدى.

ايتكەنمەن، عىلىمي ورتادا دۇرلىگىس تۋعىزعان وقيعادان كەيىن سوۆەتتەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ يدەولوگيالىق ءبولىمى ءزيميننىڭ كونتسەپتسياسىنىڭ ساياسي قاۋىپتى ەكەنىن مالىمدەپ، عالىمعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسالىپ، بايانداماشىنىڭ ماتەريالدارىن جاريالاۋعا تسەنزۋرالىق تيىم سالىندى.

ون جىل وتكەن سوڭ قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تارتىستى تاقىرىپقا ارالاسىپ، ءوز بولجامىن جاساۋى تاعى دا ەلەۋلى وقيعاعا اينالدى. كۇتپەگەن جەردەن ول «ازيا» كىتابىندا قونە ەپوستىڭ ەكى ءتىلدى وقىرمانعا ارناپ جازىلعان، قوس ءتىلدى مەڭگەرگەن، ياعني، ورىسشامەن بىرگە تۇرك ءتىلىن دە جاقسى بىلەتىن اۆتوردىڭ شىعارماسى بولۋى ىقتيمال ەكەندىگى تۋرالى جورامالىن جاريا ەتىپ، ەجەلگى ورىس قاينارلارىنان ونداعان مىسالدار، جۇزدەگەن دالەلدەر كەلتىردى.

بۇرىنعى تاريح عىلىمى دالالىقتار مەن تاتار-مونعول باسقىنشىلىعى كەزىندە ورىس تىلىنە  تۇركلەردىڭ ەكى-ءۇش قانا ءسوزى ەندى دەگەندى جاعى تالماي ايتۋمەن كەلگەن ەدى. ال، ولجاس بۇل كىتابىندا ورىس ءتىلىنىڭ ەنشىسىندەگى كوپتەگەن سوزدەردىڭ تۇرك تىلىنەن الىنعانىن ءوز تۇرعىسىنان دالەلدەپ، «يگور جورىعى تۋرالى جىر» ەپوسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن تيۋركيزمدەر تۋرالى ماسەلە كوتەردى. بوداندىعىندا بولىپ، ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋگە داعدىلانعان  «جابايىلارعا» جوعارىدان قاراپ ۇيرەنگەن رەسەيلىك اكادەميكتەردىڭ قازاق اقىنىنىڭ اۋزىنان  مۇنداي جاڭالىقتى ەستىگەندە اشۋ-ىزالارى كەلىپ، قاندارى قاينادى.

شىن مانىسىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ايتىپ وتىرعان سوزدەرىنىڭ قيسىنى بار-تىن. ءتىل دە حيميالىق ەلەمەنتتەر سياقتى مادەني بايلانىستاردىڭ، سوعىستاردىڭ، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ارقاسىندا ۇدايى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرادى. مىسالى، كورەي ءتىلىنىڭ 75 پايىزى قىتايدىكى، ال، فرانتسۋز ءتىلىنىڭ 25 پايىزى اراب سوزدەرى ەكەنى دالەلدەنگەن. ەندەشە «يگور جورىعى تۋرالى جىر» ەپوسىنداعى كوپتەگەن سوزدەردىڭ تۇرك تىلىنەن الىنعانىنا قاتىستى قانداي كۇمان تۋى ءتيىس. ءتىپتى، بۇل ەپوس ورىس اقىنىنىڭ ەمەس، تۇرك شايىرىنىڭ جازبا مۇراسى بولۋى دا ىقتيمال عوي. باياندامامدى دايىنداۋ بارىسىندا ايگىلى تۋىندى تۇرك  حالقىنىڭ كونە زاماندا تۋعان ماداق جىرى ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا بەرىلىپ كەتكەن كەزىم دە بولدى.

عىلىمي كونفەرەنتسياعا مەن بار ىنتا-جىگەرىمدى سالىپ دايىندالدىم. وقىتۋشىلاردىڭ ءدارىسىن تىڭداپ بولا سالىسىمەن، تۇستەن كەيىن جول-جونەكەي  تاماعىمدى ىشە سالىپ، بىردەن ورتالىق كىتاپحاناعا تارتامىن. تاقىرىپقا قاتىستى دۇنيەلەردى جازدىرىپ الىپ، كىتاپحانا جابىلعانعا دەيىن تاپجىلماي وتىرىپ، عىلىمي ەڭبەكتەردى، جۋرنالداردى، ءتىپتى، ورىس اقىنى يگور شكليارەۆسكيدىڭ ەپوستى قوتارىپ اۋدارىپ شىققان سول جىلدارى جاساعان ءتارجاماسىنا شەيىن وقىپ شىقتىم. قازاق اقىندارى بەرقايىر امانشين مەن نەسىپبەك ايتوۆتىڭ ەپوستى انا تىلىمىزگە اۋدارعان تارجىماسىمەن دە تانىستىم.

«يگور جورىعى تۋرالى جىر» ەپوسىنىڭ 800 جىلدىعىنا ارنالعان  باسقوسۋدا ءبىراز جۇرت توبە كورسەتتى. تومەنگى، جوعارعى كۋرستىڭ بەلسەندى  ستۋدەنتتەرى دە قاتىستى. ماعان ءسوز كونفەرەنتسيا اياقتالار كەزدە ءتيدى. جۇرەگىم ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ، قوبالجىپ كەتتىم.

عىلىمي وتىرىستا كونە جىردىڭ تۇپنۇسقالىعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى عانا قوزعاۋىم كەرەك ەكەنىنە قاراماستان، باياندامامنىڭ سوڭىنا تامان تاقىرىپتى باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتىم. شەشىلىپ سويلەپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا»-سىن قورعاپ، كوكەيىمدە جۇرگەن ويلارىمدى ايتىپ-ايتىپ تاستادىم. قىزدى-قىزدىمەن ورىستىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارىنىڭ ەڭبەگىن سىناپ جىبەرىپپىن.  قازاق مادەنيەتىنە رەسەي نەمەسە ەۆروپا عالىمدارىنىڭ كوزىمەن عانا قاراۋدىڭ قاتە ەكەنىن ايتتىم. كونفەرەنتسياعا امالسىزدان كەلىپ، قالعىپ شۇلعىپ وتىرعانداردىڭ ءوزى باسىن كوتەرىپ الىپ، مەنىڭ سوزىمە تاڭىرقاي قاراستى.

- ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن كوتەرە وتىرىپ، وزگە حالىقتىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، - دەپ ءسوزىمدى اياقتاپ ويىمدى تۇيىندەدىم. سونى ايتۋىم مۇڭ ەكەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىراز مۇعالىمدەرى قيتۇرقى ساۋالدار قويا باستادى. مەنىڭ الدىمدا سويلەگەندەرگە قۇر قول شاپالاقتاي  سالعان. كونفەرەنتسيا اياقتالعاندا كوزىلدىرىك كيگەن ءبىر وقىتۋشى قاسىما كەلدى دە:

- بايقا، بالا! اكەڭە سەنىپ ءجۇرسىڭ بە؟ جاڭاعى سەنىڭ ايتىپ وتىرعان سوزدەرىڭ ويىنشىق ەمەس. نەگە قارسى شىعىپ وتىرعانىڭدى سەن سەزبەيتىن سياقتىسىڭ، - دەپ قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى.

بالكىم، مۇنداي كونفەرەنتسيالاردىڭ سول كەزدە كوپ وتكەنىنەن بە، الدە ءالى جاس قوي دەپ ايادى ما، ايتەۋىر مەنىڭ سوزدەرىمە ەشكىم ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، سوڭى داۋعا اينالا قويعان جوق. دەگەنمەن، تۇماۋداي جابىسىپ، تاماعىمدى جىبىرلاتقان شىندىقتى  ايتىپ سالعانىممەن، الدەكىمدەر  ماسەلە كوتەرىپ، وقۋدان شىعارىپ جىبەرە مە دەگەن كۇدىك كۇنى بويى كوڭىلىمنەن كەتپەي قويدى.

*

عىلىمي كونفەرەنتسيادان رۋحىم قورلانىپ، نامىسىم تاپتالعانداي بولىپ كۇيزەلىپ، ۇيگە تاۋىم شاعىلىپ قايتتىم. سالىم سۋعا كەتىپ، كىتاپ وقۋعا دا، ويناپ-كۇلۋگە دە زاۋقىم سوقپادى. جۇمىستان ەرتە ورالعان اكەم كوڭىل-كۇيىمنىڭ جوق ەكەنىن بىردەن بايقاپ جاعدايىمدى سۇرادى. ەشتەڭەنى جاسىرماي، مەن وعان ۋنيۆەرسيتەتتەگى جيىننىڭ قالاي وتكەنىن  تۇك قالدىرماي باستان-اياق بايانداپ  بەردىم. شەرمەندە كۇيىمدى تۇسىنگەن اكەم جابىرقاعان جۇرەگىمدى جۇباتىپ، اقىلىن ايتتى:

- ءبىر كۇنگى ساتسىزدىككە بولا ۇنجىرعاڭ تۇسپەسىن، ۇلىم. ءومىرىڭ ءالى الدا. ۇلتىڭنىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ادەبيەتى ءۇشىن جانىڭدى اياماي كەلەشەكتە  دە تالاي رەت كۇرەسۋىڭە تۋرا كەلەدى. ەڭ باستىسى تاڭداعان باعىتىڭ دۇرىس. حالقىڭا دەگەن نيەتىڭ، پيعىلىڭ تازا. ەگەر عىلىم جولىنا تۇسكىڭ كەلسە، ساعان باعىت بەرەتىن، ءجون كورسەتەتىن ءبىر ادام كەرەك. ولجاستىڭ جۇمىسى باستان اسىپ جاتقاندىقتان ءدال قازىر ونىمەن سەنى جۇزدەستىرۋدىڭ ورايى كەلمەيدى.  بىراق، قازاقتىڭ ونەرىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن ءبىر ادامداي جاقسى بىلەتىن اقسەلەۋ اعاڭمەن سەنى جولىقتىرۋعا اكەڭنىڭ شاماسى جەتەدى.

ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەپ، مادەني مۇراسىن تۇگەندەپ جۇرگەن ءارى ەتنوگراف، ءارى جازۋشى  اقسەلەۋ سەيدىمبەكتى سىرتىنان جاقسى تانيمىن. قولتاڭباسىن قالدىرىپ، اكەمە سىيلاعان «كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەر» كىتابىن ءبىر دەممەن وقىپ شىعىپ، قيالىنىڭ ۇشقىرلىعىنا، ءبىلىمىنىڭ مولدىعىنا، ءتىلىنىڭ قۇنارلىعىنا تاڭ قالعانمىن. ۇجىمدىق جيناقتا شىققان «اققىز» حيكاياسىمەن دە تانىسپىن.

اكەم ۋادەسىن ورىنداۋ ماسەلەسىن كەيىنگە كۇندەرگە ىسىرماي، بىردەن ىسكە كىرىسىپ  اقسەلەۋگە تەلەفون شالدى.  اعاسىنا ەركەلەپ، قالجىڭداسىپ، ءبىراز اڭگىمە ايتتى. تەلەفوننىڭ ارعى جاعىنان ول كىسىنىڭ راحاتتانىپ كۇلىپ، سىپايى جاۋاپ بەرگەن قوڭىر داۋىسى ماعان دا ەستىلىپ جاتتى. ازىلدەرى جاراسىپ، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت سويلەسكەن سوڭ نەگىزگى شارۋاسىنا كوشتى.  عىلىمعا قىزىعىپ جۇرگەنىمدى جەتكىزىپ، باعىت-باعدار كورسەتۋ ءۇشىن مەنىمەن اڭگىمەلەسىپ كورۋىمدى ءوتىندى. كەنەتتەن «سەنىمەن احاڭ سويلەسكىسى كەلەدى» دەپ تەلەفون تۇتقاسىن ماعان بەردى. اماندىق-ساۋلىعىمدى سۇراعان سوڭ ول كىسى ۇزاققا سوزباي، سوزبۇيداعا سالماي، اڭگىمەنىڭ توقەتەرىن ايتتى.

- امانجان، سەنىڭ عىلىم جولىنا تۇسكىڭ كەلەتىن تالابىڭ مەنى قاتتى قۋانتىپ وتىر. بىراق، قانداي باعىتتا ىزدەنىپ جۇرگەنىڭدى بىلمەگەندىكتەن، ءدال قازىر كەسىپ-ءپىشىپ ەشتەڭە ايتا المايمىن. سوندىقتان سەن وقىعان كىتاپتارىڭنىڭ ءتىزىمىن  جاساپ، ۋاقىت تاۋىپ كەلەسى اپتانىڭ سارسەنبىسىندە، تۇستەن كەيىن ءبىزدىڭ ۇيگە كەل. ەكەۋمىز ءشاي ءىشىپ وتىرىپ، ارقامىزدى كەڭگە سالىپ، بۇل ماسەلەنى اسىقپاي تالقىلايىق، - دەپ ءوزى تۇراتىن ءۇيدىڭ مەكەن-جايىن جازىپ الۋىمدى سۇراپ، قالاي جەتۋ كەرەك ەكەنىن «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي» ەتىپ تاپىشتەپ ءتۇسىندىرىپ بەردى.

اعامىز قونىس تەپكەن مۇراتباەۆ كوشەسى ءبىز تۇراتىن ۇيدەن تىم الىس  ەمەس ەكەن.  سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى اۆتوبۋسقا مىنبەي-اق، جاياۋ ءجۇرىپ، جارتى ساعاتتا جازۋشىنىڭ ۇيىنە  جەتىپ باردىم.

بۇرىننان تانيتىن ادامداي ول مەنى قۇشاق جايا قارسى الىپ، بالاسىنداي ەركەلەتىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيدى. ۇزىن بويلى، ات جاقتى، ءجۇزى جىلى، سارى كىسى ەكەن. قالا قازاقتارى سياقتى ۇستىنە جەڭى قىسقا كويلەك پەن جەڭىل شالبار ەمەس، ادەمى ويۋى بار قازاقى شاپان كيىپ الىپتى. شاڭىراعىندا ۇلتتىق كيىممەن جۇرگەن جازۋشىنى ومىرىمدە تۇڭعىش كورىپ تاڭ قالدىم.

مەنىڭ كەلۋ قۇرمەتىمە ارنايى ءبىر تاباق ەت اسقىزىپ قويىپتى. قولىمىزدى جۋىپ، كەلەلى كەڭەستى باستاماس بۇرىن، ەكەۋمىز اۋەلى اش قارىندى جۇباتۋعا ىقىلاستانا كىرىسىپ كەتتىك. ارقا جاقتىڭ ەتى بالداي عوي، شىركىن.  بىراق قالادا ءجۇرىپ بىرىشەك بولىپ قالعان قارنىم  ەكى-ءۇش ءتۇيىر ەت پەن ءبىر-ەكى قازى-قارتانى اساي سالىسىمەن تەز تويىپ قالدى.

ەتتەن كەيىن، اسىقپاي سىر-سۇحبات قۇرىپ، ءشايدى سوراپتاپ ءشولىمىزدى باستىق. اكەمنەن دە ۇلكەن ادامنىڭ ماعان قۇددى كوپتەن كۇتكەن سىيلى قوناعى كەلگەندەي ءىلتيفات تانىتىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، قىزمەت ىستەپ جاتقانىنا ءبىر جاعىنان قاتتى قىسىلىپ تا وتىرمىن. ەت جەلىنىپ، ءشاي ءىشىلىپ بولعان سوڭ ول ماعان جۇمىس ىستەيتىن بولمەسىن كورسەتتى. بولمەنىڭ ءىشى، ءتىپتى شاعىن بالكونىنا شەيىن تولعان كىتاپ. كوركەم شىعارمالار جوقتىڭ قاسى، نەگىزىنەن ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ قولعا تۇسە بەرمەيتىن توم-توم ەڭبەكتەرى. ۇقىپتى قولمەن، رەت-رەتىمەن جينالعان كىتاپتار ساپقا تۇرعان ساربازدارداي سورەلەردە سامساپ تۇر. تاڭىرقاعاننان اۋزىم اڭقايىپ اشىلىپ قالدى. نە دەگەن مول بايلىق؟ مۇنداي قۇندى قازىناسى بار ادامنىڭ قانداي  ارمانى بولۋى مۇمكىن. كوزدىڭ جاۋىن العان كىتاپتاردىڭ اراسىنان ولجاستىڭ «ازيا»-سىن دا كورىپ قالدىم.  ەندىگى ساتتە بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءۇيىلىپ تۇرعان كىتاپتار كوزىمە وتتاي باسىلدى. «پويۋششيە كۋپولا». اقسەلەۋ اعانىڭ تاياۋدا عانا جارىق كورىپ، باسپاحانانىڭ ءيسى ءالى شىعىپ تۇرعان،  ورىس تىلىنە اۋدارىلعان «كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەرى» ەكەن. كوزىمنىڭ سۇعىن قاداپ، قىزىعا قاراعانىمدى بايقاعان ول ءۇيىلىپ جاتقان كوپ كىتاپتىڭ ىشىنەن بىرەۋىن سۋىرىپ الىپ «اينالايىن، امانگەلدى! كۇرەسى كەسەك، قىزىعى مول كەلەشەك تىلەيمىن. اعاڭ اقسەلەۋ» دەپ قولتاڭباسىن جازىپ، سىيعا تارتتى. مۇنداي توسىن سىيدى مەن مۇلدە كۇتپەپ ەدىم. قۋانىشىم قوينىما سيماي، كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ، جۇرەگىم اتقاقتاپ كەتتى. باقىتتان باسىم اينالىپ، بال-بۇل جايناعان جۇزىمە مەيىرلەنە قاراعان ول سالدەن كەيىن «ەندى اڭگىمەمىزدى باستايىق» دەگەندەي يشارات تانىتتى.

ءسوزىمدى بولمەي ايتقان اڭگىمەمدى بار زەيىنىن سالىپ، مۇقيات تىڭدادى. بالا كورمەي، زامانداسىنداي سىرلاسقان كوشەلى كىسىگە مەنىڭ دە بۇيرەگىم بۇرىپ، ەت-جۇرەگىم ەلجىرەپ، جان سىرىمدى جاسىرماي، اعىمنان اقتارىلدىم. كەلەشەكتە ولجاس ەن سالعان تاقىرىپتى ءتۇبىن ءتۇسىرىپ زەرتتەپ، ءبىر ۇلكەن ەڭبەك جازۋدىڭ ويىمدا جۇرگەنىن جەتكىزدىم.  ايتارىمدى تاۋىسىپ بولعان سوڭ ول مەكتەپ وقۋشىسىنىڭ توركوز داپتەرىنە جازىپ اكەپ بەرگەن وقىعان كىتاپتارىمنىڭ تىزىمىنە كوز جۇگىرتىپ ءوتىپ، ءسوزىن ساباقتادى.

- امانجان! سەن نەگىزىنەن «يگور جورىعى تۋرالى جىر» اتتى كونە ەپوسقا قاتىستى عىلىمي ەڭبەكتەردى كوپ وقىپسىڭ. بىراق سەن ەندى بۇل تاقىرىپقا اسا كوپ باسىڭدى قاتىرما. جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقاننان نە وپا تاباسىڭ. سەن تۇگىل ولجاستىڭ ءوزىن داۋلى ماسەلەگە ارالاسقانى ءۇشىن موسكۆاعا شاقىرتىپ، كەشىرىم سۇراتقان. يمپەريالىق پيعىلىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورىستار وزدەرىنىڭ تاريحتارىن قولدان جاساپ، تالاي نارسەنى بىلىقتىرىپ جىبەرگەن. روسسيانىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى. كوزى اشىق ءبىر ورىس عالىمىنىڭ «ورىس تاريحىنىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ونى قايتا جازىپ شىعۋ كەرەك» دەگەنى بار. سەنىڭ كەلەشەگىڭ - الدا. بولاشاعى زور ازاماتسىڭ. ءالى بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتپاعان جاسسىڭ. تاعدىرىڭا توسقاۋىل بولاتىن قاۋىپتى تاقىرىپتى قازبالاي بەرمە. ودان گورى مىنا ءبىر-ەكى عاسىر شيرەگىندەگى ۇلت ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، اقىندىقتىڭ اسىل مۇراتىنان اينىماعان، تاعدىرلارى قىل ۇستىندە بولعان بابالارىمىزدىڭ مۇراسىن تۇگەندەپ، ساناتقا قوسىپ، باعاسىن بەرە الساق تا داتكە قۋات. تاريحىمىزدا ورىس وتارشىلدىعىنا  اشىقتان-اشىق قارسى شىققان شورتانباي مەن دۋلات سياقتى قانشاما ۇلى اقىندارىمىز بولدى. قازىر مەن مۇرات موڭكەۇلىنىڭ مۇراسىن زەرتتەپ جاتىرمىن. جاسىنداي جارقىلداعان تاڭعاجايىپ تۇلعا!  وتارشىلدىققا توزبەي ارىستانداي اتىلعان  - رۋحتىڭ سەمسەرى، اقىندىقتىڭ نايزاعايى! «ەدىلدى تارتىپ  العانى، ەتەككە قولدى سالعانى، جايىقتى تارتىپ العانى، جاعاعا قولدى سالعانى، ويىلدى تارتىپ العانى، ويىنداعىسى بولعانى» دەگەندى ايتقان ول اقىندىقتىڭ الداسپانى عوي.  سول مۇراتتىڭ ادەبيەت تاريحىنداعى ويىپ تۇرىپ  الۋعا ءتيىس ورنىن بەلگىلەپ بەرۋدىڭ ءوزى وڭاي ءىس بولماي تۇرعان جوق پا. بىراق ونداي وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى ارۋاقتى اقىندى بىلمەگەنىڭ ءۇشىن سەنى جازعىرا دا المايمىن. باتىستاعى مۇرات تۇگىل، ءوز اۋىلىڭدا تۋعان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتاردىڭ ەڭبەكتەرىن وقي الماي جۇرگەن سەندەرگە ءبىز قانداي كىنا ارتا الامىز، - دەدى  اۋىر كۇرسىنىپ. مۇراتتىڭ دا، احمەت پەن مىرجاقىپتىڭ دە ەسىمدەرىن تۇڭعىش  رەت ەستىگەن مەن امەريكا اشقانداي، ونى ايتقان ادامنىڭ جۇزىنە تاڭىرقاي قاراسام، اعامنىڭ كوزدەرى تەڭىزدەي تەرەڭ ويدىڭ تىلسىم تۇڭعيىعىنا باتىپ بارادى ەكەن.  ("اقىندىقتىڭ اسىل مۇراتى" اتتى ەسسەدەن)

امانگەلدى مىرزابەك

Abai.kz