قازاق ءالىپبيىنىڭ جوبالارى تۇرىك جانە اعىلشىن تاڭبالارىن نەگىزگە الۋ ارقىلى ەكى باعىتتا كورىنىس بەرەدى.

ءبىرىنشى باعىت ورتاق تۇركى ءالىپبيى تۋىس حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن نىعايتاتىندىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. بىراق ىنتىماقتاستىق الىپبيدەن گورى  مادەني، ساياسي، ەكونوميكالىق، ت.ب. قاتىناس فاكتورلارى بويىنشا كورىنەتىنى بەلگىلى. ءارىپ تاڭباسى ۇلتتىق نە تۇركىلىك وقشاۋلانۋعا نەگىزدەلمەۋى ابزال. اقپارات بەرەتىن ءارىپ تاڭبالارى بارشاعا ورتاق. كەرەك ادام لاتىن تاڭباسىنا نەگىزدەلگەن كەزكەلگەن ءالىپبيدى مەڭگەرە الادى. ويتكەنى كوپ ەل لاتىننىڭ نەگىزگى 22 تاڭباسىن ازداعان تولىقتىرۋمەن پايدالانادى.  تۇرىكتەر دە لاتىننىڭ 22 تاڭباسىنا التى ءارىپ (ç، ş، ğ، ö، ü، ı) قوسىپ ءالىپبي جاساعان. وسى الىپبيگە بەس تاڭبا (ä، x, q, ñ، w) قوسىلىپ، 34 ارىپتەن تۇراتىن ورتاق تۇركى ءالىپبيى قۇراستىرىلىپتى. ونىڭ تۇركى حالىقتارى فونەمالارىن قانشالىقتى دۇرىس بەينەلەيتىنى بەيمالىم. بىراق ونى ازەربايجان، وزبەك، تۇركىمەندەر قابىلداعان جوق. ال تۇرىكتەر بولسا، كەزىندە «ng» تاڭباسى زاردابىنان جوعالعان ءتول «ڭ» دىبىسىنا دا ورالار ەمەس. ويعا قالدىرار ونەگە.

قازاق ءالىپبيىنىڭ جوبالارى تۇرىك جانە اعىلشىن تاڭبالارىن نەگىزگە الۋ ارقىلى ەكى باعىتتا كورىنىس بەرەدى.

ءبىرىنشى باعىت ورتاق تۇركى ءالىپبيى تۋىس حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن نىعايتاتىندىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. بىراق ىنتىماقتاستىق الىپبيدەن گورى  مادەني، ساياسي، ەكونوميكالىق، ت.ب. قاتىناس فاكتورلارى بويىنشا كورىنەتىنى بەلگىلى. ءارىپ تاڭباسى ۇلتتىق نە تۇركىلىك وقشاۋلانۋعا نەگىزدەلمەۋى ابزال. اقپارات بەرەتىن ءارىپ تاڭبالارى بارشاعا ورتاق. كەرەك ادام لاتىن تاڭباسىنا نەگىزدەلگەن كەزكەلگەن ءالىپبيدى مەڭگەرە الادى. ويتكەنى كوپ ەل لاتىننىڭ نەگىزگى 22 تاڭباسىن ازداعان تولىقتىرۋمەن پايدالانادى.  تۇرىكتەر دە لاتىننىڭ 22 تاڭباسىنا التى ءارىپ (ç، ş، ğ، ö، ü، ı) قوسىپ ءالىپبي جاساعان. وسى الىپبيگە بەس تاڭبا (ä، x, q, ñ، w) قوسىلىپ، 34 ارىپتەن تۇراتىن ورتاق تۇركى ءالىپبيى قۇراستىرىلىپتى. ونىڭ تۇركى حالىقتارى فونەمالارىن قانشالىقتى دۇرىس بەينەلەيتىنى بەيمالىم. بىراق ونى ازەربايجان، وزبەك، تۇركىمەندەر قابىلداعان جوق. ال تۇرىكتەر بولسا، كەزىندە «ng» تاڭباسى زاردابىنان جوعالعان ءتول «ڭ» دىبىسىنا دا ورالار ەمەس. ويعا قالدىرار ونەگە.

دەگەنمەن، وسى ورتاق الىپبيگە ءوز ءتىلىمىز تۇرعىسىنان قارايىق. بۇل ءالىپبيدى قابىلداساق، ونداعى 8 ءارىپتى (قازىرگى 9 ءارىپ سياقتى) قوسىمشا پەرنەگە ورناتۋعا تۋرا كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان ينتەرنەت، ۇيالى تەلەفونداعى «ساقاۋ» جازۋىمىز جالعاسا بەرمەك. ءارى ماتىندە استىلى-ءۇستىلى بەلگىلەر ءورىپ ءجۇر. ەڭ باستىسى، ارىپتەردىڭ قازاق سوزىندە كەزدەسۋ جيىلىگى ەسكەرىلمەگەن. سوندىقتان بۇل باعىتتى ءتول الىپبيگە قولايلى كورمەدىك.

ەكىنشى باعىت نەگىزگە العان اعىلشىن الىپبيىندە لاتىننىڭ 22 تاڭباسى ءتورت ارىپپەن تولىقتىرىلعان. پايىمداپ قاراساق، لاتىن تاڭبالارىن نەگىزگە العان ەلدەردىڭ ەشبىرى (ونىڭ ىشىندە تۇرىك تە، اعىلشىن دا) جاڭا ءالىپبي تاڭبالارىن ويلاپ شىعارماعان - لاتىن تاڭبالارى مەن بەلگىلەرىن پايدالانعان. سوندىقتان ءوز ءالىپبيىمىز ءۇشىن قايسىسىن الساق تا، توركىنى - وسى لاتىن تاڭبالارى. ەندەشە وزىمىزگە ءتيىمدىسىن، قولايلىسىن تاڭداۋىمىز كەرەك.

بىزدىڭشە، كومپيۋتەر مەن ۇيالى تەلەفون پەرنەتاقتاسىندا بار اعىلشىن تاڭبالارىن الۋ ءتيىمدى. ودان تىلىمىزگە اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ورناي قويمادى. كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ وتارى بولعاندىقتان، ورىس ءتىلى دىبىستارىن ەملەسىمەن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعانبىز. قازىر تاۋەلسىز ەلمىز. تاڭبا اعىلشىندىكى بولعانمەن، جازىلۋى، وقىلۋى جانە ءتىل ەملەسى وزىمىزدىكى. ەكى ءتىلدىڭ ەملەسى ەكى باسقا. ياعني ءتىلدىڭ ءتول زاڭدىلىقتارىنا اعىلشىن ىقپالى جۇرمەيدى. ءارى قازاق ارىپتەرىن قوسىمشا پەرنەگە ورناتۋ ازابىنان قۇتىلامىز. تەك ءتىل دىبىستارىنا پەرنەتاقتاداعى تاڭبالاردى ءتيىمدى پايدالانۋ امالدارىن قاراستىرۋ كەرەك. وسى ماسەلەگە وي جۇگىرتىپ كورەيىك.

ءتىل دىبىستارى. قازاق ءالىپبيىنىڭ نەگىزىن 28 ءتول دىبىسى قۇرايتىنى داۋسىز. جاڭا الىپبيگە «ف»، «ح»، «ۆ» دىبىستارى قوسىلا ما، جوق پا؟ پىكىرلەر ءارالۋان. ماسەلەنى انىقتاۋ ءۇشىن بۇلاردىڭ تىلىمىزگە ەنۋ سيپاتىن پايىمدايىق.

تاريحي سيپاتى. ارابتار دەشتى قىپشاق دالاسىن جاۋلاپ العاننان باستاپ يسلام ءدىنى مەن اراب جازۋىنىڭ ۇستەمدىگى ورنايدى. ناتيجەسىندە كونە تۇركى جازۋى قولدانىستان شىعارىلادى. اراب جازۋىنىڭ ىقپالىمەن جەرگىلىكتى حالىقتار تىلىنە «ف»، «ح»، «ھ»، «ў» دىبىستارى ەنە باستايدى. بۇلار  ەرتەدەگى تۇركى عۇلامالارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە جانە كىسى ەسىمدەرىندە ءجيى كەزدەسەدى (فارابي، حورەزمي، قوجا احمەد، ت.ب.). بۇل دىبىستاردىڭ تاريحى تۇركى تىلدەرىندە مىڭ جىلدان اسادى ەكەن.

الەۋمەتتىك سيپاتى. جوعارىدا ايتىلعانداي، اتالعان دىبىستار قازاق حالقى ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋدان كوپ بۇرىن كەلگەن. سويتە تۇرا، ولاردان ءتورت-بەس عاسىر كەيىن قالىپتاسقان قازاق ءۇشىن ولار نەگە كىرمە سانالادى؟ جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. حالىقتىڭ دەنى ساۋاتسىز زاماندا از ساندى وقىعاندار اراب-پارسى جازۋلارىن پايدالانۋ ارقىلى اراب-پارسىدا جوق، تەك تۇركىلەرگە ءتان كىتابي ءتىلدى تۋعىزادى. ال وقىماعان قارا حالىق كىرمە سوزدەردەگى «ف»، «ح»، «ھ»، «ў» دىبىستارىنا تىلدەرى كەلمەي، ءوز ايتۋلارىنا بەيىمدەيدى. بىراق وقىعاندار دا، وقىماعاندار دا - ءبىر حالىقتىڭ وكىلدەرى. بۇل كىرمە دىبىستاردىڭ تۇركى تىلىنە ەكى جولمەن ەنۋ ءۇردىسىن كورسەتەدى. اقىر سوڭىندا «ف»، «ح» دىبىستارى قازىرگى تۇركى حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق تا بار، تىلدەرىنە ءسىڭىسىپ كەتتى. ال «ھ» دىبىسى كەيبىر تۇركى تىلدەرىنە سىڭگەنىمەن، قازاق تىلىنە بەكي المادى.

رەسەي بيلىگىنىڭ ىقپالىمەن تىلىمىزگە «ۆ» دىبىسى ەنىپ، ەكى-ءۇش عاسىردا-اق ورنىققانى بەلگىلى. شەت ەلدەرمەن قاتىناس، عالامدىق اقپارات جانە عالامتور الەمىندە كەزدەسەتىن جات سوزدەردە وسى «ف»، «ح»، «ۆ»  دىبىستارى ءجيى ۇشىراسادى. بۇگىنگى اقپارات تاسقىنىندا جات سوزدەردى دەرەۋ اۋدارۋ نەمەسە ءدال بالاما تابۋ وڭاي ەمەس. جات سوزدەردى تىلگە بەيىمدەپ، سوزدىك قورعا قوسۋدا بۇل دىبىستار ەلەۋلى قىزمەت اتقارا الادى. ولار جالقى ەسىمدەردە دە ءجيى كەزدەسەدى.

ارتيكۋلياتسيالىق سيپاتى. قازاقتىڭ دىبىستىق اپپاراتى كوپتەگەن جات دىبىستاردىڭ ىشىنەن  وسى ءۇش دىبىسقا عانا سان عاسىرلاردان سوڭ ازەر بەيىمدەلەدى. جات دىبىسقا تۇتاس ەل تۇرماق، جەكە ادامنىڭ دىبىستىق اپپاراتىنىڭ بەيىمدەلۋى وڭاي ەمەس. قازىر اتالعان ءۇش دىبىستىڭ تىلىمىزگە ءسىڭىستى بولعانى سونشا، ولاردى باسقاشا جازۋ، وقۋ، ايتۋ وزىمىزگە ەرسى كورىنەدى. سالىستىرىڭىز: «فونەتيكا - پانەتيكە»، «مورفولوگيا - مورپولوعيا نەمەسە مورپولوگيە»، «ۆاتت - بات»، «ۆولت - بولت نەمەسە ءبولت»، ت.ب. ياعني، توركىنى جات «ف»، «ح»، «ۆ» ءتول دىبىستار قاتارىنا ەنگەنى بايقالادى. ەندەشە تۇتاس ەلدىڭ دىبىستىق اپپاراتىن قايتا وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. ءسويتىپ، «ف»، «ح»، «ۆ» ارىپتەرىن ءالىپبي جوباسىنا قوسۋدى قولدايمىز.

دايەكشە. ءبىز پەرنەتاقتاداعى 26 تاڭبانى ءوز دىبىستىق جۇيەمىزگە وراي وڭتايلى پايدالانۋ امالدارىن ۇسىنامىز. كەڭەيتىلگەن لاتىن ارىپتەرىنىڭ استىلى-ءۇستىلى بەلگىلەرى كوپ جانە قوسىمشا پەرنە كەرەك. ءبىر دىبىستىڭ ەكى-ءۇش ارىپپەن بەرىلۋى جازۋعا، وقۋعا ىڭعايسىز ءارى ۇنەمسىز. سوندىقتان ءبىر دىبىسقا ءبىر تاڭبا بەلگىلەپ، قوسىمشا تاڭبالارعا جالعىز دايەكشە بەلگىسىن الۋدى ۇسىنامىز. بەلگى كومپيۋتەردە « ˴ ̃» تاڭبالى بوس پەرنەدەن قويىلادى. ورىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن ءارىپتىڭ ءدال ۇستىنە تۇسەتىن 0301 كود بەلگىسى تيىمدىرەك. ال ۇيالى تەلەفوندا ءتيىستى ارىپتەن سوڭ «1» پەرنەسىن ءۇش رەت باسسا، دايەكشە قويىلادى.

ءتىلدىڭ ەرەكشە دىبىستارى. ولاردى دايەكشەمەن بەلگىلەۋدەن سانالى تۇردە باس تارتتىق. ويتكەنى ءالىپبي ەرەكشە دىبىستاردى قوسىمشا بەلگىلەۋگە ەمەس، ءتىلدىڭ ءتول زاڭدىلىعىنا، دىبىس جيىلىگىنە نەگىزدەلۋى ءتيىس. ونى سوڭىرا قاراستىرامىز.

ديفتونگ دىبىستار. ءالىپبي جوبالارىندا «ي» ء(ىي/ىي),  «ۋ» ء(ۇۋ/ۇۋ) ارىپتەرىنە قاتىستى داۋلى پىكىرلەر بار. بۇل ديفتونگتار ورىس ءتىلى ىقپالىمەن پايدا بولعان دەيتىن وي باسىمداۋ. بىراق ورىس تىلىندە «ۇ»، «ءۇ»، «ءى» دىبىستارى جوق، «ى» قازاق تىلىنەن وزگەشە دىبىستالادى. ولاي بولسا، قازاقتىڭ «ي» ء(ىي/ىي), «ۋ» ء(ۇۋ/ۇۋ) ارىپتەرى ورىستىڭ «ي»، «ۋ» ارىپتەرىمەن ءبىر ەمەس. قازاقتا «ي»، «ۋ» دىبىستارى جەكە ايتىلمايدى. جەكە نەمەسە داۋىسسىزداردان سوڭ الدىندا «ءى/ى»، «ءۇ/ۇ» داۋىستىلارى ەرىكسىز ايتىلادى. سوندىقتان قوسارلى (ديفتونگ) دىبىس سانالادى. ديفتونگ دىبىس تاڭبالارى ورىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.

قوساردىڭ سوڭعى ءۇنى - داۋىسسىز «ي»، «ۋ̆». سوندىقتان داۋىستىلاردىڭ الدىندا كەلگەندە، ەكى داۋىستى قاتار كەلەدى دەپ جاڭساق ۇعۋدىڭ ءجونى جوق. ولار داۋىستىلاردان سوڭ جالاڭ داۋىسسىز «ي»، «ۋ̆» بولىپ قالادى. ەكى جاعدايدا دا بۇلار وزگە دىبىسقا اينالمايدى جانە ءسوز ماعىناسىنا ەش نۇقسان كەلمەيدى. ءسويتىپ، بۇل دىبىستار «i»، «u» (ي، ۋ) ارىپتەرىمەن بەلگىلەنەدى.

ديفتونگ ءسوز ماعىناسىن ساقتاي وتىرىپ، تاڭبا ۇنەمدەۋ ءۇشىن كەرەك. قالىڭ وقىرماننىڭ جازۋىنا جەڭىل، وقۋىنا وڭتايلى بولۋى جانە ءسوزدىڭ تۇسىنىكتى جەتكىزۋى كوزدەلەدى. ال فونەتيكالىق تالداۋ وقۋ ۇردىسىنە ءتان. وعان ۇيرەتۋ مۇعالىمنىڭ كاسىبي ارەكەتىنە كىرەدى.

وسى ورايدا مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. مىسالعا، «وقى»، «بەكى» ەتىستىكتەرىنە «ۋ» جۇرناعى جالعانسا، «وقۋ»، «بەكۋ» بولىپ جازىلىپ، «وقۇۋ»، «بەكۇۋ» تۇرىندە وقىلاتىنى بەلگىلى. بۇل قۇبىلىستىڭ ءتۇسىندىرىلۋى ءارتۇرلى: 1) «ءى/ى» داۋىستى «ۋ»-مەن الماسادى;  2) «ءىۋ/ىۋ» تۇرىندە وقىلادى; 3) «ءى/ى» ءتۇسىپ قالادى. ولاردىڭ دۇرىسىن انىقتاۋ ءۇشىن ءتۇبىر مەن جۇرناقتىڭ جالعانۋ كورىنىسىن ەلەستەتەيىك: وقى+ۇۋ، بەكى+ۇۋ. وسى جەردە مىنالاردى ەسكەرەيىك: 1) ەرىندىك «ۋ» ەزۋلىك «ءى/ى» دىبىستارىمەن ۇندەسپەيدى; 2) قازاق تىلىندە ەكى داۋىستى («ءى/ى» جانە «ءۇ/ۇ») قاتار ايتىلمايدى، الدىڭعىسى ءتۇسىپ قالادى. دەمەك، «ءى/ى» ءتۇسىپ قالىپ، «ءۇۋ/ۇۋ» قوسارلى دىبىستارى ايتىلىپ تۇر.

سۇلبالاس ارىپتەر. ءبىر ءارىپ دايەكشە ارقىلى ەكىنشى دىبىستى بىلدىرەدى. ونداي ەكى ءارىپ ءسوز ىشىندە قاتار جازىلمايدى. ويتكەنى دايەكشەسى بولعانمەن، قاتارلاسقان ءبىر تاڭبا قابىلداۋعا كەرى اسەر ەتەدى. جوباداعى «a-á» (ا-ءا), «o-ó» (و-ءو), «w-ẃ» (ۇ-ءۇ), «f-f́» (ف-ۆ), «h-h́» (ق-ح)  ارىپتەرى قازاق سوزىندە قاتار كەزدەسپەيدى.

ارىپتەردىڭ جازىلۋ جيىلىگى. بۇل جيىلىك دىبىسقا ءارىپ بەلگىلەۋدە ەسكەرىلەدى. ارىپتەر جازىلۋ جيىلىگىنە قاراي بىلاي بولىنەدى: بارلىق كورىنىستە جازىلاتىندار -  «بەلسەندى»، ءبىر كورىنىسى كەم، بىراق قوسىمشادا كەزدەسەتىندەر - «بەلسەندىرەك»، تۇبىردە بار، قوسىمشادا جوق ارىپتەر - «ەنجار».

ۇسىنىلعان جوبالاردا نەگىزگە العان الىپبيدە جوق دىبىستارعا دايەكشە بەرىلگەن. بىزدىڭشە، ونى ەنجار بەس ارىپكە تاعايىنداۋ ءتيىمدى. ول داۋىستىنىڭ جىڭىشكە، داۋىسسىزدىڭ ۇقساس نۇسقاسىنا قويىلىپ، ءسوزدىڭ تەك 1-بۋىنىندا كەزدەسەدى. ەكى دايەكشەلى ءارىپ قاتار كەلمەۋى ەسكەرىلەدى. جازۋعا جەڭىل، ۇنەمدى، وقۋعا وڭتايلى، ۇيرەتۋگە ىڭعايلى.

ارىپتەردىڭ جيىلىك بەلسەندىلىگىنە قاراي توپتاتىرىلۋى (لاتىن تاڭبالارى قالىڭ تەرىلىممەن بەرىلدى):

بەلسەندى ارىپتەر: ا-a, ە-e, ى-y, ءى-v, ي-i, ۋ-u, ر-r, ل-l, م-m, ن-n, ز-z, س-s, ش-c, پ-p, ك-k, ق-h,ت-t.

بەلسەندىرەك ارىپتەر: ب-b, گ-g, ع-q, د-d, ڭ-x.

ەنجار ارىپتەر: ءا-á, و-o, ءو-ó, ۇ-w, ءۇ-ẃ, ج-j, ف-f, ۆ-f́, ح-h́.

قۇراندى دىبىس ارىپتەرى: دج-dj, تس-ts, چ-tc, شش-cc, يۋ-iu, يا-ia.

بۇلاردىڭ ىشىندەگى دايەكشەلى بەس ءارىپ: ءا-á, ءو-ó, ءۇ-ẃ, ح-h́, ۆ-f́.

جازىپ ۇيرەنۋدە تومەندەگى وزگەرتىلگەن ارىپتەردى نازاردا ۇستاعان جاقسى:

ءا-á، ءو-ó، ءۇ-ẃ، ح-h́، ى-y, ءى-v, ع-q, ش-c, ڭ-x, ق-h, ۆ-f́.

مىسال: áke, óner, ẃnem, kẃn, h́abar,cyny, jnj, aqa, car, tax, hazah, f́agon.

جازۋ ەملەسىنە ۇيرەتۋ. ارىپتەردىڭ سوزدە جازىلۋى ەملەسى جيىلىك بەلسەندىلىگىنە قاراي «باعدارشام» ادىسىمەن ۇيرەتىلەدى. «باعدارشامنىڭ» جاسىل ءتۇسى بەلسەندى ارىپتەرگە، سارى ءتۇسى بەلسەندىرەك ارىپتەرگە، قىزىل ءتۇسى ەنجار ارىپتەرگە سايكەس كەلەدى. گرامماتيكالىق كاتەگوريالاردى وسى ادىسپەن ۇيرەتۋدىڭ تيىمدىلىگىن ءوز تاجىريبەمدە كورىپ ءجۇرمىن.

ۇندەستىك ەملەسى.

1 بۋىن ۇندەستىگى. بۇل زاڭعا كىرمە سوزدەر دە باعىنۋى ءتيىس. الايدا قازاق تىلىنە ەرتەدەن ءسىڭىپ، بۋىن ۇندەستىگىنە باعىنىپ كەتكەن  سوزدەردىڭ ءوزى بۇرمالانىپ جازىلىپ ءجۇر. مىسالى:  «كىتاپ - كىتاپ»، «مۇعالىم - مۇعالىم»، «كىنا - كىنا»، «كۇنا - كۇنا»، «ءارىپ - قارىپ».

2 ىرگەلەس ۇندەستىك. ءتۇبىر مەن قوسىمشا جانە بىرىككەن سوزدەر اراسىندا كەزدەسەدى. سويلەۋ تىلىندە ءجيى بايقالادى. قازىر ونىڭ بۇرمالانۋ كورىنىستەرى بىرىككەن سوزدەردە ءجيى بايقالادى. باستى سەبەپ - بىرىككەن سوزدەردىڭ ءتۇبىرىن ساقتاپ جازۋ ۇستانىمى. مىسالى، «شەكارا»، «كوكونىس»، «اقوردا»، «سارىارقا»، «سارىاعاش» سوزدەرى وسىلاي جازىلىپ، وسىلاي وقىلىپ ءجۇر. ال بۇرىن بۇل سوزدەر ايتىلۋى بويىنشا «شەگارا»، «كوگونىس»، «اعوردا»، «سارارقا»، «ساراعاش» دەپ جازىلىپ، سولاي وقىلاتىن. ءبىز بىرىككەن سوزدەردىڭ وسىلاي جازىلۋىن قۇپتايمىز.

3 ەرىن ۇندەستىگى. بۇل ۇندەستىك قىرعىز تىلىندە قاتاڭ، قازاق تىلىندە بوساڭ كورىنەدى. ويتكەنى ەرىن ۇندەستىگى بىزدە 2-بۋىننان ءارى ءالسىز ەستىلەدى. ءبىزدىڭ جاستار تۇرماق، اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ وزىنە «ۇزۇن، ۇزۇندۇق، ۇزۇندۇعۇ» دەپ جازۋ دا، وقۋ دا، ايتۋ دا، ەرنىن ءشۇيىرۋ دە وڭاي ەمەس. سوندىقتان «ءو/و»، «ءۇ/ۇ» ارىپتەرى قازىرگى قالىپتا ءسوزدىڭ العاشقى بۋىنىندا جازىلادى.

4 كىرمە سوزدەر ەملەسى جوعارىداعى ۇندەستىك زاڭدارىنا نەگىزدەلەدى. بۇل ماسەلەدە وتكەن عاسىرداعى ح.دوسمۇحامەدوۆ ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الامىز. كىرمە سوزدەردى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعان جاعدايدا ورىس ءتىلى نۇسقاسىنا ەمەس، تۇپنۇسقا تىلگە سۇيەنەمىز. سول نۇسقادان ۇندەستىك زاڭدارىنا بەيىمدەپ جازامىز، وقيمىز، ايتامىز.

بۋىن. بۋىن جىگى ءداستۇرلى جاعدايدا ءسوز سوڭىنان باستاپ 1-داۋىستىنىڭ الدىنداعى داۋىسسىزدى قامتيدى. بىراق بۇل قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ديفتونگ دىبىستى ارىپتەن سوڭ داۋىستى كەلسە، بۋىن جىگى ەكەۋىنىڭ ارالىعىنا تۇسەدى. مىسالى: سۋ-ىق. ديفتونگتىڭ سوڭعى دىبىسى داۋىسسىز «ۋ̆» بولعاندىقتان، «سۇۋ̆-ىق» دەپ وقيمىز. بۋىن جىگى ەكى داۋىستىنىڭ اراسىندا ەمەس، ديفتونگ پەن داۋىستىنىڭ اراسىندا تۇر.

سوزدىك. جاڭا ءالىپبي ەملەسى سوزدىك تۇزۋگە دە وزگەرىس ەنگىزەدى. سوندىقتان ەملە تۇزىلمەي، سوزدىك ءتۇزۋ ەرتەرەك. وسى ورايدا مىنالارعا كوڭىل اۋدارعىم كەلەدى.

تۇيىق ەتىستىك. گرامماتيكالىق انىقتاما بويىنشا، ەتىستىك ءىس-ارەكەتتىڭ ءۇردىسىن (اتاۋىن ەمەس), شاعىن، رايىن، رەڭىن بىلدىرەدى. ەسىمگە ءتان سەپتىك، تاۋەلدىك جانە كوپتىك (-لار/لەر) جالعاۋلارىن قابىلدامايدى. ال قازاق تىلىندەگى ەتىستىكتىڭ «تۇيىق ەتىستىك» اتالاتىن فورماسى اتالعان تالاپتاردىڭ بىرىنە دە سايكەس كەلمەيدى. ول سەپتىك، تاۋەلدىك جانە كوپتىك (-لار/لەر) جالعاۋلارىنىڭ ءبارىن قابىلدايدى. كەرەك بولسا، ەتىستىك كاتەگورياسىنىڭ قوسىمشالارىن جالعاۋ ءۇشىن تۇيىق ەتىستىكتىڭ «-ۋ» جۇرناعىن قايتا الىپ تاستاۋعا تۋرا كەلەدى. ءسويتىپ، «-ۋ» جۇرناعى ارەكەتتىڭ اتاۋىن بىلدىرەتىنى بايقالادى.

كەزىندە ى.مامانوۆ ءوز وقۋلىعىندا ونى «قيمىل ەسىمى» دەپ اتاعان ەدى. ءبىز وسى پىكىردى قۋاتتاي وتىرىپ، بىراق ونى «ارەكەت ەسىمى» دەپ اتاۋدى دۇرىس كورەمىز. ويتكەنى «قيمىل» فيزيكالىق دەنە قوزعالىسىنا ءتان بولسا، «ارەكەت» وعان قوسا ابستراكتىلىك (وي) قوزعالىستى دا قامتيدى. تۇركى تىلدەرىنە قاتىستى «يميا دەيستۆيا» ۇعىمى ورىس تىلىندە دە بار. سوندىقتان «-ۋ» جۇرناقتى سوزدەر «ارەكەت ەسىمى» دەپ اتالۋى جانە ەسىمدەر توبىنا قوسىلۋى دۇرىس بولماق.

ينفينيتيۆ (نەوپرەدەلەننايا فورما گلاگولا). سوزدىكتەردە ورىس ءتىلى ەتىستىگىنىڭ ينفينيتيۆىنە سايكەس قازاق تىلىندە «تۇيىق ەتىستىك» فورماسى بەرىلىپ ءجۇر. ارەكەت اتاۋى ەتىستىكتىڭ ءينفينيتيۆى بولا المايتىنى بەلگىلى. شەت تىلدەرى (نەمىس، اراب، پارسى) سوزدىگىن الىپ قاراساق، ينفينيتيۆ فورما ءۇشىن وتكەن شاق ەتىستىكتىڭ جەكەشە ءىىى جاعى الىنعان. ءبىزدىڭ تىلىمىزدە ءتۇبىر ەتىستىك، ياعني بۇيرىق رايدىڭ جەكەشە ءىى جاعى ەش وزگەرىسسىز ينفينيتيۆ بولا الادى.

جوعارىداعىلاردىڭ نەگىزىندە ازىرلەنگەن ءالىپبي نۇسقاسىن ۇسىنامىن.

وڭتايلى ءالىپبي: 26+1

كومپيۋتەر مەن ۇيالى تەلەفون پەرنەتاقتاسىنا ىڭايلانعان بۇل نۇسقا ءالىپبي جوبالارىنا ۇسىنىلعان جوق. پايدالانۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىقسا، ۇسىنباق ويىم بار.

ءبىز پەرنەتاقتاداعى 26 تاڭبانى ءوز دىبىستىق جۇيەمىزگە وراي وڭتايلى پايدالانۋ امالدارىن ۇسىنامىز. كەڭەيتىلگەن لاتىن ارىپتەرىنىڭ استىلى-ءۇستىلى بەلگىلەرى كوپ جانە قوسىمشا پەرنە كەرەك. ءبىر دىبىستىڭ ەكى-ءۇش ارىپپەن بەرىلۋى جازۋعا، وقۋعا ىڭعايسىز ءارى ۇنەمسىز. سوندىقتان ءبىر دىبىسقا ءبىر تاڭبا بەلگىلەپ، قوسىمشا تاڭبالارعا جالعىز دايەكشە بەلگىسىن الۋدى ۇسىنامىز. بەلگى كومپيۋتەردە « ˴ ̃» تاڭبالى بوس پەرنەدەن قويىلادى. ورىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن ءارىپتىڭ ءدال ۇستىنە تۇسەتىن 0301 كود بەلگىسى ءتيىمدى. ال ۇيالى تەلەفوندا «1» پەرنەسىن 3-رەت باسسا، دايەكشە شىعادى.

ارىپتەر جازىلۋ جيىلىگىنە قاراي بىلاي توپتاستىرىلدى. بارلىق كورىنىستە جازىلاتىندار -  «بەلسەندى»، ءبىر كورىنىسى كەم، بىراق قوسىمشادا كەزدەسەتىندەر - «بەلسەندىرەك»، تۇبىردە بار، قوسىمشادا جوق ارىپتەر - «ەنجار».

ۇسىنىلعان جوبالاردا دايەكشە نەگىزگە العان الىپبيدە جوق دىبىستارعا بەرىلگەن. بىزدىڭشە، ونى ەنجار بەس ارىپكە تاعايىنداۋ ءتيىمدى. ول داۋىستىنىڭ جىڭىشكە، داۋىسسىزدىڭ ۇقساس نۇسقاسىنا قويىلىپ، ءسوزدىڭ تەك 1-بۋىنىندا كەزدەسەدى. ەكى دايەكشەلى ءارىپ قاتار كەلمەۋى ەسكەرىلدى. جازۋعا جەڭىل، ۇنەمدى، وقۋعا وڭتايلى، ۇيرەتۋگە ىڭعايلى. ارىپتەردىڭ جيىلىك بەلسەندىلىگى تومەننەن بايقالادى.

بەلسەندى ارىپتەر: ا-a, ە-e, ى-y, ءى-v, ي-i, ۋ-u, ر-r, ل-l, م-m, ن-n, ز-z, س-s, ش-c, پ-p, ك-k, ق-h,ت-t.

بەلسەندىرەك ارىپتەر: ب-b, گ-g, ع-q, د-d, ڭ-x.

ەنجار ارىپتەر: ءا-á, و-o, ءو-ó, ۇ-w, ءۇ-ẃ, ج-j, ف-f, ۆ-f́, ح-h́.

بۇلاردىڭ ىشىندەگى دايەكشەلى بەس ءارىپ: ءا-á, ءو-ó, ءۇ-ẃ, ح-h́, ۆ-f́.

قۇراندى دىبىس ارىپتەرىنىڭ جازىلۋى: دج-dj, تس-ts, چ-tc, شش-cc, يۋ-iu, يا-ia.

جازىپ ۇيرەنۋدە تومەندەگى وزگەرتىلگەن ارىپتەردى نازاردا ۇستاعان جاقسى:

ءا-á، ءو-ó، ءۇ-ẃ، ح-h́، ى-y, ءى-v, ع-q, ش-c, ڭ-x, ق-h, ۆ-f́.

مىسال: áke, óner, ẃnem, kẃn, h́abar,cyny, jnj, aqa, car, tax, hazah, f́agon.

ايۋباي كاكىمبەك قاليۇلى،

«ءتىل» وقۋ-ادىستەمەلىك

ورتالىعىنىڭ وقىتۋشىسى،

الماتى قالاسى

Abai.kz