كۇندەلىكتەر جونىندە بىرەر ءسوز: قادىرلى ارىپتەستەر،  نازارلارىڭىزعا مەنىڭ 1969 جىلدان (قىتايدان قاشىپ، شەكارا اتتاپ كەلگەننەن بەرى) بۇگىنگە دەيىن ءار جىلدارى جازعان ۇلكەندى-كىشىلى 40-50 داپتەرلىك كۇندەلىكتەرىمدى قايتا ءبىر قاراپ شىققانىمدا، بۇگىنگى قازاق وقىرماندارىنا، اسىرەسە،  قالام يەلەرىنە كەرەكتى، قۇندى جازبالار بار ەكەنىنە كوزىم جەتكەندىكتەن، سولاردى ىرىكتەپ باسپاسوزدە جاريالاۋىم كەرەك ەكەن دەپ ۇيعاردىم. پاتشا كوڭىل وقىرمان كەرەگىن الار، كەرەكسىزى قالار.  

باۋكەڭنىڭ ەستەلىك جازۋ شارتتارى:

«دارا تۇلعالار تۋرالى ءسوز قوزعاپ، وي تولعاردا ەڭ ءبىرىنشى  وسى كىسىنى جازۋعا مورالدىق حاقىم بار ما؟ ونىڭ الدىندا ارىم تازا ما؟ دەگەن سۇراقتى قويۋ كەرەك. بۇل وبرازعا بارار جولداعى ەستەن شىعارمايتىن شارتتىڭ ءبىرى عانا... ءساتى ءتۇسىپ بىرگە وتىرىپ جەگەن قازى-قارتاڭ مەن ىشكەن كونياگىڭنىڭ وقىرمانعا كەرەگى جوق... ال «ءوزى جوقتىڭ كوزى جوققا» سالساڭ، سول ادامنىڭ قاسيەتىن قاستەرلەگەن حالىق سەنى كەشىرمەيدى. «دا،پونياتي بىۆاەت ەششە بولنوي، چەم پري جيزني، پوتومۋ چتو ونا ۋجە پرينادلەجيت نارودۋ. اكتو پىتاەتسيا ۋنيزيت نارودنۋيۋ پاميات ي ليۋبوۆ، توت پرەستۋپەن، جالوك ي پودل.»

05.02. 2006 جىل. تاراز قالاسى.

***

مەن سوڭعى كەزدەرى گازەت، جۋرنالدان تەك «جاس الاش»، «جاس قازاق»، «قازاق ادەبيەتى» ءشىنارا «انا ءتىلى» گازەتتەرىن عانا وقيتىن بولعانمىن. سونىڭ ءوزى كەمىندە 7-8 ساعاتىڭدى قاعىپ الادى. وبال-اق بىراق ونسىز دا بولمايدى عوي.

مەنىڭ ەسىل-دەرتىم، شاكەڭ تۋرالى ەستەلىك جازۋعا اۋا بەرەتىن بولدى، بىراق وعان  ۋاقىت كانە؟ مەيلى، وي دا قيال دا پىسە بەرسىنشى. ەستەلىك جازۋ وڭاي شارۋا بولىپ پا؟ ونىمەن تەك جەڭىلتەك، اتاققۇمار، پايداكوس قالامگەرلەر عانا وينايتىن شىعار.

ءامىرحاننىڭ مىنا ءبىر ويلارى ماعان ۇنادى. ەستەلىكتەر سولاي جازىلۋعا كەرەك دەپ بىلەمىن. مەنىڭ «ءشامشىم» بۇگىنگە دەيىنگىلەر ايتپاعان، ايتا المايتىن سىرلى دا سىنشىل، ويشىل دا ويناقى، بىراق ەشقاشان سايقىمازاق ادام ەمەس، قاراپايىم، بىراق پەندەلەرمەن، پەندەشىلدىكتەر الدىندا تاكاببار، ءبىلىمدى، سۇڭعىلا شاكەڭ بولۋى كەرەك.

11.02.2002 جىل.

***

مەنىڭ شاكەڭ تۋرالى ەستەلىك جازارداعى، سونداي-اق بىلايعى ومىردەگى  ۇستانعان قاعيدالارىم باۋكەڭنىڭ  شارتتارىنا تولىق ساي كەلەتىنىنە كامىل سەنىمدىمىن. مەن ءوزىمدى ادال ءومىر سۇرگەن، ەلىمە دە، دوستارىما دا ادال بولىپ كەلگەن ادامدار قاتارىنا ۇيالماي، تارتىنباي قويا الامىن. ايتان تۋرالى جازعان «دوس تۋرالى تولعانعاندا...» سونىڭ ءبىر جارقىن مىسالى بولا الادى. ال، شاكەڭ تۋرالى جازعاندارىمدى وقىعان كەيبىر ءۇستىرت ويلى جاندار «ءوزىن كورسەتۋگە، شاكەڭدى تومەندەتۋگە ۇرىنعان پەندەشىلىك» دەپ مۇرنىن ءشۇيىرۋى دە مۇمكىن. ال، مەن بىلەتىن ءومىر شىندىعىنا تيتتەي قىلاۋ تۇسىرمەگەنىم، شاكەڭە دەگەن شەكسىز قۇرمەتىم مەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى جەتكىزۋگە بارىمدى سالعانىم اۋەلى ءبىر قۇدايعا، سوسىن وزىمە جانە جان سەرىگىم ماريام ورىمبايقىزىنا ءمالىم.

17.08.2010 جىل

***

كونستانتين بالمونت (1867-1942)

«اقىن كەز-كەلگەن ساتتە شابىتپەن ءومىر ءسۇرۋى، جۇرت الدىندا ورتتەي لاۋلاۋى ءتيىس.. ماڭگىلىك جانۋ جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا سونداي قۇدىرەتتىڭ وزىندە بار ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن. اقىن جىگەرى مەن رۋحىن جىرعا قۇرباندىقتاي ارناۋعا ءتيىس.

پول ۆەرلەن فرانتسۋز سيمۆوليستەرىنىڭ وكىلى:  ماڭگىلىكتىڭ تەتىگى اۋەندە. سوندىقتان جولدى قارىستاپ ولشەۋدىڭ قاجەتى جوق. ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان دەنەدەن گورى، مەن كوزگە كورىنبەيتىن تۇلعاعا ءتانتىمىن. ءتىلدىڭ تىزگىنىن تارتا بەرمە، دەگەنمەن ءسوزىڭ دە ءدامسىز بولىپ كەتپەسىن... وسى اۋەن جالعاسا بەرسىن، بويىڭنان جىر تاسقىنى توگىلسىن. سوندا، ماحاببات پەن جاڭا ءبىر كەڭىستىك الدىڭنان جارق ەتىپ اشىلادى» - دەيدى.

بالمونت وسى كوزقاراستى جاقتاۋشى بولعان.

***

مەن اقىن ەمەسپىن عوي. ايتسە دە شىن دارىندى اقىنداردىڭ قانداي بولۋى كەرەگىن، ونىڭ جىر جولدارىنان عانا ەمەس، ءاربىر سوزىنەن جارقىلداعان ءومىر وتىن – ماحاببات پەن عاداۋات نايزاعايىنىڭ سۇراپىل شارت-شۇرت شارپىسۋىن كورگىم كەلەتىنىن سەزەمىن. سوندىقتان كوپتەگەن قامپيعان اتاقتىلار مەن ماقتاۋلى، ءار توپتىڭ ۇكىلەگەن ۇشقالاق «بەس قۇيرىقتارىن» مويىنداعىم كەلمەيدى، كەجەگەم كەيىن تارتادى دا تۇرادى. دوسىم جاركەن جامان اقىن ەمەس، بىراق ول بۇل باعاعا استە قاناعات قىلمايدى. ونى ەرتەرەكتە «تالانتتى، مىقتى اقىن» دەمەسەڭ پالەگە قالاتىنبىز. ەندى «ۇلى اقىن، قازاقتىڭ جاركەنى» دەمەسەڭ پالەگە قالاتىن بولدىق. بۇل ءبىر، اقىندار اراسىنا تارالعان «قۇس تۇماۋى» تاقىلەتتەس دەنە قىزۋىن، مىي، باس قىسىمى «داۆلەنيە بولار» كوتەرىپ جىبەرەتىن كادىمگى «ۇلىلىق اۋرۋىنىڭ» جاڭا كورىنىسى بولسا كەرەك.

وي، اعايىن، وزىڭمەن ءوزىڭ الىسپا، وزىڭنەن ءوزىڭ ۇلى تۇلعا جاساۋعا جانىقپا. الدىمەن بالمونتشا لاپىلداپ جانا ءبىل. وقىرماندى الاۋ وتقا قاقتاي ءبىل. جىلىندىرىپ قانا قويما، تاڭىرلىك الاۋمەن ۇشىقتاي ءبىل. «ءسوز ونەرى دەرتپەن تەڭ»  دەپ ۇلى اباي تەككە ايتقان با؟ «اۋرۋ، تۇماۋ، سۇماۋ» ەمەس، دەرت، اۋرۋدىڭ اسقىنعان داۋاسىز ءتۇرى.

اقىن اعايىندار، جازۋشى، عالىم ارىپتەستەر، سىزدەر ساۋ ادام ەمەس، دەرتتى ادام ەكەندىكتەرىڭىزدى الدىمەن وزدەرىڭىز مويىنداپ الىڭىزدار. ال، ەمنىڭ  داۋاسىن ىزدەۋ جولىندا «شىعارماشىلىق» دەيتىن كۇردەلى ساۋىقتىرۋ بارىسىن باستان وتكىزەتىندىكتەرىڭىزگە  دايىن  بولىڭىزدار. گاپ، تەك سونىڭ ارا-جىگىن، شەك-شەكاراسىن، ولشەم – ميزامىن تابا بىلۋدە عانا. باقىت تا، اتاق-ابىروي دا، باقىتسىزدىق پەن ابىرويسىزدىق  تا سونىمەن بىرگە شىرماتىلعان.

ءبىزدىڭ نەبىر تاماشا اقىندارىمىز ەل امان جۇرت تىنىشتا،  50-60-70 جىلدارى قىناداي قىرىلىپ، باۋداي تۇسكەنىن ۇمىتپاعان بولارسىزدار. قاسىم، تولەگەن، تولەۋجان ىسمايىلوۆ، مۇقاعالي، جۇمەكەڭ، ءجۇسىپ، بەرتىنگى  جاقىپباەۆ باستاعان قىرقىلجىڭداردىڭ قايعىلى قازالارى كىمدى، قانشالىق ويلاندىردى ەكەن؟

اقىن، الدىمەن ادام بولۋى، «تولىق ادام» دارەجەسىنە ۇمتىلىس جولىندا ەرەكشە دەرتتى ادام ەكەنىن ۇقسىن.  بەيبىت، ءبىر كەلكى ءومىر اعىسىندا كەزىككەن ازدى-كوپتى توسقاۋىلدار مەن كەدەرگىلەردى بۇزىپ وتەر كۇش-قايراتتى ءوز بويىنان تابا الماي، اراققا سالىنىپ، ءوزىن دە، قاسيەتتى پوەزياسىن دا تارك ەتكەن جاپ-جاس قىرشىن جىگىتتەردىڭ وسالدىعىن الدەقانداي قىلىپ دارىپتەپ، ونى قوعامنان، جامان ادامداردىڭ وڭباعاندىعىنان عانا كورىپ اراشاعا ءتۇسۋ دە جاراسىپ تۇرماعان سياقتى.

«وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،

قايراتىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» - دەيتىن، ۇلى ۇراندى ءسوز، پوەتيكالىق ارناۋ ءسوز – ولاردىڭ كادەسىنە جاراماي قالعان جوق، جاراتا المادى.

تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلدى اقىندارى تاريحتىڭ بۇل ساباعىن ءالى ۇعىنا قويماعانىنا ناليدى ەكەنسىڭ. باسپانا ءۇشىن، داڭعازا اتاق، تەمىر-تەرسەك، تانا-مونشاق ءۇشىن بارىن سالىپ جىر ارناپ، داستان ارناپ جۇرگەن اقىندارىنان قاشان، قاي جەردە «ۇلى اقىن» شىققان ەدى؟

ءوزى وتقا، الاۋعا ورتكە جاقىنداي الماي تۇرىپ، وزگەنى سول وتتىڭ الاۋىنا قاقتاۋعا يتەرمەلەيتىن جىرشىلارعا نە ايتاسىڭ؟!  ارينە، ەشتەڭە...

05.02.2006 جىل.

جالعاسى بار...

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz