وپاسىزدا وتان جوق.

ب.مومىشۇلى.

ي.ءستاليننىڭ سوڭىن الا كەڭەس وداعىنىڭ بيلىگىنە نيكيتا سەرگەەۆيچ حرۋششەۆ كەلگەن كەزىنەن باستاپ، قازاقستاندا پارتيا باسشىلارى ءجيى وزگەرە باستادى. 1954-1959 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى بولىپ پونومارەنكو، برەجنەۆ، ياكوۆلەۆ جانە بەلياەۆ تاعايىندالادى. سول سەكىلدى، 1957 جىلدىڭ اياعىنا تامان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان سمايىل يۋسۋپوۆ، قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنە حاتشى بولىپ تاعايىندالىپ، بيۋرو مۇشەسىنە وتەدى.

وسى ارادا ايىرىقشا ايتا كەتەرلىك جاعداي، سول كەزدەگى تەمىرتاۋداعى وقيعاعا بايلانىستى، ن.بەلياەۆ قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، ونىڭ ورنىنا دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆ ءبىرىنشى حاتشىلىققا تاعايىندالادى. سمايىل يۋسۋپوۆتىڭ كەيىننەن ەسكە العان سوزىنە قاراساق: «دىنمۇحامەت احمەتۇلى ەكەۋمىزدىڭ بالالىق شاعىمىز بىرگە ءوتتى. ەكەۋمىز دە سول كەزدەگى الماتى ىرگەسىندەگى سۋفي زارۆات اتىنداعى ۇيعىر مەكتەبىندە وقىدىق. ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز كورشى تۇردى جانە ءوزارا جاقسى ارالاستى. ونىڭ اتا-اناسى مەن تۋعان-تۋىستارىن مەنەن باسقا ەشكىم جەتە بىلمەيدى»، - دەگەن ەدى.

د.قوناەۆتىڭ بيلىككە العاش كەلگەن جىلدارىندا، س.يۋسۋپوۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىندا ءجۇردى. 1960 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا (قازاقستاننىڭ سولتۋستىك وبلىستارى) ن.س.حرۋششەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قازاقستان اۋماعىندا رەسپۋبليكاعا باعىنبايتىن تىڭ ولكەسى پايدا بولدى. سونىمەن قاتار، وسىلاردىڭ ارتىن الا وڭتۇستىك قازاقستان جانە باتىس قازاقستان ولكەلەرى قۇرىلدى. الداعى كەزەڭدە حرۋششەۆتىڭ تاعى ءبىر ويى، شىعىس قازاقستان ولكەسىن قۇرۋ بولدى.

1962 جىلدىڭ قانتار ايىندا قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى بولىپ، وعان ماسكەۋدەن كەڭەستەر وداعى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كوزلوۆ كەلىپ قاتىسىپ، ن.س. حرۋششەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، د.قوناەۆتى ورنىنان بوساتىپ، بىرىنشىلىككە س.يۋسۋپوۆتى ۇسىنادى. ءسويتىپ، سول جىلدىڭ قانتارىنىڭ 19 كۇنى سمايىل ءابدراسۇلۇلى يۋسۋپوۆ قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ بەكىتىلەدى.

سول ۋاقىتتاعى س.يۋسۋپوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا: د.قوناەۆتى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىنە جىبەرمەك بولعانىمەن، ارتىنان كسرو ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ل.برەجنەۆتىڭ كومەگىمەن، قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندايدى.

«قاسقىر ورمانعا قاراپ ۇلۋىن قويمايدى»، - دەگەندەي، ۇلتى باسقا سمايىل يۋسۋپوۆ رەسپۋبليكا بيلىگىنە كەلە سالىسىمەن، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ماقتا وسىرەتىن وڭىرلەردى كورشى وزبەكىستانعا قوسۋ تۋرالى پىكىر كوتەرەدى. ونى حرۋششەۆتا قوسقولداپ قولدايدى. ءسويتىپ، 1963 جىلدىڭ 29 قاڭتارىندا قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعى شىعادى.

«و پەرەداچە چاستي تەرريتوري يۋجنو-كازاحستانسكوگو كرايا ۆ سوستاۆ ۋزبەكسكوي سسر». « يسحوديا يز وبششەگوسۋدارستۆەننىح ينتەرەسوۆ، ۆ تسەلياح ليكۆيداتسي رازوبششەننوستي زەمەل «گولودنوي ستەپي»، يح بىسترەيشەگو حوزيايستۆەننوگو ي نايبولەە راتسيونالنوگو يسپولزوۆانيا دليا ۋۆەليچەنيا پرويزۆودستۆا حلوپكا ي درۋگوي سەلسكوحوزيايستۆەننوي پرودۋكتسي پرەزيديۋم ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازسسر پوستانوۆلياەت: پەرەدات ۆ سوستاۆ ۋسسر كيروۆسكي ي پاحتا – ارالسكي رايونى، كزىل – كۋمسكي ي چۋمكۋرگانسكي سەلسكيە سوۆەتى كزىلكۋمسكوگو رايونا (قازىرگى وتىرار اۋدانى) س وبششەي زەمەلنوي پلوششاديۋ 95,9 تىس. گا.، ا تاكجە 1 554 000 گا پاستبيششنىح زەمەل چيمكەنتسكوي وبلاستي ي 1 150 000 گا كزىل – وردينسكوي وبلاستي ناحودياششيحسيا ۆ دولگوسروچنوم پولزوۆاني ۋزبەكسكوي سسر… ۋكاز ۆستۋپاەت ۆ سيلۋ س 1 فەۆراليا 1963 گ.»

نەسكولكو پوزدنەە ۆ سۆويۋ وچەرەد ۆىشەل ۋكاز ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا ۋزسسر « و ۆكليۋچەني داننىح تەرريتوري ۆ سوستاۆ ۋزسسر».

سونىمەن، قازاقستان 3 500 000 گەكتار اۋماقتان ايىرىلدى. ارينە، كەيىننەن بۇل جەرلەر قايتارىلعانىمەن، ءبىرازى قالىپ قالدى. مىسالعا ايتساق، بوستاندىق اۋدانى جانە تاعى ءبىراز اۋماق. كىنالىلەر، ارينە، نيكيتا حرۋششەۆتىڭ سولاقاي ساياساتىمەن، سمايىل يۋسۋپوۆتىڭ ساتقىندىق ارەكەتى ەدى. شىنداپ كەلگەندە، قازاقتىڭ نانىن جەپ، سۋىن ىشكەن سمايىل ءابدراسۇلۇلىنىڭ تارابىنان قازاق حالقىنا جاسالعان وڭباعاندىق ارەكەت دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

دەگەنمەن، 1964 جىلى پيتسۋندا كۋرورتىندا دەمالىپ جاتقان ن.حرۋششەۆ، شۇعىل تۇردە ماسكەۋگە شاقىرىلادى. اياق استىنان ۇيىمداستىرىلعان كەڭەستەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا سۋسلوۆتىڭ ءسوز سويلەۋىمەن باستالعان جينالىستا ن.حرۋششەۆ تاعىنان تايدىرىلادى. ەكىنشى حاتشى بولىپ كەلگەن ل.ي. برەجنەۆ بىرىنشىلىككە شىعادى. ءسويتىپ، دوسىنىڭ ارقاسىندا دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆتىڭ ۇزاق جىلدار قازاقستان باسشىلىعىندا جەتەكشىلىك ەتۋىنە جول اشىلدى.

1964 جىلى وزبەكستاننىڭ 40 جىلدىق مەرەي تويىنا بايلانىستى مەرەكەدە ل.برەجنەۆ س.يۋسۋپوۆپەن كەزدەسىپ، ونىڭ ءوزىنىڭ قاراماعىنداعىلاردىڭ اراسىندا ەشقانداي بەدەلىنىڭ جوق ەكەندىگىن جانە رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ايتارلىقتاي دامىي الماي كەلە جاتقاندىعىن ايتىپ، ناقتى ەسكەرتۋ جاسايدى. وسىعان وراي، س. يۋسۋپوۆتىڭ  قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان كەتۋىن تالاپ ەتەدى. ءسويتىپ، 1964 جىلى 7 جەلتوقساندا س.يۋسۋپوۆ ورىنىن بوساتادى. بيلىكتە تۇرعاندا، باردى جوققا اينالدىرعان سمايىل يۋسۋپوۆتىڭ قازاقتىڭ اتامەكەنىن بولشەكتەۋگە تىرىسقان جۇگەنسىزدىگىن قالاي باعالايمىز؟

اباي بولۋ، اتاۋىن وزگەرتۋ بيلىككە پارىز!

شىنىن ايتۋ كەرەك، قازىرگى الەمدىك باق-تا تالايلى شىڭجاڭ تاعدىرىنىڭ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقاندىعىن بىلەمىز. ونى ءاردايىم وقىپ تا ءجۇرمىز. ۇيعىرلار باۋىرلاس تۇركى جۇرتى بولعان سوڭ، الاڭداپ، جانىڭ اشيدى. دەگەنمەن، ءبىر جارىم ميللياردقا جۋىق قىتاي ەلىنىڭ قۇرامىنداعى كىشكەنتاي  ۇلت بولعاندىقتان جانە  بۇل،  وزگە مەملەكەتتىڭ ىشكى جاعدايى  بولىپ  ەسەپتەلەتىندىكتەن، وعان ءبىزدىڭ ارنايى  ماقالا ارنايتىنداي  ەشقانداي ءجون جوق- اۋ دەپ ويلايمىز. بىراق، قازاق ەلى ءاردايىم ءبىر نارسەنى ۇمىتپاۋى  كەرەك. ۇيعىرلار قالىڭ قىتايدىڭ قۇرساۋىنان شىعا المايتىندىعىن بىلەدى. سوندىقتان، (ايىپ ەتپەسىن) جاسىرىپ - جاپپاي، اشىعىن ايتار بولساق، بىزدەگى ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى (ەتنوس) قاي ۋاقىتتا، قاي كەزدە بولماسىن، كەزىندە كەزدەيسوق اتالىپ كەتكەن ۇيعىر اۋدانىن وزدەرىنە مەنشىكتەپ، بولەكتەنگىسى كەلىپ-اق تۇرادى. ال، شىندىعىندا بۇل ءوڭىر قازاقتىڭ البان تايپاسىنىڭ اۋماعى. ۇلتىمىزدىڭ جۋاستىعىن، سەنگىشتىگىن جانە سالعىرتتىعىن پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسادى ء(وز ۋاقىتىندا جابىلىپ قالعان  وسى اۋداندى ادەيى اشىپ كەتكەن سمايىل يۋسۋپوۆتا كەزىندە وسىنداي ماقسات قويعان). سونىمەن قاتار، بۇلاردىڭ تۋ دەڭگەيى جوعارى بولعاندىقتان، الداعى ۋاقىتتا سانى ميلليونعا قينالماي جەتەدى. ول شىندىق. وسى ورايدا، سوناۋ كەزدەگى  كەتكەن قاتەلىكتى تۇزەپ، اۋداننىڭ اتاۋىن سوزباي، بۇلتالاققا سالماي، وزگەرتۋ قاجەت. بىزدەگى، قازىرگى  ۇيعىرلار تۇتاس ۇلت ەمەس، سول ۇلتتىڭ  وكىلدەرى عانا. ياعني ايتقاندا، قازاق ەلىندەگى ءجۇز وتىز ۇلت وكىلدەرىنىڭ (ەتنوس) بىرەۋى عانا. مەن كىشكەنتايىمنان بۇلارمەن قاتار وسكەندىكتەن، ۇيعىرلاردىڭ مىنەز-قۇلقىن، ولاردىڭ نەگە يكەمدىلىگىن جانە ءىشى - باۋىرىڭا كىرىپ تۇراتىن بەت-الپەتىن  جاقسى بىلەمىن. الايدا، وڭتۇستىك، باتىس جانە سولتۇستىكتىڭ قازاقتارى بۇلاردى تەرەڭ تانىمايدى، تۇرلەرىنە قاراپ، قازاق ەكەن دەپ ويلايدى. ۇيعىرلاردىڭ قازىرگى كۇندەرى قازاق بولىپ ءتول قۇجاتىن اۋىستىرىپ جاتقاندارى جەتەرلىك. ءبىزدىڭ جوعارعى بيلىك يەلەرىنە ايتارىم،  بۇلاردى اسىرەسە، قورعانىس جانە  ىشكى ىستەر مينيستىرلىگىنە  جىبەرىپ الماۋى كەرەك-اق. بۇل مەنىڭ  جەكە ءوز پىكىرىم. جالا جاۋىپ، كىر جاعايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. ۇيعىردىڭ بىرەۋى قازاق بولىپ كىرسە، وزگەلەرىن دە جەتەكتەپ الا كەلەدى. الداعى كەزەڭدەردە  پولك،  ديۆيزيا كومانديرلەرى بولىپ شىعا كەلمەسىنە كىم كەپىلدىك بەرە الادى، ءتول قۇجاتتارى قازاق بولىپ تۇرعان سوڭ! اسكەرىڭە يەلىك ەتىپ، بىرىگىپ العاننان كەيىن، بەرگەن جارلىعىندى بۇلار وڭايلىقپەن تىڭدايدى دەيمىسىڭ! سوندىقتان، مۇمكىندىگىنشە  قازاق بيلىگى ارقاشاندا اباي بولۋى كەرەك- اق. «ساقتىقتا قورلىق جوق».  دەگەنمەن، بۇل ۇيعىرلاردىڭ اسا قادىرلەۋگە، قۇرمەتتەۋگە  تۇرارلىق ەرەكشەلىگى: ەڭبەكقورلىعى، ۇيىمشىلدىعى جانە ءوز تىلىمەن، داستۇرىمەن جۇرەتىندىگى، بۇعان قوسا، قاسيەتتى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ  ىقپالىندا  تۇراتىندىعى.

ۇيعىر اۋدانىنىڭ اكىمى، وسى ۇلتتىڭ ازاماتى. سولاي-اق بولسىن. ال، نەگە اۋداننىڭ ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ قازىرگى باسشىسى، سونىمەن قاتار،  اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى جانە سول سەكىلدى وزگە دە مەكەمەلەردىڭ بىرىنشىلەرى  ۇيعىرلاردان تۇرۋ ءتيىس؟ ولار نە، اۆتونوميالىق مارتەبە الىپ پا ەدى؟ كىم بۇعان رۇقسات بەرىپ جۇرگەن؟ بۇلار رەسپۋبليكاداعى  ءجۇز وتىز ەتنوستىڭ بىرەۋى عانا. سولاي عوي! الدە، بۇرىنعى الماتى وبلىسىنىڭ  اكىمى اماندىق باتالوۆ (وزدەرى ايتقانداي، باتالوۆتار ۇيعىرلار بولىپ كەلەدى، - دەيدى) تاعايىنداپ كەتكەن بە؟ ارينە، بۇلاردى  جاماندايىن دەپ تۇرعان جوقپىن. ونداي، ويىمىزدا  دا جوق. بىراق، ءار نارسەنىڭ ءوزىنىڭ شەگى بولادى. تاعى ءبىر ەسكەرتەرىم، وسى اۋداننىڭ ىرگەسىندەگى، بۇرىنعى تاراتىلعان  شەلەك اۋدانىن رەتى كەلسە،  قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ، مۇمكىن بولسا  اباي اۋدانى دەپ اتاعاندا بولارما ەدى!  قالاي دەسەكتە، اباي اتامىزدىڭ قاسيەتى وسى وبلىستى ۇيىتىپ، ۇستاپ تۇرسىن. سول سىياقتى، اناۋ سولتۇستىكتەگى قوستاناي، پەتروپاۆلوۆسك قالاسىنا دا ۇلى ابايدىڭ  ەسكەرتكىشىن تۇرعىزسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى-اۋ دەيسىڭ. بىزدىكى ارينە، تەك قانا ۇسىنىس. قازاق ەلى ءوز كۇشىنە كەلىپ، شارتاراپقا اتى كەتكەن، داقپىرتتى مەملەكەتكە اينالعانشا، قالاي دا امالداي تۇرۋ قاجەت-اق!

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz