اقىندىق ونەرى

(1867-1922)

قازاق ادەبيەتى تاريحىندا وزىندىك قولتاڭباسى قالعان اقىندىق ونەردىڭ ورەن جۇيرىگى: ايتىسكەر، سۋىرىپ سالما - يمپروۆيزاتور، سازگەر، ءانشى اسەت نايمانبايۇلى - ناعىز سەگىز قىرلى ونەرپاز ءارى قاعاز بەتىندە قالامى قاتار جۇيتكىگەن ساۋاتتى اقىن.

ءا. نايمانبايۇلى اقىندىق ونەردىڭ ورەن جۇيرىگى، سۋىرىپ سالما - يمپروۆيزاتور، اقپا اقىن. اقىننىڭ ءان - ولەڭدەرى دە، جىر - تولعاۋلارى دا ءار ءتۇرلى ورىنداۋشىلار ارقىلى بىرنەشە نۇسقادا جەتتى. سۋىرىپسالمالىق ۇلگىدە تۋىپ، اۋىزشا ەل اراسىنا تاراپ، بۇگىنگى كۇندەرگە جەتكەن اقىننىڭ شىعارمالارىن حرونولوگيالىق جۇيەگە ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. سول سەبەپتى اسەتتىڭ 1968 جىلعى جيناعىنا كىرگەن 34 ءان - ولەڭ، تولعاۋ - جىرلارى مەن 1988 جىلى جيناققا ەنگەن 29 ءان ءماتىنى، 71 ولەڭ، جىر - تولعاۋلارىن قۇراستىرۋشىلار جانرلىق ءتۇرى، تاقىرىپتىق ەرەكشەلىگى تۇرعىسىنان توپتاستىرعان. شىعارمالارىن جانرلىق تۇرعىدان جىكتەۋ - اقىن تالانتىنىڭ اۋقىم - اياسىن تانىتسا، تاقىرىبىنا قاراي توپتاستىرۋ - زامانا كۇيىنە، الەۋمەتتىك احۋالعا، بولمىسقا، دۇنيەگە كوزقاراسىن انداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان اسەت اقىن ليريكاسىن تومەندەگىدەي تاقىرىپتارعا ءبولىپ، جىكتەپ قاراستىرامىز.

1. جاستىق، سۇيىسپەنشىلىك اۋەندەرى.
2. ونەر، عىلىم، ءدىن جايلى اعارتۋشىلىك، ديداكتيكالىق ولەڭدەر.
3. زامانا جايىن، زارىن سىنشىل رەاليزم داستۇرىندە تولعاعان جىرلارى، ارناۋ ولەڭدەرى.
4. حالىق پوەزياسى ۇلگىسىندەگى سالت - عۇرىپ ولەڭدەرى.
   “بالا كەزىنەن قيسسالار جاتتاپ، ايگىلى انشىلەردىڭ ءانىن، جىرشىلاردىڭ اسىل سوزدەرىن وي - ساناسىنا ءتۇيىپ الاتىن ادەتىنىڭ ارقاسىندا، اسەت ءوز ولەڭدەرىنە ءان شىعارا باستادى. اقان سەرىنىڭ، ءبىرجاننىڭ، قۇلتۋمانىڭ سۇلۋ سازدى اندەرىن بايجىگىت ەلىنە جەتكىزۋشى، تاراتۋشى اسەتتىڭ انشىلىگى اكىندىعىنان كەم ەمەس”.

“ۇلكەن ارداق”، “كىشى ارداق”، “قاراكوز” 1-2 ءتۇرى، “گاۋھار قىز”، “جەلدىرمە”، “ماقپال” سياقتى اندەرىن اقىن جاس بوزبالا شاعىندا شىعارعان. سونىڭ ءبىرى - اسەت اقىننىڭ ادەبي مۋزىكالىق مۇراسىن قاراستىرعان ا. جۇبانوۆتىڭ  “زامانا بۇلبۇلدارى”، س. ەلامانوۆا ء(تورت تومدىق قازاق ەنتسيكلوپەدياسى “اسەت نايمانباەۆ”), د. دۇيسەنوۆا (تۆورچەستۆو اسەتا نايمانباەۆا), قازاق ءانىنىڭ تاريحى، زەرتتەلۋىن، تۇبەگەيلى ءسوز ەتكەن ق. جۇبانوۆ، ا. زاتاەۆيچ، ا. جۇبانوۆ، ت. بەكقوجينا، ب. ەرزاكوۆيچ، ز. جانۇزاقوۆا، ءا. بايعاسكينا، ب. امانوۆ، ا. قۇنانباەۆا، ءا. مۇحامبەتوۆا، ب. قاراعۇلوۆ، س. ەلامانوۆا سياقتى عالىمداردىڭ مۋزىكالىق مۇرالاردى تالداۋعا بايلانىستى ۇسىنعان وزىق نيزامدارىن پايدالانۋ - اسەتتىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن زەرتتەۋ ارقاۋىنىڭ شيراي تۇسۋىنە سەپتەسكەن بولار ەدى.

شىعارماشىلىق تولىسۋ شاعى XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحي الاساپىران كەزەڭىنە تاپ كەلگەن اسەت اقىن مۇراسى سول ءداۋىر تۋدىرعان ادەبيەتتەگى ءداستۇر ءۇردىسىن دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ، ەل ءومىرىن، الەۋمەت تۇرمىسىن، تاريح تاۋقىمەتىن ولەڭ تولعاۋلارىنا ارقاۋ ەتتى. اكىننىڭ سىنشىلدىعى اعارتۋشىلىق يدەياسىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. ناداندىكتىڭ سىرى جالقاۋلىقتا ەكەنىن ءدوپ باسقان اقىن يدەياسى -ايقىن.

ال قازاق، مالىڭ دا كوپ، ءسانىڭ دە كوپ،

وسىنشاما بولدىڭ ەكەن نەگە ەرىنشەك؟

قومسىنىپ كوپ قورلايدى باسقا حالىق،

وستەر مە ەدىك ونەردى كوپ ۇيرەنسەك؟...

دەپ، ونەر - بىلىمنەن كەندە قالعان حالقىنىڭ ار - نامىسىن كورعاۋ، ءار ەلگە بودان بولماي، وتارلىق، ەزگىدەن قۇتىلۋدىڭ جولى بىرلىكتە، عىلىم، ونەر ۇيرەنۋدە ەكەنىن جاستارعا وسيەت، عيبرات رەتىندە ايتادى.

ونەر ۇيرەن، كەۋدەڭدى ورگە سۇيرە،

ەندىگى جاس، بولماڭدار تىم ەرىنشەك...

وقىپ ءبىلىم پايدالان، بىرەۋگە ۇقتىر،

الىڭشە ءدىن مەللاتقا پايدا جۇقتىر.

وقىماي بوس قالامىز ءبىز نەسىنە؟

ءبىلىمدى وزعان كىسى ءبارى وزىڭدەي

اياق، قول، بايقاپ قارا كەلبەتىڭە،

دەپ، وقۋ - ءبىلىمدى، ونەردى ەل يگىلىگىنە جۇمساۋ كەرەكتىگىن، وقۋ مەن ونەردىڭ تالاپتانعان، تالپىنعان جاستىڭ مۇراتىنا جەتكىزەر دارا جولى ەكەنىن كەرسەتەدى. اسەت عىلىم جايلى تولعانعاندا قازاق پوەزياسىندا XVIII عاسىردان بەرى ناسيحات، ۇگىت ۇلگىسىندە ايتىلىپ كەلە جاتكان بەلگىلى جايلاردى دا تەرمەلەپ، تامسىلدەپ، كەيدە تىڭ توسىن تەڭەۋ، تىركەس تاۋىپ، تەرەڭ وي تۇيىندەيدى. مىسالى:

عىلىممەن ءتان تازارىپ جاندانادى

* * *

عىلىم قۋ، جان تامىرىن تەربەتۋگە

* * *

پەردەسى ادامزاتتىڭ – عىلىم شاتىر

* * *

اراسىن عىلىم بۇلداپ اسىلدايدى

* * *

بولعاندا عىلىم – داريا ، وقۋ – ورنەك

* * *

عىلىم – دوس، اقىل – قانات، تالاپ – سەرىك

* * *

عىلىم دەگەن يماننىڭ ءبىر كىلتى بار.

ونەر - عىلىم اقىن شىعارمالارىنىڭ باستى تاقىرىبى بولۋى زاڭدى. اسەت اقىن شىعارمالارىنداعى ونەر، ءبىلىم، ماحاببات تاقىرىبىن، ساياسي -الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ءسوز ەتكەندە – اباي پوەزياسىنان باستاۋ العان مازمۇننىڭ كەيىنگى اقىندارعا ورتاقتىعىن، اسەتتىڭ دە سول تاقىرىپ، سول كوركەمدىكتى يگەرۋدەگى وزىندىك تالپىنىسىن كورەمىز.

اسەت "عىلىم – دوس، اقىل – قانات، ءبىلىم – سەرىك" دەگەن ولەڭىندە:

"عىلىم تاپپاي ماقتانبا" دەگەن قايدا ؟

تالاي عيبرات، ءتامسىل ءسوز بۇرىن ءوتتى،

ءبىز سونىڭ بۇل عاسىردا ورنىن باستىق،

تاۋاريح كىتابىندا ماعلۇم بولعان،

عيبراتىن بايان قىلىپ ەلگە شاشتىق، –

دەپ، الدىنداعى ۇلگى  شاشقان وقىمىستىلار مەن اقىنداردى  ونەگە تۇتادى. اسەت شىعارمالارىنا ومىرلىك وزەك بولعان تاقىرىپ - ونەر، ءبىلىم، عىلىم تاقىرىبى. ءوز بويىنان انشىلىك، اقىندىق، سازگەرلىك، بالۋاندىق سياقتى ونەردىڭ الۋان ءتۇرى تابىلعان ساۋاتتى اقىن ونەر، ءبىلىم، عىلىمنىڭ ومىردەگى ولشەۋسىز نارقىن ەرەكشە ناسيحاتتايدى. ونەر، كاسىپ قۋماي، وكۋ - بىلىمگە تالپىنباي، ەت پەن قىمىزعا ءبورتىپ، داۋ - شار قۋىپ، ءبىر - ءبىرىنىڭ مالىن تالاپ، بارىمتالاپ "كۇنشىلدىكپەن كۇنى وتكەن ماس ەلىنىڭ" سيقىنا كەيىپ، نامىسىن وياتپاق نيەتتە:

قۋلىق، سۇمدىق، باس قامى باققانىمىز،

قىز بەن قىمىز قىدىرىپ تاپقانىمىز، –

دەپ سىناي وتىرىپ، ۇيقى، ەرىنشەك، ناداندىق، ماسكۇنەمدىك جايلاپ "بىلگەنگە ەرمەي، بىلىمگە كوڭىل بولمەي", "قامدانباي، قاراپ قالعان قازاق سورلىنىڭ" كۇيىن:

قازاقتىڭ وسى كۇنگى كوپشىلىگى،

ايىرىلدى كيەر كيىم، ىشەر استان.

ايىرىلىپ اتا - قونىس مال - مۇلكىنەن،

اقىرى ءبىر شىبىنداي جان دەپ قاشقان، –

دەپ، وتارلىق ەزگىگە امالسىز بويسۇنعان حالقىنىن بويكۇيەزدىگىنە ناليدى. "كۇيزەلگەن ەل، جىعىلعان تۋدى كورمەي، ءبىر - بىرىنە ءالى قاس جۇرتتىڭ اراسىندا", ء"بىر ادام زامانادان حابارى جوق", "بىرلىك جوق، ىنتىماق جوق، ادىلدىك جوق", ويتكەنى، "قازاق قامىن ويلاعان كىسىڭ بار ما؟", ءبارىنىڭ "بىلگەنى، ىزدەگەنى ءوز قۇلقى". "مەن - دانىشپان دەگەندەر دە تولىپ جاتىر، كوزى اشىق ونەرپازدار ءبىلىم شاشپاي" دەپ، اقىن حالىققا جول كورسەتىپ، "اقىل سالار ازاماتتار قايدا؟" دەپ، قامىعادى. ەسكىلىككە، كەرتارتپالىققا قارسى تۇرعان اقىن حالىقتى ەڭبەككە، ونەر - بىلىمگە ۇمتىلۋعا شاقىرادى. ءتىپتى، ونىڭ وتكىر سىنعا قۇرىلعان شىعارمالارىنىڭ وزىندە حالىق ءومىرىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسۋ ايقىن سەزىلەدى. ونىڭ شىعارمالارىنداعى نارازىلىق اعارتۋشى اقىننىڭ ارمان - ماقساتتارىمەن ۇشتاسىپ جاتادى. اباي ءۇردىسىن ۇلگى تۇتقان اسەت اقىننىڭ ولەڭىندە ءوز كەزەڭىنىڭ ءومىر شىندىعىن تانىتۋدا وتكىرلىگى باسىم.

اسەت اقىن ولەندەرىنىڭ كوبى ناسيحات، ءتامسىل ۇلگىسىنەن ءومىر، ادام تىرشىلىگىنىڭ ءمانى، جاقسى مەن جامان، اسىل مەن جاسىق، ادالدىق پەن زالىمدىق سياقتى ومىردە ادام - پەندە بويىندا كەزدەسەتىن كەرەعار قاسيەتتەردى سالىستىرا   تەرمەلەۋ، اللەگوريالىق تاسىلدە سۋرەتتەۋ ارقىلى ماڭگىلىك ءمانىن جويماس زاڭدىلىقتاردى سيپاتتاۋعا كوتەرىلەدى. ء"تامسىل", "جاس جىگىت ناداندىقپەن الدانادى", "جان ءفاني دۇنيەدەن اقىردا ولمەك", "سابازدار ساناسى جوق ساتىلىپ ءجۇر", "شىنشىل بول، شىقپا جولدان، شىدامدى بول", "ادامزات دۇنيە قۋىپ قارتايادى", ت.ب. ولەڭ - تەرمەلەرى يماندىلىق، ادامگەرشىلىك جايلاردى دا قامتي-دى.

XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلى اسەت اقىننىڭ ءدىني - ديداكتيكالىق تۇرعىداعى ولەڭدەرى كەزىندە يدەولوگيا سالدارىنان جينالماي، جاريالانباي كەلدى. اسەت ءوز ومىرىندە اراب -پارسىشانى ۇيرەنىپ، يسلام ءدىنىن جىلىكتەپ زەرتتەگەن سياقتى. ەل ارالاپ جۇرگەندە دە باي - ماناپتاردى، ءدىني عۇلامالاردى ءوز سوزىنە يلاندىرىپ، ادالدىقتى، پاكتىكتى، قايىرىمدىلىقتى ۇزدىكسىز ۇگىتتەپ وتىرعان اقىن ءدىندى ۋاعىزداعان جوق، ءدىننىڭ اق جولىن قوعامنىڭ دامۋ كوزىنە اينالدىرۋدى مۇرات تۇتقان. اسەتتىڭ 1968, 1988 جىلدارداعى جيناقتارىندا دىنگە قاتىستى ولەڭدەرى ەنگىزىلمەگەن. زامان كوزقاراسى تۋدىرعان پىكىرلەر اسەتتىڭ ءدىن تاقىرىبىنداعى ولەڭدەرىن ادىلەتسىز سىنادى. دۇمشە مولدانى سىناۋ، ءدىندى سىناۋ دەپ كورنەۋ بۇرمالاندى. "جۇلدىز" جورنالىنىڭ 1995 جىلعى №1 سانىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن اسقار يگەنۇلى جيناپ، "اسەتتىڭ بەلگىسىز ولەڭدەرى" دەگەن تاقىرىپپەن توپتاپ جاريالاعان ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە "يا اللا، حامدۋ سانا كوپ يباتىڭ" دەپ باستالاتىن ولەڭى – تازا ءدىني تاقىرىپتاعى پايعامبارلاردى دارىپتەيتىن ۇزاق ولەڭ. ءدىن تاريحىن، شاريعات قاعيدالارىن ءبىلۋ وسى كەزەڭ اقىندارىنىڭ باستى ماقساتى بولدى. اقىن ولەڭدەرىندەگى ءدىني - ديداكتيكالىق سارىن بۇرىنعى جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىنداعىدان كەم ەمەس. مىسالى:

يمان قاجەت بولمايدى كەيبىر ناسقا،

مالىم امان بولسىن دەر، ءۇش - ءتورت تۇلىك.

قاجى بارماس، مالىنان زەكەت بەرمەس،

قايىرسىز نادان بايدىڭ ءبارى دە ولىك، –

دەپ، يمانسىزداردى اشكەرەلەيدى.

اقىن ولەندەرىنىڭ ءبىر پاراسى – ارناۋ ولەڭدەرى. ءار ءتۇرلى ورتادا، ءار ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى ەكسپرومتپەن تۋعان ارناۋلار بىردە ءازىل - سىقاك، ءاجۋا - قالجىڭ رەتىندە تۋىپ جاتسا، كەيدە ەل ورتاسىنىڭ داۋ - شارىن بىتىستىرۋدەن الەۋمەتتىك تاقىرشتارعا دەيىن كوتەرىلگەن. سىن - سىقاق تۇرىندەگى ارناۋ ولەڭدەرىنىڭ دەنى ادام بويىنداعى جاعىمسىز مىنەزدەردى اشكەرەلەۋگە ارنالىپ، ەكىجۇزدىلىك، جىلپوستىق، قۋلىق، جالقاۋلىق سياقتى كەلەڭسىزدىكتەر اقىن نازارىنان تىس قالماعان. ءتورتۋىل اقبولاتتىڭ ءبيى كارىپكە:

كۇن قاقتى سۇر شولاقسىڭ شىر بىتپەگەن،

ءورت وشىرگەن نەمەدەي ءتۇر بىتپەگەن.

اراقكەش، اپيىنكەش - وڭكەي سايتان،

كەسەل  عوي مال مەن باستى وربىتپەگەن –

دەسە، مامبەت ىشىندەگى تۋماتايدىڭ بولىسى وتىنشىعا ءوزىنىڭ تىلەگى بويىنشا:

جانىندا وتەكەمنىڭ التىن پىشاق،

ءتورت مامبەتتى الدىڭ عوي تايداپ تۇساپ.

ءتورت مامبەتتى الساڭ دا تايداي  تۇساپ،

جان - جاعىڭدى قويمادىڭ تاجالعا ۇساپ، –

دەپ، ءبىر اۋىز ولەڭمەن سىن ايتىپتى. اقىن ارناۋلارىندا جەڭىل ءاجۋا - يۋمور، كوپشىك قويا وتىرىپ، كەمشىلىگىن كورسەتۋ سياقتى يرونيالىق شۋماقتار دا كەزدەسەدى.

اسەت اقىن "ادامنىڭ جاسى جونىندە" دەگەن ولەڭىندە بەس جاستان ءجۇز جاسقا دەيىنگى جاس شاما كەزەڭدەرىن ون - ون بەس، جيىرما - جيىرما بەس، وتىز، قىرىق، ەلۋ دەپ ەكى تارماقپەن قايىرىپ ءۇستىرت ايتىپ شىقسا، "جاس شاما" ولەڭىندە ون جاستان، جيىرما جاسقا دەيىنگى كەزەندەردى سانامالاپ بالالىق، جاستىق شاق ەرەكشەلىگىنە، ءار جاسقا جەكە توقتالىپ، فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدار جاسايدى. "بالالار ون جاسىندا قۇلىندايسىڭ; ون ءبىر مەن ون ەكىدە ساباق وقىپ; ون ءۇش پەن ون تورتىڭدە تاعلىم الىپ; ون بەسكە جەتكەننەن سوڭ ءبىر وي ءتۇسىپ; جەتكەندە ون التىعا وتكىرلەنىپ", ت.س.س. جىراۋلىق پوەزيادا شەشەندىك سوزدەردە ءار كەزەڭگە بەرىلەتىن باعا، تەڭەۋ كوبىنەسە ۇقساس بولىپ كەلسە، اسەت تىڭ تەڭەۋلەر تاۋىپ، ءار جاس كەزەڭنىڭ قاسيەتىن تەرەڭ اشا تۇسەدى، وعان جالپىعا ورتاق ماعىنا ۇستەيدى.

ون جاستا:

ۇزاقتاي جازعىتۇرى شۋىلدايسىڭ،

ون التىدا:

بىزىندەي ەتىكشىنىڭ جىلمىڭدايسىڭ،

باقسىنىڭ جاڭا پەرى جىنىندايسىڭ.

ون سەگىز بەن ون توعىزدا:

جىبەكتىڭ قىزىل - جاسىل نۇرىندايسىڭ،

جيىرمادا سارى التىننىڭ بۋىندايسىڭ،

تاسىعان ءۇش تەنتەكتىڭ سۋىندايسىڭ.

بار بولسا سۇيەگىڭدە، ورگە ءجۇزىپ،

ساقپاننىڭ تاسىنداي بوپ زىرىلدايسىڭ.

جاس مولشەرىنىڭ وزىنە ءتان سيپاتىن، ءار كەزەڭنىڭ بولمىسىن، قايتالانباس قاسيەتىن، شىنشىلدىقپەن شىنايى سۋرەتتەيتىن اقىن ولەندەرى – ءومىر تۋرالى جىرى، وسيەتى، ناسيحاتى، ديداكتيكالىق تولعاۋلارى.

اقىن حالىق تۇرمىسىنداعى ەسكى سالت - ساناعا، جارامسىز ادەت - عۇرىپقا دا سىن كوزىمەن قاراعان. قازاق تۇرمىسىنداعى اۋىر ىندەتكە اينالعان قالىڭ مال ءداستۇرىن جانە ونىڭ اۋىر زارداپتارىن سىناپ، ءالى ءسابي جاس بالالاردى دا اتاستىرىپ قوياتىن ادەتىن اشكەرەلەيدى.

بالاسىن بەسىكتەگى اتاستىرىپ،

ارتقى داۋدى قويادى شاتاستىرىپ،

ول بالا ولەدى مە، وسەدى مە،

قارلىعاشتاي قىلمەنەن ماتاستىرىپ.

جىنىسىن مالعا ساتقان مالعۇن مىنەز،

وسىنىڭ ەسىڭ بولسا، وبالىن سەز.

نانباساڭ ايات ءسوزىن ابايلاڭدار،

ساۋدانىڭ ءبارى حارام، كورمەسە كوز.

"قۇدالىق تۋرالى" دەگەن ولەڭىندە دە وسى ويىن دامىتىپ: "مال ءۇشىن قۇدا بولار ءسابي ۇلعا" دەپ بالاسىنىڭ بولاشاعىنان گورى قالىڭ مال بولاشاعىن ويلاعان نادان مىنەزدى ايىپتاپ:

سۇيىكتى بۇتاعىڭا بۇرلەپ شىققان،

قۇرمەتتى جەمىسىڭدى ىسىراپ قىلما، –

دەپ ۋاعىزدايدى.

ءا. نايمانبايۇلى مۇراسىنىڭ كولەمدى ءبىر سالاسى – قيسسا – داستاندارى. سۋىرىپسالمالىق ونەردىڭ تالانتتى وكىلى حالىق  جادىنداعى قىزىقتى اڭىز، وقيعالاردى، شىعىس ادەبيەتىنەن كەلگەن سيۋجەت جەلىلەرىن، ءدىني - ۋاعىزدىق حيكايالاردى جاڭعىرتا جىرلاپ، XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىندەگى ءداستۇر ۇردىسىنە ساي كوپتەگەن ەپيكالىق شىعارمالار تۋدىردى. اسەت اقىننىڭ باسپا بەتىن كورگەن داستاندارى:

1. شىعىستىڭ ەرتەگىلىك، اڭىزدىق سيپاتتاعى ادامگەرشىلىك، ادالدىق، سەرتكە بەرىكتىك، عاشىقتىق، ەرلىك، ونەر تاقىرىبىن كوتەرگەن كيسسالارى: "اعاش ات", "بارات  قىز","ەر شەريزات",  ء"ۇش جەتىم قىز" ، ء"ۇش بالانىڭ اڭگىمەسى" .
2. ءدىني - ۋاعىزدىق سيپاتتاعى مۇحاممەد (ع. س.) پايعامبار مۇعجيزاسىن دارىپتەيتىن "فرانتسۋز پاتشاسىنىڭ بالاسى" قيسساسى.
3. اباي ۇلگىسىندە جىرلاعان "ەۆگەني ونەگين" اتتى
   نازيرالىق تۋىندىسى.
4. مونعول حالقى ومىرىنەن جىرلاعان، عاشىقتىق تاقىرىبىنداعى "ساليحا - سامەن" داستانى.
5. قازاق دالاسىنداعى وتارلىق وزبىرلىققا قارسى قايرات كورسەتكەن ەر تۇلعاسىن دارىپتەيتىن "كەشۋباي" داستانى.

ءبىرىنشى، ەكىنشى توپتاعى شىعارمالاردى تەك قيسسالارى دەپ اتاۋ سەبەبىمىز: كيسسا - اراب، داستان - پارسى ءسوزى بولعانىمەن سينونيم ەمەس. قيسسا – اڭگىمە، ەرتەگى مىسال دەگەن ۇعىمدى بىلدىرسە، داستان - تاريحي اڭگىمە، باتىرلار جىرى ۇعىمىندا كولدانىلادى.

قورىتا ايتقاندا، اسەت اقىن – XX عاسىر باسىنداعى قازاق اقىندارىنا ءتان دەموكراتتىق - اعارتۋشىلىق اعىمداعى ويلارىن، ءدىني -ديداكتيكالىق ۋاعىزدارىن ت.ب. الۋان تاقىرىپتاردى ءوز شىعارمالارىنا وزەك ەتىپ، ولەڭمەن ورگەن اقىن ءارى قازاق ءان ونەر تاريحىندا ءوز قولتاڭباسىمەن قالعان تەڭدەسسىز سازگەر، ءانشى رەتىندە حالىق جادىندا ماڭگى قالارى داۋسىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. قوجاعۇل س. اسەت اقىن. –الماتى: قازاق تاريحى، 2003 ج. –144 بەت.
2. مۇحامەدحانوۆ ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 3-ك.-الماتى: ءداۋىر، 1995 ج. –320 بەت.
3. نايمانباەۆ ءا. شىعارمالار. –الماتى: جازۋشى، 1988 ج. –304 بەت.
4. جارمۇحامەدوۆ م. ايتىس. –الماتى: قسسر «ءبىلىم» قوعامى، 1990 ج. -52 بەت.
5. دۇيسەنباەۆ ى.ت. ەپوس جانە اقىندار مۇراسى. –الماتى: عىلىم، 1987 ج. .
6. جۇماليەۆ ق. حVIII–حIح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتi. –الماتى،1967. –ب. 134 بەت.

ەرىك ومارعاليەۆ،

سەمەيدىڭ تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz