بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
تاريح 3113 39 پىكىر 3 اقپان, 2023 ساعات 15:23

شىڭعىس حان تاريحى – قازاقتىڭ التىن تاريحى!

ەگەر ءىستى باستاساڭ - قورىقپا،
قورىقساڭ - باستاما.

تاۋدا جوعالعان نارسەنى - وزەن تۇبىنەن ىزدەمەيدى.

شىڭعىس حاننىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرى.

كەزىندە  بۇكىل ۇلى دالانىڭ  رۋ، تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان، سونىمەن قاتار،  اسپان استى يمپەرياسىن (قىتاي)  باعىندىرىپ، ورتالىق ازيا جانە كوپتەگەن ەلدەردىڭ تىزەسىن بۇكتىرگەن شىڭعىس حان تۋرالى قانشاما عاسىر ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلەدى. 

دەگەنمەن، قاي ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىن دە وسى ۋاقىتقا دەيىن تاپ باسىپ ءالى ەشكىم ايتقان جوق. بىراق، كەيىنگى جىلدارى شەتەل عالىمدارى مەن ورىس وقىمىستىلارى كەزىندە كەتكەن قاتەلىكتى ءدال تاۋىپ، ونىڭ، ياعني ايتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ قازىرگى كۇندەرى  «موڭعول» اتىن الىپ وتىرعان بۋريات – مانجۋرلارعا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن وزدەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە ايتىپ تا، دالەلدەپ تا كەلەدى.

شىڭعىس حان شىنىندا سول بۋرياتتاردان شىققان با؟ مۇنى زەرتتەۋ مۇمكىندىگى مول قازىرگى ورىس جانە دۇنيە ءجۇزى عالىمدارى جوققا شىعارىپ وتىر. بىرىنشىدەن، شىڭعىس حانعا بايلانىستى وقيعالاردىڭ تۇگەلى – ونىڭ جاستىق شاعى، ءوسۋى، حان تاعىنا كەلۋى جانە يمپەراتورلىق دارەجەگە جەتۋى، مىنە وسىلاردىڭ بارلىعى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا بولعان وقيعالار دەپ جازىلۋدا. سونداي-اق، مون-گولل اتانعان بۋرياتتار  وتە از ەل. ولار الىپ قىتاي تۇرماق، ورمانداي قالىڭ تۇركى قىپشاقتارىنا دا (ياعني قازاقتارعا) شاماسى كەلمەس ەدى دەيدى. سونىمەن قاتار، موڭعوليا قىپشاق جەرىنەن الىس، ءبىر قيىردا جاتقان ءوز كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن كىشكەنتاي جۇرت («كروشەچنوە ناسەلەنيە» اكادەميك ا.فەدوتوۆ). وسىلاردىڭ بارلىعىن وقىپ، سالىستىرۋعا، زەرتتەپ، زەردەلەپ كورۋگە موينىمىز جار بەرمەگەن ءبىز عانا ەسكى سۇرلەۋمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. دەگەنمەن، كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىندە، وتكەن  مىڭ جىلدىق ۇلى تاريحىمىزعا دەگەن ىنتا ارتىپ، ءبىراز نارسەنى ءبىلىپ قالعان سەكىلدى.

ال ەندى، وسى شىڭعىس حان تاقىرىبىنا جازعان وزگە ەلدىڭ جازۋشىلارى مەن عالىمدارىنىڭ جۇمىستارىن وقىپ، تىڭداپ كورەيىك. ءبىز، ناقتىراق بولسىن دەپ ورىس تىلىندە بەردىك:

مىسالى،  الەكساندر بۋشكوۆتىڭ «چينگيسحان. نەيزۆەستنايا ازيا» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ كىتابىندا بىلاي دەپ ايتىلادى:

«…كستاتي، نام راستولكوۆىۆايۋت، چتو سامو يميا «چينگيسحان» ۆ پەرەۆودە وزناچاەت «وكەان – حان». وتكۋدا بى تاكيە سلوۆەچكي ۋ مونگولوۆ؟ ا ۆوت تيۋركي، پوۆيداۆشيە كاسپي ي چەرنوە مورە، ي اتلانتيكۋ، تاكوە يميا سۆوەمۋ پراۆيتەليۋ ۆپولنە موگلي دات…

ۆ وبششەم، پو موەمۋ گلۋبوكومۋ ۋبەجدەنيۋ، سلەدى رەالنوي بيوگرافي چينگيسحانا سلەدۋەت يسكات نە نا ۆوستوكە، ۆ كيتاە ي مونگولي، ا كاك راز نا زاپادە.

ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد، يا وبراتيلسيا ك «سكيفسكوي يستوري» اندرەيا لىزلوۆا. موتيۆيروۆكا پروستا: ەسلي كتو-تو سچيتاەت ۆپولنە دوستوۆەرنىم يستوريچەسكيم يستوچنيكوم سوچينەنيە دانزانا، وتچەگو تاكوۆىم نە موجەت بىت ناپيساننايا پريمەرنو ۆ تو جە ۆرەميا كنيگا لىزلوۆا، وپيراۆشەگوسيا، ك سلوۆۋ، نا ماسسۋ يستوريچەسكيح ترۋدوۆ – رۋسسكيح، پولسكيح، يتاليانسكيح؟ نەت ۋج، ەلەمەنتارنايا لوگيكا ترەبۋەت وبا سوچينەنيا ۋراۆنيات ۆ ستاتۋسە…

سۆەدەنيە و چينگيسحانە ۋ لىزلوۆا، پريامو سكاجەم، سكۋدنەيشيە – نو گورازدو بولەە رەاليستيچەسكيە، نەجەلي كيتايسكوە باسنوسلوۆيە، ناپيساننوە نەيزۆەستنو كوگدا نەۆەدومو نا كاكوم يازىكە…

نيكاكيح «مونگولوۆ» ۋ لىزلوۆا، رازۋمەەتسيا، نەت – تولكو تاتارى. «تاتارى جە، نازىۆاەمىە ەششە زاۆولجسكايا وردا (كيپچاكسكايا وردا), وبيتايۋت پو توي جە رەكە ۆولگە (ەدىل)  نيجە بولگارسكيح گرانيتس داجە دو موريا كاسپيسكوگو».

بولگارى يمەيۋتسيا ۆ ۆيدۋ، رازۋمەەتسيا، نە بالكانسكيە (بالكانسكيە وستروۆا), ا ۆولجسكيە (نىنە تاتارى). وبراتيتە ۆنيمانيە نا سلوۆو «داجە». كاسپيسكوە مورە – كرايني ۆوستوچنىي رۋبەج زاۆولجسكوي وردى. كاكايا تام، ك دياۆولۋ، مونگوليا… تاتارى، پو لىزلوۆۋ، «پريشلي يز پۋستىنەي، وتستوياششيح ك كيتايسكيم سترانام». پود «كيتاەم» يمەەتسيا ۆ ۆيدۋ ۆوۆسە نە سوۆرەمەننىي كيتاي، ا كاكيە-تو سرەدنەازياتسكيە وبلاستي. نىنەشني كيتاي لىزلوۆ، كاك بىلو پرينياتو ۆ ەگو ۆرەميا، ناۆەرنياكا نازىۆال بى «چينا».

«ي ناچالي  جيت وكولو ۆەليكيح رەك ەديليا (ۆولگا) ي يايكا». دالەە ۋتوچنياەتسيا، چتو تاتارى (كيپچاكي) – «ەدينونراۆنى» س ۆولجسكيمي بولگارامي. نۋ رازۋمەەتسيا! ي تە ي درۋگيە – تيۋركي، چتو ۆ وسوبىح دوكازاتەلستۆاح نە نۋجداەتسيا.

«ينوستراننىە جە يستوريكي نازىۆايۋت سترانۋ تۋ زاۆولجسكايا وردا، ياكو گۆانيني پيشەت، گلاگوليا: وردا تاتار زاۆولجسكيح نازۆانا ەست وت رەكي ەديليا، زا نەيۋ جە وبيتالي; گرانيچيتسيا  تا سترانا وت ۆوستوكا مورەم حۆاليسسكيم». گۆانيني – يتاليانسكي يستوريك (1538-1614), اۆتور «حرونيكي سارماتي ەۆروپەيسكوي»، وتكۋدا لىزلوۆ منوگوە پوچەرپنۋل. حۆاليسسكوە مورە – كاسپيسكوە.

ا ۆوت ي چينگيسحان – زدەس جە، ۆ زاۆولجسكوي وردە!

«ا و ناچالە سۆوەم تە وردىنتسى پوۆەستۆۋيۋت تاك. ياكوبى ۆ تەح ستراناح، وتكۋدا وني پريشلي، جيلا نەكايا ۆدوۆا زناتنوگو رودا. ونا نەكوگدا وت پرەليۋبودەيانيا پوروديلا سىنا پو يمەني تسىنگيس، كوەگو ستارشيە سىنوۆيا، كاك نەزاكوننو روجدەننوگو، حوتەلي ۋبيت. ۆدوۆا جە، وبراششايا ۆينۋ سۆويۋ ك سەبە ۆ وپراۆدانيە، سكازالا: «وت لۋچەي سولنەچنىح زاچالا يا سىنا».

زدەس دو لىزلوۆا ياۆنو دوشلي سكازانيا وب الانگوا، وپلودوتۆورەننوي سولنەچنىم لۋچوم. «تسىنگيس» – ەتو، كونەچنو جە، چينگيسحان. و كوتوروم لىزلوۆ دالەە پيشەت: «ي سىن توي ۆدوۆى، ۆويديا ۆ زرەلىي ۆوزراست، زاۆولجسكۋيۋ وردۋ راسپروسترانيل ي ۋمنوجيل، ي منوجەستۆوم جيتەلەي، ي دەل مۋجەستۆەننىح دەيانيەم، ي ساموگو كرايا يزوبيليەم ەدۆا لي نە ۆسە تاموشنيە وردى پرەۆزويديا. نارود توت، مۋجەستۆوم پرەۆوسحوديا ۆسە ديكيە پوليا، ۆوينسكيمي دەلامي سلاۆۋ سۆويۋ رازمنوجيل».

كاك ۆيديم، نيكاكيح مونگولوۆ نەت ي ۆ پومينە. تاتارى – تيۋركي (كيپچاكسكوە ناسەلەنيە، نىنەشنيە كازاحي)  ۆ سۆوە ۆرەميا پەرەسەليليس ك ەديليۋ ي كاسپيۋ. پەرۆوناچالنو وني بىلي ودنيم يز رودوۆ ۆ تسارستۆە نەكوگو ۋنكاما (ون حان، حان كەرەەۆ), نو كوگدا ەتوت رود ۋسيليلسيا ي ۋكرەپيلسيا، ۋنكام ستال ۆسەرەز ەگو وپاساتسيا، ا پوتومۋ، چتوبى مالوست «پرورەديت» راسپلوديۆشيسيا ناروديشكو، ستال پوسىلات ەگو نا ۆسە ۆوينى، كاكيە تولكو سلۋچاليس، ستاۆيا ۆ پەرۆىە ريادى. تاتارى بىسترو دوگاداليس، چتو ەتو نە گولوۆوتياپستۆو، ا پرودۋماننىي گەنوتسيد ي، چتوبى يزبەجات دالنەيشيح ترەني، پەرەسەليليس ۆسەم نارودوم پودالشە وت  ۋنكاما، وسنوۆاۆ سوبستۆەننوە گوسۋدارستۆو. ا پوتوم يزبرالي ۆەرحوۆنىم پراۆيتەلەم تسىنگيسا، چينگيسحانا. پەرۆوي كرۋپنوي اكتسيەي بىل پوحود كاك راز پروتيۆ ۋنكاما. سناچالا چينگيسحان ميرنو پوپروسيل ۆ جەنى ەگو دوچ، نو ۋنكام وتكازال، توگدا چينگيسحان پوشەل نا نەگو ۆوينوي ي زاحۆاتيل ۆسە ەگو تسارستۆو (دەلو، كونەچنو جە، ناۆەرنياكا نە ۆ دەۆۋشكە، ا ۆ تەح سامىح ستارىح سچەتاح).

كوە-كاكيە ستول جە سكۋدنىە دوپولنەنيا موجنو پودچەركنۋت يز وبشيرنوي كنيگي حورەزميسكوگو كنيجنيكا ان-ناسيۆي. يستوچنيك پويستينە بەستسەننىي، بەز مالەيشەي يروني – پوسكولكۋ بىل سوۆرەمەننيكوم چينگيسحانا ي ەدينستۆەننىم نەزاۆيسيمىم سۆيدەتەلەم. اۆتورى درۋگيح سوچينەني ناحوديليس نا سلۋجبە ۋ چينگيسحانا، ا پوتومۋ پولنوي وبەكتيۆنوستي وت نيح جدات، سوگلاسيتەس، ترۋدنو…

ان-ناسيۆي، كونەچنو جە، نە زامەتيل نيكاكيح «مونگولوۆ». نارود چينگيسحانا – تيۋركي ي سام ون توجە تيۋرك، ا نە مونگول. ا نارود نازىۆاەمىي مونگولامي،  نا ساموم دەلە حالكينسكيە بۋرياتى. (وت كيدانوۆ ۆىشلي تري نارودا— حالكينسكيە بۋرياتى، دجۋنگارى ي كالمىكي). نە يمەۆشيە ني كاكوگو وتنوشەنيا ك چينگيسحانۋ ي ەگو يمپەري. بۋرياتى-مونگولى، كروشەچنوە ناسەلەنيە، ناسەلياۆشيە زەملي زا نەسكولكو تىسياچ كيلومەتروۆ وت راسپولوجەني يمپەري چينگيسحانا.

سوگلاسنو ان-ناسيۆي، ۆ سۆوە ۆرەميا سۋششەستۆوۆالو گوسۋدارستۆو اس-سين، گدە پراۆيلي سوۆمەستنو شەست تيۋركسكيح حانوۆ، پودچينياۆشيەسيا ۆەليكومۋ حانۋ پو يمەني التۋن. ان-ناسيۆي نازىۆاەت ەتۋ سترانۋ كيتاەم، نو يز ەگو جە سوبستۆەننوگو وپيسانيا سلەدۋەت، چتو ك نىنەشنەمۋ كيتايۋ ونا نە يمەەت نيكاكوگو وتنوشەنيا.

جوعارىدا ءبىز كورسەتكەن، ورىستىڭ دارىندى جازۋشىسى  الەكساندر بۋشكوۆ جازعانداي،  اندرەي لىزلوۆتىڭ  «سكيفسكايا يستوريا» دەگەن زەرتتەۋ جۇمىسىنان  دا،  شىڭعىس حانننىڭ ەشقانداي  موڭعولعا  جاتپايتىندىعىن  جانە  ونىڭ تۇركى – قىپشاق ەكەندىگىن  انىق وقۋعا بولادى.قازىرگى موڭعولدار – قالقالىق بۋرياتتار. ولار رەسەيلىك ورحون بۋرياتتارىمەن تۇتاس حالىق بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەر ايتار بولساق، ولار – ءبىر تىلدە سويلەيتىن، ءبىر داستۇردەگى جانە بۋددا دىنىندەگى ادامدار. ۇلتتىق كيىمدەرى دە بىردەي. ونى ورىس زەرتەۋشىلەرى وسىلاي دەپ جازىپ، كورسەتىپ كەلەدى. ءبىرتۇتاس جۇرت بولعانىمەن، ورىستار شەكارا تۇسىرگەندە ەكىگە ءبولىنىپ قالعان. استانالارى ۋلان-باتور ءبىزدىڭ تىلدە «قىزىل باتىر» دەگەن تۇسىنىك بەرسە، وعان جاقىن تۇرعان  ۋلان-ۋدەنىڭ قازاقشاسى «قىزىل سۇنقار» دەپ اۋدارىلادى ەكەن. ەرىنبەي ىزدەنىپ وقىعان ادامعا بارلىعى زەرتتەۋ كىتاپتارىندا ناقتىلانىپ جازىلىپ تۇر. مونعوليا (بۋرياتتار) – وتە كىشكەنتاي ەل. ورىستاردىڭ زەرتتەۋىندە  وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ولار ءبىر-ەكى مىڭعا ارەن جەتەتىن جۇرت بولعان. سوندىقتان، ولاردىڭ يمپەريا قۇرىپ، قىتاي سەكىلدى الىپ مەملەكەتتى جاۋلاپ الۋى مۇلدە قاتە پىكىر، - دەيدى،  ورىستىڭ زەرتتەۋشى اكادەميك عالىمدارى. ولار شىندىقتى كورسەتىپ، اقيقاتتى ايتۋدا. ەندى، سول جازۋشى جانە عالىمداردىڭ تىلىمەن سويلەيىك. سونىمەن، ارى قاراي كەتتىك:

يستوريكي ەششە س پولسوتني لەت نازاد پرەدلوجيلي سۆوە وبياسنەنيە: پو يح ۋبەجدەنيۋ، كيرگيزى (نىنە كازاحي) پوپروستۋ «نازىۆالي كالمىكامي ۆسە مونگولويازىچنىە نارودى».

ناپيسات تاكوە موگ تولكو چەلوۆەك، سوۆەرشەننو نە زنايۋششي درەۆنيح تراديتسي ۆەليكوي ستەپي كاك راز بىلو پرينياتو سكرۋپۋلەزنو دويسكيۆاتسيا دو كورنەي. ۆسەم، ناۆەرنو، پومنيتسيا يزۆەچنىي ۆوپروس، س كاكيم وبراششايۋتسيا ك گەرويۋ ۆ رۋسسكيح سكازكاح: «وي تى، گوي ەسي، دوبرىي مولودەتس! تى كاكوگو بۋدەش رودۋ-پلەمەني؟»

تاك ۆوت، ەتوت ۆوپروس پوزايمستۆوۆان يز ستاروي تيۋركسكوي تراديتسي، گدە ەگو سلەدوۆالو پونيمات ۆ بۋكۆالنوم سمىسلە: پۋتنيك، كاكوگو تى رودا، كاكوگو پلەمەني؟ ۆ ستەپي نە بىۆاەت كاكيح-تو ابستراكتنىح «كازاحوۆ» – ەست كيات، مەركيت، جالاير، نايمان، كونىرات، كەرەي. نە بىۆاەت ابستراكتنىح «حاكاسوۆ»، وبيازاتەلنو پويتەرەسۋيۋتسيا: تى ساگانەتس يلي شورەتس؟ يتاك دالەە.

كستاتي، «كيات»، «مەركيت»، «جالاير»، «نايمان»، «كونىرات»، «كەرەي» ي «ارگىن» – رودى، ۋپومينايۋششيەسيا پري پەرەچيسلەني «مونگولسكيح» رودوۆ چينگيسحانا، – ەتو سوۆرەمەننىە كازاحسكيە رودى! ك مونگولام نيكاكوگو وتنوشەنيا نە يمەيۋششيە.

ناكونەتس، «درەۆنەمونگولسكي» وبىچاي يزبرانيا نوۆوگو حانا وتچەگو-تو نەيزۆەستەن ۆ مونگولسكوي تراديتسي، زاتو، كاك وكازالوس، كاك دۆە كاپلي ۆودى پوحوج نا وبىچاي، سوحرانيۆشيسيا ۋ كازاحوۆ دو كونتسا XIX ۆەكا: كوگدا كانديدات پولۋچاەت بولشينستۆو گولوسوۆ ۋچاستۆۋيۋششيح ۆ يزبراني زناتنىح ليتس، ەگو ساجايۋت نا كوشمۋ يز تونكوگو بەلوگو ۆويلوكا ي تريجدى پريپودنيمايۋت ۆويلوك زا كونتسى، گرومكو پروۆوزگلاشايا: «حان! حان! حان!». پوتوم ۆسلەد زا زناتيۋ تۋ جە پروتسەدۋرۋ پوۆتوريايۋت «پروستوي نارود»، كوشمۋ رۆۋت نا مەلكيە كۋسوچكي، زا كوتورىە يدەت فورمەننايا دراكا – كاجدىي ستاراەتسيا ۋنەستي تاكوي لوسكۋتوك ۆ پاميات و توم، چتو ون ليچنو ۋچاستۆوۆال ەسلي نە ۆ يزبراني حانا، تو ۆ ەگو تورجەستۆەننوم پروۆوزگلاشەني. ۆ تيۋركسكيح يازىكاح ەتوت ريتۋال يمەنۋەتسيا «حان كۋتارماك» (قازاقشا ايتقاندا «حان كوتەرۋ»). مونگولسكوگو انالوگا نە سۋششەستۆۋەت…

چتو كاساەتسيا چينگيسحانا تو ون نە مونگول – ا تيۋرك. ي نارود پودچينياۆشيسيا چينگيسحانۋ توجە ياۆليايۋتسيا تيۋركامي. نۋجنو ۋياسنيت، سەبە كاك سلەدۋەت: تو، چتو چينگيسحان – مونگول، ۋتۆەرجداەتسيا تولكو ۆ «سوكروۆەننوم سكازاني» ي «التان توبچي». ۆسەگو-ناۆسەگو ۆ دۆۋح نەيزۆەستنو كەم ناپيساننىح كنيگاح، پوياۆيۆشيحسيا ۆ وبراششەني سپۋستيا منوگيە سوتني لەت پوسلە سوبىتي…

سونىمەن  قاتار، بەلگىلى  اعىلشىن زەرتتەۋشى عالىمى  حيلدا حۋككەمدە  ءامىر تەمىر تۋرالى  زەرتتەۋ كىتابىندا  («تامەرلان - پوۆەليتەل تيۋركوۆ») بىلاي دەپ جازادى:

«...يمپەريا تەميرلانا ابسوليۋتنو گوۆوريلا نا درەۆنەم كيپچاكسكوم يازىكە، كاك ەگو پرەدكي چينگيس حان، ي سوزداننايا يم يمپەريا» دەيدى.

ال ەندى، ءبىزدىڭ قازاققا وسىنىڭ ءبارىن تۇسىنۋگە، تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە ساناسى مەن ءبىلىمى جانە كۇرەسكەرلىگى جەتىسپەيدى!

دەگەنمەن، كەيىنگى جىلدارى جارىق كورگەن قايرات زاكىريانوۆتىڭ «شىڭعىس حاننىڭ تۇركىلىك عۇمىرناماسى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ كىتابى كوپ نارسەنى انىقتاپ، وقىرماندارىنا شىڭعىس حاننىڭ كىم بولعاندىعىن، سونىمەن قاتار، بۇل ۇلى تاريح قاي ەلدىكى ەكەندىگىن شىنايىلىقپەن  دالەلدەپ  بەرەدى.

سونىمەن، ياعني، دالىرەك ايتقاندا، شىڭعىس حان جانە ونىڭ يمپەرياسى ءبىزدىڭ تاريح، ەشقانداي مونعول-بۋرياتتىڭ ەمەس! وسىنى تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى.

ءبىزدىڭ ايتار پىكىرىمىز، ەلوردامىز استانا قالاسىندا وسى شىڭعىس حان تاقىرىبىنا عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ، وعان ورىس جانە ەۋروپالىق عالىمدار مەن تاريح تاقىرىبىندا جازاتىن جازۋشىلاردى شاقىرىپ، عىلىمي تالداۋ جۇرگىزگەندە بولار ەدى. وعان اينالامىزداعى كورشى مەملەكەتتەردىڭ دە عالىم، جازۋشىلارىن شاقىرعانىمىز دۇرىس-اۋ دەپ ويلايمىز.

 

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz

39 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1562
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2256
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3532