تۇرسىن جۇرتباي،
جازۋشى، عالىم

تۇرسىن جۇرتباي،
جازۋشى، عالىم

ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ءبىر تامشى مايەكتەن بايلانادى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن «قازاق» گازەتى قالىپتاستىردى. ال سول يدەيانى كەشەگى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان كەڭەستىك تىلسىم (ۆاككۋم) كەزىندە گرەم گريننىڭ «موماقان امەريكالىق ازاماتى» ىسپەتتى «اقى­رىن ءجۇرىپ، انىق باسقان» قازاقتىڭ قاراپايىم «قاراتاياقتارى» (قازاق وقىعان زيالىلارىن، ونىڭ ىشىندە، الاش قايراتكەرلەرىن دە كەزىندە وسىلاي اتاعان) قاراڭعىدان ءسۇزىلىپ وتكەن ساۋلە سياقتى بىزگە جەتكىزدى. سونداي جانكەشتى «موماقان قاراتاياقتاردىڭ» سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءار كەز جانە «قازاق» گازەتى باسىلىمىنىڭ شىعا باستاعانىنا 100 جىل تولۋى ورايىنا وراي استە ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. سولاردىڭ ءبىرى جانە ۇيىتقىسى - كاسىبي قازاق جۋرناليس­تيكاسى ءىلىمىنىڭ مايەكتى تۇلعاسى، قالام يە­لەرىنىڭ كوبىنىڭ ۇستازى، پروفەسسور قايىرجان بەك­حوجين مارقۇم ەدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ دە پايدالاناتىن كونە گازەت تىگىندىلەرىن، سونىڭ ىشىندە، «قازاق» گازەتىنىڭ بارىنشا تولىق باسىلىمىن ومبى، ترويتسكى، ورىنبور، قازان، ۋفا، ماسكەۋ، لەنينگراد (سانكت-پەتەربۋرگ) قالالارىنان، اكادەميك الكەي مارعۇلان كۋالىك بەرگەنىندەي «ۆاگونداپ تاسىپ»، ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا تاپسىرعان قورمال وسى پروفەسسور ق.بەكحوجين بولاتىن. كەيىن بۇل توپقا ءا.جيرەنشين، ءۇ.ءسۇ­ب­حانبەردينا، س.ساۋىتبەكوۆ، ت.كاكىشەۆ سياقتى عۇلامالار قوسىلدى. وعان وسى اتالعان عا­لىم­داردىڭ ەستەلىكتەرى دالەل بولا الادى.
وسى عۇلامالاردىڭ قورمالدىعىنىڭ جانە جەتەكشىلىگىنىڭ ارقاسىندا ءبىز سول باسىلىمدارمەن تانىسىپ، الاش يدەياسىن ۇيىتۋ بارى­سىن­داعى الاش ارداقتىلارىنىڭ پىكىرىمەن تانىسۋ­عا مۇمكىندىك الدىق. الدىمىز پروفەسسور، عىلىم دوكتورى، عىلىم كانديداتى اتان­دىق. كەيىنگى تولقىندار دا سول دەگدارلار مىس­­قالداپ، الەكەڭشە اسىرەلەپ ايتساق، «ۆاگون­داپ» جيناعان تىگىندىلەردى ءالى تالاي جىلدار بويى تانىم ازىعى ەتەتىن بولادى. ولار جيناق­تاپ قانا قويعان جوق، ساتىنە ساي سەنگەن شاكىرت­تەرىنە زەرتتەتىپ، الاش يدەياسىنىڭ كەڭەس تىلسىمىنان ءسۇزىلىپ وتۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. مىسالى، 1969-1970 جىلعى وقۋ ماۋسىمىندا قازاق جۋرناليستيكاسى پانىنەن ءدارىس وتكەن پروفەسسور ق.بەكحوجين ا.شايىموۆكە «ايقاپ»، قۇرمانعازى بەكسايىنوۆقا «اق جول»، نۇرقاسىم امىرعاليەۆكە «جاڭا مەكتەپ» پەن «ايەل تەڭ­دىگى»، ماعان «قازاق» باسى­لى­مىنداعى پۋبليتسيس­تيكا تۋرالى كۋرستىق جۇمىس قورعاتىپ ەدى. سو­نىڭ ىشىندە «ايقاپ» جانە «قا­زاق» گازەت­تە­رىن­دەگى جەر ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلۋى» تۋرالى لەنين­نىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا ارنالعان ستۋدەنتتەردىڭ رەسپۋبليكالىق كونكۋرسىنا ارنايى جۇمىس جازدىرعانى ەسىمدە. اتالعان باسىلىمداردا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىق­پالى زور ءارى ماقالالارى ءجيى جاريالانىپ تۇر­عانىن ەسكەرسەك، پروفەسسور ق.بەكحوجيننىڭ «ۇندەمەي ءجۇرىپ» قانداي ماقساتتى كوزدەگەنى بىردەن تۇسىنىكتى. ءبىز قال-قادەرىمىزشە ۇستا­زى­مىزدىڭ سول ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىستىق. ال ول كىسى ءبىز ارقى­لى ءوزىنىڭ ۇستازدارى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.باي­تۇر­سىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.دۋلاتوۆ سياقتى ۇستازدارىنىڭ اماناتىن ورىندادى. ۇرپاق، يدەيا، ماقسات، كۇرەس جالعاستىعى دەگە­نى­مىز، مۇمكىن، وسى شىعار.
بۇگىن ۇستازىمىزدىڭ سول اماناتىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، وسىدان قىرىق جىل بۇرىن بىزگە ارنايى تاقىرىپ رەتىندە كۋرستىق جۇمىس جاز­دىرعان «قازاق» گازەتىندەگى ۇزدىكسىز جاريا­لان­عان ءبىر-ەكى ماسەلەگە عانا توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك.
قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ مايەگى «قازاق» گازەتى:
ءبىرىنشى جانە ەڭ باستىسى - قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋى مەن ەمىلەcىن تۇراقتاندىردى;
ەكىنشى، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالىپ­­تاستىردى;
ءۇشىنشى، قازاق كاسىبي جۋرنا­ليستي­كا­سى­نىڭ نەگىزىن ورنىقتىردى;
ءتورتىنشى، قازاقتىڭ ساياسي كوزقاراسىن وياتىپ، ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن قالىپتاستىر­دى.
مىنە، مۇنىڭ بارلىعى تۋرا سول تۇستاعى قا­زاقتىڭ تالمالى تۇسى بولاتىن. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ بەيبىت ماسەلەنىڭ ءبىرى، ءدال بۇگىنگى كۇندەگى سياقتى ءالىپبي ماسەلەسى ەدى. ويتكەنى، ءدال قازىر ىقپالى زالالسىز كورىنگەنىمەن دە، سول ءبىر جول ايىرىعى تۇسىندا ەرەكشە ءماندى جەر ماسەلەسى مەن ءالىپبي، گرامماتيكا، تەرمين تۋرالى تاتار كوپەستەرىنىڭ دەمەۋىمەن شىعىپ تۇرعان. سوعان وراي قازاقتاردى تاتارلاردىڭ كوز­قارا­سىن ۇستانۋعا قاراي قاقپايلاعان، تاتار ءتىلى - ءيسى تۇرىك جۇرتىنا ورتاق ءتىل بولۋ كەرەكتىگى ءجو­نىندە تىكەلەي تالاپ قويعان «ايقاپ» جۋرنالىمەن اراداعى پىكىر-تالاستارى ارقىلى قازاق يدەياسىنىڭ ومىرشەڭ ەكەندىگىن دالەل­دەدى. وزدەرىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە المايتىنىن «قازاق» گازەتىنىڭ ەرەكشە بەدەل الىپ، ەندى مويىنسۇندىرمايتىنىن بىلگەن «اي­قاپتىڭ» «يپلاشتارى» بىرتىندەپ دەمەۋشىلىكتەن باس تارت­تى. «ايقاپتى» كوتەرمەلەيتىن قازاق كوپەسى ءالى قالىپتاسپاعان ەدى. سوندىقتان دا جابىلىپ تىندى.
وسىنداي نازىك ماسەلەنىڭ وزىنەن جول تابا بىلگەن جانە بۇگىنگى قازاق ءالىپبيىنىڭ تولىسقان نۇسقاسىن ومىرگە اكەلگەنى ءۇشىن دە ءبىز «قازاق» گازەتىنىڭ جانە ونى شىعارۋشىلار ءا.ءبو­كەي­حانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، دەمەۋشىسى ورازاي احمەدتىڭ الدىندا تاعزىم ەتەمىز.
كەڭەس تۇسىندا دا، كەيىنگى كەزدە دە، قازىر دە «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كو­تەرىلىسكە كوزقاراسى ۇنەمى ەكىۇشتى ءتۇسىن­دىرىلىپ كەلەدى. ءيا، الاش قايراتكەرلەرى «قازاق» گازەتى ارقىلى پۋلەمەتپەن، زەڭبىرەكپەن قارۋ­لانعان پاتشانىڭ جازالاۋ اسكەرىنە قارسى شوقپارمەن، سويىلمەن، ءشيتى مىلتىقپەن قارسى شاباتىن «بارىمتا سوعىسىنىڭ ءداۋىرى» وتكەنىن، بوسقا قاساپقا تۇسەتىنىن، سوندىقتان دا اۋەلى قارۋدىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋ قاجەتتىگىن اشىق جازدى. ارانداپ بوسقا قى­رىلىپ قال­ماۋ ءۇشىن جانە قازاق حالقىن قالاي­دا زا­ماننىڭ قارۋ-جارا­عىنىڭ ءتى­لىن ءبىلۋى ءۇشىن 1916 جى­­لى اق­پان ايىندا ءا.ءبو­كەي­حانوۆ ء(بىر دۋما مۇشەسى ەكەۋى، دە­پۋ­تاتتىڭ اتىن ۇمىت­تىم) رەسەيدىڭ قور­عا­نىس مينيس-
ت­رى­نە ارنايى جو­لى­­عىپ، مىناداي تا­لاپ­تار قويدى:
ا) قازاقتان ءاس­كەر الىنسىن. ونى قازاق ەلى قوستايدى. ءبى­راق قارا جۇ­مىس­قا، وكوپ قازۋ­عا عانا الىنىپ، زەڭبىرەكتىڭ وعىنا قاساپ بولۋعا قارسى. سوندىقتان دا قازاقتاردىڭ ءوز ەركىمەن اسكەر­گە بارۋى ءۇشىن:
ءا) قازاقتاردى اسكەري ىسكە باۋليتىن ارنايى قىسقا مەرزىمدىك اسكەري كۋرس اشىلسىن.
ب) جەكە قازاق اتتى اسكەر باتالەونى مەن دەربەس پولك قۇرىلسىن.
ۆ) اسكەر قۇرامىنا قازاق وكىلى اسكەري كوميسسار مىندەتىن اتقارسىن.
گ) جاساقتاردى اۋىلدى جەردە ءوزىمىز جاساقتاپ، ات پەن جانە قارجىمەن قامتاما­سىز ەتەمىز.
د) ءدىن وكىلى ىشىندە بولسىن.
ج) باقاۋىل دا (ارتقى قوسىن - شارۋاشىلىق ءبولىمى، اس دايىندايتىن، كىر جۋاتىن، ت.ب. قىز­مەتتەر) - قازاقتاردىڭ وزىنەن جاساقتال­سىن. سوندا قازاقتاردىڭ باشقۇرتتار مەن قال­ماق­تاردان، كاۆكاز حالىقتارىنان ءبىر دە كەم ءتۇس­پەيتىنىنە كوزىڭىز جەتەدى ءارى وعان انت بە­رەمىز، - دەپ جازدى.
وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ بۇل پىكىرىن پاتشا ۇكى­مەتى مۇلدەم تەرىس قابىلدادى، قازاقتار دا بايىبىنا بارمادى. سونىڭ سالدارىنان حا­لىق­ارالىق دەڭگەيدەگى ارانداتۋعا ۇشىرادى. «ارانعا» ءتۇسۋدىڭ باستى سەبەبى، ءبىرىنشى دۇنيە­جۇ­زىلىك سوعىس كەزىندە رەسەي جەڭىلىستەن كەيىن جەڭىلىس تاۋىپ جاتقان. ۇزاققا سوزىلعان سوعىس­تان تيتىقتاعان پاتشا ۇكىمەتى ودان قۇتىلىپ شىعۋدىڭ امالىن قاراستىرادى. ول امال تابىلادى. سويتسەك، عالىم قايرات ساقتىڭ ايتۋىنشا، سوعىسقا قاتىسۋشى «انتانتا» مەملەكەت­تەرىنىڭ شارتى بويىنشا: سوعىسقا قاتىسۋشى ءبىر ەلدىڭ ىشىنەن بۇلىك شىقسا - ول ەل سوعىستان شىعادى ەكەن. قازاق پەن ورتا ازيا حالىق­تارىنان تىل جۇمىسىنا ادام الىنسا، ولاردىڭ ءسوزسىز كوتەرىلىسكە شىعاتىنىن الدىن الا بىلگەن. وسىعان وراي، وزدەرىنىڭ مايداندا ويسىراي جەڭىلىپ جاتقانىنا قاراماستان تەك قانا جەتىسۋ وڭىرىندە جازالاۋ جورىعىن ءجۇر­گىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جاندارمەريانىڭ ءاس­كەرىنەن تىس 35 روتا، 3900 قىلىشتى 24 كازاك جۇزدىگى، 16 زەڭبىرەك، 47 پۋلەمەت ۇستاعان (ت.ەلەۋوۆ، «قازاق­ستانداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس»، ا. 1955). باتىس ءسىبىر مەن ورىنبوردان شىعۋعا ءتيىستى جازالاۋ اسكەرىنىڭ سانى مۇنان دا كوپ ءارى سوعىس تاجىريبەسى بار جيناقى جاساق. 1916 جىلى قۇپيا جاساق­تالىپ، تىلداعى دايىن تۇرعان جازالاۋ وتريادتارىن الاش ارداگەرلەرى ءبىلىپ، بارىنشا اشىق ماتىنمەن «قازاق» گازەتى ارقىلى ەسكەرتكەن. كوتەرىلىستىڭ قاندى بالاعى ءسىز­دەرگە بەلگىلى.
مىنە، وسى تىلداعى جۇمىسقا الىنعاندار ەل كورىپ، ساياساتپەن تانىسىپ، قارۋدىڭ ءتىلىن ءبى­لىپ، زاماننىڭ اڭىسىن ءتۇسىنىپ، ەلگە قايتقان سوڭ ەل ىسىنە ارالاستى. «الاشوردا» ۇكىمەتى كە­زىن­دە ترويتسكىدە، سەمەيدە ارنايى قىسقاشا اسكەري كۋرس اشىلدى. وندا: كاپيتان توق­تا­مىشەۆ جانە اق گۆارديانىڭ وفيتسەرلەرى سا­باق بەردى. سونىڭ ىشىندە ت.قۇنانباەۆ، ج.­اي­­ماۋىتوۆ، سانيازبەك مەدەۋوۆ، جەتىسۋدا س. امانجولوۆ، ج.كۇدەرين، ت.ب. بولدى. 
ج.ايماۋىتوۆ پەن ابدوللا بايتاسوۆتىڭ ورىن­­بورداعى قىزىل اسكەرلەر كۋرسىنا ءدارىس بەرۋى دە سونىڭ ىقپالى. وسى كۋرستار ارقىلى اسكەري تاجىريبەدەن وتكەن، مايدان كورگەن الاش اسكەرلەرى 1920 جىلى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن وراز جاندوسوۆتىڭ ىقپالىمەن، سارقانداعى الاش جاساعى تاراتىلىپ، شۇعىل تۇردە اۋليە-اتا قالاسىنا استىرتىن ءجو­نەل­تىلىپ، وندا تۇڭعىش قازاق اتتى پولكىن قۇردى.
قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ۇيىتقان «قازاق» گازەتىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى ءالى دە تولىق زەرتتەپ، استارىن اشۋدى قاجەت ەتەدى. ونى تەرەڭدەپ زەرتتەگەن سايىن ۇلتتىق قۇن­دىلىق­تارىمىزدىڭ ماعىناسى اشىلا تۇسەتىنى انىق.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى