دەگەن بەرەزوۆسكي جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمدى

دەگەن بەرەزوۆسكي جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمدى

«مەنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىم - ءپۋتيندى بيلىك باسىنا اكەلگەنىم» دەگەن بوريس بەرەزوۆسكي دۇنيەدەن وزدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى مۇشەلى سىرتتا وتكەن وليگارحتىڭ ولىمىنە قاتىستى دولبار دا كوپ، سىبىس تا شاش ەتەكتەن. بريتان پوليتسياسى بەركشير گرافتىعىنداعى ءوز ۇيىندە كوز جۇمعان اتىشۋلى وليگارحتىڭ ولىمىنە تىكەلەي سەبەپ بولار ىلىك تاپپاسا دا، ارادا از كۇن وتپەي-اق ميللياردەردىڭ بۋىنىپ ولگەنى ءمالىم بولدى. بىراق بەرەزوۆسكيدى بىلەتىندەر ونىڭ وزىنە قول جۇمساعانىنا ۇلكەن كۇمانمەن قارايدى.

بۇل ەكى ارادا رەسەي باس پروكۋراتۋراسى بەرەزوۆسكيدىڭ اكتيۆتەرىن ەلگە قايتارۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىر. ءوز وتانىندا بەرەزوۆسكيدىڭ ۇستىنەن وننان استام قىلمىستىق ءىس قوزعالعان، وعان تيەسىلى اكتيۆتەرگە «قارا قۇلىپ» سالىنىپ، ونىڭ مۇلكىن تاركىلەۋگە شەشىم شىعارىلعان ەدى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسى ايىپكەردىڭ ولىمىنەن سوڭ دا ونىڭ مۇلكىن تاركىلەۋگە رۇقسات بەرەتىن كورىنەدى.
بىراق بەرەزوۆسكي كوز جۇمار الدىندا بۇرىنعى بايلىعىنىڭ جۇرناعى دا قالماعان ەدى دەسەدى بىلەتىندەر. سوڭعى جىلدارداعى سوت پروتسەستەرى، ادۆوكات شىعىندارى، ايەلدەرى مەن بالالارىنا تولەنگەن وتەماقى - مۇنىڭ ءبارى وليگارح­تى ابدەن تيتىقتاتىپ بىتكەن.
ونىڭ مايىتىنە تەرگەۋ-تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ماماندار مارقۇمنىڭ دەنەسىنە تۇسكەن ەشبىر جاراقات ءىزىن تاپپاعان. بىراق ءالى دە ءولىمنىڭ توكسيكولوگيالىق، گيستولوگيالىق سەبەپتەرىن تەكسەرۋ جۇمىستارى بىرنەشە اپتا بويى جۇرگىزىلەدى.
بەرەزوۆسكيدىڭ قايتىس بولعانى ءمالىم بولىسىمەن، رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى دميتري پەسكوۆ وليگارحتىڭ وسىدان ەكى اي بۇرىن پۋتينگە حات جازىپ، كەشىرىم سۇراعانىن جاريا ەتتى. وسىلايشا، وليگارحتىڭ كوزى جۇمىلىسىمەن، ول تۋرالى داقپىرت حابارلاردى كوبەيتكەن كرەمل بۇل حاتقا رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ نە دەپ جاۋاپ بەرگەنىن الدە جاۋاپسىز قالدىرعانىن بۇگىپ قالدى.

مەديا-ماگناتتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى

توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا بوريس بەرەزوۆسكيدىڭ رەسەيدەگى ەڭ بەدەلدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعانىن جوققا شىعارۋ قيىن. كەيبىر كوزكورگەندەر ءپۋتيندى ەلتسينگە بولاشاق تاق مۇراگەرى رەتىندە تانىستىرعان بەرەزوۆسكي ەدى دەسە، باسقا ءبىر زاماناۋي تاريحشىلار ەلتسين ءپۋتيندى ودان بۇرىن تاڭداعان، ال بەرەزوۆسكي تەك قولداۋشى بولدى دەسەدى. قالاي دەگەنمەن دە، ءپۋتيننىڭ رەسەي پرەزيدەنتتىگىنە سايلانۋىندا بەرەزوۆسكيدىڭ ىقپالى بولعانى انىق. اۋەلگى كەزدە پۋتين ەكەۋىنىڭ ىم-جىمى ءبىر بولعانى، مۇددەلەرى توقايلاس بولعانى دا شىندىق. ەكى اراداعى سىيلاستىق پۋتين پرەزيدەنت بولىپ سايلانىپ، بار بيلىكتى ءوز ۋىسىنا جيناقتاي باستاعاندا عانا ۋشىقتى. بيلىك پەن بايلىق مۇددەسىنىڭ ءبىر قازاندا قايناۋى قيىنعا سوقتى.
يۋري فەلشتينسكي دەگەن تاريحشى ەلتسين وزىنە مۇراگەرلەردى ارنايى قىزمەت ادامدارى اراسىنان ىزدەگەنىن ايتادى: پريماكوۆ، ستەپاشين، پۋتين... ول كەزدەگى بيلىك ەليتاسى قولداعى كۇش پەن قارجىنى ۋىستان شىعارماۋدى عانا ويلادى. سوندىقتان دا ارنايى قىزمەت سالاسىنان باسقا جەردەن كانديداتۋرا ىزدەۋ ولاردىڭ كوزدەگەنىنە قايشى ەدى.
1996 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا بەرەزوۆسكي مەن چۋبايس ەلتسيننىڭ جەڭىپ شىعۋىنا ەداۋىر ەڭبەك ءسىڭىردى. ال 1999 جىلى بەرەزوۆسكي ورت مەن وزىنە تيەسىلى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى پۋتينگە كوپ قولداۋ كورسەتتى. اقىرى 2000 جىلى 27 ناۋرىزدا پۋتين پرەزيدەنتتىككە سايلاندى. شاماسى، بەدەلدى وليگارح جاڭادان سايلانعان جاس پرەزيدەنتتى ءوز ىقپالىندا ۇستاۋدى ويلاعان بولۋى كەرەك.
ال پۋتين بيلىككە كەلە سالىسىمەن «جەتى فەدەرالدى وكرۋگ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. وسىدان سوڭ رەسەيدە بيلىك ۆەرتيكالى ەنگىزىلىپ، فەدەراتسيا كەڭەسى تاراتىلدى، جەرگىلىكتى جانە ورتالىق سايلاۋلار ماڭىزىن جويدى. وسى وكرۋگتار نەگىزىندە پۋتين تاعايىنداعان جەتى فەدەرالدى گۋبەرناتوردىڭ بەسەۋى كگب قىزمەتكەرلەرى نەمەسە اسكەريلەر بولاتىن.
پۋتين مەن بەرەزوۆسكي اراسىندا پىكىر قايشىلىعى شەشەنستانعا قاتىستى ودان ءارى ۋشىعا ءتۇستى. بەرەزوۆسكي شەشەنستانداعى قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن شەشۋدى ۇسىنسا، پۋتين اشىق سوعىس قيمىلدارىنا كىرىستى. بەرەزوۆسكي ايماقتاردىڭ اۆتونومدىعىن ساقتاۋدى ۇسىنسا، پۋتين بار بيلىكتى ءبىر ۋىسقا جۇمىلدىرىپ، ەلدى كۇشپەن باسقارۋدى ۇيعاردى. جالپى، بەرەزوۆسكي نە ايتسا دا، ءپۋتيننىڭ ءىس-ارەكەتى وعان قاراما-قايشى شىعىپ وتىردى. اقىرى سول جىلى 30 مامىردا بەرەزوۆسكي پۋتينگە اشىق حات جازىپ، ونى كەيبىر دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى جويدى دەپ سىنادى، رەسەيلىك سايلاۋشىلاردى الداپ سوقتى، ايماقتىق ساياسي ەليتانى السىرەتتى دەپ ايىپتادى.
وسىلايشا، بەرەزوۆسكي ءپۋتيننىڭ اۆتوريتارلى جولعا تۇسۋىنە وزىنشە كەدەرگى بولۋعا تىرىسقان.
ال 17 شىلدەدە ءوزى التى ايداي اتقارعان مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى قىزمەتىنەن باس تارتتى. «مەن بۇل سپەكتاكلگە قاتىسقىم كەلمەيدى - رەسەيدى قيراتۋعا جانە اۆتوريتارلى جۇيەنى ورناتۋعا اتسالىسقىم كەلمەيدى» دەگەن ول سول جولى جۋرناليس­تەرگە بەرگەن سۇحباتىندا.
تامىز ايىندا «كۋرسك» سۋاستى اتوم كەمەسى باتىپ كەتكەندە ورت تەلەارناسى سوچيدە دەمالىپ جاتقان ءپۋتيندى قايتا-قايتا كورسەتتى. وسىدان سوڭ بەرەزوۆسكيدىڭ ورت تەلەارناسىنداعى اكتسيالارى مەملەكەتكە ءوتتى. تاعى ازعانا ۋاقىتتان سوڭ بەرەزوۆسكي «ءسىبىر مۇنايى» كومپانياسىنداعى ءوزىنىڭ ۇلەسىن ارىپتەسى رومان ابراموۆيچكە ارزان باعاعا ساتۋعا ءماجبۇر بولدى.
وسىدان كەيىن ەلدەن كەتكەن بەرەزوۆسكي ون ەكى جىل سىرتتا تۇرىپ، جات جەردە قايتىس بولدى.

اتىشۋلى اۆانتيۋريست

بەرەزوۆسكيدىڭ جان-جاقتى ادام بولعانىندا دا داۋ جوق. ءوزى عالىم، كاسىپكەر ءارى ساياسي قايراتكەر. تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن الىپ، بىرنەشە مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جازدى. قايتا قۇرۋدىڭ كەزىندە ءوزىنىڭ تابيعي دارىنىن پايدالانىپ، كاسىپكەرلىك جولعا ءتۇستى. 1989 جىلى «لوگوۆاز» كومپانياسىن قۇرعاننان باستاپ تاسى ورگە دومالاپ، «ۆاز» اۆتوموبيلدەرىن ساتۋمەن اينالاسۋدان كوپ پايداعا كەنەلدى، بۇدان سوڭ اقپارات قۇرالدارىنا اۋىز سالا باستادى. 1995 جىلى قاڭتاردا ورت تەلەارناسىن قۇرۋعا اتسالىسىپ، ونىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنە مۇشە بولدى. سول جىلدان باستاپ تۆ-6 (ماسكەۋ تاۋەلسىز حابار تاراتۋ كورپوراتسياسىنىڭ) اكتسيونەرى اتاندى. 1996 جىلدان باستاپ «ءسىبىر مۇناي كومپانياسى» ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. 1999 جىلى «كوممەرسانت» باس­پا ءۇيىن ساتىپ الىپ، ءىرى مەديا توپتىڭ باسشىسىنا اينالدى.
باسقاشا ايتقاندا، 2000 جىلى، ياعني رەسەيدە پۋتين ءداۋىرى باستالعان كەزدە رەسەيدەگى مەديانارىقتا بەرەزوۆسكيدەي ىقپالدى تۇلعا كەمدە-كەم ەدى. ونىڭ ىقپالىندا «كوممەرسانت»، «موسكوۆسكايا كومسومولكا»، «نەزاۆيسيمايا گازەتا»، «نوۆىە يزۆەستيا»، «سۆەجي نومەر» گازەتتەرى، «اۆتوپيلوت»، «ۆلاست»، «دەنگي»، «مولوتوك»، «دوموۆوي»، «وگونەك» جۋرنالدارى، «ناشە راديو» راديوستانتسياسى جانە «ورت» ء(بىرىنشى ارنا), منۆك (تۆ-6) تەلەارنالارىن ءوز ۋىسىندا ۇستادى. بىراق پۋتين تاققا وتىرعاننان باستاپ بەرەزوۆسكيدىڭ مەديا يمپەرياسىنىڭ كۇنى ساناۋلى ەدى.
ونىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، ول ءپۋتيندى بيلىككە اكەلىپ، ۇلكەن قاتەلىككە ۇرىندى. بەرەزوۆسكيمەن ءتىل تابىسا الماعان جاس پرەزيدەنت وعان ءوز دوستارىن قارسى قويىپ، ونىڭ يەلىگىندەگى اكتيۆتەرىن تارتىپ الدى.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى بەرەزوۆسكي ءبىر كەزدەگى وسى قاتەلىگى ءۇشىن وكىنۋمەن بولعان سياقتى. بىلتىر ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا ءپۋتيندى تۇتقىنداعان ادامعا 50 ملن. رۋبل تاعايىندايتىنىن مالىمدەگەن. ال 6 مامىردا ول «سىياقىنى» 500 ملن. رۋبلگە دەيىن ۇلعايتقان.
سونداي-اق ول 1999-2000 جىلدارى ءپۋتيندى قولداعانى ءۇشىن «ءادىل دە اشىق سوت الدىندا» جاۋاپ بەرۋگە دايار ەكەنىن ايتقان.
ۆ. ا. ۆاسيلەۆ پەن گ. ا. ياۆلينسكي بوريس بەرەزوۆسكيدى كەزىندە «ساياسي اۆانتيۋريست» دەپ اتاعان ەكەن. ال ساياساتتانۋشى س.ا.ماركوۆ وعان «حالىقارالىق ساناتتاعى ۇلى ساياسي اۆانتيۋريست» دەپ باعا بەرگەن. قالاي بولعاندا دا، اتىشۋلى ءاۆانتيۋريستىڭ ءولىمىنىڭ ءوزى داۋلى بولعالى تۇر.

نە ءۇشىن؟

2000 جىلدان بەرى ۇلىبريتانيادا ەميگراتسيادا بولعان بەرەزوۆسكيدىڭ سوڭعى كەزدەگى قارجىلىق، ساياسي ت.ب. جاعدايلاردىڭ ۋشىعۋىنا بايلانىستى رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىراعانى راس بولسا كەرەك. مۇنى ونى قاراعان دارىگەرلەر دە راستايدى.
وسىدان بەس جىل بۇرىن ونىڭ بايلىعى 1,3 ملرد. دوللار دەپ سانالعان، بىراق ونىڭ بىلتىر عانا بۇرىنعى ارىپتەسى رومان ابراموۆيچپەن سوتتاسىپ، جەڭىلىسكە ۇشىراعانى ءمالىم. ول ابراموۆيچتەن 5 ملرد. دوللار ءوندىرىپ الۋعا نيەتتى بولعان، بىراق ونىڭ ورنىنا ءوزى سوت شىعىندارىن وتەۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ءۇشىنشى ايەلى ەلەنا گوربۋنوۆا وزىنە جانە بالالارىنا تيەسىلى وتەماقىنى تالاپ ەتىپ، ونىڭ بار اكتيۆتەرىنە «قارا قۇلىپ» سالۋعا سەبەپكەر بولدى.
ولەرىنەن بىرنەشە ساعات بۇرىن ول «فوربس» جۋرنالىنىڭ تىلشىسىمەن بەيرەسمي تۇردە كەزدەسىپ: «ءومىردىڭ ءمانى كەتتتى. قازىر ساياساتقا ارالاسقىم كەلمەيدى... نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەيمىن. مەن 67-دەمىن. بۇدان ءارى قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن بىلمەيمىن»، - دەگەن.
ال دميتري پەسكوۆتىڭ ايتۋىنشا، پۋتينگە حاتىندا: «مەن كوپ قاتەلىك جىبەردىم، مەنى كەشىرۋدىڭ وڭايعا تۇسپەسىن بىلەمىن، ايتسە دە مەن شاتاستىم، كەشىرىم سۇرايمىن»، - دەپتى.
ومىردەن قاجىعانى راس شىعار. «مەنىڭ رەسەيدى جاقسى كورەتىنىم سونشالىق، ەميگرانت بولا المايدى ەكەنمىن» دەگەن بەرەزوۆسكي پۋتيننەن نە ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋى مۇمكىن؟ ونى بيلىككە ءوز قولىمەن الىپ كەلگەنى ءۇشىن بە؟ شىن مانىندە، بەرەزوۆسكيدىڭ ءوزى ءبىر سوزىندە «مەنىڭ ومىردەگى ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىم - ءپۋتيندى بيلىك باسىنا اكەلگەنىم» دەگەن جوق پا؟
ونى ءوز قولىمەن بيلىككە الىپ كەلگەنى ءۇشىن بە؟ الدە بىرنەشە ايدان سوڭ ودان اينىپ، ون ءۇش جىل بويى وعان ساياسي قارسىلاس بولعانى ءۇشىن بە؟
سوڭعى ون ءۇش جىلدا بەرەزوۆسكي ەۋروپادا الدەقانداي ساياسي ىقپالعا يە بولدى دەۋ قيسىنسىز. ءتىپتى اعىلشىن ءباسپاسوزىنىڭ وزىندە ارنايى تاپسىرىسپەن جازىلعان ماقالالار بولماسا، الدەبىر اقپاراتتىق دابىرا تۋىنداماعان. قايتا-قايتا ارانداتۋشىلىق مالىمدەمە جاساپ، ءوزى تۋرالى الىپ-قاشپا اڭگىمەنى ءوزى ۇرلەپ، ۋشىقتىرىپ وتىردى. اعىلشىن باسپاسوزىنە بەرگەن سۇحباتتارىندا «رەسەيدەگى بيلىكتى باسىپ الۋعا» قاتىستى مالىمدەمەلەرىنەن سوڭ، وتانىندا ونىڭ ۇستىنەن تاعى ءبىر قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، كرەمل لوندوننان ەكستراديتسيا ارقىلى قىلمىسكەر وليگارحتى قايتارۋدى تالاپ ەتتى.
وسىلايشا ول رەسەيدەگى بيلىكتىڭ تىنىشىن الۋمەن بولدى. شىن مانىندە ول الدەقانداي ساياسي ىقپالعا يە بولدى ما، جوق پا - ول اراسى كۇڭگىرت.
ونىڭ سوڭعى كەزدەگى دەپرەسسياسىنىڭ ءبىر سەبەبى سوندا جاتۋى دا مۇمكىن. ەندەشە ونىڭ ءولىمى كىمگە ءتيىمدى؟
1996 جىلى جەلتوقساندا پول حلەبنيكوۆ دەگەن امەريكاندىق جۋرناليست «فوربس» جۋرنالىندا بەرەزوۆسكيگە الاياقتىق جاسادى، زاڭسىز اقشانى يگەردى، شەشەن مافياسىمەن سىبايلاس دەپ جانە تاپسىرىسپەن كىسى ولتىرگەن دەگەن اۋىر ايىپتار تاقتى. 1995 جىلى كىسى قولىنان قازا تاپقان جۋرناليست ۆلاديسلاۆ ليستەۆتىڭ ولىمىنە دە بوريس بەرەزوۆسكي جاۋاپتى دەپ جاريالادى. وسى ايتىلعانداردىڭ نەگىزىندە 1999 جىلى ەۆگەني پريماكوۆتىڭ ۇكىمەتى كەزىندە بوريس بەرەزوۆسكيگە العاشقى رەسمي ايىپ تاعىلعان بولاتىن.
بۇدان كەيىن وعان رەسەيدە وننان استام قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ول ەلدەن كەتە سالىسىمەن، 2001 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىنەن بەرى رەسەيدە الاياقتىق، زاڭسىز اقشانى يگەرۋ، بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ الۋعا ارەكەت ەتۋ دەگەن ايىپتار بويىنشا ىزدەۋ جاريالانعان. برازيليا مەن شۆەيتساريادا الاياقتىق، زاڭسىز اقشا يگەردى دەگەن ايىپتارمەن كىنا تاعىلىپ، ءىز كەسۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن.
2003 جىلدان بەرى لوندون بەرەزوۆسكيگە ساياسي بوسقىن مارتەبەسىن بەردى. اعىلشىن تولقۇجاتىندا ونىڭ اتى ءجونى پلاتون ەلەنين دەپ كورسەتىلدى. ونىڭ وسى اتتى جامىلىپ، گرۋزيا مەن لاتۆيادا بولىپ قايتقانى دا ءمالىم.
ەگەر بەرەزوۆسكي رەسەيگە قايتىپ ورالسا، وندا ونىڭ مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى تۇرمەگە قامالۋى ءتيىس بولاتىن. ەندەشە، وسى جاعدايدىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ جانە پۋتينگە كومەكتەسكەنىنە وكىنگەن ادامنىڭ ءوز ەركىمەن ەلگە قايتۋعا نيەت ەتۋى مۇمكىن بە؟

ول - ورىس
كينوسىنىڭ
كەيىپكەرى

ادۆوكات الەكساندر دوبروۆينسكي بەرەزوۆسكيدىڭ ءولىمى تۋرالى بىلاي دەگەن: «بوريس ابراموۆيچ بەرەزوۆسكي وزىنە قول جۇمساپتى... وتە كۇردەلى تۇلعا ەدى. ومىردەن تۇڭىلگەن ادامنىڭ ارەكەتى مە؟ كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرە المادى ما؟ ومىردەن كورگەن سوققىلارعا شىدامادى ما؟ ەندى ەشكىم دە شىندىقتى بىلە المايدى دەپ قورقامىن» دەگەن.
ءيا، شىندىقتى ءبىلۋ قيىن...
ونىڭ ەسەسىنە، بوريس بەرەزوۆسكيدىڭ بەينەسى ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ كەيىپكەرى رەتىندە ورىس كينەماتوگرافياسىندا ساقتالىپ قالماق. جاعىمدى الدە جاعىمسىز كەيىپكەر رەتىندە بولسىن، بوريس بەرەزوۆسكيدىڭ بەينەسى ون شاقتى زاماناۋي كينوفيلمدە قىلاڭ بەرەدى. مىسالى، 1997 جىلى «شيزوفرەنيا» فيلمىندە لوزوۆسكيدىڭ، 2002 جىلى «وليگارح» فيلمىندە پلاتون ماكوۆسكيدىڭ، 2004 جىلى «شاحماتيست» فيلمىندە ەميگرانتتىڭ، 2004 جىلى «ليچنىي نومەر» كينوسىندا لەۆ پوكروۆسكيدىڭ، 2006 جىلى «يسپانسكي ۆوياج ستەپانىچا» فيلمىندە ادام بابوۆتىڭ، 2008 جىلى «پسەۆدونيم «البانەتس»-2» كينوسىندا اندرەي رەۋتوۆتىڭ، 2011 جىلى «پيراممميدا» فيلمىندە بەلياۆسكيدىڭ، 2013 جىلى «مەبيۋس» كينوكارتيناسىندا يۆان روستوۆسكيدىڭ وبرازدارىن جاساۋدا بوريس ابرامۇلىنىڭ ءومىر جولى، مىنەز-قۇلقى، بەت-بەينەسى پايدالانىلعان.
بۇدان بولەك، بوريس بەرەزوۆسكيدىڭ فەنومەنىن اشۋعا باعىتتالعان بىرقاتار كىتاپتار دا جازىلعان. مىسالى، الەكساندر كورجاكوۆتىڭ «بوريس ەلتسين: وت راسسۆەتا دو زاكاتا» (1997), ولەگ سولوۆەۆتىڭ «رۋسسكيە ماسونى: وت رومانوۆىح دو بەرەزوۆسكوگو» (2004), پەتر حلەبنيكوۆتىڭ «كرەستنىي وتەتس كرەمليا بوريس بەرەزوۆسكي، يلي يستوريا رازگرابلەنيا روسسي» (2004), «بەرەزوۆسكي بوريس. يسكۋسستۆو نەۆوزموجنوگو» (3-تومدىق، 2004), يۋلي دۋبوۆتىڭ «بولشايا پايكا» (2005 جىلى شىققان كىتاپ كەيىن «وليگارح» كينوسىن تۇسىرۋگە نەگىز بولعان), دەۆيد حوففماننىڭ «وليگارحي. بوگاتستۆو ي ۆلاست ۆ نوۆوي روسسي» (2007), الەكساندر حينشتەيننىڭ «بەرەزوۆسكي ي ابراموۆيچ. وليگارحي س بولشوي دوروگي»(2007), دميتري گوردوننىڭ «بەرەزوۆسكي ي كورجاكوۆ. كرەملەۆسكيە تاينى» (2008), «كگب قالىڭدىعى. ورىس وليگارحىنىڭ قۇپيا كۇندەلىگى» (2009), م.حوللينگسۋورت پەن س.لەنسليدىڭ «لوندونگراد. رەسەيدەن اقشا الىپ شىعۋ. وليگارحتاردىڭ تاعدىرى ءوز اۋزىمەن ايتىلعان حيكايا» (2009), ن.س.چەكۋليننىڭ «تاينا وليگارحا، يلي بريتانسكوە پراۆوسۋديە» (2006), «كروۆاۆىي وليگارح ي روسسيسكوە پراۆوسۋديە» (2007), «بەرەزوۆسكي - نە سۆويا يگرا» (2011), «ۆيكيليكس»، بەرەزوۆسكي ي ۋبيستۆو ليتۆينەنكو». دوكۋمەنتالنوە راسسلەدوۆانيە» (2011) كىتاپتارى، يۋري فەلشتينسكيدىڭ «ۆەرديكت. بوريس بەرەزوۆسكي پروتيۆ وليگارحوۆ» (2012), ا.يۋ. ششەرباكوۆتىڭ «رۋسسكايا پوليتيچەسكايا ەميگراتسيا. وت كۋربسكوگو دو بەرەزوۆسكوگو» (2012) دەگەن ەڭبەكتەرى بار.
وليگارحتىڭ جۇمباق ولىمىنەن سوڭ ءالى تالاي كينو ءتۇسىرىلىپ، ءالى تالاي كىتاپ جازىلارى ءسوزسىز.

ءبىرى - ءشاي ءىشىپ،
ءبىرى - جۋىناتىن
بولمەدە...

2006 جىلى 23 قاراشادا فسب-ءنىڭ بۇرىنعى وفيتسەرى الەكساندر ليتۆينەنكو شايعا قوسىلعان پولونيدەن ۋلانىپ، لوندون اۋرۋحاناسىندا كوز جۇمدى. وسى قىلمىسقا وراي 2007 جىلى 30 ناۋرىزدا سكوتلاند-ياردتا رف باس پروكۋراتۋراسىنىڭ تەرگەۋشىسى الەكساندر وتۆودوۆ بوريس بەرەزوۆسكيمەن كوزبە-كوز سويلەستى. كەيىن بەرەزوۆسكيدىڭ ءوزى ايتقانداي، تەرگەۋشى قويعان سۇراقتاردىڭ كوبىسى بيزنەسكە قاتىستى بولعان، ال ليتۆينەنكونىڭ ولىمىنە قاتىستى سۇراقتار كەزدەسۋدىڭ سوڭىندا عانا قويىلعان. وسى كەزدەسۋدە بەرەزوۆسكي ليتۆينەنكونىڭ ولىمىنە پۋتين مەن لۋگوۆويدى كىنالى دەپ مالىمدەدى. ال كەيبىر ساراپشىلار ليتۆينەنكونىڭ ءولىمى بەرەزوۆسكيدى قىلمىستى ەتۋ ءۇشىن قاجەت بولعان دەپ سانايدى.
ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا بەرەزوۆسكي ءوز ادۆوكاتتارىمەن ليتۆينەنكونىڭ ولىمىنە قاتىستى قىلمىستىق ءىس بويىنشا كۋالىك بەرۋ جونىندە اقىلداسقان ەكەن. وليگارحتىڭ ولىمىنە وسى ىسكە قاتىستى قۇپيانى جابۋعا جاسالعان تالپىنىس دەپ باعا بەرۋشىلەر دە بار.
قالاي بولعاندا دا، بەرەزوۆسكيدىڭ ولىمىنە قاتىستى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قاراپايىم وقىرماندار ءتۇرلى دولبار، سان قيلى پىكىر ايتىپ جاتىر.
بوريس بەرەزوۆسكيدىڭ ءولىمى تۇماندى البيوننان جاپون تۇبەگىنە دەيىن قىزۋ تالقىلانۋدا.

"تۇركىستان" گازەتى