2.

شىندىعىندا دا مۇحتار ءوزiن-ءوزi قالاي ۇستاۋعا مiندەتتi ەدi? مۇنداي سۇراپىل الاساپىراننىڭ تۇسىندا قاندايدا بiر مiندەتتi موينىنا الۋعا قاقىسى بولدى ما؟ سونىڭ ءوزi مۇمكiن بە ەدi? وتە ماڭىزدى جانە زاڭدى ساۋال. بiراق وعان كiم جانىن جالداپ، ادالدىعىنا انت-سۋ iشiپ جاۋاپ بەرە الادى؟ كiم؟ جانە سول ادام ءسوزiنiڭ راستىعىنا يلاندىرا الا ما؟ سول بiر «قيلى زاماننىڭ» بۇلجىتپاس دەرەكتەرiنiڭ حح عاسىردا قولعا ءتۇسiپ، ايعاقتىڭ اشىلۋى نەعايبىل. ءتۇپتiڭ تۇبiندە ەكiنiڭ بiرiنە بەلگiلi بولاتىن جاعاجايلى كۇندەر دە تۋار. الايدا وعان دەيiن قانشاما ۇرپاق اۋىسىپ ۇلگەرەر ەكەن؟ ول - بولجاۋسىز بولاشاقتىڭ ەنشiسi. ەرتەڭگە قول جايىپ، قاراپ قالۋ دا ادiلەتسiزدiك. ءمان-ماڭىزى، قاسiرەت ۋايىمى، وكiنiش-رەنiشi كۇنتiزبەنiڭ جاڭا بەتi پاراقتالعان سايىن الىستان مۇنارتاتىن ساعىمعا اينالار. مۇمكiن، بۇگiنگi ۇرپاق ورتا عاسىرداعى ينكۆيزيتسيا سوتىنا قالاي نەمقۇرايلى، بولۋى مۇمكiن ەمەس شىندىق دەپ قاراسا - ەرتەڭگi ۇلاندار دا يىعىن قومداپ قانا قويار. تاڭداناتىن قۇبىلىس ەمەس. تاريح تاعىلىمى سولاي. بiراق، گاليلەيدiڭ وتقا ورتەنگەنi راس. ول - ۇمىتىلمايدى.

ال وتىز جەتiنشi جىلى ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋ جولىنداعى ءوسۋ كەستەسiنە اتى جازىلۋعا تيiستi قانشاما زەردەلi پەرزەنتتەر جازىقسىز قۇربان بولدى؟

ارينە، قازاق ءسوز ونەرىنىڭ باقىتىنا مۇحتار تiرi قالدى. بۇل - رۋحاني ومiرiمiزدەگi ءساتiن سالعان نەسiبەلi باقىت. ونداي «ولجاتاي» ساتتiلiك حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا سيرەك بiتكەن.

2.

شىندىعىندا دا مۇحتار ءوزiن-ءوزi قالاي ۇستاۋعا مiندەتتi ەدi? مۇنداي سۇراپىل الاساپىراننىڭ تۇسىندا قاندايدا بiر مiندەتتi موينىنا الۋعا قاقىسى بولدى ما؟ سونىڭ ءوزi مۇمكiن بە ەدi? وتە ماڭىزدى جانە زاڭدى ساۋال. بiراق وعان كiم جانىن جالداپ، ادالدىعىنا انت-سۋ iشiپ جاۋاپ بەرە الادى؟ كiم؟ جانە سول ادام ءسوزiنiڭ راستىعىنا يلاندىرا الا ما؟ سول بiر «قيلى زاماننىڭ» بۇلجىتپاس دەرەكتەرiنiڭ حح عاسىردا قولعا ءتۇسiپ، ايعاقتىڭ اشىلۋى نەعايبىل. ءتۇپتiڭ تۇبiندە ەكiنiڭ بiرiنە بەلگiلi بولاتىن جاعاجايلى كۇندەر دە تۋار. الايدا وعان دەيiن قانشاما ۇرپاق اۋىسىپ ۇلگەرەر ەكەن؟ ول - بولجاۋسىز بولاشاقتىڭ ەنشiسi. ەرتەڭگە قول جايىپ، قاراپ قالۋ دا ادiلەتسiزدiك. ءمان-ماڭىزى، قاسiرەت ۋايىمى، وكiنiش-رەنiشi كۇنتiزبەنiڭ جاڭا بەتi پاراقتالعان سايىن الىستان مۇنارتاتىن ساعىمعا اينالار. مۇمكiن، بۇگiنگi ۇرپاق ورتا عاسىرداعى ينكۆيزيتسيا سوتىنا قالاي نەمقۇرايلى، بولۋى مۇمكiن ەمەس شىندىق دەپ قاراسا - ەرتەڭگi ۇلاندار دا يىعىن قومداپ قانا قويار. تاڭداناتىن قۇبىلىس ەمەس. تاريح تاعىلىمى سولاي. بiراق، گاليلەيدiڭ وتقا ورتەنگەنi راس. ول - ۇمىتىلمايدى.

ال وتىز جەتiنشi جىلى ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋ جولىنداعى ءوسۋ كەستەسiنە اتى جازىلۋعا تيiستi قانشاما زەردەلi پەرزەنتتەر جازىقسىز قۇربان بولدى؟

ارينە، قازاق ءسوز ونەرىنىڭ باقىتىنا مۇحتار تiرi قالدى. بۇل - رۋحاني ومiرiمiزدەگi ءساتiن سالعان نەسiبەلi باقىت. ونداي «ولجاتاي» ساتتiلiك حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا سيرەك بiتكەن.

ەگەر سوعان شۇكiرلiك جاساپ، تاۋبەگە كەلەتiن بولساق، وندا بۇل جىلداردىڭ كورپەسiن جىلى جاۋىپ قويىپ: «امان قالىپتى عوي. ەندi قازىمىرلانىپ، ءتۇبiن قازىپ قاجەتi قانشا؟»،- دەپ اتتاپ ءوتiپ كەتسەك تە، ايىپ تاعىلماس ەدi. مۇمكiن، الدەكiم قۋانار، الدەكiم وكiنەر. كiمنiڭ كوڭiلiنەن شىققاندايسىڭ؟ انىعى - شىمىرلاعان شىمقاي شىندىق ءار ۇرپاقتىڭ جۇرەك سۇزگiسiنەن ءوتiپ، كەلەسi تولقىنعا جەتۋi كەرەك. ول - كەلەسi ۇرپاققا امانات ەتسiن. ازاماتتىق پارىز، قاسيەتتi بورىش. مۇحتار سياقتى ۇلى ادام ءومiر سۇرگەن ءداۋiردi ءتۇسiنۋ ءۇشiن دە قاجەت. ءداۋiر - مۇحتاردى سىنادى. مۇحتار - ءداۋiردiڭ اڭدىسىن باقتى.

كiم كۇشتi? قايسىسى دۇرىس؟ تiپتi ءار پەندە، ول كەزدi ەسiنە العاندا وزiنشە اقتالىپ قالۋعا تىرىسادى؟ نە ءۇشiن؟

ونى ەشكiم دە اشىپ ايتپايدى. بiراق جورامالداپ تۇسiنۋگە، بولجاۋعا بولادى.

ادامزات تاريحىنداعى قاسiرەتتiڭ بارلىعى - سانالى تۇردە ورشiتكەن بەلگiلi بiر كەسiرلi-كەسەپات توپتىڭ ولەرمەندiك ارەكەتiنەن ۋشىعادى. سول سياقتى حالىقتىق رەپرەسسيانىڭ دا ءوز «جالدامالىلارى» مەن ارانداتۋشىلارى بولدى. بۇلتسىز كۇنگi نايزاعاي سياقتى شاتىناعان جاي وعىنان ۇرەيلەنۋ - جالپى ەلدi سەسكەندiردi. كوڭiلدi كۇدiك بيلەپ، كۇبiرتكiدەي جەي باستادى. ون ءۇش ادامدى اتۋ جازاسىنا بۇيىرۋ تۋرالى ۇكiم - داۋىل الدىنداعى كوكجيەكتەن كۇركiرi مەن جارقىلى عانا كورiنiپ-ەستiلگەن قارا دۇلەي - سمەرچتiڭ ءتونiپ كەلە جاتقانىن سەزدiردi. ادامداردىڭ وعان قارسى كۇرەسۋگە ءداتi شىدامادى. سوندىقتان، شاراسىز جانتالاس باستالدى. اركiم ءوز باسىن قورعاۋعا تىرىستى. بiرiن-بiرi ايىپتادى، كۇمان تۋدىردى، قاۋەسەت تاراتتى، ارانداتتى دا، قىسقاسى، كiمنiڭ كiم ەكەنi اشىلا باستادى. مۇنداي الاساپىران شاقتاعى جان ارپالىسى مۇحتارعا دا ءتان ەدi. ول وسىنداي اپات الدىنداعى قاربالاستى:

«شىنايى كۇردەلi, قيىن قاقتىعىستار تۇسىندا عانا ادام سەزiمiنiڭ، تالايىنىڭ، تالابىنىڭ، مiنەز-ءنارiنiڭ، تاعدىردىڭ بارىنىڭ بارشاسى تۇگەل اشىلىپ، تارتىس قاتال ايقاسقا اينالدى... ادام مەن ادام اراسىنداعى تەرەڭ جارداي، وتكەلسiز شىڭىراۋ قارسىلىقتاردى، ءار جاراتىلىستىڭ بارىنشا تەرەڭ شىڭىن تۇگەل اشادى. سول شىڭنان: شىنايى كوزدiڭ جاسى دا، ساعىنىش، وكiنiش تە، قام-قايعى، قاسiرەت تە، تراگەديالىق ايرىلىس، ءۇزiلiس تە جانە نەشە الۋان مورالدىق جان-ءتان كاتاستروفاسى قازا دا، سازا دا تۋادى»,- دەپبەينەلەي جەتكiزدi.

مۇنداي سىناققا شىدايتىن پەندە اتاۋلى سيرەك ەدi. ادامنىڭ جۇيكەسi توزىپ، كورiنبەيتiن زەردە جiبiنە iلiنiپ تۇردى. اپات ۇزاق كۇتتiرمەدi. «جالماۋىز - تاعدىر» باسىن كوتەردi. مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك ماشيناسى iسكە قوسىلدى. مۇحتار ونى سەزگەن. سەزگەن سوڭ بارىپ سەكەمشىل تارتقان. بويىن ۇرەيگە جەڭدىرگەنى سونداي، ءوزىنىڭ رۋحاني ءپىرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جولداعان حاتىن پوچتادان كەرى قايتارىپ جىبەرىپتى. وعان الكەي مارعۇلاننىڭ:

«بىردە بارعانىمدا الەكەڭ: مۇحتار مەنىڭ حاتىمدى الماي قويىپتى، - دەپ قوڭىرايىپ وتىردى»,- دەگەن ەستەلىگى دالەل.

مۇنىڭ شىندىعىن گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆانىڭ:

«مۇحتار اعانى كورمەگەنىمە 5-6 جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. وتىزىنشى جىلدارى ۇستالىپ، تۇرمەدە وتىرعانىن بىلەتىن ەدىم، بوساپ شىققانىن ەستىمەپپىن. ەكەۋمىز اياڭداپ قاتارلاسىپ كەلەمىز، مەنەن ءۇي-ءىشىمنىڭ اماندىعىن سۇرادى. بۇرىنعىداي ەركەلەتە سويلەيتىن جىلى لەبىزىن بۇل جولى ەستي المادىم. ءوزىم تۋرالى قىسىلماي ءبارىن بايانداي باستادىم... ءسوزىمدى ۇندەمەي تىڭداپ كەلە جاتقان مۇحتار اعا كىلت توقتادى، مەن دە بەتىنە قارادىم، ءوڭى سۇرلانىپ، قاباعى تۇسىڭكى، دەنەسى ءبىر ءتۇرلى ەڭكىش تارتىپ، كىشىرەيگەندەي كورىندى. مەنىڭ بەتىمە تۋرا قاراماستان قارلىعىڭقىراپ، بۋلىققان داۋىسپەن جايلاپ: «قاراعىم گۇلنار، ەندى كەلەشەكتە كەزدەسكەنىمىزدە ءبىر-ءبىرىمىزدى تانيتىن كىسىلەرشە امانداسىپ، سويلەسپەيتىن بولايىق»،- دەگەنىن ەستىگەنىمدە دەنەمە سۋىق سۋ قۇيىلعانداي ونە بويىم مۇزداپ، شوشىپ كەتتىم. ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرگەنىندە قولىمدى ءبىر سىلتەپ، تىڭداماي، تەز بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتىم»,- دەگەن جازباسى دا راستايدى.

جالپى رەپرەسسيا كەزەڭiنiڭ ناۋقاندىق ارەكەتiنە بايىرقالاي قاراساق، ول وتە تەرەڭنەن، جان-جاقتى ويلاستىرىلعان، ۇلكەن-ۇلكەن قۇرباندىقتارعا بارىپ، اساۋلاردىڭ باسىن جەرگە تۇقىرتىپ يەتiندەي ايلا-امالمەن، پارمەنi كۇشتi ۇگiت-ناسيحاتتىڭ جەلiگiمەن جانە تەمiر تارتiپپەن - كۇشپەن جۇزەگە اسىرىلعانى بايقالادى. ارعى-بەرگi تيرانداردىڭ بارلىق جازالاۋ، ارانداتۋ، ۇرەي تۋدىرۋ، كۇش كورسەتۋ، ۇرىپ-سوعۋ تاسiلدەرiن مەڭگەرگەن. اتوم جارىلىسىنىڭ iركiلiپ سوعاتىن تولقىنى ءتارiزدi - بiر ناۋقاننىڭ كۇشi السiرەگەن ساتتە ەكiنشi تولقىن كەرi قاراي سوققان. العاشقى پياتاكوۆ پەن رادەكتiڭ كومپانياسى - دۇلەيدiڭ يادروسى، تۇتاندىرعىش شاقپاعى ەدi. ولاردى «مويىنداتىپ»، «قارالاپ العان» سوڭ، حالىقتى سەندiرگەن سوڭ ناعىز ناۋقان باستالدى. بۇل - توعىز ايعا سوزىلدى. 1938 جىلعى قاڭتاردا:

«بiزدiڭ ادال ادامدارىمىز دا ۇستالىپ كەتتi. سولاردى ۇستاپ بەرگەندەردiڭ ءوزi - «حالىق جاۋى»,- دەگەن جەلەۋمەن ەكiنشi «سوققى» بەرiلدi.

بۇل كۋالاردى قۇرتۋدىڭ ەڭ تيiمدi «ءتاسىلى» ەدi. «قىراعى ناركوم ەجوۆ» تا، «ەجوۆشىلار دا» امان قالمادى. ەڭ سوڭعى، شەشۋشi, قاۋiپتi تولقىن - وتىز سەگiزiنشi جىلدىڭ كوكتەمiندە «ۇردى». بۋحارين تۋرالى ۇكiم شىقتى. بۇل - پارتيانىڭ باسشىلارىنا شابۋىل ەدi. سولاردىڭ قاتارىندا ميرزويان دا كەتتi. وردجونيكيدزە كابينەتiندە وزiنە-ءوزi قول سالدى. وزگە-وزگە، بۇل ادامنىڭ ادالدىعىنا ستاليننiڭ جەكە باسىنىڭ كۇدiگi جوق ەدi. بiراق ول تىم شىنشىل، بەدەلدi كوممۋنيست-تiن. دەمەك، ستالين ءۇشiن اسا قاۋiپتi «قارسىلاس» ەدi. ولاردىڭ كەزەكتi پلەنۋمدا ءسوز الۋى - ءوزiنiڭ اشكەرەلەنۋiنە اكەپ سوعۋى مۇمكiن. بۇل ارادا ەجوۆتىڭ ورىنىنا كەلگەن بەريا دا «قىراعىلىعىن» كورسەتiپ باقتى. سول ءۇشiن دە سەنiم كورسەتكەنiن ول بiلدi. ناتيجەسiندە تيران - تيران كۇيiندە «كابينەتiندە» قالدى. ەندi «باس كوتەرەتiن اساۋلار دا» بiتiپ ەدi. تiرiلەرi ونشا قاۋiپتi ەمەس-تiن. سوندىقتان iلە تىنىشتىق ورنادى.

ول جاي تىنىشتىق ەمەس، سىرتى جاپ-جاداعاي، بiراق iشiن كۇبiرتكi جەپ، سىزداپ تۇرعان تىنىشتىق ەدi. ۆ.ي.لەنيننiڭ:

«ستالين تىم دورەكi, ءوز ورتامىزدا، ءوزiمiزدiڭ، كوممۋنيستەردiڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ابدەن توزۋگە بولاتىن بۇل كەمشiلiك باس سەكرەتار قىزمەتiندە توزگiسiز بولىپ كەلەدi. سوندىقتان مەن جولداستارعا ستاليندi وسى ورنىنان اۋىستىرۋدىڭ جولىن ويلاستىرىپ كورۋدi جانە بۇل ورىنعا باسقا ادامدى تاعايىنداۋدى ۇسىنامىن، باسقا جاقتارىنىڭ ءبارiن العاندا ول ادامنىڭ ستالين جولداستان تەك بiر عانا ارتىقشىلىعى بولاتىن بولسىن، اتاپ ايتقاندا، نەعۇرلىم iلتيپاتتى بولسىن، قىڭىرلىعى از بولسىن، ت. ت.»,- دەپ بەرگەن مiنەزدەمەسi ءدال شىقتى.

پرولەتاريات كوسەمi بۇل قاۋiپتi تىم ەرتە كورiپتi. وكiنiشكە وراي، كوسەم وسيەتiنiڭ ورىندالماعان جالعىز تiلەگi بۇل عانا ەمەس بولاتىن.

مۇنىڭ بارلىعى قازiر ابدەن جاريا ەتiلگەن شىندىق. بiراق سول شىندىقتىڭ زاردابى تولىق اشىلىپ بiتتi مە؟ اراعا ۋاقىت سالىپ بارىپ تورەلiك جاساۋ وڭاي. ودان جەڭiل نە بار؟ بiراق سول الاساپىراندا، ەندi عانا ساياسي جانە مادەني ارەناعا كوتەرiلگەن، مايەگi ۇيىپ كەلە جاتقان قازاق ينتەلليگەنتسياسى ءوزiن-ءوزi قالاي ۇستادى؟ اقىل-وي يەلەرi قانداي كۇيiنiشتi كۇي كەشتi? ساناداعى فەودالدىق، رۋلىق سارقىنشاقتاردى جەڭە بiلiپ، تازا يدەيا جولىنداعى كۇرەسكە ءتۇستi مە؟ رۋحاني بiرلiكتi, مادەني تۇتاستىقتى ساقتاي الدى ما؟ وزگەنi بىلاي قويعاندا، جازۋشىلار وداعىنداعى قاس-قاباقتىڭ قاعىسى قالاي ەدi? مۇنى بiلمەي مۇحتاردى دا، ونىڭ جان كۇيزەلiسiن، قۋانىشىن دا تاني المايمىز. بiر وكiنiشi, سول كەز تۋرالى كۇندەلiكتەردiڭ، جازبالاردىڭ ساقتالماۋى. Iشiنارا قاعازعا تۇسiرگەن ارامداردىڭ وسيەت-حاتتارى كەيدە ماجبۇرلiكتەن پەشتiڭ كومەيiندەگi كۇلگە اينالعان. سوندىقتان دا باسپاسوزدەگi تاسقا باسىلعان «تاڭبالاردى» قاناعات تۇتۋعا تۋرا كەلەدi.

سونىمەن جازۋشىلار وداعى بۇل ناۋقاندى قالاي وتكiزدi?

العاشىندا وقشاۋ، توسىن وقيعا كورiنگەن، ەشكiمنiڭ ويىنا «داۋىلعا» ۇلاسادى-اۋ دەپ كۇتپەگەن قاۋiپ-قاتەر ستاليننiڭ 1937 جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ 3 كۇنi بك(ب)پ-نىڭ ورتالىق كوميتەتiنiڭ پلەنۋمىندا جاساعان بايانداماسىنان كەيiن ناقتى شىندىققا اينالدى. ستالين سوتسياليزمنiڭ جەتiستiگiنiڭ وزiنەن «حالىق جاۋىن» iزدەدi. سوزدiك قورى از، بiراق ءار بۋىنىن نىعارلاپ، قايتالاپ، بۇيىرا ايتاتىن، لوگيكالىق تۇرعىدان وتە ناقتى، تۇسiنiكتi ەتiپ جەتكiزەتiن ماقامىمەن:

«اڭگiمە مىنادا: پارتيالاس جولداستارىمىز شارۋاشىلىق ناۋقاندارعا، شارۋاشىلىق قۇرىلىس مايدانىنداعى وراسان زور تابىستارعا بەرiلiپ كەتكەندiكتەن، بولشەۆيكتەردiڭ ۇمىتۋعا پراۆوسى جوق اسا ماڭىزدى كەيبiر فاكتiلەردi ۇمىتىپ كەتتi. ولار سسسر-دiڭ حالىقارالىق جايىنان تۋاتىن بiر نەگiزگi فاكتiنi ۇمىتتى، پارتيا بەدەلiن بەتكە ۇستاپ، بولشەۆيك بولعانسىپ كورiنگەن قازiرگi زيانكەستەرگە، شپيوندارعا، ديۆەرسانتتارعا، قانiشەرلەرگە تۋرا قاتىسى بار اسا ماڭىزدى ەكi فاكتiنi بايقاماي قالدى جانە قازiرگi تروتسكيزم - دۇشپاندىق، كۇرەس ءادiسiن وزگەرتiپ... قازiر شەت مەملەكەتتەردiڭ شپيوندىق ورىندارىنىڭ تاپسىرعانىن iستەيتiن زيانكەستەردiڭ، ديۆەرسانتتاردىڭ، شپيونداردىڭ جانە كiسi ءولتiرۋشi جاۋىزداردىڭ پرينتسيپسiز قانiشەر بانداسىنا اينالعانىن سەزبەدi»,- دەگەن ءسوزى بۇكiل حالىققا ۇكiم بوپ ەستiلدi.

تيراننىڭ تيراندىعى سول - ولارعا ەشكiم دە قارسى شىعىپ كورگەن ەمەس. ول - كۇردەلi, قايشىلىعى مول تۇلعا. ۆ.ي.لەنيننiڭ «سەزگە حاتىنداعى» ستالينگە بەرگەن:

«بۇل جاعداي بولماشى ۇساق نارسە بوپ كورiنۋi مۇمكiن. بiراق مەنiڭ ويىمشا، جiكتەلiستەن ساقتاندىرۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا جانە ستالين مەن تروتسكيدiڭ جوعارىدا مەن جازعان ءوزارا قاتىناسى تۇرعىسىنان قاراعاندا، بۇل ۇساق نارسە ەمەس، نەمەسە مۇنىڭ ءوزi شەشۋشi ماڭىز الىپ كەتۋi مۇمكiن ۇساق نارسە»،- دەگەنمiنەزدەمەسi ءدال كەلدi.

تروتسكيدiڭ ساياسي پلاتفورماسىنىڭ تالقاندالۋى ستاليننiڭ الدىنا وراسان زور مۇمكiندiك اشتى. وعان قارسى تۇرعان تەڭدەس قايراتكەر جوق ەدi. ول - جالعىز. ول - كوسەم. ول - قۇدiرەتتi كۇش. ونى مۇنداي سىي-سياپاتقا، قوشەمەتكە كوتەرگەن - حالىقتىڭ ءوزi. لۋي ناپولەوننىڭ (يمپەراتور ناپولەوننىڭ نەمەرەسi - ت.ج.) پرەزيدەنتتiككە سايلانۋىنا بار قۋات-كۇشiن جۇمساعان، بiراق شاhزادا رەسپۋبليكانى، حالىق مۇددەسiن ساتقان كەزدە:

«بiز ناپولەونعا داۋىس بەرگەندە بۇرىنعى ناپولەوننىڭ اتاق-داڭقىنا تابىنعامىز جوق، بiز تۇرمەدە جاتقان، كەدەي تاپتىڭ مۇددەسiن قورعاپ تاماشا كiتاپتار جازعان ادام ءۇشiن، زەردەلi ساياساتكەر ءۇشiن داۋىس بەردiك... بiز وعان ۇلكەن ءۇمiت ارتتىق. بiزدiڭ سول ءۇمiتiمiز اقتالمادى، الدانىپ قالدىق»,- دەپمiنبەدەن ايقاي سالعان ۆيكتور گيۋگو سياقتى شىندىقتى ستاليننiڭ بەتiنە تۋرا ايتقان، ايتقاندا دا داۋىسى جەتەتiندەي عىپ، سەندiرە ايتقان ازامات تابىلمادى.

كەرiسiنشە بار داۋىسپەن: «ارامىزداعى حالىق جاۋىن اشكەرەلەيiك!»،- دەپ ۇران تاستاپ، ادامداردىڭ بiر-بiرiن مۇيiزدەۋى باستالدى. ۆ.م.مولوتوۆتىڭ «تروتسكي باسقارعان زيانكەستەرگە، ديۆەرسانتتارعا، شپيوندارعا قارسى كۇرەسۋگە مiندەتتەرiمiز» دەگەن ماقالاسى گازەتتەردiڭ ءۇش بەتiنە تۇتاس باسىلدى. وندا حالىق جاۋلارىن انىقتاۋدىڭ ءادiس-تاسiلدەرi, جولدارى ايتىلدى. «كادرلاردى تاربيەلەۋ»، «قىزمەتكەرلەردi iرiكتەۋ»، «باسشىلىق ەتۋدiڭ ادiستەرi تۋرالى» دەپ بەرiلگەن تاراۋلاردىڭ اتتارىنان-اق نە تۋرالى اڭگiمە بولعاندىعى وڭاي اڭعارىلادى. نۇسقاۋ بەرiلدi. «كۇرەس تەورياسى» جاسالدى. كەشiكتiرمەستەن، ويلانىپ-تولعانباستان جاپپاي iسكە كiرiسiپ كەتتi. سىرت كوزگە ەلۋiنشi جىلداردىڭ سوڭىندا قىتايداعى تورعايلار مەن تىشقاندارعا قارسى «تابيعات زيانكەستەرiنە سوعىس اشقان»، «شارۋاشىلىقتىڭ ۇنەم شارالارىن» ەسكە سالعانىمەن دە، بiر ۇلى دەرجاۆانىڭ ومiرiندەگi تراگەديا، رۋحاني اپات باستالدى. مۇندا، تورعاي ەمەس، ادامداردى اۋلاۋعا تيiستi بولدى.

بۇرىن دا جiگi اجىراپ، ازەر ۇستاپ تۇرعان قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ اراسى، ونىڭ iشiندە قازاپپ-تىڭ تۇسىندا «جەرiنە جەتە جiكتەلگەن» جازۋشىلار ورتاسى كiلت بۇزىلىپ، قيۋى تەز قاشتى. ساياسي قايراتكەرلەردiڭ iشiندەگi سادۋاقاسوۆششينا، حودجانوۆششينا، سەيفۋللينششينا، مەڭدەشوۆششينا iسپەتتi «ششينالار» قايتادان تۇتانىپ شىعا كەلدi. تiپتi, ساياسي ناۋقان - جۇزدiك، رۋلىق باسەكەنi دە قوزدىردى. ادەبيەت توڭiرەگiندەگi پiكiر تالاستارى ەندi «ارزان ۇلتشىلدىققا» اۋىستى. ەستiپ-بiلمەگەن «جاپون يمپەرياليزمiنiڭ شپيوندارى» شىقتى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ iشiنەن سىننىڭ نايزاسىنا ەڭ بiرiنشi iلiنگەن ادام - بەيiمبەت. «بولشەۆيكتiك سىن جانە ءوزارا سىندى بيiك ساتىعا كوتەرەيiك» - دەگەن ماقالا تiكەلەي سوعان ارنالىپ:

«1936 جىلى قازيزدات باسىپ شىعارعان بەيiمبەتتiڭ» «ەل مەكتەبi» دەگەن پەساسىنىڭ iشiندە حالىق دۇشپانى، جاۋىز تروتسكيدiڭ جەكسۇرىن اتىنىڭ ءجۇرۋi ونى كورە تۇرا رەداكتور الiباەۆتiڭ باسپاعا جiبەرۋi بارىپ تۇرعان كونتروباندالىق»,- دەگەن ۇكiم شىعارىلدى.

عابيت مۇسiرەپوۆ ول كەزدە ورتالىق كوميتەتتiڭ ناسيحات جانە ۇگiت ءبولiمiن باسقاراتىن. ماقالانى قاراپ شىعىپ، باسىلۋعا قارسى بولدى. اقىرى توقتاتا المايتىنىنا كوزi جەتكەن سوڭ، ءوز جاۋاپكەرشiلiگiنە الىپ، «قول تيگiزiپ، جۇمسارتقان». جوعارىداعى ۇزiندiدەن سوڭ گازەت بەتiنiڭ بiراز جەرi اشىق قالعان. بۇل - ءباسپاسوز تاجiريبەسiندە كەزدەسپەيتiن ءادiس. زادى، كەيiن عابيتتiڭ «سىزىپ تاستاعان» جەرiن كورسەتۋ ءۇشiن ادەيi قالدىرۋى دا عاجاپ ەمەس.

رەداكتسيا اتىنان جازىلعان بۇل ماقالاداعى اڭگiمە نەگiزi مىنادا. سول جىلدارى بەيiمبەتتiڭ كوپ تومدىعى جاريالاندى. سونىڭ iشiندە 1935 جىلدارى جاريالانعان «ەل مەكتەبi» پەساسىنداعى وقيعا وتكەن تۇستاعى پارتيا قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi تروتسكيدiڭ اتى كەيiنگi باسىلىمدا سىزىلماي كەتiپتi. سىنىققا سىلتاۋ وڭاي تابىلدى جانە سول ەسiم ونىڭ تۇبiنە جەتتi.

ەكi يىعىنان دەم العان بەلسەندiلەر بۇعان دا قاناعاتتانبادى. سول ماقالامەن قاتار ورنالاسقان «كوركەم ادەبيەتتەگi قاتالار جانە ساپاسىزدىقتار تۋرالى» اتتى رەداكتسيالىق ەسكەرتۋدە بۇل:

«الدەقالاي، جەڭiل-جەلپi قاتە ەمەس، iرi قاتە. ول پەسادا حالىقتىڭ دۇشپانى تروتسكيدiڭ اتى لەنيننiڭ اتىمەن قاتار جازىلادى. مۇنى كورە وتىرىپ، پارتيادان قۋىلعان الاش ورداشىل الiباەۆ ابات قاساقانا ادەيi جiبەرگەن»,- دەگەنكiنانiڭ باتپان بوياۋىن قالىڭداتا تۇسەدi.

ال سول گازەتكە قول قويىپ وتىرعان رەداكتور ب.مايليننiڭ تاعدىرىنىڭ ءارi قاراي قانداي كۇيگە تۇسكەنiن ايتپاي-اق تۇسiنۋگە بولادى. بۇعان قوسا ساكەننiڭ «قىزىل سۇڭقارلارى»، Iلياستىڭ «جولداستار» رومانى «قارا پەردە» جامىلىپ شىقتى.

ءسويتiپ، العاشقى سوققى بي-اعاڭا بەرiلدi. بايقاۋسىزدا سىزىلماي قالعان تروتسكيدiڭ ەسiمi ەكi-ءۇش اي بويى ءباسپاسوز بەتiنەن تۇسپەدi. قايىرىلىپ كەلiپ باسىنا قامشى بوپ ءۇيرiلدi دە تۇردى. ارينە، «جالعىز اعاش - ورمان ەمەس». وتاعان سوڭ ءبارiن دە قامتىعان دۇرىس جانە «جىعىلساڭ - ناردان جىعىل» دەگەن. ارانداتۋشىلار تاۋەكەلگە بەكiنiپ، «باستى جازۋشىلارعا ازۋىن بiلەيدi. كەزەك Iلياسقا، مۇحتارعا، ساكەنگە كەلدi. «سوتسياليستiك قازاقستان» گازەتiندە «جيناقتار تۋرالى نەمەسە الاشورداشى كونتراباندانىڭ تاعى بiر ءتۇرi تۋرالى» ماقالا جارىق كوردi. ول «قازاق ادەبيەتiنiڭ» 1937 جىلعى 14-شiلدە كۇنگi سانىندا ەكi بەتكە كوشiرiلiپ باسىلدى. تۇگەلدەي كەلتiرۋدiڭ مۇمكiندiگi جوق، قاجەتi دە شامالى. بiراق تا الاساپىران شاقتاعى وقيعانىڭ دامۋ باعدارىنان، وتتىڭ ەسەلەي قاۋلاۋىنان حاباردار ەتۋ ماقساتىمەن جانە مۇحتارعا تiكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان ءۇزiندi كەلتiرەمiز. ماقالا اۆتورى بەلگiسiز. شىندىق ءۇشiن ول ەسiمنiڭ انىقتالعانى لازىم. بiر ەسەپتەن بiلمەگەنiمiزدiڭ ءوزi دۇرىس تا شىعار دەپ ويلايسىڭ. راسىندا، كiم بولۋى مۇمكiن؟ ەشكiمدi جاماناتقا قيعىڭ كەلمەيدi. ال، ول كىمدەردىڭ باسىن بايگەگە تiككەن دەسەڭشi! بىلاي دەپ جازۋدان يمەنبەگەن:

«سوتسياليستiك قازاقستان» بۇدان 3 اي بۇرىن مايلين بەيiمبەتتiڭ تولىق شىعارمالارىنداعى، اسiرەسە، ونىڭ IV تومى تۋرالى، وندا ۇلكەن سوراقى قاتالىقتار كەتكەنiن جازىپ ەدi. ونىڭ نەمەن اياقتالعانى وقۋشىلارىمىزعا ءمالىم. قاراستىرا كەلگەندە، «تولىق شىعارمالار جيناعىن» باستىرۋ باستى جازۋشىلاردىڭ اراسىنداعى سالت ەكەندiگi انىقتالىپ وتىر. جاقسى نارسەلەرiن جيناستىرىپ باسسا بiر ءسارi-اۋ، العاشقى كەزدەگi براكتارىن دا، يدەولوگيا جاعىنان مۇلدە جات، ساياسي جاعىنان قاتا، كوركەمدiك جاعىنان قۇنسىز شىعارمالارىن دا جيناپ شىعارۋدى ادەت قىلىپ العان. بۇل جوندە تومەنگi ءۇش جيناقتى الۋعا بولادى. بiرi - مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە» دەگەن اڭگiمەلەر جيناعى. 1935 جىلى باسىلعان. ەكiنشiسi - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تولىق جيناعى. I توم. 1934 جىلدىڭ اياعىندا باسىلعان. ءۇشiنشiسi - Iلياس جانسۇگىوۆتىڭ تولىق جيناعى، II توم. 1933 جىلى باسىلعان.

اۋەزوۆ بەتاشار سوزiندە بىلاي دەيدi: «وتكەن ۋاقىتتاعى جازۋشىلىق جولىڭ قانداي ساتىمەن، قاي كەزەڭدەردi باسىپ ءوتتi, ونى بۇگiندە ءوزiڭ قوستامايتىن، اقتامايتىن بولساڭ دا، شاشىلىپ، ۇمىتىلىپ قالماي، سول كەزدەگi ءوز تۇلعاڭدى جۇرتشىلىقتىڭ انىقتاي وتىرۋى ءۇشiن بولسا دا، بiر توپتاپ، جارىققا شىعارۋ تەرiس بولماي ما دەيمiن... سوندىقتان، ءوز ەسكiلiگiمدi بۇگiنگi جاس بۋىنعا ۇسىنعاندا، كوبiنەسە سول بۇرىنعى قالپىنان وزگەرتپەي، ءوزiنiڭ سول كۇنگi تۇلعاسىمەن كورسەتۋدi دۇرىستىققا ءتان بولار دەپ بiلدiم».

مۇقانوۆ ءوزiنiڭ شىعارمالارىنداعى بەت اشارىندا: «كەيبiر ولەڭدەر ماڭىزسىز بولسا دا، مەنiڭ ءوسۋ، وركەندەۋiمدi كورسەتۋگە ماتەريال بولاتىن سىقىلدى بولعان سوڭ ەنگiزدiم»،- دەيدi.

جانسۇگiروۆ ءوزiنiڭ بەتاشارىندا: «جازىلعان ولەڭدەر ءار مەزگiلدiڭ كەزiندە جازىلعاننان تۇزەتiلمەي، وزگەرتiلمەي، باسىلعان كۇيiندە قالدىرىلدى. ولەڭدi وقۋشىعا، جازۋشىنى سىناۋعا مۇمكiن قاتار ماتەريال بەرۋ ءۇشiن جازۋشىنىڭ بۇگiنگi باعىتىنا، پiكiرiنە قارسى كەلەتiن، كوركەمدiك جاعىنان ناشار ولەڭدەر دە كiرگiزiلدi»،- دەيدi.

ءسويتiپ، بۇل جازۋشىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا جيناقتارىن باسپاعا بەرەردە قاراپ تەكسەرگەن، مۇندا ءوزiنiڭ بۇگiنگi باعىتىنا، ساياسي جولىنا قارسى كەلەتiن زياندى شىعارمالار بار ەكەنiن ابدەن بiلگەن، بiراق، بiلە تۇرا جۇرتشىلىققا پايداسىز، زياندى شىعارمالاردى باسپاعا جiبەرگەن. قاتا، زالالدى شىعارمالاردى جيناققا كiرگiزۋدەگi بۇلاردىڭ بiر-اق دالەلi بار، ول - وزدەرiن جۇرتشىلىقتىڭ و جاق-بۇ جاعىنان تولىق سىناۋعا جەتكiلiكتi ماتەريال بەرۋ. بۇلاردىڭ «تەورياسى» بويىنشا سوۆەتكە قارسى، ۇلتشىلدىق يدەيالى، iرiك-شiرiك پiكiرلi بارلىق شىعارمالاردى ادەيi باسىپ شىعارىپ، سونى سىناۋ كەرەك كورiنەدi. بۇل ناعىز زياندى «تەوريا»، زياندى پiكiرگە جول بەرگەندiك، جات يدەولوگياعا تريبۋنا بەرگەندiك دەپ وسىنى ايتادى».

مiنە، ماسەلەنi قايدا اكەپ تiرەپ وتىر. ول وزiنشە «كونتراباندانىڭ» جاڭا ءتۇرiن اشكەرەلەپ، ناۋقانعا بارىنشا پايدالى بولۋعا تىرىسادى. ادەبيەتكە جانى اشىعانسىعانىمەن، ونىڭ كوزدەگەنi مۇلدەم باسقا نىسانا. ياعني، Iلياستىڭ، مۇحتاردىڭ، ءسابيتتiڭ ءومiرiن قاراۋىلعا iلiندiرگەن. شۇرiپپەنi باساتىندار باسقالار عوي. ارينە، بەيiمبەتتiڭ تاعدىرىنىڭ «نەمەن اياقتالعانى» سول كەزدەگi وقىرماندارعا عانا ەمەس، كەيiنگi ۇرپاقتارعا دا ءمالىم. ياعني، وسى شiلدە ايىندا بي-اعاڭ «قولدى بولعان». بەلگiسiز سىنشى پiكiرiن ودان ءارi بىلاي جالعاستىرادى.

«اۋەزوۆتىڭ جيناعىنا 1921-25 جىلداردىڭ اراسىنداعى جازعان اڭگiمەلەرi كiرگەن. قاي اڭگiمەسiن الساق تا، قازاقتىڭ، ەسكi اۋىلدىڭ اقساقال، بايلار بيلەگەن رۋشىلدىق تۇرمىس-سالتى وزگەرمەگەن قالپىن سۋرەتتەگەنiن كورەسiڭ. وسى ەسكi اۋىلدى سۋرەتتەپ جازعاندا، اۋەزوۆ وتكەننiڭ ازعىن، جاۋىزدىق، ادiلەتسiزدiك قىلىقتارىن اشكەرەلەپ، بۇگiنگi كۇننiڭ سوتىنا تارتىپ، بۇگiنگi جۇرتشىلىقتى سول وتكەننiڭ وڭباعاندىق قىلىقتارىنان جيرەندiرە جازبايدى، اڭگiمەنiڭ بارلىق جەرiندە سول ەسكiلiكتi كوكسەيدi, ارمان ەتەدi, قازاق بايلارىنىڭ فەودالدىق تۇرمىس-سالتى، ولاردىڭ سالتاناتى اۋەزوۆكە ءومiردiڭ ەڭ باقىتتى «ۇجماعى» سياقتى. اۋەزوۆكە سوۆەت تۇرمىسىنداعى جاڭالىقتىڭ ءبارi جات، سوۆەت زاڭىنىڭ ساۋلەسi قازاق دالاسىنا جەتپەگەن، دالا جىندانعان، قۇتىرعان بوران استىندا جانسىز ولiك سياقتى. اۋەزوۆ ول كەزدە دالانى بىلاي تانىعان:

«دالا جايىلعان كەبiنگە ۇقسايدى، الىستاعى بيiك جوتا جۇمىرلانعان پiشiنمەن تiرشiلiكتi كومگەن مولاعا ۇقسايدى... اق دالا مەڭىرەۋ بولىپ تۇنەرۋدە. قايعىلى سارى بەل بوران اكەلiپ تۇرعان اق كيiمiن قىمتاي ءتۇسiپ جاتا بەردi» (58-60 بەت)».

بۇل ارادا ماقالا اۆتورى مۇحتاردىڭ بۇل اڭگiمەلەرiندە رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى قازاق دالاسى سۋرەتتەلگەنiن «ۇمىتىپ كەتەدi». كوركەمدiك تالداۋدا شارۋاسى جوق. ويتكەنi بۇل ءۇزiندi مىنا پiكiردi ايتۋ ءۇشiن كەرەك بولىپ تۇر عوي:

«قازاق دالاسىن سوۆەت كەلگەننەن بەرi قارا پالە قاپتاعان دەپ سۋرەتتەۋ، اق بوران استىنداعى ولiكتەي ەتiپ سۋرەتتەۋ ۇلتشىل جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنداعى نەگiزگi يدەيالىق موتيۆi بولاتىن. اۋەزوۆتىڭ بۇل اڭگiمەسiنiڭ سارىنى دا سول iزبەن كەتكەن سارىن. سوۆەت ۇكiمەتiنiڭ جولىنا، ساياساتىنا قارسى جازىلعان بۇل اڭگiمەلەردiڭ بۇگiنگi جۇرتشىلىققا قانشالىقتى كەرەك ەكەنiن اۆتور اۋەزوۆ تە، كiرiسپە ءسوز جازعان مۇقانوۆ تا، رەداكتور جامانقۇلوۆ تا تۇسiنسە كەرەك ەدi. بiراق پراكتيكادا بۇلاي بولماي شىقتى، ۇلتشىل باعىتتاعى اڭگiمەلەردi باسىپ شىعاردى.

اۋەزوۆتىڭ بۇل جيناعىنا كiرiسپە ءسوز جازعان مۇقانوۆ جولداس بىلاي دەيدi: «ولاي بولسا يدەولوگيا جاعىنان پرولەتارياتتىق بولماعانىمەن، مۇحتاردىڭ بۇل اڭگiمەلەرi ارقىلى ەسكi اۋىلدىڭ كەيبiر شىندىقتارىن، دانالىقتارىن، ەڭبەكشiگە iستەگەن زورلىعىن از دا بولسا كورەمiز... وسى باسىپ وتىرعان اڭگiمەلەر بولسىن، باسقا ەڭبەكتەرi بولسىن، يدەولوگياسىن بىلاي قويعاندا مۇحتاردىڭ iرi سۋرەتشi ەكەنiنە ايقىن دالەل (5-بەت). «ءوزi يدەولوگيا جاعىنان جات، زياندى بولسىن، سۇيتسە دە، ول بiزگە پايدالى، كەرەك نارسە»،- دەيدi. وسىندايدا جاۋاپسىز، ءسۇرiنiپ جىعىلعان پiكiر بولا ما ەكەن؟ مۇقانوۆتىڭ بۇل ءسوزiنiڭ باياعى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ الاشوردا اقىنى جۇماباەۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل ولەڭدەرi جيناعىنا جازعان ءسوز باسىنان نەسi كەم؟

ەگەر، شىعارما پiكiر، يدەيا جاعىنان بiزگە قارسى، زالالدى بولسا، ول شىعارمادا ەشبiر شىندىق جوق، ونداعى كوركەمدiك جات يدەياعا باعىنۋلى بولادى. يدەياسىز، پiكiرسiز ەشبiر كوركەمدiك - كوركەمدiك بولىپ تانىمايدى. مۇقانوۆ جولداس اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ زياندى پiكiرلەرiن اشىپ، الدىن الا جۇرتشىلىققا ەسكەرتiپ ايتامىن دەپ، ءوزi تەرiس پiكiرلەر ۇسىنىپ وتىر. مۇقانوۆ شىن قىراعى بولسا، اۋەزوۆتىڭ بۇل اڭگiمەلەرiن باستىرماۋى كەرەك ەدi. بiراق، بۇعان مۇقانوۆتىڭ دا، جامانقۇلوۆتىڭ دا بولشەۆيكتiك باتىلى جەتپەگەن. جازۋشىلار ۇيىمى بۇل سوراقىلىقتى دا كورمەدi, بۇل جايىندا جۇمعان اۋزىن اشپاي وتىر».

مىناداي ايىپتاۋلاردان كەيiن «جۇمعان اۋىزدار» اشىلماي قويمادى. سىنشى-يدەولوگ وزiنە قاجەتتi سوزدەردi دە ءدال تاۋىپ، لوگيكالىق تۇرعىدان سونداي شەبەر قيىستىرا بiلگەن. بۇل دا «ماقسات جولىنداعى كۇرەستiڭ» بiر وڭتايلى ءتاسiلi. ەڭ پاسىق، وپاسىز ءتۇرi. اۋەزوۆتىڭ «شارۋاسىن بiتiرiپ» العان سوڭ، Iلياسقا، سابيتكە اۋىسىپ، ر.جامانقۇلوۆتىڭ سىباعاسىن بەردi. ولارعا تاعىلعان ايىپتىڭ قۇنى تىم قىمباتقا ءتۇستi. Iلياستىڭ ولەڭدەرiنiڭ يدەيالىق «كونتراباندا» ەكەندiگiن دالەلدەي كەلiپ:

«...»جاۋ» دەگەن ولەڭiندە، اۋەزوۆتىڭ اڭگiمەلەرiندەگiدەي، ەسكi فەودالدىق اۋىلدى كوكسەپ، ارمان قىلدى»,- دەپتۇجىرىم جاسادى.

بۇل ماقالا - Iلياس پەن راحمەتوللا جامانقۇلوۆتىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەگەن، ولاردىڭ «جاپون يمپەرياليزمiنiڭ اگەنتتەرi» ەكەندiگiن دالەلدەيتiن «ءۇش ايعاقتىڭ» بiرi رەتiندە تiركەلiپ، ۇكiم ەسەبiندە قابىلداندى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ پارتيادان شىعارىلۋىنا «سەپتiگiن» تيگiزدi. بۇل دا ازدىق جاساپ، «ۇشەۋiنiڭ» كەسiرلi كەسەلiنiڭ سەبەپتەرiن:

«ءۇش جيناقتىڭ كەسكiنi, مiنە، وسىنداي. بۇل جيناقتاردا بولىپ وتىرعان قاتالىقتاردان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟ قورىتىندى سول - بۇلار ءوسiپ، iرگەلi جازۋشى بولۋ دەگەندi كiشiپەيiلدiلiك دەپ تۇسiنبەيدi, مەنمەنسiنۋ، ءور كوكiرەكتiك دەپ تۇسiنەدi. ولار وزدەرiن ولگەن گەينە، گەتە، پۋشكين، تولستوي سانايدى. سونىڭ ءۇشiن دوستارىنا جازىسقان حاتتارىنا دەيiن باستىرىپ شىعارۋعا اسىعادى. بۇلار وزدەرiنiڭ اتاعىن زورايتىپ، وزدەرi جايىندا جۇرت ىلعي ايتىپ ءجۇرۋiن سۇيەتiن سياقتى... بۇلار كوسەمشiلدiك اۋرۋىنا ۇشىراعان...»,- دەپ، داڭققۇمارلىقتان iزدەيدi.

«ۇشەۋiنiڭ» داڭعويلىعىنا ەزۋ تارتىپ، ءاجۋا ەتكiسi كەلەدi. مىسقىل - ونەردەگi ەڭ ۋىتتى، قۇرمەتتi, قاجەتتi قاسيەت. ول - الداسپان ءتارiزدi سۇلۋ دا سۋىق قارۋ. كەيدە جاراسىپ، جايناپ كەتەدi. كەيدە ورنى تولماس وكiنiشكە قالدىرادى. ماسەلە، مىسقىلدا ەمەس، سول ءسوز الداسپاندى ۇستاعان ادامنىڭ تەكتi, تەكسiزدiگiندە. ال ارانداتۋشىنىڭ قولىنداعى قارۋدان قاۋiپتi نارسە جوق. ايتپەسە:

«كەيبiر جازۋشىلار، اسىرەسە، وسى جولداستار، جۇرتشىلىق سىنىنا، گازەتتەردiڭ سيگنالىنا قۇلاق قويعىسى كەلمەيدi. ويتكەنi وسى جيناقتاعى كوپ جەكە شىعارمالاردىڭ ناشار ەكەندiگi كەزiندە ءباسپاسوز بەتiندە ايتىلعان»,-دەپەسەپسiز ەركiندەمەس ەدi.

كەمشiلiكسiز، كەم-كەتiكسiز پەندەنi ۇشىراتۋ قيىن. تالانتتاردىڭ دا تاعدىرى - بايگە اتتىڭ تاعدىرى. بiردە اققان جۇلدىزداي زىمىرايدى، بiردە توسىلىپ قالادى. نە بابى كەلمەيدi. مۇحتار مەن ءسابيتتiڭ ءوز شىعارمالارىن وڭدەۋگە كەيiن مۇمكiندiك تۋدى-اق دەلiك. ال ءىلياس سول شىعارمالارىمەن كلاسسيك، تۋعان ادەبيەتiنiڭ كوسەمi بولىپ قالدى. سوندا، باردى جويعىسى كەلگەن ادامنىڭ ءوزi «كوسەمشiلدiكتەن» دامە ەتپەدi مە ەكەن؟ ونىڭ ءوزiنiڭ شىعارماسىن وقىر ما ەدi? ارينە، ول وعان باس قاتىرىپ جاتپاعان. پiكiر - ۇكiمiن سەنiممەن:

«قىسقاسى: بۇل سياقتى زياندى ۇلتشىل كونتراباندانىڭ سول ۋاقىتقا دەيiن كونفەسكەلەنبەي ەلiمiزدە تاراتىلىپ جۇرگەنi ادەبيەت مايدانىندا ساقتىقتى كوتەرگەن ۇستiنە كوتەرە ءتۇسۋدiڭ كەرەك ەكەندiگiن كورسەتەدi. بولشەۆيكتiك سىندى، ءوزارا سىندى بارىنشا ورiستەتە وتىرىپ، ادەبيەت مايدانىندا الاشورداشىل كونترابانداعا جول بەرiلمەي، بiزدiڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ بۇكiل تۆورچەستۆولىق ينيتسياتيۆاسىن ۇلى وتانىمىزدىڭ يگiلiگiنە جۇمساۋىمىز كەرەك. جوعارعى ايتىلعاندار سياقتى زياندى «جيناقتاردىڭ» تۇكە كەرەگi جوق»,- دەپتۇيiپ تاستادى.

ءيا، بۇل ادام - وزiنە ءوزi سەنگەن ادام. اقىرى ايتقانىن iستەتiپ تىندى. كiتاپتار كونفيسكەلەنiپ، سورەلەردەن الىندى. ولار جەرتولەدە شiرiدi, نە وتقا ورتەندi. ول ۇكiم جيىرما جىل بويى كۇشiن ساقتادى.

زادى، «حالىق جاۋلارىن» تابان استىندا: شۇعىل تۇردە «اشكەرەلەپ» قاۋىرت كiرiسكەنiنە ستالين جولداس سۇيسiنگەن بولۋى كەرەك. «ۇكiمەت تاپسىرعان جۇمىستاردى ورىنداۋ جونiندە نكۆد ورىندارىنا باسشىلىق ەتۋ iسiندەگi اسقان iرi تابىستارى ءۇشiن» ن.ي.ەجوۆ، (17-شiلدە دە) جانە «رەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىقتى جانە پروكۋراتۋرا ورىندارىن نىعايتۋ جۇمىسىن ويداعىداي جولعا قويعانى ءۇشiن» ا.يا.ۆىشينسكي (20 شiلدەدە) لەنين وردەنiمەن ناگرادتالدى.

«باس چەكيست» پەن «باس پروكۋرور» تىڭ «شابىتپەن» ناۋقانعا بەلسەنە كiرiستi. ول «شابىت» ميلليونداعان ادامنىڭ ومiرiنە بالتا شاپتى.

بۇل ەكi ادام قاقىندا تالاي-تالاي شىندىقتاردىڭ تاريح بەتىنە قالقىپ شىعىپ، تالەيران سياقتى ارانداتۋشى ساياساتكەرلەردiڭ «ميراسكەرلەرi» رەتiندە اشكەرەلەنiپ، كiتاپ تا جازىلار. جازىلادى دا. سەبەبi: وتكەندەگi قاتەرلi اسۋلار مەن قاسiرەتتi كەزەڭدەر كەلەر ۇرپاقتىڭ الدىنان شىقپاۋى تيiس. ادام زەردەسiندەگi «اقتاڭداق» ءاماندا ماڭگۇرتتiككە جەتەلەيدi. قانداي دا قايراتكەر بولماسىن ارىنىڭ الدىندا تاعزىم ەتەدi.

مەملەكەت جانە ار. بۇل ماسەلە تەك بۇگiن عانا كوكەيكەستi مانگە يە بولىپ وتىرعان جوق. بiز، تسەزار، ەدiل - اتيللا، ەسكەندiر زۇلقارنايىن، شىڭعىسحان، گروزنىي، تەمiر، ناپولەون تۋرالى ويلاعاندا دا ولاردىڭ ءوز ارىنىڭ الدىنداعى كiرiپتارلىعىن ەسكە الامىز. سول ارقىلى باعا بەرەمiز. بۇكiل فرانتسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستiندە تۇرعاندا ۆيكتور گيۋگو بار داۋسىمەن جانۇشىرا ايقايلاپ:

«بiز ءار جولى ار-وجدان دەگەن ءسوزدi قولدانعانىمىزدا، بۇل ۇعىمنىڭ ەڭ قاسيەتتi مانiنە سالماق سالا يشارا جاسايمىز، بiراق وكiنiشكە وراي بۇل ءسوز اسا iرi ساياسي قايراتكەردiڭ ەزۋiنە مىسقىل ۇيiرەدi. العاشقى كەزدە وسىناۋ ۇلى قايراتكەرلەر بiزگە ۇمiتتەنە قارايدى، ولار بiز ۇشىراعان ار-ۇيات دەگەن دەرتتەن جازىلىپ كەتەدi دەپ جانى اشىعانسيدى، ويتكەنi مۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتiك قاجەتتiلiكتەن تۋدى دەپ سەندiرەدi. ال، ەگەردە بiز تابانداپ جاتىپ الساق، وندا زىعىرداندارى قايناپ شىعا كەلەدi; بiزدiڭ مەملەكەت iسiنەن ەشتەڭە تۇسiنبەيدi, ساياسي تۇسiنiگi جەتiلمەگەن، دايەكتi ويدىڭ ادامدارى ەمەس جانە... قالاي ايتسام ەكەن... نەسi بار، ايتايىن. ولار بiزدiڭ بەتىمىزگە تۇكiرiپ، اۋزىنا كەلگەن سوزبەن قارعاپ-سiلەپ، بالاعاتتايدى: ولار بiزدi اقىندار دەپ كەمسiتەدi»,- دەگەن ەدى.

مەملەكەتتi باسقارا بiلۋ دە - ونەر.

بايسالدىلىق پەن شەشiمتالدىق تا، اقىل مەن ەرلiك تە، پاراسات پەن iسكەرلiك تە بiر ادامنىڭ بويىنان تابىلۋى تيiس. ەڭ باستىسى - ادامگەرشiلiككە سۋارىلعان ار تازالىعى. ازۋىن ايعا بiلەگەن اكiمنiڭ جەكە باسىنداعى جاعىمدى-جاعىمسىز مiنەزدەرiنە وسى ەكi قاسيەت توقتاۋ سالىپ وتىرۋى تيiس. قازاق ەرتەگiلەرiندەگi اياز بي سياقتى تاۋبەسiن ۇمىتپاعانى ءجون. ستالينگە ءدال وسى قاسيەت جەتپەدi. بارلىق سىپايىلىق سىرت قالىپ، گيۋگو ايتقانداي، تەك قانا «بالاعاتتاۋ»، «قارعاۋ» ادەتكە اينالدى. وعان دا توقتاماي جازالاۋ ساياساتى باستالدى. مەملەكەتتiك ايىپتاۋشى ا.يا.ۆىشينسكيدiڭ اۋزىنان شىققان: «كونتراباندا»، «قان iشەرلەر»، «سiلiمتiكتەر»، «ادام كەيپiندەگi شاياندار»، «سۇرقيا جولiكتەر»، «جاپونيا مەن گەرمانيانىڭ بەلسەندi شپيوندارى، يتارشىلارى»، «ۇلتشىل - فاشيستەر»، «ەسۋاس»، «فاشيست - كۇشiكتەر»، «سۇمەلەكتەر»، «ازعىنداردىڭ قوينىنا كiرگەن»، «يت قۇساپ اۋىز جالاسقان»، «جالدامالى توبەتتەر»، «كiسi ولتiرگiش سۇمىرايلاردىڭ قارعىس اتقان كۇشiكتەرiنiڭ شiرiك ۇياسى»، «زۇلىم يتتەر»، «باسكەسەرلەر» - دەگەن انىقتامالار مەن قارعىستار مەملەكەتتiك تەرمينگە اينالىپ، ءباسپاسوزدiڭ ۇيرەنشiكتi سوزدiك قورىنان بەرiك ورىن الدى. سوندىقتان دا تومەندە كەلتiرiلگەن ۇزiندiلەردەگi شەنەۋلەر مەن تەڭەۋلەرگە پالەندەي تاڭدانا قاراۋدىڭ رايى جوق.

بۇل «قارعاپ-سiلەۋدiڭ» بارلىعى دا ول كەزدە زاڭدى تiركەستەر بوپ ەسەپتەلدi. زيالى وقىرماننان كەشiرiم سۇراي وتىرىپ، وعاش تiركەستەر مەن سولەكەتتەۋ سويلەمدەردi سول قالپىندا قالدىردىق. قايتەمiز، ۋاقىت زاۋالى سولاي.

سونىمەن... مۇحتار ءوزiن-ءوزi قالاي ۇستادى؟ قالاي ۇستاۋ كەرەك؟ ول دا پەندە. اشكەرەلەنiپ جاتقان، نەمەسە اشكەرەلەنۋگە تيiستi جازۋشىلار قاتارىندا قالايدا پiكiر بiلدiرۋi زاڭدىلىق. ۇندەمەسە - «حالىق جاۋىنىڭ قامقورشىسى» بوپ شىعا كەلەدi. ماسەلەنi, جاعدايدى، سول ساتتەگi مۇحتاردىڭ كوڭiل كۇيiن جان-جاقتى ءارi تەرەڭiرەك بiلۋ ءۇشiن كوزگە شالىنىپ، قولعا تۇسكەن دەرەكتەردiڭ بارلىعىن نازارعا ۇسىنامىز. ءاربiر جينالىس سايىن حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بiتكەن پەرزەنتتەرiنiڭ تاعدىرىنا «قارعىس تاڭباسى» باسىلدى. «شپيونداردىڭ»، «ۇلتشىل - فاشيستەردiڭ» تiزiمiنە قوسىلعان تىڭ ەسiمدi وقىساڭىز، بۇل ادام «قىراعى ناركوم ەجوۆتىڭ ساقشىلارىنىڭ» تەمiر قۇرساۋىنا iلiندi دەپ ەسەپتەي بەرiڭiز. بۇل حابارلاردى جازىقسىز جاندار تۋرالى بەرiلگەن «نەكرولوگتىڭ» بiر ءتۇرi دەپ تە قابىلداۋعا بولادى.

گازەتتi اشىپ جiبەرگەندە تۇندە عانا قۇشاقتاسىپ ايرىلىسقان دوسىڭنىڭ «حالىق جاۋى» ەكەنiن بiلەسiڭ. Iلە وزiڭە قارسى شابۋىل باستالاتىن. بەيiمبەت مايليننiڭ «ماسەلەسi شەشiلگەننەن سوڭعى» از ۋاقىتتىڭ iشiندە ادiلبەك قوڭىراتباەۆ، تەمiربەك جۇرگەنوۆ، ايسارين، راحمەتوللا جامانقۇلوۆ ۇستالدى. سونداي جينالىستىڭ بiرi تومەندەگiدەي: اڭگiمە - اقىن ءابدiلدا تاجiباەۆ تۋرالى. ماقالانى تولىق كەلتiرۋiمiزدiڭ سەبەبi - مۇندا مۇحتاردىڭ دا ءسوزi باسىلعان. تالقىلاۋ - ءابدiلدا اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا قاراي ويىسا بەرگەن ەكەن. ەكiنشiدەن: سول ۋاقىتتىڭ سالقىن لەبi انىق ەسiپ تۇر. ارينە، بۇل تالقىلاۋداعى ادامداردى كiنالاي قاراپ، جازعىرۋ اعاتتىق. ولار «ايىپكەرگە» ساياسي جارلىق تاعۋدان گورi, اڭگiمەنi شىعارماشىلىعىنا قاراي باعىتتاۋعا تىرىسقان. ول - بەلگiلi دارەجەدە ءوز ماقساتىنا جەتكەن. زادى اقىندىق قاسيەت دەپ شىندىققا تۋرا قاراۋدى ايتساق كەرەك. ءابدiلدا تاجiباەۆ تا «جىلدار، ويلار» تۋرالى تولعانىسىندا سول بiر قيىن ءساتتi جاسىرماي ەسكە الىپتى. ارقاسىز - اقىن بولمايدى. ءوز بۋىنا ءوزi بۋسانعان جاستىق شاقتىڭ قىزۋى شىداتا ما جانە تەتەلەس اقىنداردىڭ بiر-بiرiنە قىزىعا، قىزعانا قاراۋى دا سيرەك ۇشىراساتىن قۇبىلىس ەمەس. ونى دا تۇسiنۋگە بولادى. بiز گازەت ماقالاسى مەن ءابدiلدا تاجiباەۆتiڭ ەستەلiگiن جارىستىرا بەرەمiز.

«قازاقستان جازۋشىلار ۇيىمىندا» («قازاق ادەبيەتi»، 14-شiلدە 1937 ج.): «ماۋسىمنىڭ 24 كۇنi قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارى ۇيىمىنىڭ پراۆلەنيە جيىلىسى بولدى. بۇل جيىلىستا «لەنينشiل جاس» گازەتiنiڭ 24 يۋندەگi نومەرىندە جاريالانعان «تاجiباەۆ ءابدiلدا جانە ونىڭ دوستارى» دەگەن ماقالا تالقىعا سالىندى. جينالىسقا قاتىسۋشى اقىن-جازۋشىلار تاجiباەۆتiڭ قاتەلiكتەرiنiڭ ءتۇپ تامىرىنىڭ قايدا جاتقاندىعىن ايقىن اشۋعا تىرىستى. شىنىندا دا ءابدiلدانىڭ كوپتەن بەرگi جازعان ولەڭدەرiنiڭ تەماسى «ءوز ءۇيiنiڭ توڭiرەگiندە» تار كولەمدە بولىپ، ساياسي تەمادان قالىپ قويعاندىعى ايقىندالدى.

ءابدiلدا بۇل جينالىستا سويلەگەن سوزiندە قاتاسىن موينىنا الۋدىڭ ورنىنا، ءوزiن-ءوزi اقتاي، «وسى بەتiم دۇرىس» دەۋگە تىرىستى. ءوزiنiڭ قاتە پوزيتسياسىن ماقۇلداپ قاسارۋى بىلاي تۇرسىن، نەمiستiڭ قۋعىنعا ۇشىراعان اتاقتى اقىنى گەنريح گەينەنiڭ تۆورچەستۆوسىنا جالا جاۋىپ: «ونىڭ ليريكاسىن - ساياسي ليريكا ەمەس ەدi, مەن دە سونداي ليريكپiن» - دەگiسi كەلدi. گەينەنiڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ ەڭ كۇردەلi جاعى ساياسي ليريكا ەدi, سوندىقتان دا اقىننىڭ وتكiر تiلدi ولەڭدەرiن سول داۋiردەگi بۇكiل بۋرجۋازيا بوپ جەك كورiپ، قاتتى وشتەستi. كەيiننەن شىعارمالارىن فاشيستەردiڭ قازiر وتقا جاعىپ جاتقانى دا سوندىقتان. كونتررەۆوليۋتسياشىل-الاشورداشىلاردىڭ ىقپالىندا كەتiپ، سوۆەتتiك شىندىقتان، سوۆەتتiك ۇلتتىق يدەيادان، سوۆەتتiك تازا مiنەز-قۇلىقتان كەيiندەپ كەتكەندiگiن ءابدiلدانىڭ ۇعىنعىسى كەلمەدi. جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ جينالىسىندا «لەنينشiل جاس» گازەتiنiڭ كورسەتكەن فاكتiلەرiنiڭ ءبارi دە دۇرىس ەكەندiگi اشىلدى».

ماسەلە نەدەن ۋشىقتى، اۆتورى كiم ەدi? بۇل اراعا تۇسiنiك بەرۋ ارتىق. ەڭ دۇرىسى «كiنالi» ادامنىڭ وزiنە بەرۋ:

ءابدiلدا تاجiباەۆ: «باسىلعان بiرiنشi ماقالانىڭ اۆتورى «لەنينشiل جاستا» مەنiڭ ليريكاما جاقسى باعا بەردi. ونى ادەبيەتتەگi «جاڭا لەپ» دەپ تانىدى. مۇنداي ماقالانى يسمايىلوۆ، اسiرەسە، وتەپوۆ قۇلمىرزا كوپ جازدى. مەن وسىلارعا سۇيەنiپ اجەپتاۋiر ەركiنسiپ كەتتiم. وزiممەن قۇربى، تەتەلەس اقىندارعا قورازدانا قارايتىندى شىعاردىم. سويتسەم، وسىنىڭ ءبارi دەرلiكتەي بەكەرشiلiك ەكەن. «لەنينشiل جاس» گازەتiنiڭ سول جىلى 24 يۋندەگi نومەرiندە «تاجiباەۆ ءابدiلدا جانە ونىڭ دوستارى» دەگەن اتپەن اقىن ساين جۇماعاليدىڭ گازەتتiڭ بiر بەتiن تۇگەل العان ماقالاسى شىقتى. بۇل مەن ءۇشiن بومبا جارىلعانداي اسەر ەتكەن وقيعا بولدى. سول كۇنi تۇستە قازاقستان جازۋشىلار ۇيىمىندا گازەت ماتەريالىن تالقىلايتىن ارناۋلى جينالىس ءوتتi. وندا ماقالانى ۇيىم حاتشىسى قاراتاەۆ مۇحامەتجان داۋىستاپ وقىدى دا، رەداكتسيا پiكiرiن قۋاتتايتىن پiكiرiن ايتتى. ودان وزگە مۇقانوۆ ءسابيت، ابدiقادىروۆ قالماقان، اۋەزوۆ مۇحتار، سىزدىقوۆ جاقان، ساين جۇماعالي تاعى باسقالار ءسوز سويلەدi. ماۋسىمنىڭ 29 كۇنi وسى جينالىستىڭ ماتەريالدارىن «لەنينشiل جاس» تاعى باستى. ءوزiنiڭ باس ماقالاسىن وسى وقيعاعا ارنادى. بiرسىپىرا جولداستاردىڭ سوزدەرi تۇگەل دەرلiكتەي جاريالاندى».

ال ەندى «قازاق ادەبيەتiندەگi» ەسەپكە جۇگiنەمىز. كiم نە ايتتى؟

«مۇقانوۆ جولداس جيىلىستا سويلەگەن سوزiندە ءابدiلدانىڭ مۇنان ەكi-ءۇش جىل بۇرىن تىم ءتاۋiر جازىپ، قوعام تۇرمىسىنان قاشىقتاپ، كوپشiلiكتەن سىرتتاي باستاعانىن، پارتيا جۇمىسىنان الىستاپ، وندiرiستەن قول ءۇزiپ، «وزiندiك-جەكەلiك» جولعا تۇسە باستاعانىن ايتا كەلiپ، سونىڭ ءبارi كەمشiلiكتi كەزiندە قاتتى سىناماعانىمىزدان،- دەدi. جامان ادامدارمەن، بiزگە جات ادامدارمەن جاقىنداسىپ، اۋىز جالاسىپ، سونداي اسا ۇلكەن كiناسىن بiرەۋگە جابا سالام دەۋi - دۇرىس ەمەس. الداعانعا كونەتiن ول بالا ەمەس. سوندىقتان، تاجiباەۆتiڭ ونداي قىلىقتارىنىڭ زور قاتە ەكەنiن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. ءابدiلدادان مەن ءۇمiت ۇزگەن ادام ەمەسپiن. بiز ونى سىناي بiلسەك، ول سىندى كوتەرە بiلسە، ءوز قاتەسiن موينىنا الىپ تۇزەي بiلسە، وسۋiنە مۇمكiندiك بار. ول - كەدەيدiڭ بالاسى، سوۆەت مەملەكەتiندە وقىپ، جوعارى دارەجەلi بiلiم العان سوۆەت جiگiتi. كەمشiلiگiمەن بiرگە ازداپ ەڭبەگi دە بار. ءابدiلدانىڭ بولشەۆيزمگە ۇيرەنبەي جۇرگەنi راس، ول كلاسسيكتەردi وقىعانمەن، سونى ءوز باسىنىڭ ەلەگiنەن وتكiزە بiلمەيدi. پارتيا جيىلىسىنا، ساياسي ساباققا قاتىسپايدى. ەگەر، وسى بەتiن تۇزەمەسە، ونىڭ جاۋ بولىپ كەتۋiنە مۇمكiنشiلiك كوپ. سوندىقتان ءابدiلدا تۇزەلەمiن دەسە، ەڭ الدىمەن بولشەۆيزمگە جەتiلۋدi الدىنا ەڭ باستى مiندەت ەتiپ قويۋى كەرەك. ول ءۇشiن بولشەۆيكتiك سىندى ءتۇسiنسiن. قوعام، الەۋمەت جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسسىن، اكتۋالنىي تەماعا كوڭiل كوبiرەك ءبولسiن»,- دەدi.

ءابدiلدا تاجiباەۆ: «سابەڭ مەنi سىباعان بوپ جاتتى. بiراق «ءابدiلدا ءوزiمiزدiڭ ادام» دەگەندi الدەنەشە قايتالادى... «سوتسياليستىك قازاقستانداعى» بiر سىنشى جولداس: «سابە، مۇنىڭىز سىن ەمەس، ماقتاۋ بوپ شىقتى،- دەدi. - مەن ايتا الماسام ءوزiڭ ايت!»،- دەپ سابەڭ وعان شىتىناي بiر قاراپ قويدى».

جالپى، كەز-كەلگەن جاعدايدا تiكەلەي ۇيiرiلە كەتەتiن، كiنالi-كiناسiز بولسا دا، بار پالەنiڭ ءبارi سوعان جابىسا كەتەتiن ونەر ادامدارى بولدى. قازاق توپىراعىنداعى ونداي تۇلعا - ءسابيت مۇقانوۆ. كiمنiڭ شىعارعانى، كiمنiڭ ايتقانى بەلگiسiز، ايتەۋiر، ىمداپ-جىمداپ ءوز ويىن كۇرمەپ، ەمەۋرiنمەن جەتكiزگەن تالاي سىبىردى ەستiدiك. ەستiپ تە ءجۇرمiز. بiراق ول كiسiنiڭ ادالدىعىنا ءابدiلدا اقىندى اراشالاعانى كوز جەتكiزەدi. وزگە-وزگە، ءسابيتتiڭ بiر اۋىز ءسوزi كiمدi دە بولسا، «ۇشىرىپ جiبەرۋگە» جەتiپ جاتىر ەدi عوي ول تۇستا. ال ول قورعاپ قالدى. ارينە، امالىن تاۋىپ بارىپ ورايىن كەلتiردi. ول جاقسىلىقتى ءابدiلدا اقىن دا ۇمىتپاعان.

«قالماقان جولداس تاجiباەۆتiڭ كەمشiلiگi الدەقانداي جاي كەمشiلiك ەمەس ەكەنiن، ونىڭ تاپ جاۋلارىمەن اۋىز جالاسىپ وتىرعانىن، سونىڭ سالدارىنان سوڭعى كەزدە قوعام جۇمىسىنداعى جانە ادەبيەتتەگi بەلسەندiلiگi جويىلىپ، ۇيiنەن شىقپايتىن بولعاندىعىن ايتا كەلiپ:

- ۋالياحمەتوۆتەر جاپوننىڭ شپيونى بولىپ كەتiپ وتىر. ۋالياحمەتوۆتەن iرگەنi اۋلاق سالۋ كەرەك ەكەنiن مەن ابدiلداعا دا، وزگە جولداستارعا دا ەسكەرتiپ ەدiم. بiراق ول ءسوزدi ءابدiلدا ەسكەرمەدi. ءابدiلدا جازۋشىلار ۇيىمىندا تۇرعاندا قوڭىراتباەۆ ونى بيلەپ، سىرتىنان قول قويىپ، 10 مىڭ سومدى بانكەدەن العان. وسى سياقتى جاۋلارمەن ءابدiلدانىڭ اۋىز جالاسىپ كەلۋi كەشiرiلمەستiك اۋىر قىلمىس. قاتەلiكتەرiن مويىنىنا الىپ، ءوز باسىنداعى بىلىقتى اشىپ، مويىنداپ، ونى تۇزەۋگە تىرىسۋى كەرەك،- دەدi».

ءابدiلدا تاجiباەۆ: «ەندi كەزەك مۇحتار اۋەزوۆقا تيدi. ول وزگەلەر سياقتى گازەت ماقالاسىن «تۇتاس العاندا» قوستاپ شىقتى. تاجiباەۆقا جاقسى قاراۋدىڭ بiردەن بiر جولى سىن جولى بولۋ كەرەكتiگiن دە ەسكەرتتi. بiراق مۇحاڭ مەنi «جاۋلارمەن بايلانىستى» دەگەن سوزدەرگە ايالداعان جوق. كiرiسپە سوزدەن كەيiن تۋرا تاجiباەۆتiڭ وقۋ-ۇيرەنۋدەگi كەمشiلiكتەرiن، تۆورچەستۆولىق مiندەتتەرiن تالداۋعا كوشتi».

شىندىعىندا دا - ۇلكەن سىن. جالتارا المايسىڭ. جان-جاعىڭ جار. اينالاڭدا اڭدىعان كوز. اقىنعا ءتان، مۇمكiن قاجەت ەركiندiكتi كiم تۇسiنەر؟ مۇحتاردىڭ تۇسiنبەۋi مۇمكiن ەمەس.

«مۇحتار جولداس جازۋشىلار ۇيىمىندا، كومسومول ۇيىمىندا تاجiباەۆقا وتە جۇمساق قاراعان، قاتەسiن كەزiندە كورسەتپەگەن، كورسە دە ەسكەرمەگەن، بەيقامدىققا، ءوزi بiلەرلiككە سالىنعان: تاجiباەۆقا جۇمساق سوزگە سەمiرiپ، ءوزiن-ءوزi ۇمىتقان، ءوزiن-ءوزi كورمەگەن، - دەي كەلiپ:

- ءابدiلدا كلاسسيكتەردiڭ جازعاندارىن كوپ وقىعانى راس. بiراق وقىعاندا جانە سولاردان ۇلگi الىپ جازعاندا، مەحانيكالى جولمەن كەتە بەرەدi. دۇرىس ءتۇسiنۋi جەتكiلiكتi ەمەس. كلاسسيكتەردiڭ ليريكاسىن ءابدiلدا سولار كورسەتكەن ءتۇر، مازمۇندا عانا الادى. ول سوۆەت اقىنىنا لايىق جول ەمەس. بۇلاي كەتكەن سوڭ، جازۋشىلىق ەڭبەگiننiڭ قۇر عانا ەلiكتەۋگە، تەرiس جولعا كەتكەنi. ءابدiلدا بۇگiنگi كۇننiڭ ساياسي وتكiر، مازمۇندى تاقىرىبىنا ات سالماي، ەسكi اقىندار ۇلگiسiنە جالتارعاندا، بiرiنشi - ءوزiن ورلەتiپ، وسiرەتiن سونى جاڭالىقتان قالىپ قويىپ وتىر; ەكiنشi - ەسكiگە بارعاندا دا كەرەكسiز iزدەردi قايتا باسىپ، وزiنە زالال كەلتiرەتiن شيىرلاردى ارالاپ كەتتi. وسى رەتتە داراشىلىق، «مەنشiلدiك» سياقتى سارى جۇرتتارعا قوناقتاپ بارادى. ءابدiلدانىڭ ولەڭدەرiنiڭ iشiندە ماعجاننىڭ ولەڭ جولدارى دا كەزدەسiپ قالاتىنى سوندىقتان. بارلىق وي-سەزiمiنiڭ كiندiگi ۇنەمi «مەننەن» شىعىپ جاتقانى قوعامدىق باعا، ساپا تۋدىرمايدى. قوعامدىق ليريكا بولماي، مىناندايعا سالىنعان ليريكا وسى كۇندە جۇرەك اينىتادى. مۇنىڭ جۇرتشىلىققا دا زيان كەلتiرەتiن جاعى دا بار. ءابدiلدا اقىننىڭ جاستارعا اسەرi بولماي قويمايدى. كولحوزدا، اۋداندا جازىپ جۇرگەن جازۋشىنىڭ كەيبiرiنiڭ بايقاۋىنشا - ءابدiلدانىڭ وسى جاعىنان تەرiس ۇلگi الىپ، بiراز ەلiكتەۋشi بولىپ تا بارا ما دەيمiن. كلاسسيكتەن ۇلگi الىپ، مەڭگەرۋدi ينتەلليگەنتتiك، ءوز باسىندىق كۇيلەرگە سالماۋ كەرەك. شيللەر، گەينەنi, ارينە، وقۋ كەرەك. بiراق ولاردىڭ سول زامانعا لايىقتى بوپ قۇرىلعان مازمۇن، جوندەرi بار، ونى بايقاۋ كەرەك. سەن ءوز قوعامىڭا ولار اتىنان زياندى اسەر اكەلمە. وقۋىڭ، ءوسۋiڭ كەرەك. بiراق وقىپ العان بiلiمiڭدi سىرتقا شىعارا بiلۋدiڭ كوپ ءمانi بار. بۇگiنگi ايتىلىپ وتىرعان سىننىڭ بارلىعىن دوستىق سىن، تۇزەۋشi, جاردەمشi سىن دەپ قارسى الۋىڭ كەرەك. سەنiڭ العاشقى ءسوزiڭ مويىنداۋ ەمەس، قيالاعان داۋ بوپ شىقتى. وعان قاناعات قىلۋعا بولمايدى»,- دەدi.

مۇحتاردىڭ باسقاشا ءسوز ايتۋعا امالى بار ما ەدi? جوق. ءيا، جوق بولاتىن. بiردەن-بiر ءتۇزۋ نىسانا سول. تىم قۇرىعاندا «گەينە مەن شەكسپيردiڭ جالاسىنان» اراشالاپ قالۋدى كوزدەدi.

ءابدiلدا تاجiباەۆ: «مەنiڭ ەكi اعام وسىلاي سويلەدi. ولار كەيبiر اششى ءسوزدi دە پايدالاندى. ويتپەسكە امالى دا جوق ەدi. بiراق ءادiل سويلەۋگە، سىناعان كۇندە دە وزدەرiنiڭ سەنiمدەرiن ايتۋعا تىرىستى، مەنiڭشە، ءسابيت پەن مۇحتاردىڭ «كلاسسيكتەردەن قالاي وقۋ كەرەك ەدi? « - دەگەن پiكiرلەرi بۇگiن دە جاستار ءۇشiن پايدالى، اقىلدى كەڭەس دەپ بiلەمiن. مۇحاڭ «مەننiڭ» وزiمشiلدiك تۇرعىدان ايتىلعان ءتۇرiنiڭ زياندى ەكەنiن باسا سويلەدi, مەنiڭ سولاي قاراي اۋىپ كەتپەۋiمدi قاتال ەسكەرتتi. بiراق ماعان پالەن ولەڭi زياندى دەپ اتاپ كورسەتكەن جوق. مۇحاڭ دا، سابەڭ دە «جاۋابىڭا قاناعات قىلمادىق» دەپ بiتiردi سوزدەرiن. ولارى وزگەلەردi (مەنi تەك كiرلەۋ، كiنالاۋ ءۇشiن كەلگەن ءسوزۋارلاردى) شامداندىرماس ءۇشiن ايتا سالعاندارى عوي دەپ ءتۇسiندiم. قازiر دە سولاي ويلايمىن».

اقىندى «تاۋبەسiنە ءتۇسiردi» دەمەيiك. بiراق شۇكiرشiلiك ەتۋگە تولىق تاتيتىن پiكiر. ءماجiلiس:

«بۇلاردان باسقا ءماجيت، وتەباي، تايىر، سىزدىقوۆ جاقان تاعى باسقا اقىن-جازۋشىلار شىعىپ سويلەپ، تاجiباەۆتiڭ قاتەلەرiن قاتتى مiنەۋمەن بiرگە، بۇل بەتiنەن قايتپاي شەتتەي بەرسە، تاپ دۇشپاندارىنىڭ باتپاعىنا جىعىلاتىنىن قاتتى ەسكەرتتi. جازۋشىلار ۇيىمى تاجiباەۆتiڭ قاتەلەرiن مويىنداپ قانا قويماي، تەز تۇزەتۋiن، تۇزەلگەندiگiن iسiمەن كورسەتۋiن تالاپ ەتتi».

ءابدiلدا تاجiباەۆ: «سول جينالىستا مەن دە سويلەدiم... وسىدان سوڭ ساين جۇماعاليمەن داۋلاسامىن دەپ، ءدال سول جينالىستا ايتىلماسا دا بولاتىن سوزدەردi ايتىپ كەتتiم. وتكەن جىلعى كوكتەمدە ەكەۋمiز جازۋشىلار وداعىندا ەرەگiسiپ قالعاندا، وعان: - مەن نە جازسام، سونى جازاسىڭ، ءسويتiپ ءجۇرiپ مەنi جاقتىرماعان بولاسىڭ، - دەگەنمiن. مىنا جينالىستا سول داۋدى قايتا قوزعاعان، ۇلكەن پرينتسيپيالدى ماسەلەنi جەكە اڭگiمەسiنە اينالدىرۋدى ويلاعان بولىپ شىقتىم. الگi مۇحاڭنىڭ ماعان «ءسوزiڭ مويىنداۋ ەمەس، قيالاعان داۋ بولىپ شىقتى» دەگەنi دە سوندىقتان ەدi. جينالىس سوڭىنداعى كولەمدi دە سالماقتى ويلاردى مەنi اشكەرەلەگەن بiرiنشi ماقالانىڭ اۆتورى جۇماعالي ايتتى. ونىڭ بۇل ءسوزi دە «لەنينشiل جاستىڭ» وسى نومiرiندە تۇگەل جاريالاندى».

مiنە، ويىننان وت شىقتى دەگەن وسى. ەكەۋi دە حالىق قادiرلەگەن اقىن. ولاردىڭ ولەڭ ولكەسiندە ءوز ورنى بار. جۇرت سىيلايدى. ال بiر-بiرiن جوققا شىعارۋعا تىرىسقاندارىن قالاي تۇسiنەمiز. كادiمگi قىزعانىش پا؟ ونى دا جوققا شىعارمايىق. قۇربى-قۇرداسىنىڭ «تىم ەركiنسiپ كەتكەنiن» كوتەرە الماعاندىق پا؟ بۇل - بiز تورەلiك ەتەتiن iس ەمەس. ولاردىڭ وزدەرi كەزiندە جاۋاپ بەرگەن. ول جاۋاپتى ەشكiم دە وزگەرتە المايدى. ادiلدiك ءۇشiن جۇماعالي سايننىڭ ءسوزiن تولىق كەلتiرەمiز.

«جۇماعالي جولداس - تاجiباەۆتىڭ ادامدىق بەينەدەن ايرىلعان تاپ جاۋلارىمەن دوس بولىپ، اۋىز جالاسقاندىعىن، ولارمەن ەرiپ ماسكۇنەمدiككە سالىنعاندىعىن، جەكسۇرىن جامان مiنەزدەرگە تۇسكەندiگiن، حالىق جاۋى ۋالياحمەتوۆتiڭ ەكi رەت سونىڭ ۇيiنەن ۇستالعاندىعىن، تاجiباەۆتiڭ ونى قورعاۋعا تىرىسقانىن، جازۋشىلار ءۇيiنiڭ بيىلعى پلەنۋمىندا دا سوندايلارمەن بiرگە اراق iشiپ ماس بولىپ كەلiپ، تارتiپسiزدiك iستەگەنiن ايتا كەلiپ، ونىڭ شىعارمالارىنداعى ساياسي iرi قاتەلەرگە توقتالدى: «ۇلى پرولەتاريات جازۋشىسى م.گوركيدiڭ ولiمiنە ارناپ جازعان ولەڭi سوۆەت يدەياسىمەن جازىلماي، زياندى، تەرiس بوپ شىقتى. بۇل تاجiباەۆتiڭ شىعارمالىق بەتiنiڭ تەرiس كەتiپ بارا جاتقاندىعىن كورسەتەدi. ونىڭ تاعى بiر قاتەسi - اقىن، جازۋشى بولعان ادامعا ساياسات پەن زاماننىڭ يگiلiكتi iسiمەن، ومiرiمەن تانىسىپ ارالاسۋدىڭ كەرەگi جوق، تەك، گەينە، شەكسپير، شيللەر، سەرۆانتەس، پۋشكيندەردi جاستانىپ، ۇيiندە جاتا بەرسە بولاتىن سياقتى. مۇنىسى اداسقاندىق، ساياسي سوقىرلىق. سوۆەت اقىنى، سوۆەت جازۋشىسى ومiرمەن، ساياساتپەن ارالاسا وتىرىپ، ءوز ءداۋiرiنiڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الا وتىرىپ، ءوسۋi كەرەك، شىعارماسى سوتسياليزم ءومiرiنiڭ سىرى بولۋى تيiستi. تاجiباەۆ وسىنى ۇمىتتى. ول قازiردiڭ وزiندە دە قاتەسiن تۇگەل مويىنداماي، كوپشiلiك سىنىنان باس تارتىپ وتىر. تاجiباەۆتان: قاتەڭدi موينىڭا ال، تاپ جاۋلارىنىڭ سىرىن اشىپ، زۇلىمدىق iستەرiن جۇرتشىلىق الدىندا جايىپ سال; ءوزiڭ - ومiرمەن، ساياساتپەن تىعىز بايلانىس، قاتەڭدi جوندەگەنiڭدi, سوۆەت اقىنى ەكەندiگiڭدi كورنەكتi iسپەن كورسەت»,- دەدi.

جۇرەكتi اۋىرتاتىنداي اشتى سوزدەر. بۇل «پايىمداۋشىلاردىڭ پiكiرلەرiنiڭ كەرمەك ءدامi جۋىقتا تاڭدايىڭنان كەتە قويمايتىنى بەلگiلi! ۇزاققا سوزىلعانى دا تۇسiنiكتi. بiراق شىن تالانتتار ءوز تاعدىرىن ءوزارا شەشەدi.

ءابدiلدا تاجiباەۆ: «ساين جۇماعاليدىڭ دا ماعان جاساعان «سىندارى» ءۇشiن وكپەلەۋگە بولمايدى. ول سول شاقتىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا مەنi شىن كوڭiلمەن، شىن سەنiممەن كiنالادى. جۇماعالي مايداننان جارالى بولىپ كەلگەن سوڭ قينالا ءجۇرiپ، ولەڭ جازۋىن توقتاتقان جوق. مەن ونىڭ جاقسى جىرلارىن كورسەم، شىن كوڭiلدەن قۋاندىم. قاسىمدار قاتارلى ونىڭ دا ءتاۋiر ولەڭدەرiن ماقتاپ جازاتىن بولدىم... بۇل ماقالالاردى «قازاق ادەبيەتiنەن» وقىعان جۇماعالي تەلەفون سوقتى. «- ءابدiلدا، - دەدi ول جارقىن داۋىسپەن ەركەلەي سويلەپ، - بiز كاتيا ەكەۋمiز ومiردە ەسiگiن اشپاعان بiر ۇيگە بارعالى وتىرمىز. (كاتەرينا - ايەلi) ءتۇسiندiڭ بە؟،- دەدi كۇلiپ. «ءتۇسiندiم، كەلiڭدەر»،- دەپ مەن دە كۇلە جاۋاپ بەردiم. ...جۇماعالي تۋرالى ماقالالار جازعانىما، ونىڭ بiزدiڭ ۇيگە كەلiپ ءدام تاتقانىنا، قايتارىندا قۇشاقتاسىپ قوشتاسقانىنا، ەڭ اقىرىندا اۋرۋحانادا جىلاسىپ، ءسۇيiسiپ ايرىلىسقانىما وسى كۇنگە دەيiن قاتتى قۋانامىن. ارىزداسار، ايىرىلىسار سەبەپ كوپ. كەيدە كۇننiڭ جارىعى، مۇحيتتىڭ سۋى جەتپەستەي جاعالاسىپ جۇرەمiز. ءوزi بiرەۋدi جامانداپ سويلەگەنi جەتپەيتiندەي، تاعى بiرەۋدi جامانداسۋعا ازiرلەيتiندەر دە از ەمەس. تاتۋلاسار، دوستاسار سەبەپتەر iزدەگەن ءجون عوي، اعايىن».

كەشiرiمدi بولعانعا نە جەتسiن. بiراق سول كەشiرiمنiڭ قۇنى تىم قىمباتقا تۇسسە قايتەدi? وتiرiك ورگە باسپايدى. جالا جەردە جاتپايدى. ءدال نىقتاپ ايتىلعان ناقىل. ناقىل ەمەس - شىندىق. قاhارىن توگiپ، قاتال باستالعان قاۋىرت iستiڭ ارتى «ءتاتتi» اياقتالدى. ءابدiلدا اقىن تiرi قالدى. ال جالا شە؟ جالا جابۋ وڭاي دا، جالانىڭ «iسiن جابۋ» قيىن. كiبiرتiكتەمەي اشىعىنا كوشەيiك، ءوز ومiرiندەگi اۋىر كەزەڭدi اشىق ايتقان اقىن تۇسiنۋگە تيiستi, مىناداي ءدۇدامال بiلدiرگەندەر دە كەزiكتi. نەگە بiرiنشi بوپ جۇماعالي حابارلاسادى؟ دەمەك ونىڭ دا وكپەسi بولعانى عوي. ول دا كەشiرiپ وتىر عوي؟ ەندەشە...

تiلدi قىشىتىپ تۇرعان سول باياعى «ەرۋلىگە قارۋلى» قايتاردى ما، جوق پا، دەگەن تۇرتپەك ءسوز. بۇل - جانباي جاتقان سۋ قۋرايدى وتقا ىسىرىپ، بىقسىتا ۇرلەۋ. وعان جاۋاپتى ءار ازاماتتىڭ ار-وجدانى بەرەدi. ال سايننىڭ سوڭىنان سۋماڭداعان سۋىق حابار ەستiلگەن ەمەس. مۇنداي پiكiردi اركiم ايتتى. تiپتi, ءابدiلدا اقىننىڭ ءوزi 1937 جىلى 2-قاراشا كۇنگi ماجiلiستە سويلەگەن كەزiندە ونىڭ دا اۋزىنان: «بiزدiڭ دراماتۋرگتەرiمiز اۋەزوۆ، ابiشەۆ، ساعىر كامالوۆ جولداستار مەشەۋلەۋدەن شىعا الماي ءجۇر»، - دەگەن سوزدەر شىعىپ كەتiپتi. تەرە بەرۋ تاباندىلىققا جاتپايدى. ول - نەگiزگi ماقساتتان اۋىتقىتىپ جiبەرەدi. مۇمكiن، كۇندەلiكتi تiرشiلiكتiڭ بiر كۇيبەڭiنەن اسپايتىن پەندەشiلiك شىعار. «بiراق بۇل - پەرiشتە بوپ تۋىپ ەدiم، بۇگiن دە پەرiشتەمiن» - دەگەن ءسوز ەمەس، نارەستەلiكتەن كارiلiككە دەيiن جەتكەن ادامدى ۋاقىت ءوزi بيلەپ، ءوزi باسقارادى، توڭدىرىپ سىنايتىن دا، جاندىرىپ سىنايتىن دا وسى ۋاقىت»، - دەگەن ءابدiلدا اقىننىڭ تولعانىپ قينالۋىنىڭ دا وزiندiك سەبەپتەرi بار ەكەن. ول:

«مەن 1930 جىلى «ەڭبەكشi قازاقتا» Iلياس جانسۇگiروۆتى پرولەتاريات جازۋشىسى ەمەس، «جولبيكە اقىن» دەگەن ەتەكتەي ماقالا جازدىم». «تiپتi, سوناۋ 1930 جىلدىڭ وزiندە-اق بەيiمبەتتiڭ «جاسىرىن جيىلىس» دەگەن پەساسىن سىناپ، «ادەبيەتتەگi اۋا جايىلۋشىلىقتارعا قارسى» دەگەن ايقاي اتپەن كولەمدi ماقالا جاريالاعانمىن («ەڭبەكشi قازاق»، 1930 جىل،13 قازان). «بەيiمبەتتiڭ بۇل پەساسىندا، - دەپپiن مەن ماقالادا، - پرولەتاريات ۇستەمدiگiن دۇرىس ۇقپاۋشىلىق، تاپ تارتىسىن ويلاماۋشىلىق بار. بەيiمبەت پارتيا باسشىلارىن دا بۇركەپ تاستاپ كەتكەن. پارتيا باسشىلىعىنداعى قولقانات كومسومول، جاردەمشi مۇعالiمدەردi دە جiپتiڭ ۇشىنان سىققان بۇزىقتار قىلىپ قويعان. ماسەلەنiڭ ءبارi جالعىز وكiلگە بايلانىستى بولعان. جوعارعى پارتيا ورىندارى مەن وكiمەتتiڭ حالىقپەن بايلانىسىن نىعايتاتىن جالعىز وكiل. پارتيا ۇيالارى، اۋىلدىق كەڭەس ورىندارى اتىمەن جوق. قىسقاسى وڭشىلىقتىڭ (بايشىلدىق) تاسىن ورگە دومالاتقان دا وتىرعان». مiنەكي، كورiپ وتىرسىزدار، مەن وسىنداي ماقالالاردى الدەقاشان جازعان اداممىن»,- دەپاعىنان جارىلدى.

مويىنداۋ دا - ەرلiك. جۇماعالي ساين دا جالاقور ەمەس. تۋرا، كiرپياز مiنەزiنiڭ سالقىنى بۇل. ادەتتە، ارانداتۋشى ويىن ايقايلاپ ايتپايدى ەمەس پە.

ارينە، ءدال وسىنداي قاعاز جۇزiندە بەتتەستiرۋ - ادەپتiلiككە دە جاتپاس. بiراق شىندىق. شىندىقتى دا بەتكە ايتىپ ۇيرەنە بiلۋiمiز كەرەك. ونسىز تاريح تارازىلانبايدى. ال اقىندار اقيقاتتان قاشپايدى. ويتكەنi ولاي بولعان كۇندە - ول اقىن ەمەس. جاي پەندە عانا.

وي تولعاعى وسىلاي يiرiلiپ، يiرiمدەلiپ شىڭىراۋ شۇڭعىلىنا تارتا بەرەدi, تارتا بەرەدi. سوندا دا ءومiر - يiرiم ەمەس. ەرتەڭىنەن دامەلi ادامعا قالايدا بۇلقىنىپ شاعاتىن كۇش تابىلادى. ول ءۇشiن ءسال عانا نارسە جەتiپ جاتىر. قاپاسقا قامالاتىنىن، ءوزiنiڭ بۇكiل ءومiرi زىنداندا وتەتiنiن بiلiپ، كۇيiنiشتەن جارىلا جازداپ كەلە جاتقان ۆيكتور گيۋگونىڭ كوڭiلiن ءارi كوڭiلدەسi, ءارi ومiرلەسi جيۋلەتتە درۋەنiڭ جالت ەتكەن جانارى جادىراتىپ جiبەرiپتi. وسى ارۋ اجالدان دا الىپ شىقتى ەمەس پە؟ ءابدiلدا اقىن دا «جولسىز» بولماپتى. ارۋ ەمەس، اعالارى شىعىپتى الدىنان.

ءابدiلدا تاجiباەۆ: «بۇل جينالىستان قىزىق تارقاستىق. اسiرەسە، ماعان iش تارتىپ جۇرگەن كiسiلەر ورىندارىنان ۇندەسپەي تۇرىپ، تiلدەسپەي شىعا باستادى. «ال جۇرiڭدەر. بiرگە قايتايىق»، - دەيتiن ادەتتەگi سوزدەر ەستiلگەن جوق. كادiمگi جانازادان تاراعان جۇرتقا ۇقسادىق تا قويدىق. مەن ونى-مۇنى سىلتاۋراتىپ، بارلىعىنان كەيiن شىقتىم. وزiمنەن ۇركiپ، تەرiس بۇرىلاتىندار بولسا، كورمەيiن دەپ ويلادىم. جازۋشىلار وداعىنان شىعا بەرiستە، وڭ جاقتا تەمiر سكامەيكە بولاتىن، سوندا مۇحاڭ مەن ءسابيت وتىر ەكەن. «- وي، سەن نەگە شىقپاي قويدىڭ؟ - دەپ ءسابيت تۇرەگەلدi, - لەنين كوشەسiمەن بiرگە كوتەرiلەيiك»،- دەپ مۇحتار شەگiپ وتىرعان شىلىمىن لاقتىرىپ جiبەردi».

ادام مەن ادامنىڭ، تالانت پەن تالانتىڭ تاعدىرى قانشا ۇقساپ تۇرسا دا، بiر-بiرiمەن مۇلدەم قابىسپايدى. تاعدىردى سالىستىرۋ ارقىلى اقيقاتتى دالەلدەي المايسىڭ. ارقايسىسىنىڭ جiگi باسقا. دەگەنمەن دە، قۋانىشتىڭ اتى - قۋانىش. بۇل رەتتە گيۋگوعا قاراعاندا تاجiباەۆتiڭ باق-تالايى ىرىستىراق ءتارiزدi. قانشا iزەت ساقتاعانمەن، ءسابيت - ءسابيت، مۇحتار - مۇحتار ەمەس پە.

سول بiر لاقتىرىپ جiبەرگەن شىلىمىنىڭ ءتۇتiنi قانداي اششى ءارi ءتاتتi بولدى دەسەڭiزشi! ويتكەنi ءومiردiڭ سىيى دا كۇن مەن ءتۇن سياقتى الماسىپ وتىرادى عوي.

كەيدە جانىڭدى اۋىرتاتىن كۇيiنiشتەر مەن قوسا تاعدىردىڭ توسىن ءسۇيiنiش سىيلايتىنى دا بار. سونداي سيرەك كەزدەسەتiن وقيعا كۇتپەگەن جەردەن مۇحتاردىڭ ەنشiسiنە بۇيىردى. ءوزiنiڭ تەرiس كوزقاراستارىن دراماتۋرگيا جانرىنداعى شىعارمالارىندا دا «تۇزەتۋ ءۇشiن» زاۋالدى كەزەڭنiڭ قارساڭىندا جاستاردىڭ ومiرiنەن «تارتىس»، «تاستۇلەك»، «الما باعىندا» اتتى پەسالار جازعان بولاتىن. ولاردىڭ دەنi جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتەردiڭ اراسىنداعى تانىم تارتىسىن، ءوزارا تاپتىق كۇرەسiن، ماحابباتتارىن بەينەلەيتiن. ارينە، ءوزiن-ءوزi اشكەرەلەۋدi قاتتى ماقسات ەتiپ قويعان مۇحتار بۇل پەسالاردا ۇلتشىلدىقتى دا بiر قىرىنا الا سىنايدى. تiپتi, «تارتىستا» ول وقيعانىڭ نەگiزگi مايەگiن ۇيىتتى. كوركەمدiك قۋات-كۇشi جاعىنان سونشالىقتى بيiك دارەجەدە، ايگiلi اۋەزوۆتىڭ دەڭگەيiندە تۇرماعانىمەن، بەلگiلi مولشەردە قاجەتتiلiكتi وتەدi. ونىڭ تۆورچەستۆوسىنا دەگەن ساياسي سەنiمدi تۋعىزدى. دۇنيە بۋىرقانىپ، تەاتردىڭ رەپەرتۋارىنىڭ شاڭىن سiلكiلەي قاعىپ جاتقان تۇستا ساحنادا قويىلاتىن شىعارما قالمادى. بەيiمبەتتiڭ، ساكەننiڭ، Iلياستiڭ، عابيتتiڭ دە پەسالارى سىزىلىپ قالدى. ولاردىڭ اتىن اتاۋدىڭ ءوزi ادام ومiرiنە قاۋiپ توندiرە باستادى. وسى مەزەتتە مۇحتاردىڭ اتالمىش دۇنيەلەرi ەسكە ءتۇسiپ، ساحناعا شىقتى. Iلە، سول كەزدە تۋرا جيىرما جاسقا تولعان بوزبالا قاپان ساتىبالديننiڭ: «الما باعىندا» كiمدەردi كورەمiز؟» دەگەن شاعىن ماقالاسى «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ 1937 جىلعى 30 شiلدە كۇنگi سانىندا جاريالاندى. بۇل - مۇحتاردىڭ قاباعىنداعى كiربiڭدi جادىراتاتىنداي جىلى لەپ بوپ ەستi.

«مۇحتار ءومiردi تەرەڭ ءتۇسiنiپ، كەڭiنەن تولعاپ جازاتىن ويى ءورiستi, بiلiمدi جازۋشىلاردىڭ بiرi. مۇحتاردىڭ باسقادان گورi كوبiرەك كۇش جۇمساعان، ءوزiنiڭ ادەبي كۇشiنiڭ سالماعىن كورسەتەتiن جانرى - دراماتۋرگيا. ول قازاقتىڭ سوۆەتتiك دراماتۋرگياسىنا كوپ ەڭبەك سiڭiردi: «تۇنگi سارىن»، «تاستۇلەك»، «ەڭلiك - كەبەك»، «ايمان - شولپان»، «الما باعىندا» سياقتى مازمۇندى پەسالار مۇحتاردىڭ قالامىنان تۋدى. «تاستۇلەكتە» دە، «الما باعىندا» دا مۇحتار وركەندi ومiردەگi مادەنيەتتi, بiلiمدi قازاق جاستارىن كورسەتەدi. ولاردىڭ ءومiرiن وسى كۇنگi جالپى قازاق جاستارىنا ۇلگi قىلۋعا تىرىسادى. «الما باعىندا» پەساسىنداعى جاستاردىڭ بەت اجارىنان كۇلكi كورەمiز. تۇيىقتىق، رەنiش، قايعى ولارعا مۇلدەم جات. ءبارi دە ءومiرiن سۇيگەن زەردەلi جاستار»,- دەپقاپان ساتىبالدين تiلەككە تiلەك، نيەتكە نيەت قوستى.

مۇحتاردىڭ ءوزi تەڭەي ايتقان «جەتi باستى جالماۋىز» باسىن كوتەرiپ، «تيiستi سىباعاسىن» شەتiنەن تىرناعىنا شەڭگەلدەي iلiپ جاتقان تۇستا، مۇنداي شۋاقتى پiكiر ەستۋ، جاعىمدى باعا الۋ - باقىت، زور باقىت. ۇزاق جىلعى سوزىلعان قاقپايلاۋلار مەن كورگەن قاعاجۋلاردىڭ قارىمتاسىن قايتارا الاتىنداي شۇرايلى نەسiبە ەدi. جەكە كەيiپكەرلەرiنiڭ ءجۇرiس-تۇرىسىنا، مiنەز-قۇلقىنا، ولاردىڭ مورالدىق بەت-بەينەسiنە قاراتىلا بiلدiرiلگەن ەسكەرتۋلەر كوڭiلگە قاياۋ سالمايتىن. ءوزiنiڭ ادالدىعىن، جاستىق وتىن، وجەتتiگiن بايقاتقان جەتكiنشەك قاپان ساتىبالدين وسى ماقالاسى ارقىلى يسi قازاق ادەبيەتiنiڭ كەلەشەگi ءۇشiن ۇلكەن جاقسىلىق جاساعانىن، «ساياسي سەنiمسiز ادامعا» سەنiم بiلدiرگەنi ءۇشiن ءوز ءومiرiن دە قاتەرگە تiككەنiن بiلدi مە؟ بiلمەۋi مۇمكiن ەمەس. جەتەلi ادامنىڭ تۇسiنiگi الدامايدى. بۇل پiكiردiڭ ماڭىزدىلىعى سوندا، ول: «مۇحتاردىڭ شىعارمالارى جاستاردى تاربيەلەۋگە بەلسەنە قىزمەت ەتiپ جاتىر. باعىت-باعدارى دۇرىس. ونى الدىڭعى قاتارلى ستۋدەنتتەر قاۋىمى قولدايدى»،- دەگەن پiكiر قالىپتاستىردى. قاپاننىڭ ماقالاسىنىڭ سوڭىنان كارiجان داۋكەنوۆ دەگەننiڭ پiكiرi بەرiلiپتi. جالپى نيەتi دۇرىس. ول:

«پەسانىڭ سوزدەرiندە دە وعاشتىق بار ما دەيمiن. داۋكەڭ بiر ءسوزدiڭ رەتiندە راياعا قاراپ: «سەن كومسومولدىڭ ۋستاۆىنا تيەمiسiڭ؟»،- دەيدi. تاپ وسى ءسوزدi ايتقىزباسا دا بولادى»,- دەپ كiبiرتiكتەپ سىني پiكiر بiلدiرەدi.

نەسi بار، سۇيiندiرەتiن ءسوز. جاس جiگiتكە پەسا ۇناعان. پiكiرiن دە جاسىرماعان. بۇل دا بەلگiلi دارەجەدە تاۋەكەلگە بەل بۋعان. بiراق سول تاۋەكەل ءوزiن-ءوزi اقتادى ما؟ قايدام. ادەبيەتتە، ونەردە ەسiمi ۇمىتىلىپ كەتكەن وسىناۋ ادامعا ۇرپاقتاردان ايتىلار العىس شەكسiز بولار ەدi-اۋ، اتتەڭ... گازەتتiڭ سول سانىنىڭ ءۇشiنشi بەتiندەگi (رەپليكا 4-بەتكە بەرiلگەن - ت. ج.) «جانسۇگiروۆ Iلياستىڭ جيناعى تۋرالى» «بارىپ تۇرعان زياندى كونتراباندى» - دەگەن اتىشۋلى ماقالانىڭ سوڭىنداعى «كارiجان داۋكەنوۆ» دەگەن قولدىڭ قويىلعانىن كورگەندە جۇرەگiڭ مۇزداپ سالا بەرەدi. Iلياستiڭ «كوزiن جويۋ ءۇشiن» مۇحتارعا اراشا ءتۇسۋدiڭ، نە كەرiسiنشە، اۋەزوۆتى امان ساقتاۋ ءۇشiن جانسۇگىروۆتى وقتىڭ ۇشىنا بايلاۋدىڭ قانداي قاجەتتiگi بولدى ەكەن؟ وسى ماقالاسىز دا جىر ءدۇلدiلi قۇلاگەردiڭ تاعدىرىن قۇشار، قۇشپاس. الايدا، از ابiگەر اكەلگەن جوق. قارالاۋعا، تەرگەۋگە مۇرىندىق بەرەتiن «ءۇش ايعاقتىڭ» بiرi رەتiندە iسكە تiركەلمەگەنiنە كiم كەپiل. Iلياستىڭ وزiنە تiكەلەي باعىتتالعان باسپاسوزدەگi ەكiنشi ماتەريال بۇل.

ال ءۇشiنشi كۋا كiم؟ ول ادام دا «كوپ كۇتتiرمەپتi». سەبەبi, كەلەسi ساندا Iلياستى «حالىق جاۋلارىنىڭ» قاتارىنا قوسىپ، اشكەرەلەي باستادى. دەمەك، ول «قاقپانعا» iلiككەن. بەيiمبەت ەكەۋiنiڭ تاعدىرى ورلايلاس. تامىز ايىنىڭ ورتاسىنان بىلاي ولار كوز جازدىرىپ كەتتi.

ماڭگiگە.

ادامنىڭ تاعدىرىندا دا كەزدەيسوق قۇبىلىستار جيi كەزدەسەدi. Iلياستى كوزi تiرiسiندە ەڭ سوڭعى رەت كورگەن جازۋشى - مۇحتار اۋەزوۆ ەكەن. ول ەكەۋiنiڭ قىلاۋسىز دوستىعى قوس سەميانىڭ اراسىنداعى توسىن دا كۇردەلi بايلانىستىڭ جالعاسۋىنا، دوس ادامنىڭ ءۇي iشiنە دەگەن قامقورلىقتىڭ وزگە ارنامەن دە دامۋىنا ىقپالىن تيگiزگەن سياقتى. ارينە، ونىڭ ءادiپ-استارىنا تورەلiك ايتۋعا ەشكiمنiڭ قاقىسى جوق. زامان بايلاعان تۇيiنشەكتiڭ جiبiن تەك سول زامان اقيقاتىنىڭ ۇكiمi عانا شەشەدi.

فاتيما عابيتوۆا - حح عاسىرداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا تيiستi باقىت پەن سوردى قاتار باسىنان كەشكەن ەر مiنەزدi ايەل. وسىناۋ ادامنىڭ تاعدىرى وزiنشە جىر. دارا تاقىرىپ. بiز كوكەيكەستi ويىمىزعا دايەك رەتiندە فاتيما عابيتقىزىنىڭ بالالارىنىڭ رۇقساتىمەن ول كiسiنiڭ كۇندەلiگiنەن ءۇزiندi ۇسىنىپ وتىرمىز. مۇندا بiرتالاي تاعدىر تاۋقىمەتi اشىق ايتىلعان. بەلگiلi سەبەپتەرمەن كەي جەرiن، كiسi اتتارىن قىسقارتتىق. شىندىقتىڭ بارلىعى ادەبيەتتiڭ، ادامدار اراسىنداعى قاتىناستىڭ بiرلiگiن نىعايتپايدى. ەكiنشiدەن: سول اقيقاتتى ايتۋ ءۇشiن دە جازۋشى بولۋ از، زاڭ جۇزiندە دە تيiستi مۇراگەرلiك باپتارعا سايكەس قۇقىڭ بولۋ كەرەك. ونداي وكiلدiك بiزدە جوق. ەڭ باستىسى Iلياس جانسۇگiروۆتىڭ ءبيمالiم تاعدىرىنان ماعلۇمات الامىز. بiزگە قاجەتi دە سول.

فاتيما عابيتوۆا: «1937 جىلى جازعى دەمالىسىمىزدى ەكiگە ءبولiپ، العاشقى كەزدە الماتى مەن فرۋنزە ارالىعىنداعى دەگەرەس جايلاۋىندا بولىپ، قالعان ۋاقىتتا تاجiكستاننىڭ وردجونيكيدزەاباد اۋدانىندا وتكiزبەك ەدiك. ويتكەنi, جىل سايىن جازدا دەمالاتىن ورنىمىز الماتىعا جاقىن بولعاندىقتان قوناقتان-قوناق بولىپ، ەركiندەپ دەمالا المايتىنبىز. جانە جۇمىس iستەۋگە دە قولايسىز ەدi. Iلياسقا مۇنداي جاعداي، تiپتi, ۇنامايتىن.

وكتيابر مەرەكەسiنiڭ 20 جىلدىعىنا ارناپ قازاق دراما تەاترى «يساتاي - ماحامبەتتi» دايىنداۋى سەبەپتi, Iلياس جايلاۋعا كەشiگiپ، بiزدەن 20 شاقتى كۇننەن سوڭ، تەك يۋلدiڭ ورتا كەزiندە عانا كەلدi. ول بiرنەشە جىلدار بويى جازىپ جۇرگەن «باقىتتى جامال» دەيتiن پوەماسىن وزiمەن الا كەلگەن بولاتىن. سول دەگەرەس جايلاۋىندا «باقىتتى جامالدى» باسپاعا دايىندادىق.

اۆگۋستىڭ ون بiرiندە جازۋشىلار وداعىنىڭ پارتورگi ابدiقادىروۆ قالماقاننىڭ Iلياستى الماتىعا شاقىرعان «بۇيرىعىن» الدىق. اۆگۋستiڭ 13-i كۇنi, تاڭ قىلاڭ بەرگەندە، الماتىعا بالالارىمىزبەن تۇتاس كوشiپ كەلدiك. جول سوقتى بوپ بارلىعىمىز دا شارشاپ قالعان ەكەنبiز. جايلاۋدان قايتقان جۇكتەردi تۇسiرە سالىپ، توسەگiمiزگە قۇلادىق.

بiراز دەمالعان سوڭ بولمەمنەن شىققاندا Iلياس ۇيدە جوق ەدi. ول ءوزiنiڭ بۇرىنعى ادەتiمەن ساعات تورتتە عانا قايتتى. جانىندا مۇحتار بار ەدi. تاماق الدىندا ۇشەۋمiز جايلاۋدان الىپ قايتقان قىمىزدى iشتiك. تۇسكi تاماقتان سوڭ مۇحتار مەن Iلياس ءوز بولمەسiنە كەتتi. مەن بالالاردىڭ جانىندا بولدىم. كەشقۇرىم شايدان سوڭ Iلياس ەكەۋمiز مۇحتاردى بiراز جەرگە شىعارىپ سالدىق. ۇيگە قاراي بەتتەگەنiمiزدە مەن Iلياستان: «قالماقاندى كوردiڭ بە، نەگە سونشاما تىعىز شاقىرىپتى؟»،- دەپ سۇرادىم. ول: «عابباس الىنىپتى (ۇستالىپتى - ت. ج.), سول تۋرالى شاقىرىپتى»، - دەدi. تاعى بiرتالاي الىنعانداردىڭ اتتارىن اتادى. ۇيگە جاقىنداعانىمىزدا بiزدiڭ ەسiكتiڭ الدىندا قاراڭداعان بiرنەشە كiسiنiڭ تۇلعاسىن بايقادىق. ۇيگە كiرگەنiمiزدە ولار دا بiزگە iلەسiپ iشكەرiگە كiردi. شيكiل سارى بiرەۋi Iلياسقا وردەرiن ۇسىندى.

بارلىق بولمەلەر ءتۇننiڭ جارىمى اۋعانشا تiنتiلiپ، Iلياستىڭ كابينەتiندەگi بارلىق قولجازبالاردى، كiتاپتارمەن بiرگە الىپ كەتتi. تەك تەرراسساداعى ارحيۆتەر ساقتالاتىن ۇلكەن سارى شكاف جايلاۋدان قايتقان جۇكتەرمەن جابىلىپ، كورiنبەي، تiنتiلمەي قالىپتى»,- دەيدi.

سونداي زاۋال شاقتا:

قارا ءتۇن دۇنيە تۇمان باسقان،

الباستى تۇنشىقتىرىپ ۋىن شاشقان.

كۇركiرەپ، كوك جوتەلiپ جاسىن اتسا،

شارت ەتiپ ساتىر - كۇتiر جارىلدى اسپان،-

دەپ 1937 جىلى بۋلىققان جىر ءدۇلدۇلi Iلياستىڭ قۇلاگەردiڭ تاعدىرىن قۇشقان كۇن - 13-تامىزدىڭ ءتۇنi, 14-تامىزدىڭ تاڭى ەكەن.

بۇل زاۋال تاڭى قازاق پوەزياسى ءۇشiن دە قارالى تاڭ ەدi. كەيiنگi ءومiر جولىنىڭ اۋىر-اۋىر بەلەڭدەرiنەن ءوتiپ، بەس بiردەي بالانى بەتiمەن قاڭعىتىپ جiبەرمەي، باسىن قوسىپ ادام عىپ تاربيەلەۋiنiڭ ءوزi وسىناۋ باتىل تۇلعالى ايەلدiڭ وجەتتiگi عانا ەمەس، ەرلiگi دە ەدi. انانىڭ ەرلiگi. وسىنداي قاسiرەتتiڭ ءدامىن تاتقان انانىڭ ازاپ ارقالاپ، ۋايىممەن كەشكەن عۇمىرىنىڭ «سەبەپكەرلەرi» تۋرالى اشىنا ەسiنە الۋى دا زاڭدى. تومەندەگi ەستەلiگiن ون ويلانىپ، توقسان تولعانىپ ادام اتتارىن وزگەرتiپ بارىپ جاريالاۋعا بەل بۋدىق. ماسەلە - جەكەلەگەن ادامنىڭ كۇناسiنiڭ اۋىر-جەڭiلدiگiندە ەمەس. مۇمكiن، كۇدiك پەن جان اشۋىنىڭ ەكپiنiمەن ءوزiن-ءوزi تەجەي الماي، ارتىق-اۋىس سوزدەردi قوسىپ جiبەرۋi دە. باستى ماسەلە - سول اۋىرتپالىقتى ابزال انا، نازiك جاندى ايەل قالاي جەڭە بiلدi, گاپ سوندا. الپىسىنشى جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى «ار الدىندا تازارۋ» ماقساتىمەن اشىق پارتيا جينالىسىن وتكiزدi. سوندا فاتيما عابيتوۆا دا سويلەدi. بiز كۇندەلiككە جازىلعان سول ءسوزدi قىسقاشا كەلتiرەمiز. Iلياستىڭ سەمياسىنىڭ بۇدان كەيiنگi تاعدىرىنان، مۇحتاردىڭ ومiرiنەن ماعلۇمات بەرەدi.

فاتيما عابيتوۆا: «مەن بۇل ماجiلiستە حالىقتىڭ شىن ۇلدارىنا، پارتيانىڭ اينىماس مۇشەلەرiنە جالا جاۋىپ، ارداقتى، عازيز جانداردىڭ جازىقسىز جازا تارتۋىنا، ءۇي-iشتەرiنىڭ جابiرلەنۋلەرiنە، تiپتi, جازىقسىز سابيلەردiڭ كوشەگە لاقتىرۋلارىنا سەبەپشi بولعان جانە Iلياستىڭ قولجازبالارىنىڭ جاعىلۋىنا، ورنى تولمايتىن اسقاق ءۇندi عاجايىپ «كوبiك شاشقان»، «قۇرمانعازى»، «ماقپال» دەيتiن پوەمالاردىڭ ءراسۋا بولىپ جۇلمالانۋىنا سەبەپشi بولعان، ستاليندiك زورلىق-زومبىلىقتىڭ اسا راقىمسىز ارانداتۋشىسى تۋرالى سويلەمەكپiن.

مەن - Iلياس جانسۇگىوۆتىڭ ايەلiمىن، وتىز جىل مۇعالiم بولدىم، وسى كۇنi دەربەس پەنسيونەرمiن. 20 جىل «حالىق جاۋىنىڭ ايەلi» دەگەن جەكسۇرىن اتپەن ءومiر ءسۇردiم. حح پارتيا سەزiنەن كەيiن عانا مەنiڭ سەميام ول جەكسۇرىن اتتان ازات بولدى.

مىنا بۇگiن ححII پارتيا سەزiنەن كەيiن كورگەن (بۇرىنعى - ت.ج.) جابiرلەرiمدi ايتۋعا، جابiرلەۋشiلەردiڭ اتىن اتاۋعا مiنبەگە شىعىپ وتىرمىن. ويتكەنi مايلين، سەيفۋللين، جانسۇگiروۆتەردىڭ اجالىنا سەبەپشi بولعاندار جازا تارتپاي، ءالi دە جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولعاندىقتان، بiزدiڭ گراجداندىق پراۆومىزعا قول سۇعىپ، بiزبەن ەسەپتەسپەي كەلەدi. مىسالى: ەرلەرiمiز اقتالعان كۇننەن باستاپ الاتىن پەنسيامىزدى ءۇش جىلدان سوڭ ارەڭ الدىق. سىرتىمىزدان زاڭسىز تۇردە قازاق سوۆەت مينيسترلiگi اۆتورلىق پراۆومىزدى ساتىپ الدى. تاعى-تاعى سونداي كورگەندەرiمiز تولىپ جاتىر. بiراق مەن بۇل ماجىلىستە پەنسيالار، اۆتورلىق پراۆولار جايلى ايتپاق ەمەس ەدiم، تەك ىڭعايى كەلگەن سوڭ ايتىلىپ كەتتi. مەنiڭ بۇگiنگi ايتارىم - تۇلكi تەرiسiن جامىلعان قورقاۋ قاسقىر تۋرالى.

1937 جىلدىڭ 13/VIII - سىندا Iلياستى نكۆد الىپ كەتتi. Iلياس الىنعان سوڭ بiر-ەكi كۇن وتiسiمەن ...ەۆتiڭ Iلياستى قارالاعان ماقالاسى گازەت بەتiنە جاريالاندى. مەن، ءازىر وسى ماجىلiستە ...ەۆتىڭ Iلياستى قارالاپ جازعان ماقالاسىن قانداي ماتەريالدارعا سۇيەنiپ جازعانىن ەستiگiم كەلەدi. ەشبiر ماتەريالعا سۇيەنiپ جازباي، تەك نكۆد: «قارالاپ، جالا جاۋىپ جاز!» - دەگەن سوڭ جازسا، بۇل ادام بەينەسiندەگi جىرتقىش نەگە ستاليندiك زورلىق زومبىلىقشىلار قاتارىندا جازاسىن تارتپايدى؟!. ...ەۆتiڭ ەكi ءجۇزدi, تابانسىز، ادامگەرشiلiگi وتە تومەن ادام ەكەنiن دالەلدەيتiن مىنا بiر جايلاردى دا بۇل ماجىلىستە ايتىپ كەتۋدi لازىم كورەمiن.

Iلياس الىنىسىمەن ...ەۆ مەنiڭ كۆارتيراما كوشiپ كەلدi. ءتورت بولمەلi كۆارتيرامنىڭ ءۇش بولمەسiندە ول، بiر بولمەسiندە 4 بالامەن، اۋرۋ اناممەن مەن قالدىم. كۇندە ...ەۆ: «كۆارتيرانىڭ وردەرi مەندە، باسقا جاققا كوشiڭدەر» - دەيتiن بولدى. مەن ول كۇندەردە اياعىمدى ازەر الىپ جۇرەمiن، بوسانار مەزگiلiم دە تاياپ قالعان كەز ەدi. وزiمنەن باسقا كوشiپ-قونۋعا جاردەمدەسەتiن جان جوق. ...ەۆتى بالا كۇنiنەن بiلۋشi ەدiم. العاشقى وقۋعا ورنالاسارىندا جەتپەگەنiن جەتكiزiپ، ءوزiم ناعاشىسى مۇستافاعا جاردەم بەرiپ، وقۋعا ورنالاستىرىپ ەدiم. بۇل 1925 جىلى قىزىلوردادا بولعان جاي.

...ەۆتان: «مەن بوسانىپ بولنيتسادان قايتقانشا بالالارىم وسى بiر بولمەدە تۇرا تۇرسىن. بولنيتسادان كەلiسiمەن بiر جەرگە كوشەرمiز، تiلەۋiڭ بەرسiن...»، - دەدiم. سوندا ...ەۆ: «ءسiزدىڭ بالالارىڭىز بەن بiزدiڭ بالالار بiر ەسiكتەن قالاي كىرىپ-شىعىپ جۇرەدi?»،- دەپ، بەتiمە ەجiرەيە قارادى. جانە سول كۇنi سويۋزدىڭ جۇك تاسيتىن ماشيناسىمەن گۇلجامالدىڭ اۋىز ۇيiنە كوشiرiپ تاستادى. (گۇلجامال بەيiمبەتتiڭ ايەلi). اۋىز ۇيگە ءوزiمiز التى جان ەپتەپ سىيساق تا، جۇگiمiز سىيمادى. زاتتارىمىز دالادا شاشىلىپ جاتتى. گۇلجامال ەكەۋمiز توسەنiشتەردi ەكiنشi ەتاجداعى اۋىز ۇيiمiزگە شىعاردىق. مەنi ۇيقىسىز تولعاق قىستى. گۇلجامال ەكەۋمiز بوساناتىن جەرگە جاياۋلاپ بارا جاتىرمىز. بولنيتساعا جەتپەي كوشەدە بوساندىم. الماتىعا بiرiنشi قار جاۋعان ەدi. ۆراچتار ون كۇن بۇرىن بوسانعانىمدى ايتتى.

بولنيتسادا ون كۇن جاتىپ، ۇلىمدى الىپ قايتىپ كەلەمiن. ۇيگە جەتە بەرگەندە ەسiگiمiزدiڭ الدى قاعازعا تولعانىن كوردiم. بايقاپ قاراسام، Iلياستىڭ قولجازبالارى. ەسiم شىقتى، ەپتەپ جيىستىرىپ الدىم، كوبi سۋ بولعان، جىرتىلعان. مەن بولنيتسادا جاتقاندا ...ەۆ تەرراسادا قالعان بiرنەشە قولجازبالارمەن تولى ياششيكتەردi دە ەسiگiمiزدiڭ الدىنا توكتiرگەن ەكەن. سوندا «ماقپالدار»، «قۇرمانعازىلار» ءراسۋا بولدى.

1947 جىلى، جاز ايلارىندا جانىندا ۇلكەن ۇلى بار ...ەۆ مەركەدە 10 جىلدىق قازاق مەكتەبiندە زاۆۋچ بولىپ تۇرعانىمدا ماعان كەلدi. تiلi سونشاما مايدا: «مەنiڭ سiزگە كورسەتكەن جابiرلەرiمدi كەشiڭiز، مىنا بالاڭىزدى الدىڭىزعا الىپ كەلدiم»، - دەدi. تاعى مەنiڭ قارا باسىمداعى قاسيەتتەرiمدi تiزiپ، ەندi مەنiمەن بiر تۋىستاي بولىپ ءومiر سۇرۋگە بەل بايلاعانىن ايتتى. عاجاپ، بۇل ماعان نە ءۇشiن كەلدi ەكەن دەپ ويلاندىم. ەسiمە مۇحتار ءتۇستi. بۇل سۇم مەنiڭ مۇحتارمەن جاقسى ەكەنiمدi بiلiپتi دە، الماتى بارىپ مۇحتاردىڭ قاناتىنىڭ استىنا كiرۋ ءۇشiن الدىمەن مەنiمەن تاتۋلاسۋدى ويلاستىرعانىن سەزدiم. سول كۇندەردە ءوزiمنiڭ كۇندەلiك داپتەرiمە مىنا بiر سوزدەردi جازىپ قويىپپىن. «كەشiرiلمەيتiن كiنا»:

جارالى جولبارىستاي، مەن امالسىز.

وتىرمىن Iلياس كەتتiڭ، سەن حابارسىز.

«الدىڭىزعا كەپ تۇرمىن، كەشiر»، - دەيدi,

قارا يتتەي ...ەۆ نەتكەن ارسىز؟!

Iلياس اقتالعاننان كەيiن ...ەۆ Iلياستىڭ كوميسسياسىنا كiرمەك بولدى. مەن عابيتكە ايتىپ كوميسسياعا ەنگiزبەدiم. بiراق مۇحتارعا «ەپوپەيا، ەپوپەيا» دەپ جالىنىپ ءجۇرiپ اكادەميا شىعارعان سبورنيككە Iلياس جايلى جازۋعا رۇقسات الىپتى. مۇنى بiلگەن مەن، مۇحتارعا قاتتى اشۋلاندىم. سوندا ماعان مۇحتار: «فاتيما، وسى وتە ساياز جۇزەسiڭ، جازسىن. Iلياستىڭ بiرiنشi قارالاۋشىسى دا ...ەۆ جانە بiرiنشi ماقتاۋشىسى دا ...ەۆ بولسىن. كەلەشەكتە تاريح ءوزiنiڭ ءادiل باعاسىن شىعارار!»، - دەدi.

ءسوزiمنiڭ سوڭىندا ايتارىم: سونشاما ەكiجۇزدi, ارام، ءوزiنiڭ قارا باسىنىڭ عانا قامىن ويلايتىن، اسىل جانداردىڭ ولiگiن تاپتاپ ماقساتىنا جەتەتiن ادام پارتيا قاتارىندا قالاي جۇرە الادى؟!».

جارتىلاي ايتىلعان شىندىق - جابىلعان جالادان دا اۋىر. سوندىقتان، فاتيما اپايدىڭ تاعى بiر ەستەلiگiن كەلتiرۋدi ءجون كوردiك. ول - Iلياستىڭ بۇل ومiردەن كورگەن سوڭعى قىزىعى، كوشەدە دۇنيەگە كەلگەن بولات Iلياسۇلى جانسۇگىروۆتىڭ بەلi بەسiكتەن شىقپاي جاتىپ تۇرمە ەسiگiن اشقان «سابيلiك تاعدىرى». ءىلياستىڭ ەرىنi سوڭعى رەت تيگەن، اكەلiك مەيiرiمiن سوڭعى رەت ەگiلدiرگەن دە وسى بولات. جانە بۇل ۇزiكتەن Iلياستىڭ سوڭعى ءسوزiن دە ەستيمiز. سول تۇستاعى مۇحتاردىڭ كوڭiل كۇيi دە اڭعارىلادى. ويتكەنi ونىڭ ءومiرi وسى سەميانىڭ تاعدىرىمەن تiكەلەي ساباقتاس.

فاتيما عابيتوۆا: «1937-iنشi جىل. اپرەلدiڭ اياق كەزi. Iلياس سوۆناركومنىڭ تاۋداعى دەمالىس ۇيiندە «يساتاي» دەيتiن پەساسىن جازىپ جاتقان كەز. مەن 12-iنشi مەكتەپتiڭ 5-7 كلاستارىنا تiل جانە ادەبيەت پانiنەن ساباق بەرەمiن. «5» ا كلاسىنىڭ جەتەكشiسiمiن. جانە مەكتەپ بويىنشا ادەبيەت ۇيiرمەسiن باسقارامىن. تاعى دا الداعى سايلاۋعا دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلعان كەزiم ەدi. گازەتتەردەن تiلشiلەر كەلiپ، مەنiمەن اڭگiمەلەسەدi. سۋرەتiمدi ءتۇسiرiپ الادى. ءسويتiپ، حالقىما قادىرلى وقىتۋشى بولىپ، ارىماي قىزمەت ەتكەن كۇندەرiمدە بولاتتىڭ بويىما بiتكەندiگiن بايقادىم. الدىندا اعالارى (جانiبەك، ازات، سايات), تاتەلەرi ء(ۇمiت، يلفا) بار. مەن بوسانعاندا ءاردايىم Iلياس قاتتى قۋاناتىن. سوندا ول: «مەن - بالامىز بولدى دەپ قۋانبايمىن، سەن امان قالدى دەپ قۋانامىن»،- دەيتiن.

بiرiنشiدەن، قىزمەتiمدi قيماعاندىقتان، قىزىقتى بولعاندىقتان; ەكiنشiدەن، بالا سونشاما تاڭسىق تا بولماعاندىقتان، مەن Iلياسقا تەلەفونمەن بارلىق جايدى ايتتىم... «تiكەنiمدi الدىرسام قايتەدi?»،- دەدiم. ول ۇزاق جاۋاپ بەرمەي تۇرىپ: «جوق جانىم، الدىرما! وزiڭە زيان كەلۋi مۇمكiن»،- دەدi. جانە: «توپ بالانىڭ ورتاسىندا ول دا وسەر»،- دەدi. سونىمەن بولات دۇنيەگە كەلەتiن بولدى.

1938-جىل. فەۆرال. كۇندiزگi ساعات ەكiدە (مەكتەپتەن قايتقاندا) نكۆد-عا سوقتىم. تەلەفونمەن Iلياستىڭ تەرگەۋشiسiمەن سويلەستiم. ول: «ساعات ۇشكە كەلiپ ۇلگiرسەڭiز بۇگiن تاماق تا الايىن جانە كورiستiرۋiمە دە بولادى»،- دەدi. مەنiڭ ارمانىم - تۋعالى كورمەگەن بولاتىمدى Iلياسقا كورسەتۋ. جۇگiرە باسىپ ۇيگە كەلە جاتىرمىن. جولدا گۇلجامال جولىقتى. گۇلجامالدى ەرتە سالا ۇيگە كەلدiم. بولاتىم بەسiگiندە ءتاتتi ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. Iلياسقا دەپ دايىنداپ قويعان زاتتارىمدى گۇلجامالعا بەرiپ، بولاتتى ءوزiم الىپ نكۆد-عا قاراي جەلە جورتىپ كەلە جاتىرمىز. جول بويى تىنىش ۇيقىسى بۇزىلعان بولاتىم ايقايلاپ جىلاپ كەلەدi. ونى ۋاتۋعا ۋاقىت جوق...

كومەنداتۋراعا كەلiپ جەتتiك... بولاتىمدى گۇلجامالعا بەرە تۇرىپ، ءوزiم تەرگەۋشiمەن سويلەستiم. ول: «توسىپ وتىرمىز، جىلدام كiرiڭiز! پروپۋسكاڭىز دايىن»، - دەدi. بولاتىمدى جوندەپ وراپ تا الا الماي، ەمiزiپ تىنىشتاندىرا دا الماي، باقىرعان بويىمەن الىپ كiرiپ كەتتiم.

Iلياس بiزدiڭ ايقايىمىزدى ەستiگەن بولۋى كەرەك، ەسiكتi اشىپ جiبەرiپ، بولاتتى قولىنا الدى دا:

- بiزدiڭ تاريحي العاشقى كەزدەسۋiمiز وسىنداي ورىندا بولدى ما؟، - دەدi. بولات ايقايىن قويمادى. مەن، كيiمiمدi شەشiپ، بولاتتى ەمiزبەك بولدىم. تەرگەۋشi:

- شەشiنبەڭiز، بەس-اق مينۋت ۋاقىتىڭىز قالدى، - دەدi.

مەن، كوكiرەگiمدi اشىپ، ءسۇتi اعىپ بارا جاتقان ەمشەكتi بولاتتىڭ اۋزىنا سالدىم. كۇن ۇزىن اشىققان جاس نارەستە قوماعايلانىپ ەمە باستادى. Iلياس مەن وتىرعان ورىندىقتىڭ ارتىنان كەلiپ، بولاتتىڭ شاشالىپ، قويماعايلانىپ ەمگەن تۇرiنە قاراپ تۇرىپ:

- بۇل ۇلىمىز ەتiكشi بولسىن، ەتiك تiگۋگە ۇيرەت بۇل ۇلدى، - دەدi.

تەرگەۋشiنiڭ: «وزiڭiزدەي جازۋشى بولار»، - دەگەنiنە Iلياس: «جازۋشى بولىپ جازىقسىز جازا تارتقانشا، ەتiكشi بولىپ ەركiن ءومiر ءسۇرسiن»، - دەدi.

بەس مينۋت بولدى ما، بولمادى ما، تەرگەۋشi ماعان: «ەندi شىعىڭىز»، - دەدi. پروپۋسكاعا قول قويىپ، قولىما ۇستاتتى دا، Iلياستى نكۆد-نىڭ قوراسىنداعى تۇرمەگە ايداي جونەلدi... بولاتتى ەمiزگەن قالپىمدا باۋىرىما باسىپ، نكۆد-نىڭ ۇلكەن ەسiگiنەن شىعىپ، كومەنداتۋراعا كەلدiم. گۇلجامال توسىپ وتىر ەكەن: «ءجوندi سويلەسە دە المادىق»،- دەپ بولاتتىڭ جىلاعانىنا رەنجiپ، گۇلجامالدىڭ قاسىنا وتىرا كەتتiم. گۇلجامال سىقىلىقتاپ كۇلiپ: «بولات جارايدى، جىلاعانى جاقسى، وسكەندە جايلارىڭدى تابامىن دەپ تەپسiنگەنi عوي ول بولاتتىڭ»،- دەپ، الدەنەلەردi سويلەي جونەلدi...

مەن، Iلياستىڭ بولات جايلى بiرiنشi ايتقانىن ورىندادىم. ال، ەكiنشi تاپسىرماسىن ورىنداي المادىم... ەندi بولاتتىڭ ءوز ەركi. گەولوگ بولا ما، ەتiكشi بولا ما؟ ءومiر الدىندا...».

بولات اكە ارمانىن ورىنداپ ەتiكشi دە، گەولوگ تا بولمادى. ونەر جولىن قۋدى. بۇل وزگە اڭگiمەنiڭ ارناسى. تەك Iلياستىڭ سوڭعى بەينەسi كوز الدىڭا ەلەستەپ، جۇرەگiڭ سىزداپ سالا بەرەدi. شىندىق وسى. اششى دا ايانىشتى. مۇنداي ادiلەتسiزدiك قالاي تۋدى؟

اقيقات - ايتىس، پiكiر تالاسى ارقىلى انىقتالادى. ال ايتىستى تۋدىرعان اقيقاتتىڭ ءوزi اقيقات پا؟ لىسەنكوۆشىلاردىڭ «جالعان عىلىمىن» اقيقاتقا بالاپ، دالەلدەمەيتiن شىندىق دەپ ءتۇسiنۋدiڭ ءوزi اداستىرۋ ەمەس پە؟ سولاي. ەندەشە، جوق نارسەنi بار، جالانى شىن دەپ نەگە قابىلداماسقا. وكiنiشi سول، «زاۋالدى جىلدارى» جاعداي ءدال وسىلاي بولدى. ماسەلە تۋرا بۇيiرiنەن قويىلدى. شىندىق - ادەبيەتپەن، سونىڭ توڭiرەگiندەگiلەردiڭ تالاسىمەن اشىلمايدى. ارينە، ناعىز جازۋشى بۇگiنگi ءومiردi تالدايدى، سول ارقىلى پiكiر قورىتىپ، ەرتەڭگi كۇندi بولجايدى. حالىققا تۋرا جەتكiزبەسە ىممەن، يشارامەن مەڭزەيدi. ايتەۋiر ۇندەمەي قالمايدى. اندرە مورۋانىڭ:

«كەز كەلگەن بيلەۋشi ءۇشiن ەڭ قاۋiپتi ادام - جازۋشى»,- دەۋi سوندىقتان.

الايدا، وتىز جەتiنشi جىلعى قاسiرەت تۇمانى ەشكiمدi ماماندىعىنا، لاۋازىمىنا، اتاعىنا قاراپ تاڭداپ جاتپادى. زاۋال جالپىعا جالپاعىنان ءتوندi. سولاردىڭ قاتارىندا قازاقتىڭ ادال پەرزەنتتەرi, ونىڭ iشiندە لەنينمەن بiرگە قىزمەتتەس بولعان تۇرار رىسقۇلوۆ iسپەتتi بولشەۆيكتەر دە قوسا iلiندi. العاشقىلاردىڭ بiرi بوپ جاۋاپقا تارتىلدى، ياعني تۇڭعىش قۇربانداردىڭ لەگiندە كەتتi. بۇلار - سول كەزدەگi ينتەلليگەنتسيانىڭ قايماعى ەدi. ولاردىڭ ۇستالۋى جازۋشىلاردىڭ كوڭiل كۇيiنە تiكەلەي اسەر ەتتi. كۇيiندiردi دە، وكiندiردi. جانە بۇلاردىڭ ۇستالۋى ساكەن مەن Iلياسقا، سابيتكە، مۇحتارعا تiكەلەي قاۋiپ ءتوندiردi.

العاشقىدا «سوتسيالدى قازاقستاندا»، iلە 13-تامىز كۇنi «قازاق ادەبيەتiندە» باسىلعان «ۇلتشىل فاشيستەرگە ءومiر سۇرگiزبەيمiز» دەگەن ماقالا بارشانىڭ توبە شاشىن تiك تۇرعىزدى. بۇل - جاڭا ءورتتiڭ، اپات ءورتiنiڭ لاپ ەتە قالعانىنىڭ بەلگiسi ەدi. قارعىسقا لايىق ءسوزدiڭ ءبارi سول ازاماتتارعا باعىتتالدى. باس-باستارىن تۇگەندەپ تۇرىپ:

«ۇلتشىل-فاشيستەردiڭ باسشىلارى - رىسقۇلوۆ، قوجانوۆ، نۇرماقوۆ، قۇلىمبەتوۆ جانە ولاردىڭ ارتىنان ەرگەن ات توبەلiندەي بiر توپ قانا سۇرقيا جولiكتەر پارتيا بيلەتiن تەك وزدەرiنiڭ ەكi جۇزدiلiك بەتiن بۇركەمەلەۋ ءۇشiن پايدالانىپ ءجۇردi. ولار ەش ۋاقىتتا دا ادال نيەتiمەن بولشەۆيك بولعان ەمەس. رىسقۇلوۆ - رىسقۇلوۆشىلار جاۋىزدىق ارام iستەرiن پانتيۋركيستiك كونتررەۆوليۋتسيادان باستادى. قوجانوۆ - قوجانوۆشىلار العاش شىققاننىڭ وزiندە-اق ۇلت بۋرجۋازياسى مەن ينتەرۆەنتتەردiڭ تۋىن كوتەرە شىقتى. سادۋاقاسوۆشىلاردىڭ، نۇرماقوۆشىلاردىڭ كوزدەگەنi دە وسى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا ۇلتشىلدىقتان باستاپ، بارا-بارا تروتسكيزممەن، وڭشىلدارمەن ىم-جىمىن بiرiكتiرiپ، جاپونيا مەن گەرمانيانىڭ ەڭ بەلسەندi شپيونىنا اينالىپ كەتتi»,- دەپۇكiم شىعاردى.

قايداعى گەرمانيا، قايداعى جاپونيا؟ ولارعا بۇلاردىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ول ەلدەردi كوردi مە؟ وعان ەشكiمنiڭ شەكەسi قىزعان جوق. ينتەلليگەنتi از، ءالi تولىق ۇيىپ بولماعان حالىقتىڭ ەڭ جاندى جەرiنە قىلبۇراۋ سالىپ، وسال تۇسىنان ۇستادى. جابىلعان جالانىڭ بiر تارماعى دالەلدەنگەن كۇننiڭ وزiندە ومiرمەن قوش ايتىسۋعا ماجبۇرلiگiن سەزiنەر ەدi. ايعاق تابىلماسا شە؟ ونى كiم iزدەيدi? ماسەلە ايعاقتا ەمەس، مۇلدەم باسقا كiلتيپان ەدi. سوتسياليزمنiڭ كۇش الىپ كەلە جاتقان كەزiندە قازاقستانداعى جەرگiلiكتi حالىقتىڭ ميلليونداپ اشتان قىرىلىپ قالۋى ستالين ءۇشiن جاقسى اتاق اكەلمەيتiن. بۇگiن ول تۋرالى اۋىزدى اشتىرماعانمەن، ەرتەڭ ءبارi ءبىر اشىلارىن بiلدi. سوندىقتان دا وعان كiنالi ادامداردى iزدەدi جانە تاپتى دا. بادىرايتىپ تۇرىپ:

«بۇل ۇلتشىل - فاشيستەر، وزدەرiنiڭ فاشيست قوجايىندارىنىڭ رازۆەدكا ورىندارىنىڭ تاپسىرعاندارىن ورىنداپ قازاقستاندا كۋلاك-بايلاردىڭ كوتەرىلiسiن ۇيىمداستىردى. 1929-1932 جىلدارى اراسىندا بولعان پەرەگيبتەردi, كوشپەندiلiكتi وسىلار ۇيىمداستىرعاندىعى قازiر ابدەن ايقىندالىپ وتىر»,- دەپ جازعىردى.

جۇرتشىلىق بۇعان سەندi مە؟ ءبارi ەمەس، بiراق، نانۋشىلار دا كەزدەستi. سەبەبi وبا اۋرۋىنان دا قاتتى زارداپ شەكتiرiپ، تۇڭلiگi اشىلماي قالعان مۇقىم اۋىلدى كوزiمەن كورگەندەردiڭ وكسiگi باسىلا قويماعان ەدi. دەموگراف، اكادەميك بروملەيدiڭ سسسر حالىقتارىنىڭ دامۋى تۋرالى مونوگرافياسىنداعى كەستەسiنەن قازاق حالقىنىڭ 1939 جىلعى سانى 1926 جىلمەن سالىستىرعاندا 26 پروتسەنت كەمiپ كەتكەنiن كورۋگە بولادى. ال بۇل وسى ون ءۇش جىل iشiندە بiر دە بiر ءسابي تiرi تۋمادى. ەرەسەكتەرi تەك ولۋمەن بولدى دەگەن ءسوز. ەندەشە ماقالاداعى:

«سوۆەت حالقى، ونىڭ iشiندە قازاق حالقى، بۇكiل قازاقستان ەڭبەكشiلەرi ءوزiنiڭ بولشەۆيكتiك قىراعىلىعىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتiپ نكۆد ورىندارىنا كومەكتەسiپ، ۇلتشىل-فاشيستەردiڭ بiرiن قويماي اشكەرەلەپ، كوزiن قۇرتادى»,- دەگەن ۇندەۋگە كiم يلانبايدى.

قايتا، «قارا نيەتتi قاراقشىلاردىڭ» اقىرى تابىلعانىنا قۋانىپ، جازالاۋدى تالاپ ەتپەي مە؟ لوگيكالىق جاعىنان العاندا «قيىننان قيىستىرىلعان» ساياساتتىڭ «ساراسى» عوي. ەشقانداي اقاۋ جوق. حالىق ويلانباستان سەنەتiن-اق سىلتاۋ. سەندi دە. Iلە، سول «سۇمىرايلاردىڭ سىبايلاستارى» ادەبيەتشiلەردiڭ دە اراسىنان تابىلدى. بەيiمبەت پەن Iلياس ماقالا جاريالانىسىمەن-اق تۇراردىڭ «ەتەگiنەن ۇستاپ» كەتكەن بولاتىن.

جوعارىداعى ۇندەۋدi كەلەسi بەتتەگi: «ادەبيەتتەگi تروتسكيست-بۋحارينشiل-فاشيست زيانكەستەرiن جەرiنە جەتە قۇرتۋ كەرەك» دەگەن ماقالانى جازعان بەلگiسiز اۆتور (جالپى كiم ەكەنiن جورامالداپ بiلۋگە بولاتىن سياقتى) ودان ءارi دامىتىپ، ادەبيەتكە جاقىنداتىپ:

«كوركەم ادەبيەتتە تروتسكيست-بۋحارينشiل فاشيست اگەنتتەرi - اۆەرباحتىڭ iستەرi اشىلىپ جاتقاندا، جازۋشىلار ۇيىمى، ونىڭ كەيبiر باستىقتارى (مۇقانوۆ، سەيفۋللين، جانسۇگiروۆ) قازاق ادەبيەتiندەگi اۆەرباحشىلدىقتى جەرiنە جەتە اشۋعا وتە شابان قيمىلدايدى... ءسابيت ءوزiنiڭ شىعارمالارىندا: «اداسقاندارىندا» بايدى ماقتاپ، 1932 جىلى باسىلعان «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتiندە» حالىق جاۋلارى الاشورداشىلاردىڭ وبەكتيۆتi رەۆوليۋتسياشىلدىق رولi بار دەگەن قاتەلەرi ۇستiنە، سوڭعى كەزگە شەيiن حالىق جاۋلارىنا (ۋالياحمەتوۆ، ايسارين، جۇماباەۆ، اسىلبەكوۆتەرگە) كورiنە ىمىراشىلدىق جاسادى. ءوزiنiڭ شىعارمالارىن حالىق جاۋلارى دوسمۇحامەدوۆ، مالدىباەۆتارعا اۋدارتۋعا بەردi, جۇماباەۆتى قىزمەتكە ورنالاستىرۋعا نيەتتەنگەنi, تاعى باسقالارى - ءسابيتتiڭ جاي عانا قاتەسi ەمەس، ۇلكەن ساياسي قاتەلەسكەنiن ءسابيت تە، ونى «اياۋشىلار دا» ۋاقىتىندا ءتۇسiنiپ، تولىق مويىنداپ، ول قاتەسiن جويۋعا باتىلدىقتارى جەتپەدi»,- دەپقالشىلداپ ۋىتىن توكتi.

اشىنعان جىلان شاقپاي قويمايدى. قاپىسىن تابادى، وڭتايىنا كەلتiرەدi. بەلگiلi پارتيا قايراتكەرi ابدوللا اسىلبەكوۆ تەرگەۋ كەزiندەگi قورلىققا شىداماي «تاعىلعان بارلىق ايىپتى مويىندايمىن» دەپ قول قويدى. ول تەرگەۋدiڭ ەسەبi «ساكەن - بiزدiڭ باسشىمىز» دەگەن اتپەن قاراعاندى گازەتiندە جاريالانعان. قول قويدىرۋ - ۆىشينسكيدiڭ زاڭ عىلىمىنا قوسقان «ۇلەسi». ەگەر دە، «حالىق جاۋى» قولىن قويسا، وندا سول سۇراق-جاۋاپتىڭ iشiندە اتى اتالعان ادامداردىڭ بارلىعى دا «شپيون» بوپ شىعادى. «ءۇش ايعاقتىڭ» بiرiنە جارايدى. «ساكەننiڭ اماناتى» اتتى پەسا جازۋ بارىسىندا سەيفۋلليننiڭ ەڭ سوڭعى ساتتەرi جونiندە كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر جيعان جازۋشى ءالجاپپار ابiشەۆ:

«ساكەندi ايىپتاۋعا سەبەپشi بولعان «ايعاقتىڭ» بiرەۋi - وسى اسىلبەكوۆتىڭ قاراعاندى گازەتiندە جاريالانعان تەرگەۋ iسi. ەكiنشiسi - «ساكەن - جاپون يمپەرياليزمiنiڭ اگەنتi» دەگەن ماقالا. ءۇشىنشىسى ءوزىنىڭ اۋىل جاعىنان كەلگەن حات. تەرگەۋ وسى ۇشەۋiنە سۇيەنiپ جۇرگiزiلiپتi. تەرگەۋ iسiندە سولاي جازىلعان»,- دەپ ەدi وڭاشا بiر سىرلاسقاندا.

ءسابيت تە ابدوللانىڭ دوسى ەدi. ال مۇحتار جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا بiرگە iستەگەن ۇزەڭگiلەس، نيەتتەس، ەسكi كوز كورگەندەردiڭ بiرi-تiن. ياعني، سىنشىنىڭ قامشىسىنىڭ ۇشى وعان دا تيiپ جاتقان.

راسىندا دا، ول تۇستا باسپاسوزدە پiكiرiن اشىق بiلدiرگەندەردiڭ بارiنە «قوڭىراۋ تاعىپ»، كۇمبiرلەتە قاعۋ - ابەستiك. ابەستiك ەمەس - ادiلەتسiزدiك. سونىڭ بiرi - قالماقاننىڭ حاتى. ول بارلىق كiنانi ءوز موينىنا الا وتىرىپ، ءوزiن دە قاراۋىلعا iلiندiرە وتىرىپ، موينىن iلگەرi سوزادى. جازاعا ءوز ەركiمەن بوي ۇسىنادى. سول 13-تامىز كۇنگi جاريالانعان: «بiزدە بولعان قاتەلەر» دەگەن «قازاق ادەبيەتiنiڭ» رەداكتسياسىنا جولداعان حاتىندا قالماقان:

«مەن، ەكi جىلدان اسا پارتيا ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ كەلسەم دە، وسى بىلىقتىڭ ورتاسىندا وتىرىپ الدىن-الا قاتەلiكتiڭ بەتiن اشا المادىم، پودحاليمدiك، ىمىراشىلدىققا بەلشەمنەن باتتىم. شىنىندا، بiزدiڭ جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ اينالاسىندا پارتيا ۇيىمىنىڭ جۇمىسى ءجاي عانا قوسالقى ۇيىم تارىزدەنiپ كەلدi. «بiزدiڭ مiندەتiمiز جازۋ، بiزدەن پارتيا جينالىس، ساياسي ساباق قالاي ءجۇرiپ جاتقاندىعىن سۇرامايدى، رومان سۇرايدى، پوەما سۇرايدى»، - دەۋ ۇيىمنىڭ باستىعى ءسابيتتiڭ ەكi ءسوزiنiڭ بiرi بولدى، ەكi جىل بويىندا جۇرگەن پروپاگانديستiك مiندەتiن ورىندامادى... اقىرىندا، جۇماباەۆتi شاقىرىپ الىپ، وعان اۋدارۋعا كiتاپ بەرگiزدi... ەكiنشi, بiر ايتا كەتەتiن ءسوز، مۇحتار سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ قاتارىنا كiرگەلi 5 جىل بولدى. سوۆەت جازۋشىسىنا iستەلەتiن جاردەم، وعان تۇگەل بەرiلدi دە، مۇحتار ءۇش-تورتتەگەن ءتاۋiر ەڭبەك تە بەردi. سونىمەن قاتار ەسكi ۋاقىتتا ۇلتشىل، الاشورداشىل پiكiردە ءجۇرiپ جازعان زياندى شىعارمالارىن جيناق قىپ باستىرىپ وتىر. ول تۋرالى ءوزi جۇمعان اۋزىن ءالi اشقان جوق. سونىمەن قاتار، بۇرىنعى الاشورداشىل ۇلتشىلدار فاشيزمنiڭ اگەنتi بولىپ بەتi اشىلعاندا سولاردىڭ سىرىن اشارلىق iس iستەمەي، ۇندەمەي وتىرۋىنىڭ ءوزi كۇدiك. بەتi اشىلعان جاۋدىڭ تامىرىن قوپارا اشۋعا مۇحتار ات سالىسۋى كەرەك ەدi. بiراق، ونى مۇحتار اتقارماي وتىر»,- دەپجالعاستىردى.

بۇل پiكiردە جالا، قاساقانا ارانداتۋ جوق. ءوزiنiڭ «كiناسiن» شىن مويىنداعان ادامنىڭ جانە سول «جازىقتى بوپ قالعانىنا» سەنگەن اڭعال جاننىڭ ويى. باسقاشا قۇبىلتامىن دەسە، قولىندا تۇر ەدi.

(جالعاسى بار)

Abai.kz