شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قيلى تاعدىرى (جالعاسى)
سۋرەتتە: ابدىكەرىم ابباسوۆ. ابدىكەرىم ابباسوۆ «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمىمەن» قوسىلىپ، اسكەري قولباسشىلىق شتاب قۇرعان ادام.
06.10.1944
ۋجۇڭشين مەڭگەرمە، باسقارما جاۋاپتىلارىن شاقىرىپ، ءماجىلىس اشتى. جەر-جەردەگى قارۋلى كوتەرىلىسكە باعىتتاپ تازالاۋ مەن «كوڭىل اۋلاۋدى» قاتار قولدانۋ باعىتىن بەلگىلەدى. اسكەري جاقتان جۋشاۋلياڭ جانىشتاۋعا جاۋاپتى بولدى. ۇكىمەت جاقتان ايماق، اۋدانداردا «ءوزىن قورعاۋ قوسىنى» قۇرىلىپ، تىعىز سايكەسەتىن بولدى. «كوڭىل اۋلاۋ» جاعىندا شىڭشىساي قاماعان ءار ۇلت قايراتكەرلەرىنەن 270-تەي ادامدى تۇرمەدەن دەرۋ بوساتۋدى («كەيىن تاعى دا بىرنەشە ءجۇز ادامدى ىركەس-تىركەس بوساتۋدى) ۇيعاردى. تۇرمەگە قامالعان ءار ۇلت ايگىلى قايراتكەرلەرىنەن، ايتالىق، الەن جۋانجاڭ، گۋاڭ لۋ، بۇاھان شاھيديلەرمەن وزدەرى بەت كورىستى نەمەسە اتاپ بوساتتىردى. كەيبىرەۋلەرىن ۇلكەن مانساپقا قويدى. ءبىر بولىمىنە جول قاراجاتىن بەرىپ، ۇيلەرىنە دەيىن جەتكىزىپ سالدى. ءسويتىپ، جۇرتتى وزىنە قاراتپاق بولدى.
***
09.10.1944
لاستاي پارتيزاندار قوسىنى نىلقى قالاشىعىندا ەكىنشى رەت رەتتەۋ جۇرگىزدى.
ءبىرىنشى ۇلكەن اترەتتەگىلەر نەگىزىنەن قازاقتاردان قۇرام تاپتى. باستىعى اكبار، ورىنباسارى سەيىت بولدى.
ەكىنشى ۇلكەن ارتەتتى ۇيعىرلاردان جاساقتاپ، قاينامدى جاۋاپتى ەتتى.
ءۇشىنشى ۇلكەن اترەتتى گۇيحۋالار (ورىستار) قۇرادى. جەتەكشىلىككە يۆان شاتوۆ بەكىتىلدى.
سۋرەتتە: ابدىكەرىم ابباسوۆ. ابدىكەرىم ابباسوۆ «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمىمەن» قوسىلىپ، اسكەري قولباسشىلىق شتاب قۇرعان ادام.
06.10.1944
ۋجۇڭشين مەڭگەرمە، باسقارما جاۋاپتىلارىن شاقىرىپ، ءماجىلىس اشتى. جەر-جەردەگى قارۋلى كوتەرىلىسكە باعىتتاپ تازالاۋ مەن «كوڭىل اۋلاۋدى» قاتار قولدانۋ باعىتىن بەلگىلەدى. اسكەري جاقتان جۋشاۋلياڭ جانىشتاۋعا جاۋاپتى بولدى. ۇكىمەت جاقتان ايماق، اۋدانداردا «ءوزىن قورعاۋ قوسىنى» قۇرىلىپ، تىعىز سايكەسەتىن بولدى. «كوڭىل اۋلاۋ» جاعىندا شىڭشىساي قاماعان ءار ۇلت قايراتكەرلەرىنەن 270-تەي ادامدى تۇرمەدەن دەرۋ بوساتۋدى («كەيىن تاعى دا بىرنەشە ءجۇز ادامدى ىركەس-تىركەس بوساتۋدى) ۇيعاردى. تۇرمەگە قامالعان ءار ۇلت ايگىلى قايراتكەرلەرىنەن، ايتالىق، الەن جۋانجاڭ، گۋاڭ لۋ، بۇاھان شاھيديلەرمەن وزدەرى بەت كورىستى نەمەسە اتاپ بوساتتىردى. كەيبىرەۋلەرىن ۇلكەن مانساپقا قويدى. ءبىر بولىمىنە جول قاراجاتىن بەرىپ، ۇيلەرىنە دەيىن جەتكىزىپ سالدى. ءسويتىپ، جۇرتتى وزىنە قاراتپاق بولدى.
***
09.10.1944
لاستاي پارتيزاندار قوسىنى نىلقى قالاشىعىندا ەكىنشى رەت رەتتەۋ جۇرگىزدى.
ءبىرىنشى ۇلكەن اترەتتەگىلەر نەگىزىنەن قازاقتاردان قۇرام تاپتى. باستىعى اكبار، ورىنباسارى سەيىت بولدى.
ەكىنشى ۇلكەن ارتەتتى ۇيعىرلاردان جاساقتاپ، قاينامدى جاۋاپتى ەتتى.
ءۇشىنشى ۇلكەن اترەتتى گۇيحۋالار (ورىستار) قۇرادى. جەتەكشىلىككە يۆان شاتوۆ بەكىتىلدى.
جالپى اسكەري قۋاتى 800 دەي ادام بولىپ، وسىدان باستاپ «نىلقى پارتيزاندار قوسىنى» دەپ اتالدى. ونىڭ ىقپالى قۇلجا، تەكەس، كۇنەس، توعىزتاراۋ اۋداندارىنا تەز تارادى.
***
09.10.1944
دۋدىفۋ ىلەدەن ايروپلانمەن ۇرىمجىگە كەلىپ، جۋشاۋلياڭعا مالىمەت بەردى، ودان اسكەري كۇشتى مولايتۋدى تالاپ ەتتى.
***
12-16.10.1944
12-قازان كۇنى جۋشاۋلياڭ زاپاس 7-ديۆيزيا 19-پولكىنىڭ كومانديرى پىڭجۇنيەگە 2-باتوليون مەن ءبىر مينومەت روتاسىن باستاپ ىلەگە كومەككە بارۋدى، سونداي-اق ىلە ايماعىندا (جىڭ، بۇراتالا، اراسان اۋداندارىنان سىرت) تۇراتىن گومينداڭ ارمياسى مەن اماندىق قورعاۋ بولىمدەرىنە ءبىرتۇتاس قولباسشىلىق ەتۋدى، پىڭجۇنيەگە اسكەري ءبولىمدى باستاپ 16-كۇنى قۇلجاعا جەتىپ بارۋدى بۇيىردى.
***
18-19.10.1944
18-كۇنى جۋشاۋلياڭ ورنالاستىرۋىن وزگەرتىپ، زاپاس 7-ديۆيزيانىڭ شتاب باستىعى ساۋرىليڭدى ىلە ايماعىن ورنىقتىراتىن ۋاقىتتىق قولباسى ەتىپ، وسى ايماقتا تۇراتىن ارميا مەن اماندىق قورعاۋ بولىمدەرىنە ءبىرتۇتاس قولباسشىلىق ەتۋگە جىبەردى.
ساۋرىليڭ 19-كۇنى ايروپلانمەن قۇلجاعا باردى. ول نىلقى پارتيزاندار قوسىنى مەن گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىنىڭ مازارداعى «تىرەسۋ» جاعدايىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، ىلەدەگى قازىرگى اسكەري كۇشتى مازاردان شىعىسقا قاراي «تازالاۋ جۇرگىزۋگە» ورنالاستىرۋدى ۇيعاردى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا كۇشاردا تۇراتىن ارميانىڭ اتتى اسكەر 4-پولكىن مۇزارت اسۋىن اسىپ، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي «تازالاۋ جورىعىن جاساۋدى»، زاپاس 7-ديۆيزيا 21-پولكىن جىڭ اۋدانىنىڭ اشالى اسۋىنان قۇلجاعا باراتىن جولدى توسۋدى بۇيىردى.
***
1944-جىل، قازان ايىنىڭ ورتا شەنى.
ءسۇيدىڭ اۋدانىنىڭ (قازىرگى قورعاس اۋدانى) كەڭساي جول قورعاۋ ورنىنىڭ باستىعى فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين، كەڭساي وڭىرىندە پارتيزاندار قوسىنىن قۇرۋعا كىرىستى.
***
1944-جىل، قازان ايىنىڭ ورتا شەنى.
جەمەنەي، قوبىق، قابا، بۋىرىلتوعاي پارتيزان قوسىندارى قىزىل ادىردا ءماجىلىس اشىپ، «ازاتتىق ۇيىمى» مەن پارتيزاندار قوسىنىنىڭ بىرلەسكەن قولباسشىلىق شتابىن قۇردى.
***
21.10.1944
ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ جوراسى، قوسىمشا حالىق ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى دىڭشياڭحاي باستاعان گۋاڭلۋ، ۋزال ءساراچۇن قاتارلىلاردان ۇيىمداستىرىلعان «قۇلجا حال سۇراۋ ۇيىرمەسى» قۇلجاعا بارىپ، اكىمبەك قوجا قاتارلى بەدەلدى قايراتكەرلەردەن جانە كەڭەس وداعىنىڭ قۇلجادا تۇراتىن كونسۋلحاناسىنداعىلاردان «حال سۇراپ»، اڭگىمە ءماجىلىسىن وتكىزدى. «نىلقى وقيعاسى شىڭشىسايدان قالعان جاراقات» دەپ وتىرىك ايتتى. ءارى قىلمىستىلار بوساتىلادى، ولگەندەردىڭ سۇيەگى بەرىلەدى، تاركىلەنگەن مۇلىكتەر قايتارىلادى دەپ ۋادە بەردى. وسىلايشا جەرلىك حالىقتىڭ قارسىلىعىن باسپاقشى بولدى.
***
21-23.10.1944
نىلقى پارتيزاندارى جىبەرگەن بولىمشە پارتيزاندار اترەتى جىڭ اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ قورعاۋىنداعى اشالى اسۋىن الدى. 23-كۇنى ۇدىرە تارتىپ، جىڭ قالاشىعىنان 15كم ارالىقتاعى جەرلەرگە دەيىن باردى.
***
26.10.1944
ءۋجۇڭشين جاڭجيەشيگە تەلەگرامما جولداپ، كەڭەس وداعىندا وقىعان، ورىس تىلىنە جەتتىك، قىتايدىڭ كەڭەس وداعى ەلشىحاناسىنىڭ قىزمەتكەرى ليۋ زىرىڭدى شىڭجاڭعا تەزىرەك جىبەرىپ، اقش-تا وقىعان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى سىرتقى ىستەر ارناۋلى وكىلى ۋزىشياڭنىڭ ورنىنا قويۋدى تالاپ ەتتى.
***
28.10.1944
ۋجىڭشيە ىلە، التاي، تارباعاتاي، ايماقتارىنىڭ ۋاليلەرىنە تەلەگرامما جولداپ، بىلاي دەدى:
«كەڭەس وداعى مەن شىڭجاڭ شەگارالاس، بايلانىسىمىز قويۋ، ەتەنە كورشىلەرمىز. ورتالىقتىڭ جەر-جەردەگى ەلشىحانالاردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە جانە مۇھاجىرلارعا ادەپ-يبا كورسەتۋ، بىرەر ءىس بولسا ءوزارا سەلبەسۋ، تاتۋ-ءتاتتى مەرەيمەن كورشىلىك قارىم-قاتىناس جاساۋ كەرەك دەگەن نۇسقاۋى بار. مۇنى جەر-جەردەگى ءمانساپتىلار تەرەڭ ءتۇسىنۋ كەرەك!»
***
29.10.1944
زاپاس 7-ديۆيزيا 21-پولكى ماناس اۋدانىنان جىڭ اۋدانىنا بارىپ، داحيانزى مەن اشالى اسۋىنا ورنالاستى.
***
1944-جىل، قازان ايىنىڭ سوڭعى شەنى.
گومينداڭ كۇنەس باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى لو جيحۇي نىلقى پارتيزاندارىنىڭ نىلقى قالاشىعىن باسىپ العان حابارىن ەستىپ، قالاشىقتى تاستاپ، ارميا مەن ۇكىمەت ادامدارىن باستاپ، قاراشارىگە قاشىپ كەتتى. مىڭباسى جايىربەك بەستوبەدە (قازىرگى كۇنەس اۋدانىنىڭ قالاشىعى تۇرعان جەر) قولباسشىلىق شتاب قۇرىپ، بيلىكتى وتكىزىپ الدى.
***
1944-جىل، قازان ايىنىڭ سوڭعى.
قۇلجادا قۇرالدى كوتەرىلىس جاساۋ شارت-جاعدايىنىڭ پىسىپ-جەتىلگەنىنە قاراي وتىرىپ، «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» ابدىكەرىم ابباسوۆتى كەڭەس وداعىنان كومەك سۇراۋعا جىبەردى.
***
1944-جىل، قازان ايى
«التاي توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» شىڭگىل اۋدانىنىڭ بۇلعىن دەگەن جەرىندە قۇرىلدى. وسپان يسلامۇلى ۇكىمەتتىڭ باسشىسى; دالەلحان سۇگىرباەۆ ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، قوسىمشا اسكەري ىستەر قولباسشىسى; ءلاتىپ مۇستاپاۇلى، رامازان ءبولىمۇلى، موللا ءىسلام سمايلوۆ قاتارلى ون كىسى جورا بولدى. سونىمەن بىرگە، التاي پارتيزاندار قوسىنى رەتكە سالىنىپ، 9 ۇلكەن اترەتكە ءبولىندى.
***
02.11.1944
نىلقى پارتيزاندار قوسىنى گومينداڭ ارمياسىنىڭ ءبىر باتوليوندىق اسكەري كۇشىنىڭ قورشاۋىندا قالىپ، نىلقى قالاشىعىن امالسىز تاستاپ، لاستايعا شەگىندى.
***
03.11.1944
نىلقى پارتيزاندار قوسىنى جالىنقولدا لاستايعا شابۋىل جاساپ كەلگەن زاپاس 7-ديۆيزيا 19-پولك 2-باتوليونىنىڭ ءبىر روتاسىمەن سەگىز ساعات قيان-كەسكى شايقاس جۇرگىزىپ، گومينداڭ ارمياسىن ويسىراتا شىعىنداتىپ ، شەگىندىردى. پارتيزان قوسىنىنىڭ باسشىسى اكبار اۋىر جارالانىپ، 10-كۇنى قۇربان بولدى.
***
04.11.1944
«قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» كەڭەس وداعىنىڭ قۇلجادا تۇراتىن ارميانىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشىنىڭ نىلقى اۋدانى وڭىرىنە جوتكەلىپ كەلگەن، قالانى قورعاپ تۇرعان مىڭ بەس جۇزدەن كوبىرەك اسكەر، ساقشىلار ىلە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسى، ايرانباق ايرودرومى، گۇيۋاڭمياۋ قولباسشىلىق شتابى، ساۋدا-ونەركاسىپ سەرىكتىگى قاتارلى جەرلەرگە بىتىراي قونىستانعان جاعدايدان پايدالانىپ، ءبىر جاعىنان قالا ىشىندە بۇقارانى استىرتىن اتتانىسقا كەلتىرۋ، ۇيىمداستىرۋ جانە قۇرالداندىرۋ ىستەرىن ىستەدى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ءىش پەن سىرت بىرلەسىپ، قۇلجانى ءبىر جولدا الۋ ءۇشىن نىلقى اۋدانىنداعى لاستايعا ادام جىبەرىپ، نىلقى پارتيزاندار اترەتىن قۇلجاعا دەرەۋ شابۋىلعا ءوتۋدى تالاپ قىلدى.
***
04.11.1944
ليۋبيڭدى، گاۋيلار جالىنقول شايقاسىندا ويسىراي جەڭىلگەندىكتەن، ۇرىمجىگە شۇعىل تەلەگرامما جولداپ، كومەك سۇرادى.
تەلەگراممادا بىلاي دەدى: «بۇلىكشىلەردىڭ» كۇشى كۇننەن - كۇنگە كۇشەيىپ بارادى. مىڭ بەس جۇزدەن كوبىرەك ادامى، ءۇش جۇزدەن استام مىلتىعى بار. بارلىعى اتتى اسكەر. نىلقى اۋدانىنا بارعان اۆتوموبلدەر قايتقاندا تۇگەل جارالى اسكەر الىپ قايتتى. قۇلجا اۋدانىنىڭ ءپانجىم، جەليۇز جانە ءسۇيدىڭ اۋدانىنىڭ لاۋساۋگۋ دەگەن جەرىندە تۇگەل جاسىرىن ۇيىمدار قيمىل جاسايدى. ىلەنىڭ اۋداندارىنداعى حانزۋ قىزمەتكەرلەر مەن حانزۋ بۇقارا قۇلجاعا كەلىپ الدى. قۇلجا قاۋىپ استىندا قالدى. كومەككە اسكەر بىبەرۋدى وتىنەمىز.
***
05.11.1944
قۇلجا كوشەلەرىندە «حالىقتى ەزىپ وتىرعان ۇكىمەتتى جويايىق!»، «مۇسىلماندار بىرلەسىپ، قىتايلاردى قۋىپ شىعايىق!»، «دۇڭبيلىقتار* شىڭجاڭنان شىعىپ كەتسىن!»، «توڭكەرىس جەڭىسى جاساسىن!» دەگەن مازمۇنداعى ۇراندار مەن ۇگىت قاعازدارى بايقالدى. ىلە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسى شىڭجاڭ ولكەلىك ارميا ۇكىمەت بيلەۋشىلەرىنە شۇعىل تەلەگرامما جولداپ: «قۇلدا دۇربەلەڭى بۇرق ەتە تۇسكەلى تۇر، دۇربەلەڭ جاساۋعا ازىرلەنگەن قارۋ-جاراق قالاعا تاسىلىپ جاتىر» دەدى.
--------------------
دۇڭبيلىقتار*- «18-قىركۇيەك» وقيعاسىنان كەيىن، شەگىنىپ كەڭەس وداعىنا بارعان، شىعىس سولتۇستىك جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى جاۋجۇرەكتەر قوسىنىنداعىلار. 1933-1934 -جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ سيبەرياسى ارقىلى توپ-توبىمەن شىعىس تۇركىستانعا كەلدى. ولار ىلە، تارباعاتاي، ءۇرىمجى قاتارلى جەرلەرگە ورنالاستىرىلدى.
***
05.11.1944
نىلقى پارتيزاندار قوسىنى مازارعا شابۋىلعا ءوتۋدى جوسپارلاپ جاتقاندا، «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمىنىڭ» ۇقتىرۋىن تاپسىرىپ الىپ، بۇرىنعى جوسپارىن وزگەرتتى. لاستايعا شابۋىل جاساپ كەلە قالعان گوميندانڭ اسكەري بولىمدەرىنە توسقاۋىلداپ سوققى بەرۋ ءۇشىن، مازار اسۋىنا ازىراق قۇرالدى كۇش قالدىرعاننان سىرت، نەگىزگى كۇشتى ءۇش جولعا ءبولىپ، گومينداڭ ارمياسىنىڭ بازاسىنان اينالىپ ءوتىپ، تاۋ جولىمەن قۇلجاعا توتە تارتتى.
***
06.11.1944
تاڭ سارىدە نىلقى پارتيزاندار قوسىنىنىڭ 2-ۇلكەن اترەتى قۇلجا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى بەلگىلەنگەن جەرگە كەلىپ جەتتى. بىراق، 1-, 3-ۇلكەن اترەتتەر مەجەلى جەرگە دەر كەزىندە جەتىپ ۇلگىرمەگەندىكتەن، 2-ۇلكەن اترەت جەكە-دارا قۇلجا 3-رايوندىق ساقشى مەكەمەسىنە شابۋىل جاساپ، گومينداڭ ارمياسىنىڭ 128-ديۆيزياسىنىڭ ءبىر باتوليوندىق اسكەري كۇشىنىڭ 3 ايرپلانىنىڭ قورعاۋىندا جاساعان قايتارما شابۋىلىنا ۇشىراپ، امالسىز تۇرپانيۋزگە شەگىنىپ، 1-, 3-ۇلكەن اترەتتەرمەن قوسىلىپ، سول كۇنى تۇندە ۇشداربازاعا جەتىپ، بۇيرىق كۇتتى.
***
06.11.1944
فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين پارتيزاندار قوسىنىن باستاپ، لۋساگۋ ساقشى بولىمشەسىنە تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، رايون باستىعى، ساقشى باستىعى، ساقشىلارى بار ونداعان ادامدى اتىپ ءولتىرىپ، لۋساگۋدى باسىپ الدى. 53 مىلتىق ولجا ءتۇسىردى. حابار تارالىسىمەن، پارتيزاندار قوسىنىنا قاتىناسۋعا كەلگەن ادامدار تولاستاماي، بىردەمدە ءجۇز ادامعا جەتىپ، موگتنوۆ، لەكسيندەر باستاعان پارتيزاندار قوسىنى ۇيىمداستىرىلدى. سول كۇنى ابدىكەرىم ابباسوۆ كەڭەس وداعىنىڭ كومانديرى پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆپەن بىرگە قۇرالدى قوسىن باستاپ، كەڭەس وداعىنان قورعاس ارقىلى قۇلجاعا جاسىرىن كىرىپ، «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمىمەن» قوسىلىپ، اسكەري قولباسشىلىق شتاب قۇردى. بۇعان الەكساندروۆ جاۋاپتى بولدى. مۇشەلەرى راحىمجان سابىرحاجيەۆ، ابباسوۆ، ۆارساتوۆي ميحايلوۆيا ماجاروۆ، قاسىمجان قامباريلار بولدى. اسكەري قولباسشىلىق شتابى 7-قاراشا كۇنى قالا بويىنشا كوتەرىلىس جاساپ، نىلقى پارتيزاندار قوسىنىنىڭ قۇلجاعا شابۋىل جاساۋىنا سايكەسۋدى ۇيعاردى.
***
07-10.11.1944
7-قاراشا كۇنى تاڭ سارىدە نىلقى پارتيزاندار قوسىنى قۇلجا قالاسىنا شابۋىل جاسادى. قالاداعى ۇساق ۇلت بۇقاراسى وعان جابال ءۇن قوستى. بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان قيان-كەسكى شايقاستا ىلگەرىندى-كەيىندى التىشار كوشەسى، سۇلتان كوپىرى، سايبويى قاتارلى جەرلەردى باسىپ الدى. سايبويى كوپىرىن مەڭگەرۋگە الدى. قىزدار ورتا مەكتەبىنىڭ عيماراتىن يەلەپ، ءۋالي مەكەمەسىنە جانە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنە، ساۋدا ونەركاسىپ سەرىكتىگىنە باراتىن ماڭىزدى جولداردى ءورت كۇشىمەن ۇستادى. ليۋ بيڭدىنى اتىپ ءولتىردى. ساۋ رىليڭ ءبىر جاقتان 19-پولكتىڭ 1-باتاليونىنا ءۋالي مەكەمەسى، ايماقتىق ساقشى مەكەمەسى، ساۋدا-ونەركاسىپ سەرىكتىگى قاتارلى ورىنداردى بەرىك قورعاۋعا شۇعىل بۇيرىق ءتۇسىردى. ەندى ءبىر جاقتان نىلقى اۋدانىنداعى 19-پولكتىڭ 2-باتاليونىن كومەككە شۇعىل جوتكەدى. سونىمەن بىرگە، جىڭ اۋدانىندا، اشالى اسۋىندا تۇراتىن 21-پولككە قۇلجاعا كەلىڭدەر دەپ شۇعىل تەلەگرامما جولدادى.
9-قاراشا كۇنى جۋشاۋلياڭ، ۋجۇڭشيندەر مىناداي ۇيعارىم جاسادى:
1). زاپاس 7-ديۆيزيانىڭ كومانديرى لي يۋشياڭ قۇلجاعا اسكەري ىستەردى باسقارۋعا جىبەرىلەدى. 2). دىڭشياڭحاي قۇلجاعا حال سۇراۋعا جىبەرىلەدى. 3). زو شۋپيڭ ىلە ايماعىنىڭ اكىمشىلىك باقىلاۋ ۋاليلىگىنە تاعايىندالىپ، دىڭشياڭحايمەن بىرگە بارىپ، مىندەت الادى. 4). سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە تۇراتىن سىرتقى ىستەر ەرەكشە ۋاكىلدەر مەكەمەسىنىڭ ۋاكىلى 10- قاراشا كۇنى زو شۋپيڭ، ليۋشياڭ، دىڭشياڭحايلارمەن بىرگە ايرپىلانعا وتىرىپ، قۇلجاعا بارىپ، كەڭەس وداعىمەن اراداعى دەپلوماتيالىق ىستەرگە سەلبەسەدى.
وسى كۇنى زاپاس 7-ديۆيزيانىڭ 21- پولك كومانديرى جياڭ شۋانشۋان بۇيرىق بويىنشا كومەكشى اسكەري ءبولىمدى باستاپ، ۇرىس جۇرگىزەدى. زاپاس 7-ديۆيزيا، 19- پولكىنىڭ 2-باتوليونى نىلقى قالاشىعىن تاستاپ، قۇلجاعا كومەككە باردى. بۇلار ايرانباق وڭىرىندە پارتيزاندار اترەتىنىڭ توسقاۋىلىنا ۇشىراپ، قالاعا كىرە المادى.
***
10.11.1944
لۋساگۋ پارتيزاندار اترەتى كەڭسايدى قۇرساۋلاپ، ءۇرىمجى-ىلە تاس جولىن توسىپ تاستادى.
***
10.11.1944
كەشتە ساۋرىلياڭ جۋشاۋلياڭعا تەلەگرامما جولداپ، «قۇلجا وقيعاسى» اقۋالىن مالىمدەدى، ءارى مىناداي شەشۋ ادىستەرىن ايتتى: 1). اسكەري ءبولىم كۇشىن ۇزدىكسىز مولايتۋ كەرەك. مەملەكەتتەن ءال كەتكەنشە شايقاسپاي بولمايدى. 2). دەپلوماتيالىق تاسىلمەن ىمىراعا كەلۋ، ونى دوستىق كومەك دەپ اتاسا بولادى. بىراق، كەڭەستىك روسسيانىڭ اسكەر جىبەرۋىنە جول بەرمەۋ. 3). قالاداعى «باندىلار» تۇگەلدەي ورىستار مەن تاتارلار. ولار كونتسۋلحانانى بازا ەتىپ وتىر. قارۋ-جاراقتارۆ تۇگەلدەي كەڭەس وداعىندا جاسالعان. بىردەن-ءبىر جول جوعارىداعى ەكىنشى ءادىس قانا.
***
10.11.1944
قۇلجا جاعدايى شۇعىل وزگەرىپ، ايرپلاننىڭ ۇشىپ-قونۋىنا سەنىم بولماعاندىقتان، زوشۋپيڭ، ليۋشياڭ، دىڭشياڭحايلار قۇلجاعا بارۋ جوسپارىن وزگەرتىپ، ليشاۋلياڭ مىناداي جاڭا ۇيعارىم جاسادى: 1). ليۋشياڭ ءبىر باتوليونىن قۇلجاعا كومەككە جىبەرسىن. سونىمەن بىرگە، داحيانزىداعى 21-پولكتىڭ ءبىر باتولليونى كونە ارتايعا (ەكىنشى بەكەت) بارىپ ورنالاسىپ، ءۇرىمجى-ىلە تاس جولىنداعى قاتىناستىڭ ۇزىلمەۋىن قامتاماسىز ەتۋتەلەگرامما ارقىلى بۇيىرىلسىن! 2). ىلە ايماعى بويىنشا اسكەري ءتۇس جاريالانسىن! سىرتقى ىستەر ەرەكشە ۋاكىلدەر مەكەمەسى كەڭەس وداعىنىڭ قۇلجادا تۇراتىن كونتسۋلحاناسىنا نوتا تاپسىرىپ، كۇتپەگەن ىستەردىڭ تۋىلىپ قالۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن ولاردان قۇلجا ماڭىنداعى كەڭەس مۇعاجىرلارىن ەلشىلىككە جيناپ الۋىن ءوتىنسىن! 3). دوربىلجىننەن ءبىر باتوليون جاياۋ اسكەر شيحۋعا، قوبىقتاعى اتتى اسكەر پولكى دوربىلجىنگە جىبەرىلسىن!
***
10-12.11.1944
10-قاراشا كۇنى تاڭ الدىندا نىلقى پارتيزاندار قوسىنى اسكەري قولباسشىلىق شتابىمەن بىرگە قۇلجا قالاسىنداعى گومينداڭ قاراۋىلشى ارمياسىنا جاپپاي شابۋىلعا ءوتتى. پارتيزاندار قوسىنى ەكى باعىتقا ءبولىنىپ، قاراۋىلشى ارميانىڭ شتابىنا ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنە جانە ساۋدا-ونەركاسىپ سەرىكتىگىنە ءتۇيىندى شابۋىل جاسادى. سەيىت باستاعان اترەت بۇقارانىڭ سايكەسۋىندە ەكى ساعات قيان-كەسكى شايقاس جاساپ، قاراۋىلشى ارميا شتابىن باسىپ الدى. سەيىت اۋىر جارالانعاندىقتان، پارتيزان قوسىنىن ماناپحان باسقاردى. 12-قاراشا كۇنى قۇلجا اۋداندىق ۇكىمەتىن، اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىن جانە ءۋالي مەكەمەسىن الدى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، قاينام باستاعان ەكىنشى باعىتتاعى اترەت بۇقارانىڭ دەم بەرۋىندە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسى مەن ساۋدا-ونەركاسىپ سەرىكتىگىن وزدەرىنە قاراتتى. گومينداڭ ارمياسىنىڭ ءبىر باتوليوندىق اسكەري كۇشى جويىلدى. ەكى قويمانى قورعايتىن گومينداڭ اسكەري بولىمىندەگى ۇساق ۇلت اسكەرلەرىنەن 400-دەن استام ادام كوتەرىلىس جاسادى. سونىمەن قۇلجا قالاسى رايونى تۇگەلدەي پارتيزاندار قولىنا ءوتتى.
ساۋ رىلياڭ قاراۋىلشى اسكەرلەردىڭ قالعان-قۇتقانىن، كومانديرلەر مەن اسكەرلەردىڭ بالا-شاعالارىنان، نىلقى اۋدانىنان كومەككە كەلگەن ءمانساپتىلاردان، حانزۋ بۇقاراسىنان جيىنى 8 مىڭنان كوبىرەك ادامدى باستاپ، قالا ماڭىنداعى ايرودروم جانە ايرانباق، گۇياڭ بۇتقانالارىنىڭ بيىگىن يەلەپ، كومەك كەلۋىن كۇتتى. تەك، گۋ ءۇي عانا بۇيرىق بەرىپ، ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ اۋلاسىنداعى تۇرمەدە جاتقان بىرقىدىرۋ ۇساق ۇلت بۇقاراسىن قىرعىنداعاننان كەيىن، از ادامدى ەرتىپ، ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، سۇمىل اۋدانىنا قاشىپ باردى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ باس شەنى.
ابدىرەيىم، باۋدىندەر ءسۇيدۇڭ اۋدانىنىڭ لانگان وڭىرىندە جاسىرىن قيمىل جاسادى ءارى لاۋساگۋ پارتيزاندار اترەتىمەن بايلانىس ورناتتى. وسىدان سوڭ قۇلجا جاق مۇقپىل تورە باستاعان 20 نەشە ادامدى جىبەردى. سونىمەن ءسۇيدۇڭ پارتيزاندار قوسىنى قۇرىلدى.
***
11.11.1944
جۋشاۋلياڭ، ۋجۇڭشين ەكەۋى جياڭجيەشىگە تەلەگرامما جولداپ، بىلاي دەدى:
قازىرگى جاعدايدا كەڭەس وداعىمەن دەپلوماتيالىق قاتىناستى ءبىرجولاتا رەتكە سالۋ ءادىسىن قولدانباساق، «ىلە وقيعاسى» سياقتى وقيعالار تولاستامايدى. شىڭجاڭ الداعى جەردە مۇشكىل حالگە كىرىپتار بولادى. ولار تاعى مىناداي ۇسىنىس قويدى: ورتالىق ۇكىمەت ۆاشينگتون جاقتىڭ كەڭەس وداعى ۇكىمەتىمەن سويلەسىپ، قىتاي مەن كەڭەس شەگاراسىنىڭ بۇرىنعىداي تىنىش بولۋىنا مۇمكىندىك جاساۋى; كەڭەس وداعى ەلشىلىگىمەن شىنداپ كەڭەسۋ ءۇشىن، جايشىلىقتا كەڭەس وداعىمەن بايلانىسى ءتاۋىر ادامداردى دەرەۋ شىڭجاڭعا جىبەرۋى كەرەك. ءسوز سوڭىندا اسكەر، ەكونوميكالىق جاقتاردان شىڭجاڭنىڭ كۇشىن تولىقتاۋدى دا تالاپ ەتتى.
***
12.11.1944
«قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» ۇيعىر، قازاق، قىرعىز كلۋبىندا جينالىس اشىپ، «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» قۇرىلعاندىعىن جاريالادى.
مەملەكەت تۋى ورتاسىنا سارى اي، جۇلدىز ورناتىلعان جاسىل تۋ بولادى دەپ بەلگىلەدى.
ءاليحان تورە، اكىمبەك قوجا، ءابدىروپ ماقسۇم، راحىمجان سابىر قاجيەۆ، مۇقامەتجان ماقسۇم، ابدىكەرىم ابباسوۆ، قابيپ بەرناشەۆ، ءانۋار مۇساباەۆ، پاۆەل پابلوۆيچ موسكالەۆ، ابىلقايىر تورە، بۋكا امبال، عايني يولداش، سالجانباي باباجان، ءابلىمىت ءالي حالپە، پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆ، قاينام قاتارلى 16 ادام سايلانىپ، ۋاقىتتىق ۇكىمەت كوميتەتى ۇيىمداستىرىلدى.
ءاليحان تورە ۇكىمەت توراعالىعىنا، اكىمبەك قوجا ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا، ءابدىروپ ماقسۇم ۇكىمەتتىڭ باس حاتشىلىعىنا سايلاندى.
جينالىس ۋاقىتتىق ۇكىمەتكە قاراستى قۇرلىمداردى قۇرۋعا جانە ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ ورگان گازەتىن شىعارۋعا كىرىسۋدى; اسكەري قولباسشىلىق شتابىن ۋاقىتتىق ۇكىمەت پارتيزاندار قوسىنى باس شتابىنا وزگەرتىپ، الەكساندروۆتى باس قولباسشى ەتىپ تاعايىنداپ، جەر-جەردە سوعىستا جۇرگەن بارلىق قۇرالى كۇشكە ءبىرتۇتاس باسشىلىق ەتۋدى ۇيعاردى.
***
12.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى كوميتەتى №1 قاۋلى ماقۇلدادى. باستى مازمۇندارى مىناداي: 1). بۇرىنعى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ مال-مۇلكىن ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ بەكىتۋىنسىز جۇمساۋعا بولمايدى. 2). جەر-جەردەگى پارتيزاندار قوسىنىنىڭ كيىم-كەشەگىن، ۋاقىتتىق ۇكىمەت بەكىتكەننەن كەيىن، باس شتاب جاۋاپتى بولىپ تاراتادى. 3). قابيپ بەرناشەۆ جاۋاپتى بولىپ وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىن; ءانۋار مۇساباەۆكە قازىنا مەڭگەرمەسىن; ابىلقايىر تورەگە مال شارۋاشىلىق مەڭگەرمەسىن; سالجانباي باباجان جاپاتى بولىپ ەگىن، ورمان، سۋ شارۋاشىلىق مەكەمەسىن قۇرۋدى ۇيعاردى. ءابلىمىت ءالي حالپەگە ءدىنني ايگىلى قايراتكەرلەردەن ۇيىمداسقان ءدىنني ىستەر مەڭگەرمەسىن جاساقتاۋ تاپسىرىلدى. جوعارى سوت مەكەمەسىن قۇرۋعا مۇقامەتجان ماقسۇم بەكىتىلدى.
4). تاسىمال، ءۇي، ساۋدا، مال شارۋاشىلىق ونىمدەر سالىعى جاڭا ادىستەر بويىنشا الىنادى. ال، باسقا سالىقتار ەسكى ۇكىمەتتىڭ بەلگىلەمەسىمەن اتقارىلادى. 5). بۇرىنعى قىتاي ۇكىمەتى تاركىلەگەن جەكەلەردىڭ ۇيلەرى مەن كاسىپكەرلەردىڭ ساۋدا بۇيىمدارى ءوز يەلەرىنە قايتارىلادى.
***
12-15.11.1944
12-قاراشا كۇنى لۋساۋگۋ پارتيزاندار اترەتى پەتەي يۆاننوۆيچ باستاعان قۇرالدى ءبولىمدى جاڭا ارتاي، تالقىنىڭ كەزەڭى، سىمينتۋزى قاتارلى جەرلەرگە شابۋىل جاساۋعا جىبەردى. گومينداڭ اسكەري بولىمدەرى 13-قاراشا كۇنى سىمينتۋزىنى، 14-قاراشا كۇنى تالقىنىڭ كەزەڭىن قايتارىپ الدى. لەسكين ءبولىمى امالسىزدان جاڭا ارتايعا شەگىندى. 15-قاراشادا گومينداڭ اسكەري بولىمدەرى جاڭا ارتايعا شابۋىل جاساپ، جەڭىلدى. برونوۆيك اۆتوموبلدەرى قۇيرەتىلدى. ءسويتىپ سىمينتۋزىعا شەگىندى.
***
13.11.1944
ۋجۇڭشين گاۋبويۋدى التايدىڭ ۋاليلىگىنە تاعايىندادى. وعان ولكەلىك ساقشى باستىعىنىڭ ورىنباسارى ساۋ تيانجۋمەن بىرگە التايعا بارىپ، التاي پارتيزاندارىن «ەلدەسۋگە» شاقىرۋ جونىندە بۇيرىق بەردى.
***
13.11.1944
ساۋرىلياڭ جۋجاۋلياڭعا تەلەگرامما جولداپ، قۇلجا قالا رايونىنىڭ قولدان كەتكەنىن، اسكەري بولىمدەردىڭ ايرانباق، ايرودروم، گۇيۋاڭمياۋعا شەگىنگەنىن مالىمدەدى. دەرەۋ اۋەدەن ازىق-تۇلىك، وق-ءدارى، ءدارى-دارمەك جەتكىزىپ بەرۋدى; تەز ارادا ۇلكەن ءمانساپتىلار، كومەكشى اسكەري ءبولىم جىبەرۋدى تالاپ ەتتى.
***
14.11.1944
شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتى تالعات مۇساباەۆ، گۋاڭلۋ، ليۋبيڭيلەردى توعىزتاراۋ اۋدانىنا بارىپ، سول اراداعى گومينداڭنىڭ ارميا، ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىن تىزە بۇگۋگە ناسيحاتتاۋعا جىبەردى.
***
14.11.1944
جياڭجيەشى ۋجۇڭشينگە تەلەگرامما جولداپ، ليۋزىرۇڭدى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شىڭجاڭدا تۇراتىن سىرتقى ىستەر ۋاكىلى ەتىپ تاعايىنداۋعا قوسىلاتىندىعىن ءبىلدىردى.
***
14.11.1944
گوميناڭ 29-قۇراماسىنىڭ باس قولباسشىسى، قوسىمشا جاڭا 2-ارميانىڭ كومانديرى ليتيەجۇن قۇمىلدان ايرپلانمەن ۇرىمجىگە كەلىپ، ىلەنىڭ «باندىلاردى تازالاۋ» جۇمىسىن باسقاردى.
***
14.11.1944
جۋشاۋلياڭ ۇرىمجىدە شۇعىل اسكەري ىستەر ءماجىلىسىن اشىپ، بەس باعىتقا ءبولىنىپ قۇلجاعا كومەككە بارۋدى، قۇلجانىڭ سولتۇستىك قالا ماڭىنداعى ءۇش ورىندا بەكىنىپ جاتقان گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، قۇلجانى قايتارىپ الۋدى ۇيعاردى. وعان مىناداي جوسپار جاسادى:
ءبىرىنشى باعىتقا - جاڭا 45-ديۆيزياداعى پولك كومانديرى حۋىنسى اسكەري بولىمدەردى باستاپ، ىلە-ءۇرىمجى تاس جولىن بويلاپ، سىمينتۋزىعى ارميامەن قوسىلىپ، سۇيدىڭگە جورىق جاساۋ. ارى قاراي سۇيدىڭدەگى ارميامەن بىرگە قۇلجاعا باسىپ كىرۋ مىندەتتەلدى.
ەكىنشى باعىت - كۇشەيتىلگەن اتتى اسكەر باتاليونى اشالى اسۋىنا بارىپ، ول ارانى قورعاپ تۇرعان اسكەري بولىممەن بىرگە قۇلجاعا سولتۇستىكتەن شابۋىلداۋ تاپسىرىلدى.
ءۇشىنشى باعىت - كۇشەيتىلگەن ەكى اتتى اسكەر روتاسى قاراشارىدەن اتتانىپ، نارات اسۋىنان اسىپ، توعىزتاراۋدى باسىپ ءوتىپ، قۇلجاعا شىعىس وڭتۇستىكتەن كىرەدى.
ءتورتىنشى باعىت - كۇشەيتىلگەن ءبىر اتتى اسكەر باتاليونى اقسۋدان شىعىپ، مۇزار اسۋى ارقىلى مۇڭعۇلكۇرەنى الىپ، قۇلجاعا وڭتۇستىكتەن سوقى بەرەدى.
بەسىنشى باعىت - كۇشەيتىلگەن ءبىر باتاليون اراسان اۋدانىنان شىعىپ، اقسۋ اسۋى ارقىلى داشيگۋعا بارىپ، قورعاس قالاشىعىندا تۇراتىن اسكەري بولىممەن بىرىگىپ، قۇلجاعا باتىس سولتۇستىكتەن شابۋىلڭا وتەدى.
***
15.11.1944
جۋشاۋلياڭ زاپاس 7-ديۆيزيانىڭ كومانديرى ليۋيشياڭعا زاپاس 7-ديۆيزيا شتابىن جانە توتە قاراستى اسكەري ءبولىمدى، جاڭا 45-ديۆيزيانىڭ 3-پولكىن ء(بىر باتوليون كەم) باستاپ، وعان سوعىس اۆتوموبيل اترەتى مەن ەكى زەڭبىرەك قوسىپ الىپ، ۇرىمجىدەن ماشينامەن جىڭعا بارىپ، ونان سوڭ ەكىگە ءبولىنىپ، جاياۋ ءجۇرىپ، داحيانزى، اشالى اسۋى ارقىلى قۇلجاعا كومەككە بارۋدى ۇيعاردى.
***
16.11.1944
ىسقاقبەك مونونوۆ جانە كەڭەس وداعىنىڭ كومانديرى الەكساندر (اتىن ەسكەندىر دەپ وزگەرتتى), يۆان گريگورۆيچ پالينوۆتار تاتار، قىرعىز، قازاق ۇلتتارىن نەگىز ەتكەن ءبىر باتاليون اتتى اسكەردى باستاپ، كەڭەس وداعىنان قۇلجاعا كەلىپ، ايرانباقتى قورشاۋعا الۋ شايقاسىنا قاتىناستى.
***
16.11.1944
8-سوعىس رايونىنىڭ قولباسى وزىنە قاراستى اۋە ارميا باس پۋنكيتىنە جىڭ اۋدانىندا ايردروم سالىپ، جاياۋ اسكەرگە سايكەسىپ، ىلەگە كومەكتەسىپ سوعىس جۇرگىزۋ جونىندە بۇيرىق ءتۇسىردى.
***
16-18.11.1944
16-قاراشادا مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنداعى گومينداڭنىڭ ارمياسى مەن ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرى اۋدان قالاشىعىن تاستاپ، وڭتۇستىك شىڭجاڭعا قاشتى. بۇرىنعى ويرات مۇعۇل باتوليونىنىڭ باستىعى وشىر نابىن بۇدان حابار العان سوڭ، ءبىر جاقتان ادام جىبەرىپ، قۇلجامەن بايلانىس جاسادى. ەندى ءبىر جاقتان جۇزدەپ قۇرالدى ادام ۇيىمداستىرىپ، 18-قاراشا كۇنى شاتى ماڭىندا تورۋىلداپ سوققى بەردى. مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ اكىمى قاتارلىلاردى اتىپ ءولتىردى. ولاردان ونداعان ادام قاشىپ قۇتىلعاننان سىرت، قالعاندارى تۇگەل تىزە بۇكتى. وزدىگىنەن ۇيىمداسقان بۇل قارۋلى قوسىن جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن، مۇڭعۇلكۇرە پارتيزاندار قوسىنى بولىپ ۇيىمداسىپ، ىلگەرىندى-كەيىندى مۇزارت اسۋىن قورعاپ جاتقان گومينداڭ ارمياسىنىڭ ەكى باتوليونىنىڭ مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنا جاساعان ءۇش رەتكى شابۋىلىن ويراندادى. گومينداڭ ارمياسىنىڭ وڭتۇستىك شىڭجاڭنان مۇڭعۇلكۇرە اۋدانى ارقىلى قۇلجاعا كومەكتەسەتىن جولىن كەسىپ تاستادى.
***
17.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ ورگان گازەتى «ازات شىعىس تۇركىستان گازەتى» مەكەمەسى قۇرىلدى. مەكەمە باستىعى قابيپ بەرناشوۆ بولدى. گازەت سول كۇنى قۇلجادا ۇيعىرشا، قازاقشا، ورىسشا، قىتايشا (قىتاي تىلىندەگىسى «ەرىكتى شىعىس تۇركىستان» دەگەن اتپەن) ءتورت تىلدە رەسىمي باسىلىپ تاراتىلدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
