قازىرگى زاماننىڭ زيالى قاۋىمى دەگەنىمىز كىمدەر؟ ولار قوعامدا ورىن الىپ جاتقان سانقيلى تەندەنتسيالار مەن وقيعالارعا لايىقتى ءۇن قوسۋعا جاراپ جاتىر ما؟ زيالى قاۋىم مىندەتتى تۇردە بيلىككە وپپوزيتسيا بولۋى كەرەك پە؟ قالىڭ كوپشىلىكتىڭ زيالى قاۋىمعا دەگەن كوزقاراسىنىڭ وزگەرىپ تۇرۋى نەگە بايلانىستى؟ زيالى قاۋىمنىڭ تاريحي ميسسياسى قانداي؟ سول ميسسيا ورىندالدى ما؟

وسى جانە باسقا دا سۇراقتار توڭىرەگىندە بەلگىلى جازۋشى مەرەكە قۇلكەنوۆ پەن ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ ديالوگ قۇرعان بولاتىن.

ءامىرجان قوسانوۆ: ماكە، وسى ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم تۋرالى اڭگىمە تىم تاپتاۋرىن، وقىرمانعا قىزىقسىز تاقىرىپ بوپ كەتكەن جوق پا؟ ءتىپتى وقىرماننىڭ ءوزى ءبىزدىڭ نە ايتاتىنىمىزدى الدىن الا ءبىلىپ وتىرعانداي ما، قالاي؟

مەرەكە قۇلكەنوۆ: ءامىرجان، ۆ.ي.ءدالدىڭ ءوزى «بۇقارانىڭ اقىلدى، ەستى، جان-جاقتى ءبىلىمدى» بولىگىن «ينتەلليگەنتسيا» دەپ اتاعانىن جاقسى بىلەمىز. ال شەتەل ءسوزى سوزدىگىندە «ينتەلليگەنتسيا» دەپ «بىلىكتى، ءبارىن تەرەڭ تۇسىنگەن، اقىلدى، ەستى» الەۋمەتتىك توپتى اتاعان. ياعني اقىل-وي ەڭبەگىمەن اينالىساتىن جانە سوعان لايىقتى الەۋمەتتىك ءبىلىمى بار ادامدار (ينجەنەرلەر، تەحنيكتەر، دارىگەرلەر، مۇعالىمدەر، زاڭگەرلەر، عىلىم مەن ونەر قىزمەتكەرلەرى) دەپ انىقتاما بەرگەن. وسى مەيلىنشە ءدال ءارى قاراپايىم انىقتامادا نە جەتىسپەي تۇر دەگەن سۇراق وزىنەن-ءوزى تۋىندايدى. بۇگىنگى زامان تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا ينتەلليگەنتسيانىڭ ەجەلگى انىقتاماسىنا – ەلىن، حالقىن شەكسىز سۇيەتىن ءارى سولار ءۇشىن كۇرەسە بىلەتىن توپ دەگەن انىقتاما قوسۋ كەرەك سياقتى. ءبىز لاتىننىڭ «ينتەلليگەنتسيا» دەگەن سوزىنە ءوز تىلىمىزدە الدەقاشان بالاماسىن تاۋىپ العان حالىقپىز. ءارى وتە ءساتتى ۇعىم بولىپ سانامىزدا قالىپتاستى. بازبىرەۋلەر «ينتەلليگەنتسيا» تەرمينىن «زيالى» ءسوزى تولىق اۋىستىرا المايدى دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر. مەنىڭشە، زيالى ءسوزىنىڭ اۋقىمى ينتەلليگەنت سوزىنەن كەڭىرەك، تەرەڭىرەك. ويتكەنى «زيالى» ءسوزىن ايتقاندا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا، سانامىزعا اقىلدى دا ءبىلىمدى، پاراساتتى، حالقى ءۇشىن جانىن ساداقا ەتەتىن كەمەل تۇلعا كەلەدى. سوندىقتان «زيالى» ءسوزى – ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزداعى ەڭ ءساتتى جادىگەر.

زيالى قاۋىم تۋرالى وي تولعاۋ، پىكىر قالىپتاستىرۋ، باعا بەرۋ ەشكىمدى جايباراقات قالدىرماس دەپ ويلايمىن. اسىرەسە جاڭا قازاقستان ساياساتى تۇرعىسىندا زيالىلار تۋرالى پىكىر الىسقاننىڭ ارتىقشىلىعى بولا قويماس.

ءامىرجان قوسانوۆ: الدىمەن «زيالى قاۋىم» دەگەنىمىز كىمدەر؟ بىزدەگى تۇسىنىك تىم تۇرپايى ەمەس پە؟ ول تەك قانا اقىن-جازۋشىلار، باسقا دا شىعارماشىلىق قاۋىم با؟ كوپشىلىكتىڭ ديپلومى بار كەز كەلگەن ادامدى ينتەلليگەنت سانايتىنى تاعى بار.

مەنىڭشە، ەڭ باستى ينتەلليگەنت، ول – بالاباقشا تاربيەشىسى، مەكتەپ ۇستازى. ويتكەنى ينتەلليگەنتسيانىڭ باستى ميسسياسى – قوعامنىڭ وركەنيەتتىك دامۋىنا اتسالىسۋ بولسا، بار شارۋا سول ماماندىق يەلەرىنەن باستالادى. ايتپەسە، وقىماعان، توقىماعان ۇرپاق جازۋشىلار نە فيلوسوفتاردىڭ «قولىنا وتكەنشە» كەش بوپ كەتۋى مۇمكىن!

مەرەكە قۇلكەنوۆ: جون ايتاسىڭ، زيالى قاۋىم دەگەن ۇعىمعا كەز كەلگەن ءبىلىمدى جاندى نەمەسە كەز كەلگەن جازۋشى مەن ونەر ادامدارىن قوسا سالۋعا استە بولمايدى. قوعامداعى ۇلت مۇددەسىنە قاتىسى بار وزەكتى ماسەلەلەرگە نەمقۇرايدى قارايتىن ادام ەشقاشان زيالى بولا المايدى. بۇگىنگى زاماننىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى – نەمقۇرايدىلىق. ەسىكتەن شىققان بويدا الدىڭنان شىعاتىن كەلەڭسىزدىكتەرگە جايباراقات قاراپ، جايباراقات جۇرە بەرەتىن ادامداردان قورقۋ كەرەك. زيالىلىقتىڭ ەڭ باسىندا جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسى تۇراتىنىن ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەسپىز. ءاربىر اتا-انا ءوز كىندىگىنەن وسكەن بالالارىنىڭ تاربيەلى، يبالى، ءبىلىمدى، پاراساتتى بولعانىن قالايتىنى ايداي انىق نارسە عوي. ال، ەندەشە، اياق باسقان سايىن الدىڭنان شىعا كەلەتىن تاربيەسىزدىك، كورگەنسىزدىك، قاتىگەزدىك، ۇياتسىزدىق، زۇلىمدىق سياقتى قوعامعا جات قىلىقتاردى قايدا قويامىز. وتباسى مەن مەكتەپتەگى تاربيە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا نەگە سىڭبەيدى؟ ۇلى حالقىمىز و باستان ۇرپاعىنا «بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما»، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەپ ايتىپ كەتكەن جوق پا ەدى؟ ەندەشە، مىنا كەر زامانداعى تاربيەسىزدىك قايدان شىعىپ وتىر؟ ءبىز حالقىمىزدىڭ زيالىلارىن وسى ءبىر كۇرمەۋى كەلىسپەگەن تۇستان زارىعا ىزدەيمىز، بىراق تاپپايمىز.

مىنا ءبىر ۇزىك اڭگىمەگە نازار اۋدارايىقشى:

«شىنىندا قازاقتىڭ بۇل كۇنگى قىزىمەتىنە قاتىسىپ وتىرعان ازامات قازاق ەلىن قاي قىزىمەتىمەن قاناعاتتاندىرادى؟ قانداي ەڭبەك، قانداي ونەر، قاي ىسىمەن ريزالايدى؟ «مەن مىنانى ىستەگەنىم جوق پا، مىناداي ۇلگى، پايدالى ءىستى ورتاڭا ورناتقانىم جوق پا؟» دەپ قاي قىزىمەتىمەن ەلدىڭ اۋزىن بۋادى؟ مەن وسى ساۋالدارعا جاۋاپ تابا المايمىن…».

مۇنى كىم ايتتى؟ مۇحتار اۋە­زوۆ. قاشان؟ 1921 جىلى. قايدا؟ «قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ مىندەتى» دەگەن ماقالاسىندا. اراسىنا 86 جىل سالىپ بۇگىن (31.03.07.) بۇل سۇراقتارعا مەن دە جاۋاپ تابا الماي وتىرمىن. سول ماقالادان تاعى ءبىر ۇزىك وي: «ءارى نادان، ءارى ءالسىز، ايلاسىز، كومەكسىز ەلگە قىزمەت قىلۋ، باسشى بولۋ مىندەتى موينىڭا مىنگەن سوڭ، ونىڭ بارلىق كەمتارىنا ەم ىزدەۋ، جەتپەگەنىنە جالعاسۋ – ازاماتتىڭ مىندەتى».

«سول مىندەت – بۇگىنگى مىندەت بولىپ قالعان جوق پا؟»، – دەيدى ۇلتىمىزدىڭ كەمەڭگەر زيالىسى گەرولد بەلگەر.

ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇدان 102 جىل بۇرىن قويعان سۇراعىنا، ءامىرجان، سەن ەكەۋمىز دە جاۋاپ تابا الار ما ەكەنبىز؟

ءامىرجان قوسانوۆ: ينتەلليگەنتسيا بۇگىن عانا پايدا بولعان جوق. ونىڭ تاريحى سوناۋ العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزىندە قولىنا نايزادان سوڭ قالام ۇستاپ، ءوز زامانداستارىنا قوعام مەن زامان تۋرالى اڭگىمە ايتىپ، ەل نازارىنا ىلىككەندەردەن باستالا ما؟ سودان بەرى قانشاما زامان ءوتتى! ءبىر قىزىعى – ادامزات تاريحىندا سول كەزدەگى ءۇنسىز شەندىلەر ەمەس، ءوز قوعامىنا دەر كەزىندە ءۇن تاستاعان تۇلعالار قالدى. ءتىپتى كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ ءوزى تەك قانا بيلىككە ۇمتىلعان جانە وكىمەتكە قاتىسقان قايراتكەر ەمەس، وزدەرىنىڭ ءار سالاداعى ەڭبەكتەرىمەن ۇلت جادىندا ساقتالىپ قالدى ەمەس پە؟ «زامانى قانداي بولسا، ينتەلليگەنتسيا سونداي» دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟ ماسەلەن، ءوزىڭىز تىكەلەي كۋاگەرى بولعان سوۆەت ءداۋىرىنىڭ سوڭى مەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ اياققا تۇرۋ كەزەڭىن الساق…

مەرەكە قۇلكەنوۆ: ءيا، زيالىلىق ادامزاتپەن بىرگە جاراتىلعان. قاي تاريحي كەزەڭدە دە ادامداردىڭ اقىل سۇراپ، سوڭىنا ەرەتىن، ايتقانىنا قۇلاق اسىپ، كەلىسىمگە كەلەتىن تۇلعالارى بولعان. ال ەندى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزعا كەلسەك، زيالى قاۋىم كۇلتەگىن مەن تونىكوكتەن باستالىپ، سىپىرا جىراۋعا جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

قازاق حالقى سان عاسىرعا سوزىلعان قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى ەس جيىپ، جان-جاعىن تۇگەندەپ، «ءبىز قازاقپىز دەپ كەۋدەسىن كەرە داۋىستاي باستادى. تاريح ساحناسىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ سياقتى الاش كوسەمدەرى شىقتى. بۇل كەزەڭدەگى تۇلعالارىمىزدى «ۇلت زيالىلارى» دەپ ەرەكشە قاستەرلەيتىنىمىز دە سوندىقتان. اعىمىزدان جارىلىپ، شىنىمىزدى ايتساق، زيالى دەگەن قاسيەتتى اتاققا لايىق وسى– الاشتىقتار ەكەنىن قازىر مويىنداپ وتىرمىز.

وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ ءومىرى قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا بولدى. كەڭەس وكىمەتى ءستاليننىڭ زۇلىم ساياساتى ولاردى، الدىمەن، 30 جىلداردىڭ باسىندا، سوڭىرا، 37-38 جىلدارى تۇگەلدەي دەرلىك قىناداي قىرىپ تاستادى.

ولاردىڭ ورنىن جالتاق، جاعىمپاز، ەكىجۇزدى زيالىلار باستى. ارينە، قىرقىنشى جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، احمەت جۇبانوۆ سياقتى بىرەن-ساران زيالىلار ۇلت ءۇشىن، ونىڭ مادەنيەتى ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ەڭبەك ەتتى.

الايدا وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى جەكە ادامعا تابىناتىن، سول جەكە ادامنىڭ كوڭىلىن تابۋ ارقىلى ءوز قارا باسىنىڭ مۇددەسىن حالىق مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن الاياق ينتەلليگەنتسيا قالىپتاستى.

كەشەگى تاۋەلسىزدىگىمىز قولىمىزعا تيگەن العاشقى جىلداردىڭ ىشىندە دە جالعان زيالىلار جەكە ادامعا تابىنۋ جولىمەن، نازارباەۆقا بار بيلىكتى قولدان بەردى. سالىق زيمانوۆ، شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلباەۆ، مۇحتار ماعاۋين، مۇحتار شاحانوۆ سياقتى جەكەلەگەن تۇلعالار بولماسا، قالعان زيالىلار جەكە باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتتى. پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىنا باراردا ەل مۇددەسى مەن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاتىستى ماسەلەلەردى كوتەرەمىن دەپ ايتقانىمەن، نەگىزىنەن، ءوز جەكە باستارىنىڭ جاعدايىن شەشىپ شىعاتىن. بىرەۋى جەكە كوتتەدج السا، ەكىنشىسى قىمبات كولىك، ءۇشىنشىسى بالاسىن لاۋازىمدى جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، ءماز-ءمايرام بولىپ جاتاتىن. بۇنداي زيالىلار بيلىككە قاراپ شىندىقتى ايتا المايتىن، كەرىسىنشە، ءيىلىپ-بۇگىلىپ، قۇدايداي تابىنىپ، بىرىنەن-ءبىرى اسىرىپ، جاعىمپاز، قىزىل سوزدەرىن ايتىپ جاتاتىن. سول ءۇردىس ءالى جالعاسىن تابۋدا. ءتىپتى وپپوزيتسيا بولىپ سانالاتىن زيالىلارىمىز دا قاشان باسىمىزدان سيپاپ، باۋىرىنا تارتادى دەپ بيلىككە جاۋتاڭداۋمەن كەلەدى. جامان ادەت پەن قاسىرەتتىڭ عۇمىرى ۇزاق كەلەدى. قازىر ءوزىن زيالىلار قاتارىنا قوياتىن اعايىندارعا ايتارىم – «جاڭا قازاقستانعا» لايىق زيالى بولۋدىڭ توتە جولى – جاعىمپازدىقتان قۇتىلۋ. قاراپايىم حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى ءزارۋ ماسەلەلەردى شەشۋگە اتسالىسۋ. ۇلت تاعدىرىنا بايلانىستى قوردالانىپ قالعان پروبلەمالاردى قايمىقپاي اشىق ايتۋ.

ءامىرجان قوسانوۆ: ءسوز جوق، ادام قوعامدا ءومىر سۇرگەن سوڭ قوعام ومىرىنەن تىس بولا المايدى. ينتەلليگەنتسيا دا سولاي! وكىنىشكە قاراي، تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ جاڭاشا تاريحىنداعى شەشۋشى تۇستاردى ءبىردى-ەكىلى بولماسا، تۇتاستاي زيالى قاۋىمنىڭ داۋسىن ەستي الماي جۇردىك. ول دا ءومىردىڭ اششى شىندىعى. ءتىپتى بيلىككە جاعىنۋ، جاعىمپازدانۋ ارقىلى لاۋازىمدى قىزمەتكە، اتاق پەن سىيلىقتارعا، باسقا دا ناپاقاعا يە بولعان زيالىلاردى كوردىك. ءبىر رەنجيتىنىم ءارى شوشيتىنىم سول: نازارباەۆ تۇسىنداعى جاعىمپازدار ءبىر كۇندە ونى جامانداپ شىعىپ، ەندى باياعى ادەتىمەن توقاەۆقا جاققىسى كەلەتىن سياقتى! ءبىر قۋاناتىنىم سول: وندايلار باياعىداي كوپ ەمەس، ازايىپ بارا جاتقانداي.

ءيا، قوعامدا ءالى دە شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ماسەلەلەر شاش-ەتەكتەن، سوندا دا ادىلدىگىن ايتايىقشى، بۇگىندە جاعداي ءبىرشاما وزگەرىپ كەلەدى: كەيدە ماقتاۋعا ۇلاسىپ كەتەتىن قولداۋ دا وركەنيەتتىك ارناعا تۇسكەندەي. جاڭا قازاق­ستاننىڭ باسقا جاقسىلىعىن بىلمەدىم، بىراق پىكىر اشىقتىعى مەن الۋاندىعى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان سياقتى، كەشە عانا تىيىم سالىنعان تاقىرىپتار ەشبىر بوياماسىز كوتەرىلۋدە.

بىراق ينتەلليگەنتسيانىڭ ورنى مەن ءرولىن تەك قانا ساياسي تۇرعىدان باعالاۋ دۇرىس پا؟ جالپى اقىن، نە سۋرەتشى اشىق ساياساتپەن اينالىسۋى قانشالىقتى قاجەت؟

ماسەلەن، ساياسي وپپوزيتسيادا ەكى كۇش بولسا، جازۋشى ءبىرىن قولداپ، ءبىرىن قولداماسا، ول حالىقتىڭ جاۋى بوپ شىعا ما؟ مۇنداي سۇراقتار قازىردىڭ وزىندە تۋىنداپ جاتىر.

مەنىڭشە، وسى تاقىرىپتا بىرجاقتىلىق بار سياقتى: ينتەلليگەنتسياعا باعا بەرگەندە كوپشىلىك ولاردىڭ جازعان-سىزعانى، ءوز تۋىندىلارى ارقىلى قانداي گۋمانيستىك يدەيالار ايتقانىنا ەمەس، اعىمداعى بيلىككە سىن ايتا الا ما، ايتا الماي ما، سوعان قارايتىن سياقتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوزىنىڭ ەلدەگى جاعدايعا رازى ەمەستىگىن جۇرتشىلىق ينتەلليگەنتسيانىڭ دا قولداۋىنان كورگىسى كەلەدى. بيلىككە رازى ەمەس جۇرت – ينتەلليگەنتسياعا دا رازى ەمەس، سودان بارىپ، ءارتۇرلى، ورىندى دا، ورىنسىز دا سىن ايتىلىپ جاتادى. الايدا، از تارالىممەن باسىلىپ، كوپ ادام وقي قويماعان روماندا نە پوۆەستە بۇگىنگى كۇننىڭ اششى شىندىعى سۋرەتتەلىپ جاتاتىنى دا راس. بىراق كوپشىلىك كوركەم شىعارمادان گورى فەيسبۋكتەگى پوستى بار ما، جوق پا، سوعان ءمان بەرىپ كەتەدى.
اگاراكي، ناقتى بيلىك حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، ۇلت مۇددەسىن قورعاسا شە؟ وعان دا قارسى شىعۋ كەرەك پە؟

مەرەكە قۇلكەنوۆ: كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قالىپتاسقان جاقسى ءۇردىس بار ەدى. ول – زيالى قاۋىم مەن قاراپايىم حالىقتىڭ تىعىز بايلانىسى. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە قازاقتىڭ ءانشى-كۇيشىلەرى، تەاتر مايتالماندارى، اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، حالىقپەن كەزدەسۋ وتكىزىپ، ونەرلەرىن كورسەتىپ، ءماز-ءمايرام، شات-شادىمان كۇن كەشەتىن. ءبىز اۋىلدا ءوسىپ-ونسەك تە، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتى، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتى، ماناربەك ەرجانوۆتى، روزا باعلانوۆا مەن بيبىگۇل تولەگەنوۆانى، اعايىندى ابدۋلليندەردى اۋىل كلۋبتارىندا تىكەمىزدەن تىك تۇرىپ تىڭدادىق، اڭگىمەلەرىن ەستىدىك. اقىن-جازۋشىلار دا ءجيى-ءجيى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، اۋىل ادامدارىن ءبىر سەرپىلتىپ تاستايتىن. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وسى عيبراتتى ۇردىستەر جوققا اينالدى. زيالىلار مەن حالىقتىڭ اراسىنداعى نازىك بايلانىس ءۇزىلدى. بۇگىندە اۋىلدىڭ دا، قالانىڭ دا بالالارى مەن جاسوسپىرىمدەردى ءوزىنىڭ اقىن-جازۋشىلارىن، ءانشى-كۇيشىلەرىن بىلە بەرمەيدى. ولاردىڭ جاڭا تۋىندىلارىنان بەيحابار.
ەگەر وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزدىڭ جان دۇنيەسىنىڭ رۋحاني بايۋىن ويلاساق، ولاردىڭ ءوزىنىڭ ءتول ونەرى مەن ادەبيەتىن تەرەڭ ءبىلۋىن قالاساق، زيالىلار مەن قاراپايىم حالىقتىڭ جاقىن ارالاسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن شىعارماشىلىق وداقتاردىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ، ۇگىت-ناسيحات بيۋرولارىن، ادەبيەت پەن ونەر قورلارىن قالپىنا كەلتىرگەن ابزال. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بيلىك شىعارماشىلىق وداقتارعا قامقور قولىن سوزسا دەيمىز.
جاقىندا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىن تىكەلەي ءوز قامقورلىعىنا الىپ، قارجىلاندىراتىن بولدى. دەمەك، بۇل قازاقستان عىلىمىنىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى دەگەن ءسوز. ءدال وسىنداي مەملەكەتتىك قامقورلىق شىعارماشىلىق وداقتارعا دا اۋاداي قاجەت.
وركەنيەتتى ەلدەردە، ايتالىق، اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىندەگى بەلگىلى جازۋشىلاردىڭ ساياساتپەن شارۋاسى جوق. ولار زاماناۋي ماسەلەلەردى، ءوزىنىڭ ەلىنە قاتىستى جاعدايلاردى كوركەم شىعارماسى ارقىلى ايتادى. قازىرگى عالامتانۋ كەزىندەگى ادام بالاسىنىڭ جان دۇنيەسىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەردى جازۋشى كوزىمەن كورۋ ارقىلى تاماشا تۋىندىلار جازادى. ويتكەنى ونىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلىندە ەشتەڭەگە الاڭداماي تەك قانا جازۋ مەن اينالىسۋىنا تولىق مۇمكىندىك بار. ەگەر ادامزاتتى ەلەڭ ەتكىزەتىن تالانتتى دۇنيە جازسا ەرتەڭ-اق ماتەريالدىق جاعدايى جاقساراتىنىن بىلەدى. بىزدە ءبارى، كەرىسىنشە، جازۋشى ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن ەمەس، كۇنكورىس قامىمەن الدەبىر اقشالىلاردىڭ قولبالاسىنا اينالادى، نەمەسە بيلىكتىڭ سويىلىن سوعىپ، ساياساتقا ارالاسادى.

بىزدە، قازاقستاندا اقىن-جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارى شىن مانىندەگى شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك العان كەزدە عانا حالقىمىزدىڭ رۋحاني وسۋىنە مۇمكىندىك اشىلادى.

ءامىرجان قوسانوۆ: ءبارىمىز ءجيى قايتالايتىن نەكراسوۆتىڭ «اقىن بولماساڭ دا، ازامات بول!» دەگەن قاناتتى ءسوزىن تەرەڭدەتىن كەز كەلگەندەي. شىعارماشىلىق ادامى – «شتۋچنىي» تاۋار»، ياعني كوپتىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنى انىق. سوندىقتان «رۋستە كىم جاقسى تۇرادى؟» دەپ، دابىل قاققان اقىننىڭ بۇل ءسوزىن اقىن كوپ ازاماتتىڭ ءبىرى بولىپ قانا قويماي، حالقىنا، ۇلتىنا قىزمەت ەتۋدىڭ بيىك ۇلگىسى، كەرەك دەسەڭىز، ءوز قوعامىنىڭ جەتەكشى كۇشى بولۋى كەرەك دەگەن ءسوزى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.

وسى تۇستا مەن ينتەلليگەنتسيانىڭ ەكى ۇلى ميسسياسىن اتاعىم كەلەدى. ءبىرىنشىسى – اعارتۋشىلىق. بۇل جاي عانا ءبىلىم بەرۋ، نە كوركەمدىك تالعام تاربيەلەۋ ەمەس، بۇل دەگەنىڭىز – قوعامدى العا جەتەلەۋ دەپ ءبىلىڭىز! ەكىنشىسى – وقىرمان نە كورەرمەننىڭ وت باسى، وشاق قاسىنداعى كۇيبەڭ تىرشىلىكتەن وتاننىڭ، ەلىنىڭ قامىن ويلايتىن ازامات بوپ قالىپتاسۋىنا ات سالىسۋ.

مەرەكە قۇلكەنوۆ: ءاۋ، دەگەننىڭ ءبارى ءانشى ەمەس، قاعاز شيمايلاعاننىڭ ءبارى جازۋشى ەمەس. شىن ونەردى حالتۋرادان اجىراتا ءبىلۋ ءۇشىن دە حالىققا تەرەڭ ءبىلىم كەرەك. سەن ايتىپ وتىرعان ينتەللەگەنتسيانىڭ اعارتۋشىلىق ميسسياسى دەگەن ۇعىم وسىدان كەلىپ تۋىندايدى. جاس ۇرپاقتىڭ ونەر مەن ادەبيەتتىڭ الدىنداعى بيىك تالعامىن قالىپتاستىرۋ جولىندا دا قازاق زيالىلارىنىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەت تۇر. بيىك تالعامى بار جاس ازامات قانا قوعامدى العا باستاي الادى. ايتپەسە، ءوزىنىڭ ۇلتتىق بيىك ونەرىنەن گورى الدەبىرەۋلەردىڭ ارزان دۇنيەلەرىن جوعارى قوياتىن ءدۇبارا جاستارىمىزدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانى دا وتىرىك ەمەس قوي.

ءامىرجان قوسانوۆ: حالىققا اتى ءماشھۇر، ەل ىشىندە تانىمال بولعاندىقتان، ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىنىڭ ءومىرى كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا. ول دا زاڭدى بولار. بىراق كەلىسەسىز بە، كوپ جاعدايدا قالىڭ وقىرمان اقىن نە جازۋشىنىڭ نە باسقا ءبىر ونەر مايتالمانىنىڭ شىعارمالارىن بىلمەيدى، بىراق ونىڭ كىممەن ارازداسىپ جاتقانىنان حاباردار، ءتىپتى سول ادامداردى تەك سول ۇرىس-كەرىس ارقىلى عانا بىلەدى. جانە دە ينتەلليگەنتتەرىمىز دە سوزگە كەلىپ قالسا، وزدەرىنىڭ شىعارمالارىنان گورى جەكەباس قاسيەتتەرىنە ءتيىسىپ، ءبىر-ءبىرىن مۇقاتىپ جاتادى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە جانە ونداي ابىرويسىز ادەتتەردەن قالاي قۇتىلامىز؟

مەرەكە قۇلكەنوۆ: الەۋمەتتىك جەلى دەگەنىڭىز كۇن وتكەن سايىن بۇكىل الەمدىك قاسىرەتكە اينالىپ بارا جاتقانىن مويىنداماسقا بولمايدى. دۇنيەجۇزىنىڭ وسەك-اياڭنان قۇلاعى ءبىتىپ قالعانداي. فەيسبۋكتە ءبىرىنىڭ-ءبىرى جاعاسىنان الۋ، ءبىرىنىڭ ءبىرى قۇپياسىن اشۋ ارقىلى راحاتقا بولەنۋ دەگەنىڭ كۇندەلىكتى جاعدايعا اينالدى. قازىر جۇرتتا ونەر ادامىنىڭ شىعارماشىلىعى ەمەس، ونىڭ ومىردەگى جەكە تىرشىلىگى، عايىپتان تايىپ ءسۇرىنىپ كەتكەنى كەرەمەت قىزىقتىرادى. بوس سوزبەن كوممەنتاري جازىپ، ايىزدارى قانىپ جاتادى.

بۇگىنگى تاڭداعى ۇيات پەن اردان ساداقا كەتكەن زامانىندا ءبىزدىڭ زيالىلارىمىز حالقىمىزدى جونگە سالۋدىڭ توتە جولىن ىزدەۋگە جۇمىلۋى كەرەك سياقتى. ايتپەسە، «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەننىڭ كەرى كەلىپ، قوعامدى ارسىزدىق بيلەپ، ۇياتسىزدىق جايلاپ بارادى.

ءامىرجان قوسانوۆ: زيالى جۇرت تۇتاس ءبىر قاۋىم بولعان سوڭ، ۇيىمدىق جاعىنان ۇيىمداسىپ جاتادى. جازۋ-سىزۋ، ءان سالىپ، كۇي تارتۋ، سۋرەت سالۋ دەگەندەر ينديۆيدتىك تىرلىك ەمەس پە؟

ارينە، ءار شىعارماشىلىق وداقتىڭ ءوز ءجونى بار. سول وداقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالى ءارى ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، تىرلىك اتقارىپ جۇرگەنى ءوزىڭىز باسشىلىعىندا جۇرگەن جازۋشىلار وداعى دەپ سانايمىن. سوڭعى كەزدە وداق شىعارماشىلىقتى دامىتۋدا ءبىراز شارۋا اتقاردى. ءوزىمنىڭ باسا ايتارىم، جو قوعامدا بوپ جاتقان قيلى-قيلى وقيعالارعا دەر كەزىندە ءۇن قوسىپ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدا تاباندىلىق تانىتا باستادى.

شىندىعىن ايتساق، كوپ ادام ءبىزدىڭ شىعارماشىلىق وداقتاردى كەشەگى سوۆەت زامانىنان قالعان مۇرا دەپ سانايدى. ياعني، توتاليتارلىق رەجيم ادە­بيەت جانە ونەر ادامدارىن ءبىر ۇيىمعا بىرىكتىرىپ، ولاردى باقىلاپ وتىرۋ ءۇشىن قۇرعان-دى. بۇگىندە، مەنىڭشە، كوپ نارسە سول وداقتاردىڭ وزدەرىنە بايلانىستى: زامان تالاپتارىنا ساي قىزمەت اتقارسا، ولارعا دەگەن سەنىم، قاجەتتىلىگىنە دەگەن تۇسىنىستىك قالىپتاسادى. سونىمەن بىرگە، شىعارماشىل سالا قايراتكەرلەرىن ءتيىستى قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعىنان قولداۋ قاجەتتىگى دە تۇسىنىكتى، سول سەبەپتى ءوز باسىم بۇنداي وداقتاردى ءبىر يدەولوگياعا، ءبىر كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن ۇيىم ەمەس، ءار سالانىڭ بيلىك الدىنداعى مىقتى ءلوببيسى – كاسىپوداق رەتىندە كورگىم كەلەدى.

مەرەكە قۇلكەنوۆ: مەن جاڭا قازاقستاندا جاڭا شىعارماشىلىق وداقتار قالىپتاسسا دەپ ارماندايمىن. وعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بارلىق العىشارت­تار بار. ايتالىق، تاريحى كەڭەس وكىمەتى قۇرىلعان جىلداردان باستالاتىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى ەشقاشان ءوزىنىڭ سارا جولىنان، اتا داستۇرىنەن اينىعان ەمەس. جازۋشىلار وداعىنىڭ ەڭ باستى مىندەتى – وزىنە مۇشە جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىنا تولىق مۇمكىندىك جاساۋ، تالانتتى جاس جازۋشىلاردىڭ دەر كەزىندە تانىلۋىنا كومەكتەسۋ. وسى ەكى مىندەتتى دە جازۋشىلار وداعى ابىرويمەن ورىنداپ كەلەدى. ال ءبىزدىڭ جاڭا وكىمەتىمىز ءوز ەلىنىڭ ونەرى مەن ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان زيالى قاۋىمىنا قولداۋ كورسەتىپ، قامقورلىق جاساسا عانا قازاقستان وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلا الادى. بۇل – جاڭا زامان تالابى.

Abai.kz