بەكقوجا جىلقىبەكۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىڭ پروفەسسورى:

– بەكقوجا جىلقىبەكۇلى، سىزبەن 3-4 جىلدىڭ الدىندا سۇحباتتاسقان ەدىم. ۋاقىتقا توقتاۋ بارما، ءومىر سىناپتاي سىرعىپ ءوتىپ جاتىر. بيىل 60-قا تولىپ جاتىر ەكەنسىز، مەرەيلى جاسىڭىز قۇتتى بولسىن! مەرەي تويعا بايلانىستى قانداي دايىندىقتار جاسالىپ جاتىر؟

– الەكە! وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىنعى ەكەۋارا سۇحباتتارىمىزدا شىعارماشىلىق پەن شىرايلى دا شىنايى ءومىر جايلى، مەنىڭ تولقۇجاتىمدى تارتىپ الىپ، بىرنەشە جىل «ۇيقاماقتا» ۇستاعان قىتاي ەلىنىڭ قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ مەرەز ءىس-قيمىلدارى تۋرالى دالەل سىپاتتارى ايقىن، قۇندى پىكىرلەردى ورتاعا سالعان بولاتىنبىز. ول تاقىرىپتار ءالى دە كونەرگەن جوق. دەسە دە، تاڭجارىق اقىننىڭ «كۋاسى تالاي عاسىر ءوتتى سىرعىپ، جىلدى جەپ، ايدى اساپ، كۇندى تۋراپ» دەگەن اتالى ءسوزى سەكىلدى كۇندەردىڭ كۇمىلجىپ، جىلداردىڭ جىلىسىپ ءوتىپ بارا جاتقان كەرۋەنى ءبىزدىڭ كەشەگى بالالىق، جاستىق شاعىمىزدى 60-تىڭ بيىگىنە جەتكىزىپ سالىپ وتىرعانى ادامعا وي سالادى. «الپىس – ءتالتۇس» دەسەك تە ادام الدىنا ەمەس، ارتىنا قاراپ قارتتىق قويناۋىنا بەتالعاندىعىن سەزىنەتىندىگى انىق ەكەندىگىن اڭعارعاندايمىز. سوندىقتان وقۋ-توقۋعا دەن قويعان، وزىندىك شىعارماشىلىق جولى بار ادامىنىڭ 60 جاسقا كەلىپ، وسى جاسقا دەيىن نە ىستەدىم، نە تىندىردىم دەپ، وزىنە ءوزى عانا ەمەس، ەل-جۇرتىنا، حالقىنا ەسەپ بەرۋى تابيعي قۇبىلىس ەكەنى بەلگىلى. سول ءداستۇر ۇلگىلەرىمەن ەلەس-قيمىل ارقىلى سان-ساناقتىق مالىمەت بەرۋ شارۋاسىنا وزىمشە ازىرلىك جاساپ، قامدانىپ جاتىرمىن دەسەم، انىق بولاتىن شىعار.

– ۇزاق جىلدان بەرگى اعارتۋ سالاسىنداعى ەڭبەگىڭىزدىڭ ناتيجەسىندە شىعارماشىلىعىڭىز بەن عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىڭىز تۋرالى 60 جىلدىق مەرەي تويىڭىزعا وراي «قازاق، قىتاي ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ دامۋ بەتالىسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتەدى دەگەن اقپاراتتىق حاتتى كوزىمىز شالىپ قالدى. ونىڭ جاي-كۇيى قالاي؟

– 1985 جىلى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداعان سوڭ، قحر قۇلجا قالاسىنداعى ىلە پەداگوگيكالىق ينستۋتىندا ءتىل-ادەبيەت ماماندىعى بويىنشا «جازۋشىلىق ءبىلىمى»، «قازاق ادەبيەتى تاريحى» جانە «وسى زامان قىتاي ادەبيەتى» قاتارلى ساباقتاردى ءدارىس رەتىندە ستۋدەتتەرگە لەكسيا وقۋ بارىسىندا شىڭدالىپ شىققانىم ەسىمدە. سول بارىستا ورتالىق ۇلتتار ينستۋتىندا ءبىلىم جەتىلدىرۋمەن بىرگە ساندوڭ پەداگوگيكالىق ۋنۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىندا ارناۋلى «قىتاي ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العاننان سوڭ، عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتىمدى ودان ارى ايقىنداپ، «ولەڭ تەورياسى» سالاسىندا ىزدەنىس جاساۋعا كىرىستىم.

ال 1995 جىلى اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعاننان كەيىن دە، وسى تاقىرىپ بويىنشا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پرافەسسور قۇنىپيا الپىسباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قازاق ولەڭى: كوركەمدىك جانە ءداستۇر جالعاستىعى» اتتى تاقىرىپتا كانديداتتىق دەسسەرتاتتسيانى سولاقاي ساياساتتىڭ سودىر كەدەرگىسىنە قاراماي ارت-ارتىنان ەكى رەت قورعاپ ءجۇرىپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاندىم. وكىنىشكە وراي، «يدەيالوگيالىق بەتبۇرىس كەزەڭى: ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى قازاق ولەڭى جانە جاڭا داۋىردەگى قىتاي پوەزياسى» اتتى تاقىرىپتا دوكتورلىق دەسسەرتاتتسيا  قورعاۋعا ارانالعان عىلىمي ەڭبەگىم دايىن بولىپ قالعاندا، عىلىمي ەڭبەكتى قورعاۋدىڭ كونە جۇيەسى جابىلىپ، PhD دوكتورلىق جاڭا جۇيە ونىڭ ورنىن باستى دا، بۇل جول ورتادان ءۇزىلىپ قالعان ەدى. الايدا ونى رەتتەپ، جۇيەلەپ، جاڭعىرتىپ جانە تولىقتىرىپ «ولەڭنىڭ وزەگى» اتتى مونوگرافياعا اينالدىرىپ، ولەڭ ونەرىنىڭ قىرى مەن سىرىن بىلگىسى كەلەتىن وقىرماندارعا ۇسىنعانىما بەك قۋانىشتىمىن. انە سول سەكىلدى قازاق، قىتاي ءتىلى مەن ادەبيەتى جايلى عىلىمي زەرىتتەۋ جاقتاعى ەڭبەكتەرىمنىڭ دە وقۋلىق جانە وقۋ قۇرالدارى رەتىندە ۇنەمى ارت-ارتىنان جارىققا شىعىپ جاتقاندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ 2023 جىلدىڭ 28 ساۋىرىندە مەنىڭ 60 جىلدىق مەرەي تويىما وراي «قازاق، قىتاي ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ دامۋ بەتالىسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرعاندىعى مەنى شابىتتاندىرىپ وتىر. مىنە، بۇل ۇزاق جىلدىق عىلىمي زەرىتتەۋ مەن وق-اعارتۋ سالاسىنداعى ەڭبەگىمنىڭ ەلەپ-ەسكەرىلگەندىگىنىڭ ناتيجەسى.

– ولەڭ تەورياسى دەمەكشى، جاقىندا ءسىزدىڭ «ولەڭنىڭ وزەگى» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىڭىز جارىققا شىقتى عوي. وسى كىتابىڭىز جايلى ايتا كەتسەڭىز؟ 

– بۇل كىتاپ ولەڭ تەورياسىنا قاتىستى عىلىمي ەڭبەك. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولەڭ تەورياسىنا قاتىستى جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ كوبى ولەڭنىڭ بۋىن، بۋناق، ۇيقاسى مەن شۋماعىننىڭ توڭىرەگىندە بارماعىن ساناپ، ولەڭ ونەرىنىڭ ۇيقاس ەرەكشەلىكتەرىن تۇگەندەپ، ونىڭ ىشكى ماندىك ماڭىزدى تۇيىندەرىنە جانە وزەگىنە بويلاي الماي كەلگەن بولاتىن. ال بۇل عىلىمي ەڭبەكتىڭ ەرەكشەلىگى ولەڭ ونەرىنىڭ سىرىتقى ءتۇر-تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرىن ولەڭنىڭ ءبىر عانا ىرعاقتىق بەلگىسى رەتىندە قاراستىرىپ، «ولەڭ ونەرىنىڭ وزەگى نە؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ونىڭ ىشكى ماندىك بولمىسىنا نازار اۋدارادى جانە ول تۋرالى ناقتىلى مىسالدار ارقىلى دالەلدەپ-دايەكتەپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ، ولەڭ ونەرىن كوركەمدىك ەرەكشەلىگىنە قاراي «سارىندى ولەڭ» جانە «دارىندى ولەڭ» دەپ ەكى توپقا ءبولىپ، جىكتەپ-جىنتىكتەپ، تالداپ، تارماقتاپ بەرەدى. وسى نەگىزدە ويدى بەينەلەۋ تاسىلدەرى بولعان بايانداۋ، پايىمداۋ، ليريكا، سۋرەتتەۋ قاتارلى تاسىلدەرمەن بىرگە ويدى تاقپاقتاپ جەتكىزۋ ءتاسىلىنىڭ دە قازاق حالقىنىڭ اۋىزەكى ءتىلى مەن تاقپاقتىق جازبا ماتىندەرىندە بار ەكەندىگىن دالەلدەپ كورسەتەدى. مىسالى، شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ:

«قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى – باتىر تۇرىك،
«ارابسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى شىرىك.
«پالەنشە ساحابانىڭ زاتىسىڭ» دەپ،
الداعان ءدىن جامىلعان وڭكەي جۇلىك.

نەمەسە ابايدىڭ:

«پايدا ويلاما ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.
ارتىق ءبىلىم كىتاپتا،
ەرىنبەي وقىپ كورۋگە»، – دەگەن بۇل ولەڭدىك ماتىندەر بىلاي قاراعاندا ولەڭ بە؟ ارينە ولەڭ! وندا بۋىن، بۋناق جانە ۇيقاستىڭ ءبارى تولىق. سوندىقتان ونى ولەڭ ەمەس دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. بىراق وندا ءتۇسىندىرۋ مەن اقىل ايتۋ ۇيقاسپەن كومكەرىلگەننەن تىس، سۋرەتكەرلىك پەن بۇكپەلەۋ جوق. وندا تەك ۇيقاستاردىڭ بولۋىنا قاراپ، ءبىز بۇل شۋماقتاردى ولەڭ دەپ وتىرمىز. بۇل دا شىندىق. سوندا ءبىز ونى كەرەمەت ولەڭ دەپ، ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ:

«تورعاي تۇر توڭىپ، قالتىراپ،
تەرەكتەن پانا تابىلماي...
سارعايىپ قاپتى جاپىراق
اۋرۋدىڭ الاقانىنداي» نەمەسە تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمنىڭ:

«قىبىر ەتپەس اپتاپتا سۋسار شىلىك،
تاۋ – ۇيقىشى، يت – تىنىش، جۋسان – سۇلىق.
شاڭىراقتان تىك تۇسكەن نايزا – ساۋلە،
سۇيەگىنە ساندىقتىڭ تۇر شانشىلىپ»، – دەگەن مىنا ولەڭ شۋماقتارىنىڭ قاتارىنا قويا الامىز با؟ ارينە جوق! نە ءۇشىن؟ جوعارىدا مىسال كەلتىرگەن ولەڭ شۋماقتاردا سۋرەتكەرلىك جوق. سۋرەتكەرلىك جوق جەردە پوەتيكالى قۇندىلىقتىڭ بولمايتىندىعى بەشەنەدەن بەلگىلى. ال پوەتيكالىق قۋات بولماعان جەردە كوركەم ادەبيەتتىڭ كولەڭكەسى دە كورىنبەيدى. سوندىقتان، ۇيقاس ولەڭنىڭ جالپى بەتتىك پوەتيكاسىن ەمەس، تەك ىرعاقتى سازدىلىعىن تۋدىراتىن ولەڭنىڭ كوپ ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ىشىندەگى بىرەۋى عانا. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن شاكەرىم مەن ابايدىڭ وسى ءبىر شۋماق «ولەڭدەرىن» ۇيقاستاردان ايىرىپ، قارا سوزگە اينالدىراتىن بولساق، ءبارى بەلگىلى بولادى. ال تومەنگى ولەڭ شۋماقتارىن ۇيقاستان ايىرساڭىز دا، ول سول قالپىندا ولەڭ بولىپ قالا بەرەدى. ونىڭ سەبەبى – وندا تۇنىپ تۇرعان سۋرەتكەرلىككە تولى سەزىمدىك تولعانىس بار. ونى ىرعاعى مەن اسەم سازدىلىعىنان ايىرسا دا، وندا وي-سەزىمگە اسەر ەتەتىن پوەتيكالىق كۇش-قۋات مەنمۇندالاپ تۇرادى. سوندىقتان قازاق دۇنيەتانىمىندا ويىن تاقپاقتاپ بەينەلەۋدىڭ «تاقپاق» ۇلگىسىن ءبىز مىناداي تەحنولوگيا مەن رۋحاني الەم كەمەلدەنگەن داۋىردە ناعىز ولەڭ دەپ، شاتاسىپ جۇرگەنىمىز ۇيات-اق. قازىرگى قازاق بالاسىنىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ «اقىن» بولاتىن سەبەبى دە سودان. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، ويىن تاقپاقتاپ بەينەلەيتىن ۇيقاسقۇل ولەڭدەر قولدانبالىق سيپاتىمەن «تاقپاق» نەمەسە سارىندى ولەڭ دەپ اتالادى. ال شەبەر سۋرەتكەرلىگى مەن وبرازدىلىعى ارقىلى وي-سەزىمگە ويناقى اسەر ەتەتىن دارىندى ولەڭدەردىڭ ناعىز كوركەم ادەبيەتتىڭ مايەگىن قۇرايتىندىعىن ولەڭتانۋشىلار مەن اقىن بولعىسى كەلەتىن ماشىق يەلەرىنە ايقىنداپ بەرۋ «ولەڭنىڭ وزەگى» اتتى بۇل عىلىمي ەڭبەگىمىزدىڭ باستى مىندەتى دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز.

– بەكە، مىنى ءبىر ويىڭىزدى ولەڭتانۋ سالاسىندا بۇدان بۇرىن ەش جەردە ەستىمەگەن، نە كورمەگەن تىڭ جاڭالىق رەتىندە قابىلداپ وتىرمىن. وسى ويىڭىزدى ارى قاراي تاعى دا ءبىراز ءوربىتىپ جىبەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى.

– ءيا، بۇل ويىمىزدى تىڭ جاڭالىق دەۋگە دە بولادى، دەمەۋگە دە بولادى. ويتكەنى، تاقپاقتىڭ نە ەكەندىگىن بىلە تۇرا، ونىڭ ولەڭ ەمەس ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن «اقىندارىمىز» جەتكىلىكتى. تاقپاق پەن ولەڭ ەكەۋىنىڭ ەكى باسقا دۇنيە ەكەندىگىن مويىنداپ، ولاردىڭ اراجىگىن ناقتىلى مىسالدار ارقىلى ايىرىپ بەرۋ راسىندا دا جاڭالىق. دەسەدە، بۇل ويىمىزعا تىستىرناعىمەن قارسى كەلەتىندەر ءۇشىن ساندىراق بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، ايتىس اقىندارى مەن كوركەمدىك ورەسى ۇيقاستان اسا المايتىن ماداق، ارناۋ، قۇتتىقتاۋ، وسيەت، باتا-تىلەك، جوقتاۋ، ساياسي اۋقىمدى جىرلاۋ قاتارلى پۋبليتسيستيكالىق تاقىرىپتا ولەڭ جازاتىن «اقىندار» ويدى تاقپاقتاپ بەينەلەۋ ءتاسىلىن قولدانادى. سول ءۇشىن ءبىز تاقپاق جازاتىن ادامدارعا تابىنىپ كەتتىك تە، جاڭاشا ستيلدە وزىنشە ىزدەنىپ ولەڭ جازاتىن اقىنداردى «باتىسقا تابىنعان، مودەرنيزمشىل، ولەڭى تۇسىنىكسىز، ۇلتتىق داستۇردەن اۋىتقىعان» دەگەن سەكىلدى جالا قوقسىعى مەن داتتاۋ داقپىرتتارىن ولاردىڭ باسىنا ءۇيىپ-توگىپ، ارتىنان يت قوسىپ قۋالايتىن دارەجەگە جەتتىك. ادام بالاسىنىڭ پسيحولوگيالىق ىشكى ارپالىستاعى الەمى مەن جان دۇنيەسىن سۋرەتتەپ، بۇكپەلەپ كورسەتەتىن شىعارمامالاردى باعالاۋدى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىپ قويعانىمىز دا جاسىرىن ەمەس. ونىڭ باستى سەبەبى – ولەڭجاندى ادامداردىڭ ولەڭنەن «وزەكتى وي» ىزدەپ، ونىڭ سالماعىن اقىلدىق تانىم تارازىسىمەن تارازىلاپ، الەۋمەتتىك-ساياسي قۇنىن اسقاقتاتىپ، ودان سەزىمدىك تانىم تۇرعىسىندا ەستەتيكالىق سۇلۋلىق پەن پوەتيكالىق قۇندىلىق ىزدەۋدەن الشاقتاۋ ەكەنى بەلگىلى. ءسويتىپ، ولەڭدەرىمىز ادام جانىنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ قايشىلىق-قاقتىعىسقا تولى تۇيىندەرى مەن تۇيتكىلدەرىن شەشۋدىڭ ورنىنا ساياسي-ادەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ زامانالىق سيپاتىمەن اينالىسىپ، ساياسي-قۇرىلىمدىق جۇيەنىڭ قولبالاسىنا اينالىپ كەتكەن، ولەڭ ونەرىنىن شىعارماشىلىق شىندىعىنا كەرەعار «ولەڭ ءوندىرىسى» سىندى جاساندا قيمىل-ارەكەتتىڭ باسى قاسىندا ءجۇرمىز. مىنە، مۇنىڭ ءوزى دە ولەڭنىڭ وزەگىن تۇسىنبەۋدىڭ، ناقتىلاپ ايتقاندا، كوركەم ادەبيەتتىڭ جانى بولعان پوەتيكانىڭ نە ەكەندىگىن تولىق يگەرە الماۋدىڭ سالدارى بولسا كەرەك.

– ايتپاقشى، بەكە، ولەڭتانۋشى رەتىندە كوركەم شىعارماداعى پوەتيكالىق لەپ جونىندە وقىرماندارعا ناقتىلى ءبىر تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز جاقسى بولار ەدى.

– ءبىز كوركەم شىعارمانى وقىعاندا ودان حابار-وشار نەمەسە ساندىق مالىمەت الايىق دەپ وقىمايمىز، قايتا ودان ءلاززات الۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرىلىمىنا دەن قويامىز. وسىنداعى كوركەم شىعارمانىڭ وقىرماندى اسەرلەندىرىپ، وعان بەلگىلى دەڭگەيدە ءلاززات سىيلاۋى شىعارماداعى پوەتيكالىق كۇش-قۇدىرەت ارقىلى ىسكە اسادى. سوندىقتان پوەتيكا ادەبي شىعارمانىڭ ەستەتيكالىق سۇلۋلىق قۋاتىن، ونىڭ ايقىن وبرازدىلىققا يە كوركەمدىك ءمان-ماعىناسىن، شىعارماشىلىق قۇندىلىعىن ايقىنداپ بەرەتىن، كوركەم شىعارمانىڭ شىراي-تۇلعاسىنان تەك سەزىنۋگە بولاتىن، الايدا كوزبەن كورۋگە كەلمەيتىن قاسيەتتى رۋحى دەۋگە بولادى. ول كوركەم شىعارماداعى ءبىر تۇتاس كوركەم شىندىقتىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى ىشكى بايلانىس زاڭدىلىقتارى مەن ۇيلەسىمدىلىك جۇلگەسىنىڭ جيىنتىعى جانە ارقانداي ءبىر كوركەم شىعارمانىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ استارىنا جاسىرىنعان التىن قازىنا نەمەسە اڭعارىمپاز وي-سەزىم ارقىلى اڭعارۋ مۇمكىندىگى بار قۇپيا سىر دەۋگە بولادى. كوركەم شىعارمادا قولدانىلاتىن ويدى كوركەم بەينەلەۋ تاسىلدەرى، شىعارما قۇرىلىمىن قۇرۋ شەبەرلىگى مەن شىعارماشىلىق شەبەرلىك ادىستەر جانە ءتىلدى كوركەمدەۋ امالدارى سىندى ادەبي شىعارماشىلىققا بايلانىستى ءادىس-امالدار مەن تاسىلدەردىڭ ءبارى دە كوركەم شىعارماداعى پوەتيكالىق قۇندىلىقتى كورنەكتىلەندىرۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان كوركەم شىعارما ءوزىنىڭ بويىنا سىڭىرىلگەن پوەتيكانىڭ كۇش-قۋاتىمەن كوركەم شىعارما اتاعىنا يە بولادى. ەگەر ول بولماعان جەردە، كوركەم شىعارما دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىعا اينالىپ قالادى. بۇعان مىسال رەتىندە ورالحان بوكەيدىڭ «قاسقىر ۇلىعان تۇندە» اتتى شىعارماسىن كولدەنەڭ تارتۋعا بولادى. ونداعى ارايدىڭ ءولىمى جاي ءولىم ەمەس. ول اڭگىمەنىڭ پوەتيكالىق مانىنە ۇڭىلگەن ادام بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ سىڭار جاقتىلى سولاقاي ساياساتىنىڭ «جاساندى وركەنيەتى» ءۇشىن لاعانەت جاۋدىرادى. ورازقان احىمەتۇلىنىڭ «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» اتتى پوۆەستى دە پوەتيكالىق كۇش-قۋاتقا تولى. ونداعى انالىق ەسەككە تەلىنىپ وسكەن قۇلىننىڭ قاسيەتتى جىلقىنىڭ مىنەز-قۇلقىن جوعالتىپ، ەسەكتىڭ مىنەز-قۇلقىن وزىنە ءسىڭىرۋىنىڭ استارىندا ءبىر ادامنىڭ نەمەسە ءبىر ۇلتتىڭ تاعدىرىنا ءتان ەرەكشە پوەتيكالىق تارتىمدىلىق جاتىر. سول سياقتى نەمىستىڭ ايگىلى جازۋشىسى گ.نوسساكتىڭ «سپيرال» رومانىنداعى تۇرمەدە جازاسىن وتەپ جۇرگەن كەيىپكەردىڭ ۇلگىلى ءتارتىبى ءۇشىن تۇرمەدەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلاتىندىعى تۋرالى حاباردى ول وتە قورقىنىشتى ۇرەيمەن قابىلدايدى. تۇرمە ول ءۇشىن ناعىز راقاتتى ءومىر ەدى. ال تۇرمە سىرتىنداعى الەم وعان سۇركەيلى، قاتىگەز ءومىر بولىپ سەزىلەدى. رومان كەيىپكەرىنىڭ وسى ءبىر سەزىمدىك تولعانىسىنىڭ استارىندا دا تەرەڭ پوەتيكالىق ءمان-ماعانا جاتىر دەۋگە بولادى. «جاڭبىر جاۋسا جەردىڭ ىرىسى، جاقسى شىقسا ەلدىڭ ىرىسى» دەگەن مىنا ءبىر ماقالداعى پوەتيكالىق تارتىمدىلىق ۇيقاس نەمەسە ىرعاق ارقىلى كوزگە تۇسسە، ال «اقساق ءيتتىڭ كوڭىلى ارى جاقتا» دەپ كەلەتىن ماتەل ءوزىنىڭ بۇكپەلەۋ سيپاتتى پوەتيكالىق پوشىمىمەن وقىرمانىن وي-قيال يرىمىنە جەتەلەيدى. ءبىزدىڭ قالامگەرلەر قازىر كوركەم شىعارماداعى پوەتيكالىق كۇش قۇدىرەتتى پروزادا جالاڭ ەرتەگىشىلىككە، ال ولەڭ شىعارماشىلىعىندا ونى تەك ۇيقاسقا جۇكتەپ قويعاندىقتان، تۋىندىلارى وقىرمانداردىڭ كوڭىلىنەن شىعا الماي، ارامتەر بولىپ ءجۇر. شىعارماداعى كوركەمدىك پەن پوەتيكا ءبىر نارسە ەمەس. كوركەمدىك قالامگەردىڭ شەبەرلىگىن مەڭزەسە، ال پوەتيكا تاپقىرلىقتىڭ تۋىندىسى. ول شىعارماشىلىق شەبەرلىك ارقىلى ءتىپتى دە جاندانا تۇسەدى. قازىرگى قازاق ادەبي شىعىرماشىلىعىندا پوەتيكالىق كۇش-قۋاتى جوق «كوركەم شىعارما» كوپ، ال پوەتيكالىق تاپقىرلىعى بار دارابوز شىعارمالار از بولىپ تۇر. سوندىقتان ءبىزدىڭ ادەبي شىعارماشىلىعىمىز ساپانىڭ ەمەس، ساننىڭ قۇلى بولىپ بارادى.

«ەي، قاراعاي،
سەن الىپ
بولماق تۇگiل ونبەس ەڭ،
كۇن نۇرىنان ءوڭ الىپ،
جەر ۋىزىن ەمبەسەڭ.

قاڭتار قارىن ۇيگەندە
كۇندi ۇمىتساڭ سىنارسىڭ،
توبەڭ كوككە تيگەندە
جەردi ۇمىتساڭ قۇلارسىڭ».

قىتاي قازاقتارىنىڭ كورنەكتى اقىنى ءجاناتحان تۇتقابەكۇلىنىڭ «قاراعاي» اتتى بۇل ولەڭىندەگى پوەتيكالىق تارتىمدىلىق قاراعاي، كۇن، جەر سىندى ءۇش تۇعىردىڭ قيسىندى بايلانىسىن تاپقىرلاۋ ارقىلى وقىرماننىڭ وي-قيالىن شارىقتاتىپ، ويلانتىپ-تولعانتىپ، كوڭىل-كۇي قۇسىن سەزىمدىك الەم كوكجيەگىندە قالىقتاتىپ قويعاندىعىنان انىق بايقالىپ تۇر. جالپى، پوەتيكا كوركەم شىعارمانىڭ جانى. جانى بولعاندا دا ول ءبولىپ-جارۋعا كەلمەيتىن ءبىرتۇتاس الەم. ءبىر ولەڭنىڭ بارلىق شۋماعى ونداعى پوەتيكالىق كۇش-قۋاتتى قيسىندى تۇردە جابىلا كوتەرگەندە عانا ولەڭنىڭ قۇنى اسقاقتاپ، ول دارىندى ولەڭگە اينالادى. بۇل ويىمىزدى ادەبيەتتانۋشى عالىم ساۋلە ەرجانوۆا حانىمنىڭ «پوەتيكالىق ماتىنگە ءتان قاسيەت ەڭ الدىمەن ونىن ەستەتيكالىك قىزمەتىندە» دەگەن تۇجىرىمدى پىكىرى راستاپ تۇرعانى انىق.

– بۇل پايىمداۋلارىڭىزدان پوەتيكا جونىندە تولىق تۇسىنىككە يە بولعان ادام بۇدان بىلاي «سارىندى ولەڭ» جازىپ، ءوزىن دە، وقىرمانىندا اۋرە-سارساڭعا سالمايتىن شىعار دەگەن ويدامىز. ال ەندى ولەڭنىڭ جانرعا، تۇرلەرگە ءبولىنۋى تۋرالى ءوز باسىم بىردە اناداي، بىردە مىناداي جىكتەۋلەرگە  تاپ بولىپ ءجۇرمىن. ءسىز بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟

– شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قازاق ولەڭى كولەمىنە قاراي دارا شۋماقتار، شاعىن ولەڭدەر، تولعاۋلار، سيۋجەتتى ولەڭدەر دەپ جىكتەلسە، پىشىندىك قۇرىلىمىنا قاراي شۋماقتى ولەڭدەر، شۇبىرتپالى ولەڭدەر، اق ولەڭدەر جانە پىشىندىك ولەڭدەر دەپ، بىرنەشە توپقا بولىنەدى.

جالپى ولەڭ كوركەمدىك ورەسىنە نەمەسە وقىرماننىڭ قابىلداۋ تۇيسىگىنە قاراي سارىندى ولەڭ جانە دارىندى ولەڭ دەپ ەكى ۇلكەن توپقا بولىنەدى. ال سارىندى ولەڭ ولەڭدە بەينەلەنگەن تاقىرىپ-مازمۇنىنا قاراي قولدانبالى مازمۇنداعى سارىندى ولەڭدەر جانە جالپىلىق مازمۇنداعى سارىندى ولەڭدەر دەپ تاعى ەكى توپقا جىكتەلەدى. بۇدان ءارى قاراي قولدانبالى مازمۇنداعى سارىندى ولەڭدەرگە ادام بالاسىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاعى مەرزىمدىك قاجەتتىلىگى نەگىزىندە تۋىنداعان ولەڭدەر ياعني ارناۋ ولەڭدەر، ماداق ولەڭدەر، ناسيحات ولەڭدەر، وسيەت ولەڭدەر، باتا-تىلەك ولەڭدەر، مۇڭ-شەر ولەڭدەر، ناۋرىز ولەڭدەر، مەرەكەلىك ولەڭدەر، مەرزىمدىك ولەڭدەر، حات ولەڭدەر، ساياحات ولەڭدەر، ساياسي ولەڭدەر، سەنىم-نانىمدىق ولەڭدەر، تۇرمىس-سالت ولەڭدەر، شەجىرە ولەڭدەر، وتىرىك ولەڭدەر، ەسەپ ولەڭدەر، جۇمباق ولەڭدەر، پىشىندىك ولەڭدەر، بالالار ولەڭدەرى جاتادى. جالپىلىق مازمۇنداعى سارىندى ولەڭدەرگە ادام بالاسىنا ورتاق بولعان تانىم-تۇسىنىكتەر نەگىزىندەگى ولەڭدەر ياعني ناقىل ولەڭدەر، مىسال ولەڭدەر، پالساپالىق ولەڭدەر، مىسقىل ولەڭدەر، ايتىس ولەڭدەر، ءان ولەڭدەرى، بادىك ولەڭدەر، ديالوگ ولەڭدەر، ازاماتتىق ولەڭدەر، ماحابباتتىق ولەڭدەر، تابيعات سۋرەتى ولەڭدەرى، سيۋجەتتى ولەڭدەر تىزبەگى كىرەدى. مىنە، بۇل ولەڭنىڭ مازمۇندىق جاقتان جىكتەلۋى. بۇل مازمۇندار قاي داۋىردە دە اقىندار جاعىنان ولەڭ شۋماقتارىنا توقتاۋسىز ەنىپ وتىرعان. الايدا ولاردىڭ سۋرەتكەرلىك سيپاتى مەن ليريكالىق تۇلعانىڭ تۇتاستىعى جانە ىرعاقتىق ىڭعايىنىڭ ءبىر تۇلعالانباۋى سەبەپتى دارىندى ولەڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماي كەلە جاتقاندىعىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان سارىندى ولەڭدەر قاي داۋىردە دە «ولەڭ ءوندىرىسىنىڭ» كولكوسىر تۋىندىسى بولىپ كەلدى دە، كوركەم ەستەتيكالىق جانە پوەتيكالىق تالعام تارازىسىنىڭ قاتاڭ ولشەمىنە تولماعاندىعى سەبەپتى، كوركەم ادەبيەت تاريحىنىڭ اقورداسىنا كىرە الماي، رۋحاني ادەمنىڭ قوقىر-قوقسىق الاڭىنىڭ «قوناعى» بولۋعا قاراي اياڭداپ بارا جاتىر دەسەك، ارتىق ايتقان بولمايمىز.

– جالپى ولەڭ ونەرىندەگى ناعىز ولەڭدى ءسىز «دارىندى ولەڭ» دەپ وتىرسىز. بۇل پىكىرىڭىز وتە ورىندى، الايدا سارىندى ولەڭدەر توبىنا جاتاتىن ولەڭدەردى ءسىز جوققا شىعارىپ وتىرعان جوقسىز با؟ 

– سارىندى ولەڭنىڭ قازاق ولەڭ تاريحىنداعى ورنى بار ەكەندىگى بارىمىزگە ءمالىم. ول ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزبەن بىتە قايناسىپ كەتكەندىگى سونشالىق – ونسىز ءبىر قادام اتتاپ باسۋ مۇڭ. بەسىك جىرىنان تارتىپ، باتا-تىلەك، ماقتاۋ-جوقتاۋعا، ءتىپتى، قارعاپ-سىلەۋ مەن بادىك ولەڭگە دەيىن تاقپاقتاپ ويدى بىلدىرەتىن ولەڭدەردىڭ ءبارى دە وسى سارىندى ولەڭنىڭ ەنشىسىندە. «سالت-ساناسىنا سايكەس پىكىرلەردى كەلتەسىنەن كەلتىرىپ، ولەڭ تۇردە ۇيقاستىرىپ ايتۋ – تاقپاق بولادى. تاقپاق قىسقارا-قىسقارا ماڭىزدانىپ بارىپ ماقالعا اينالىپ كەتەتىن جەرى دە بار» دەمەكشى، قازاق حالقى ەجەلدەن تاقپاقتاپ سويلەۋدى ادەتكە اينالدىرىپ، تاقپاق قۇراستىرا بىلگەن ادامدى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. ونى اقىن-جىرشى دەپ، توبەسىنە كوتەرگەن. ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ: «قازاقتار شەشەن كەلەدى، ولار ماقالداپ سويلەيدى، ءجاي ءسوزىنىڭ ءوزى ولەڭ بولىپ قۇيىلىپ جاتادى» دەيتىنى دە وسىدان. جالپى تاقپاقتاۋ ارقىلى ويدى بەينەلەۋ ءتاسىلى قازاق دۇنيەتانىمى مەن ويدى ويعا جەتكىزۋ ۇدەرىسىندە ەجەلدەن بار قۇبىلىس. الايدا، ونى عىلىمي تەوريالىق تۇرعىدان جۇيەلەۋ جاعى كەنجەلەپ قالعاندىعى سەبەپتى، تاقپاقتاپ سويلەۋشىنى دارىندى اقىننان ايىرا الماي، الجاسىپ، اداسىپ جۇرگەندىگىمىز وكىنىشتى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى قازاق دۇنيەتانىمى مەن ەتيكاسىنىڭ جانە سالت-ساناسىنىڭ تاريحىن سارىندى ولەڭدەر نەگىزىندە جۇيەلەپ، قازاق پوەزياسىنىڭ تاريحىن دارىندى ولەڭدەر جاۋھارىنىڭ پوەتيكالىق سۇلۋ الەمىمەن بەزەندىرۋ ءبىزدىڭ الدا اتقاراتىن اۋىر مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى ەكەندىگى انىق. سوندىقتان ويدى بەينەلەۋ تاسىلدەرى نەگىزىندە «سارىندى ولەڭدەر مەن دارىندى ولەڭدەردىڭ پايدا بولۋ جولدارىنىڭ كەستەسىن» وقىرمانداردىڭ نازارىنا «ولەڭنىڭ وزەگى» اتتى كىتاپبىمدا ۇسىنعان بولاتىنمىن. ويتكەنى ولەڭتانۋ عىلىمىن تەك ولەڭ شۋماقتارىنىڭ بۋىن-بۋناعىن تۇگەندەپ، ۇيقاستىق قۇرىلىمى مەن وندا بەينەلەنگەن ءمان-مازمۇندارى نەگىزىندە تۇرلەرگە ءبولىپ، جىلىكتەپ-جىنتىكتەۋدىڭ كۇنى ءوتتى. ارقانداي ءبىر ولەڭگە كەشەندى تۇردە ويدى بەينەلەۋ تۇرعىسىنان تالداۋ جۇرگىزەتىن بولساق، وندا ونىڭ ويدى قاراپايىم نەمەسە كوركەم ءتىل سۋرەتكەرلىگى ارقىلى بەينەلەگەنىن بىلە الامىز دا، سارىندى ولەڭ مەن دارىندى ولەڭنىڭ ارا جىگىن قينالماي، ايقىن اجىراتامىز. الايدا بۇل ارادا ەرەكشە ءبىر ەسكەرەتىن نارسە – بايانداي، پايىمداۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۋرەتتەۋ، ليريكا، بۇكپەلەۋ جانە ىنتىعۋ (سۇراۋ) سىندى ويدى بەينەلەۋ تاسىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ويدى تاقپاقتاپ جەتكىزۋ ءتاسىلىنىڭ ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز قالىپ وتىرعاندىعى. ەگەر ءبىز وسى ءتۇيىننىڭ قىرى مەن سىرىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ولەڭ شىعارماشىلىعىنداعى سارىندى ولەڭدەر مەن دارىندى ولەڭدەردى وسى نەگىزدە ايىرا ءبىلۋدى تانىپ جەتەتىن بولساق، وندا ولەڭتانۋ سالاسىندا زور جەتىستىككە جەتەتىندىگىمىز انىق.

– ولەڭ ونەرى – وتە كۇردەلى ونەر. ونى ونەر رەتىندە ەمەس، قولدانبالى قۇرال رەتىندە شوۋعا اينالدىرىپ پايدالانۋ وتە وكىنىشتى. سوندىقتان ولەڭتانۋ سالاسىنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، ونىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن تالماي ەڭبەكتەنىپ جاتقانىڭىزعا راقمەت ايتا وتىرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جارىق كوركەن جىر جيناقتارىڭىز بەن وقۋ-وقىتۋعا قاتىستى ەڭبەكتەرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى؟

– مەن بالا جاسىمنان اجەمنىڭ ەرتەگى-اڭگىمەسىن تىڭداپ، ولەڭىن جاتتاپ وسكەندىگىمنەن بە بىلمەيمىن، حالىق اۋىز ادەبيەتىنە ەرەكشە اۋەستەندىم. كەيىن ەسەيە كەلە، جازبا ادەبيەتتىڭ جاۋھارلارىمەن تانىستىق. ءسويتىپ ورتا مەكتەپتەن باستاپ ولەڭ جازا باستادىم. بىراق ولاردى ەشكىمگە كورسەتپەيتىنمىن. 1980 جىلى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت ماماندىعىنا وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن، ۇستازدارىم مەن جوعارى جىلدىقتاعى ادەبي شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىنداردىڭ ىقپالىمەن جانە كىتاپحانا قورىنداعى كىتاپتاردان باس الماۋدىڭ ارقاسىندا ولەڭ جازۋ ماشىعى كۇندەلىكتى ادەتىمە اينالدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، «ۇرشىق» اتتى ولەڭىم 1982 جىلى قۇلجادا شىعاتىن «ىلە گازەتىندە» تۇڭعىش رەت جاريالانعان كۇننەن باستاپ، ءوزىمدى اقىن سەزىنە باستادىم. ارى قاراي ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنىڭ وزىندە-اق جاس اقىن رەتىندە شىڭجاڭ قازاق وقىرماندارىنا ەداۋىر تانىلىپ ۇلگىردىم. مىنە، سودان شابىتىمدى شاۋجايلاي الماي كەلە جاتقان جايىم بار. كۇنى بۇگىنگە دەيىن «جالعىز توبە»، «ايجارىق» «قوس قۇلىنشاق»، «اي اناعا سالەم»، «كوڭىلىمنىڭ كولەڭكەسى»، «اتقا جەڭىل، تايعا شاق» «قارا ساۋلە»، قاتارلى جىر جيناقتارىم جارىققا شىقتى. ءالى دە باسپا بەتىن كورمەي جاتقان ولەڭدەرىم وقىرماندارمەن بەت كورىسۋگە ازىرلەنىپ جاتقاندىعىن دا ايتا كەتكەنىم ءجون بولار.

بۇدان تىس وقىمىستىلار ورتاسىندا ءجۇرىپ، وقىپ، ءبىلىپ، تىڭداپ، قاراپايىم حالىق وقىتۋشىسى بولىپ ءدارىس سويلەپ جۇرگەن سوڭ، عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىمەن اينالىسىپاي تۇرا الۋ مۇمكىن ەمەس. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەتىن كەزدە «ولەڭدەگى ەستەتيكالىق سۇلۋلىق» اتتى دەسسەرتاتتسيالىق ەڭبەگىمدى شارا تاڭجارىققىزىنىڭ جەتەكشىلىگىندە قورعاعان كۇننەن باستاپ، ولەڭ تەورياسى ماسەلەسىنە دەن قويىپ، قىتاي جانە قازاق ولەڭ ونەرىنىڭ وزەكتى تۇيىندەرىنە نازار اۋدارا باستادىم. ءسويتىپ اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعاننان كەيىن الدىمدا قانشا كەدەرگىلەر بولسا دا، ونى ويسىراتا جەڭىپ، وسى تاقىرىپتا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاعىن ءساتتى قورعاپ شىقتىم. وسى بارىستاعى ىزەنىستەرىم مەن ەڭبەكتەنۋىمنىڭ جەمىسى رەتىندە «قازاق ولەڭىنىڭ ءداستۇر جالعاستىعى»، «ولەڭنىڭ قۇپياسى»، «ولەڭ ولشەمدەرى»، «ولەڭنىڭ وزەگى» قاتارلى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىمدى جارىققا شىعاردىم. بۇدان باسقا قىتاي تىلىنە قاتىستى «قىتاي ءتىلىنىڭ الىپپەسى» «قىتايدىڭ كىلتتىك بەيارىپتەرىن جازۋ داپتەرى»، «قازىرگى زامان قىتاي ءتىل ءبىلىمى: تەست ۇلگىلەرى»، «قازاق، قىتاي، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىندە ءجيى قولدانىلاتىن 100 ءسوز جانە 666 سويلەم» سەكىلدى وقۋ-قۇرالدارىم قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەردىڭ يگىلىگىنە جاراپ جۇرگەنىنە قۋانىشتىمىن. سونداي-اق عىلىمي زەرتەۋ سالاسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن وسى جىلدار ىشىندە ەل ىشىندەگى جانە شەتەلدەگى عىلىمي-ادەبي باسىلىمداردا جاريالانعان جۇزدەن استام عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتىڭ اۆتورى بولعاندىعىما دا شۇكىرشىلىك ەتەمىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ 60 جاسقا قالاي كەلگەنىمىزدى دە سەزبەي قالىپتىق. 60 جىلدىق مەرەي تويعا بايلانىستى ەل-جۇرت الدىندا ەسەپ بەرۋدە اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق ەشتەڭە بولماسا دا، ايتەۋىر تىزبەلەپ كورسەتۋگە ءتيىستى ءوز اتىما قاتىستى مالىمەتتەردىڭ بولعاندىعى كوڭىلگە دەمەۋ، كورەر كوزگە جۇبانىش ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان جاراتۋشىم دەنساۋلىققا دەم بەرسە، ءالى دە رەتتەلمەي جاتقان 6-7 تومدىق دۇنيەنى قاعىپ-سىلكىپ، ىلىككە الارىن وقىرمانداردىڭ نازارىنا ساپالى دەڭگەيدە ۇسىنسام با دەگەن ويىم بار. بۇل ارادا عىلىمي زەرتتەۋ مەن شىعارماشىلىق قيمىلدىڭ ويى كوپ، ويىنى از اقىل-وي ەڭبەگى ەكەندىگىن ايتا كەتۋ دە ارتىق بولماس.

– بەكە، اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت! الدا جوسپارلاعان ءىس-شارالارىڭىزدىڭ تابىستى وتۋىنە تىلەكتەسپىن!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz