ويىمدى اتانىڭ جوتەلگەنى ءبولدى. الگىندە بالاسى «ۇيىقتاپ جاتىر» دەپ ەدى، شامالى كوز شىرىمىن السا كەرەك. تۇسكى استان كەيىن وسىلاي ءسال تىنىعاتىن ادەتى بار.

- اتا، شاي اكەلەيىن بە؟ - دەپ قاسىنا باردىم.

- كەيىنىرەك... - مەن اينالسوقتاپ كەتە قويمادىم.

- ءبىر نارسە ايتقىڭ كەلگەن ءپىشىنىڭدى كورىپ تۇرمىن. سويلەگىن، - دەدى اتا.

- اناۋ كۇنى «جەتى» ءسوزىنىڭ مانىنە بايلانىستى اڭگىمەلەگەندە ءسىز «جەتى قازىنا»، «جەتى ىرىس»، «جەتى بايلىق»، «جەتى جۇت»، تاعى باسقا «جەتىلەردى» اتاپ ەدىڭىز...  - وسى اراعا دەيىن مۇدىرمەي كەلدىم دە، توقتاپ قالدىم.

- يە، سونىمەن... - اتانىڭ بۇل ءسوزى مەنى ارى قاراي جەتەكتەۋى كەرەك ەدى، كەرىسىنشە، تومەن قاراپ، ۇندەي المادىم.

- ءتىلىڭدى جۇتپاي، ويىڭدى اشىق باياندا دەپ قانشا رەت ايتام؟ قۇلاعىڭا ءسوز كىرمەي مە؟ - دەپ اتانىڭ داۋىسى كوتەرىلىپ كەتتى.

- سونداعى... سونداعى ايتقاندارىڭىزدى  بىلگىم كەلىپ... بىلەيىن دەپ...

- بولدى. تۇسىنىكتى. بىلگىڭ كەلگەنى دۇرىس. بارعىن، شايىڭدى دايىندا، - دەدى. قوڭىر قاباق تانىتىپ، قىرتىستانبادى. سوعان ريزا بولىپ، بۇيرىقتى ورىنداۋعا كەتتىم.

قاي ارادا كىرىپ ۇلگەرگەنىن، مەن قايتا ورالعاندا باكەڭ كرەسلودا وتىر ەكەن. اتا «پراۆدا» گازەتىنە ءۇڭىلىپ قاراپ جاتىر. كوپ بوگەلمەي گازەتتى ۇستەل ۇستىنە تاستادى دا، ءبىر كەسە شايدان سوڭ ماعان قاراپ:

- سۇراعانىڭدى مەن ايتپاي قويادى دەپ جالتاقتاپ وتىرسىڭ با؟ وندا تىڭداعىن، - دەپ اڭگىمە باستادى.

ويىمدى اتانىڭ جوتەلگەنى ءبولدى. الگىندە بالاسى «ۇيىقتاپ جاتىر» دەپ ەدى، شامالى كوز شىرىمىن السا كەرەك. تۇسكى استان كەيىن وسىلاي ءسال تىنىعاتىن ادەتى بار.

- اتا، شاي اكەلەيىن بە؟ - دەپ قاسىنا باردىم.

- كەيىنىرەك... - مەن اينالسوقتاپ كەتە قويمادىم.

- ءبىر نارسە ايتقىڭ كەلگەن ءپىشىنىڭدى كورىپ تۇرمىن. سويلەگىن، - دەدى اتا.

- اناۋ كۇنى «جەتى» ءسوزىنىڭ مانىنە بايلانىستى اڭگىمەلەگەندە ءسىز «جەتى قازىنا»، «جەتى ىرىس»، «جەتى بايلىق»، «جەتى جۇت»، تاعى باسقا «جەتىلەردى» اتاپ ەدىڭىز...  - وسى اراعا دەيىن مۇدىرمەي كەلدىم دە، توقتاپ قالدىم.

- يە، سونىمەن... - اتانىڭ بۇل ءسوزى مەنى ارى قاراي جەتەكتەۋى كەرەك ەدى، كەرىسىنشە، تومەن قاراپ، ۇندەي المادىم.

- ءتىلىڭدى جۇتپاي، ويىڭدى اشىق باياندا دەپ قانشا رەت ايتام؟ قۇلاعىڭا ءسوز كىرمەي مە؟ - دەپ اتانىڭ داۋىسى كوتەرىلىپ كەتتى.

- سونداعى... سونداعى ايتقاندارىڭىزدى  بىلگىم كەلىپ... بىلەيىن دەپ...

- بولدى. تۇسىنىكتى. بىلگىڭ كەلگەنى دۇرىس. بارعىن، شايىڭدى دايىندا، - دەدى. قوڭىر قاباق تانىتىپ، قىرتىستانبادى. سوعان ريزا بولىپ، بۇيرىقتى ورىنداۋعا كەتتىم.

قاي ارادا كىرىپ ۇلگەرگەنىن، مەن قايتا ورالعاندا باكەڭ كرەسلودا وتىر ەكەن. اتا «پراۆدا» گازەتىنە ءۇڭىلىپ قاراپ جاتىر. كوپ بوگەلمەي گازەتتى ۇستەل ۇستىنە تاستادى دا، ءبىر كەسە شايدان سوڭ ماعان قاراپ:

- سۇراعانىڭدى مەن ايتپاي قويادى دەپ جالتاقتاپ وتىرسىڭ با؟ وندا تىڭداعىن، - دەپ اڭگىمە باستادى.

- جەتى سوزىمەن بايلانىستى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تىلىندە قالىپتاسقان ۇعىمنىڭ ءبىرى - «جەتى قازىنا»* ەكەن. بۇل تىركەستىڭ ءار ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك سالتىنا، تانىم-نانىمىنا قاراي ءارتۇرلى ايتىلۋى - تابيعي نارسە. ەرتەدەگى گرەك اڭىز-اڭگىمەلەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن «جەتى قازىنا» وزگە حالىقتارعا، ونىڭ ىشىندە قازاققا دا ءتان. ويتكەنى مۇندا ايتىلاتىنداردىڭ بارلىعى ادامزاتقا ورتاق. سوندىقتان كوكەيگە قونىمدى، قيسىنى انىق ۇعىمدار. ونى بىلايشا تاراتادى. ءبىرىنشى - اسپان. اسپان دۇنيە جاراتىلىستىڭ تىلسىم قۇپيا سىرلارىن اياسىنا سىيعىزىپ تۇر. ومىرگە پانا بولىپ، اسپان دەنەلەرىنىڭ قالپىن ساقتاپ تۇرعان كوك كۇمبەز - پلانەتالار مەن جۇلدىزداردىڭ قۇتتى مەكەنى. كوشپەندىلەر جەردى «الەمنىڭ اناسى» دەسە، اسپاندى جارىق، نۇر، جىلۋ بەرىپ، جاڭبىر جاۋدىرىپ ەسىركەۋشى اتاسى ساناعان. سوندىقتان ولار كوك تاڭىرگە، جەر-اناعا تابىنعان. كوكتەمدە كۇن كۇركىرەپ، العاشقى جاۋىن جاۋعاندا: «كوكتەن جاۋدىر! جەردەن ءوندىر!» - دەپ تىلەك تىلەگەن. باسكيىمىن شەشىپ، «دەرت-دەربەزدەن باسىمىزدى امان ساقتا» دەپ جاڭبىرعا باسىن توسقان، «كوكتە ءتاڭىر بار، جەردە اۋليە بار» دەپ جاس بالالاردىڭ اياعىن كوككە كوتەرۋىنە جانە اسپانعا قاراپ تۇكىرىپ، اسپانعا تاس لاقتىرۋعا قاتاڭ تىيىم سالعان. جازعىتۇرىم نايزاعاي العاش جارقىلداعاندا: «ءتاڭىرىم، ىرىزدىعىمىزدى مولىنان بەر، مالىمىزدىڭ جەلىنىن ساۋ، ءسۇتىن مول ەتە گور!» - دەپ شومىشپەن اق الىپ، بوساعاعا تامىزىپ جانە ءۇيدىڭ جابىعىنا جاققان. كوككە قاراپ، قول جايىپ، تىلەك تىلەيدى. بۇل - حالىق ەمشىلەرىنىڭ دە قولداناتىن ءادىسى. ولار اسپاننان، ياعني عارىشتان كۇش-قۋات الاردا قولىن كوككە قاراتىپ، الاقانىن جايىپ، ءۇنسىز تۇڭعيىققا باتىپ، بويىنا ەنەرگيا جينايدى. ال كوككە قاراپ قارعانۋ جانتۇرشىگەرلىك جامان ءىس سانالعان.

اسپانعا - كوك تاڭىرگە تابىنۋ - يسلام دىنىنەن بۇرىنعى تانىم-نانىمدار. تاريحتىڭ دامۋ بەلەستەرىندە ءدىني نانىمدار دا وزگەرىپ، كۇشتى دىندەر ۇستەم اسەر ەتكەن. قازاقتار يسلام ءدىنىن قابىلداعان، ايتسە دە، كوشپەندى ءومىر تىرشىلىكتەرى يسلام ءدىنىنىڭ تەرەڭ تامىر الىپ نىعايۋىنا كەدەرگى بولعان. وتىرىقشى ەلدەردەي ەمەس، قازاقتاردا مەشىت-مەدرەسەلەر از بولعان. سوندىقتان قازاقتار يسلام دىنىنە كىرگەننەن كەيىن دە بۇرىنعى سالت-ساناسىن ساقتاپ قالعان. «ءتاڭىر» مەن «اللا» ۇعىمدارى العاشىندا جاناسا ءجۇرىپ، كەيىننەن «جاراتقان»، «جاساعان» ءبىر ماعىناعا بىرىگىپ كەتكەن. ۋاقىت وتە كەلە كوپتەگەن نانىمدار دىندىك دارەجەدەن ىعىسىپ، كادىمگى قاراپايىم تۇرمىس-سالتتاعى ىرىمدار، ءجون-جورالعىلار قاتارىندا قولدانىلعان.

كوشپەندىلەر، ونىڭ ىشىندە قازاقتار كوكتەگى كۇن، اي، جۇلدىزداردى كيەلى ساناعان. اسپان الەمىندەگى جۇلدىزدار ادام ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرىمەن ۇشتاسىپ جاتاتىن ءوزىنىڭ جۇلدىزى بولادى دەيدى. جۇلدىزى جوعارىلاسا، ول ادامنىڭ باعى اشىلادى، تومەندەسە، باعى تايادى. جۇلدىزى وڭىنان تۋسا، ءىسى ءساتتى بولادى، سولىنان تۋسا، قىرسىق شالادى. ول جۇلدىز جەرگە اعىپ تۇسسە، سول جۇلدىزدىڭ يەسى ولەدى. تىلىمىزدەگى «جۇلدىزى باتتى»، «جۇلدىزى ءسوندى» دەيتىن ۇعىمدار وسىعان بايلانىستى شىققان. ءىسى ءساتتى بولىپ، باسىنا باق قونعان ادامداردى «جۇلدىزى وڭىنان تۋدى»، «جۇلدىزى جاندى» دەيدى. اسپاننان اققان جۇلدىزدى كورگەن ادام: «مەنىڭ جۇلدىزىم جوعارى، ساقتاي گور ءتاڭىرىم»، - دەپ سىيىنادى. اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇعىمىندا ادامداردىڭ جۇلدىزدارى ءار الۋان، بىرىنىكى بىرىنە ۇقسامايدى. كەيبىر جۇلدىزدار - توپىراق، كەيبىرى - سۋ، ەندى ءبىرى - وت، تاعى ءبىرى - اۋا، جەل سيپاتتاس بولىپ كەلەدى. بۇل ادامنىڭ مىنەزىن، اراداعى قارىم-قاتىناسىن بەلگىلەيدى. مىسالى، جۇلدىزى سۋ تەكتى ادام جۇلدىزى وت تەكتى اداممەن جاراسا المايدى. ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىسا المايتىنداردى «جۇلدىزى جاراسپادى» دەپ، ءومىرى ءوش بولىپ جۇرەتىندەردى «بۇلاردىڭ جۇلدىزى قارسى» دەيتىنى وسى جۇلدىزدارعا بايلانىستى تۇسىنىكتەردەن شىققان. ادام تاعدىرىن جۇلدىزبەن بولجاپ ايتۋ، كورىپكەلدىك جاساۋ شىعىس الەمىندە باياعىدان بار. بىراق بۇعان يسلام ءدىنى تىيىم سالادى. الايدا اسپان دەنەلەرىنىڭ ادامدار تۇگىلى جان-جانۋار، وسىمدىكتەرگە تىكەلەي اسەر ەتەتىنىن ىرىم-جىرىمعا سەنبەيتىن عالىمداردىڭ وزدەرى دالەلدەپ ءجۇر.

ەكىنشى قازىنا - كۇن. كۇن - الەمدەگى تىرشىلىك تىرەگى. كۇللى ادامزات، وسىمدىكتەر الەمى، قۇرت-قۇمىرسقا، جان-جانۋار كۇننىڭ شۋاعىنان ءنار، كۇش-قۋات الادى. كۇن - جىلۋ، جارىق كوزى. كۇنسىز تىرشىلىك جوق. بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. قازاقتار ۇل-قىزدارىنىڭ اتىن كۇنمەن بايلانىستىرىپ، سابيلەرىنە كۇنتۋ، كۇنتۋار، كۇنىمجان، كۇنسۇلۋ، كۇنتاي دەگەن سەكىلدى اتتاردى قويادى. مۇنىڭ بارلىعى «كۇندەي مەيىرىمدى»، «كۇندەي كوپكە ورتاق، مەيىربان»، «كۇندەي ارايلى بولسىن» دەگەن نيەتتەن شىققان.

ءۇشىنشى قازىنا - اي. اي - الەمنىڭ تۇنگى نۇرى. «اي بولماسا اسپاندا اداسادى» دەگەندەي، اي بولماسا، دۇنيەنى قارا تۇنەك باسار ەدى. جاراتىلىستىڭ تۇنگى ىرعاعى بۇزىلادى. تابيعات ءتۇن الەمىندە اي ساۋلەسىمەن ەرەكشە ءبىر تەبىرەنىسكە ءتۇسىپ، تىنىعادى ەكەن. اي - جەردىڭ تابيعي سەرىگى. اي جەر شارىنداعى اۋا رايىنا، جەر قوزعالىسىنا، ونىڭ ءوز وسىندە اينالىپ تۇرۋىنا زور ىقپال جاسايدى. ياعني اي - جەردىڭ تىرەگى. اي جەر مەن كۇننىڭ ارالىعىنا كەلگەندە ەكى-ءۇش كۇن كورىنبەيدى. قازاق مۇنى «ءولىارا» دەپ اتايدى. سودان كەيىن اي كۇننىڭ سول جاق شەتىنەن شىعىپ، جەردىڭ باتىس كوكجيەگىنەن جىڭىشكە وراق ءتارىزدى بولىپ كورىنەدى دە، كۇن ساناپ وسە بەرەدى. قازاقتار جاڭا تۋعان ايدى كورگەندە باسىن ءيىپ، ءتاجىم ەتەدى. قولىن كوككە جايىپ: «اي كوردىك، امان كوردىك، باياعىداي زامان كوردىك. ەسكى ايدا ەسىركە، جاڭا ايدا جارىلقا!» - دەپ تىلەك تىلەيدى. اي «وراعى» كۇن ساناپ ءوسىپ، دوڭەس جاعى وڭعا قاراعان جارتى دوڭگەلەك بولادى. بۇل - ايدىڭ ءبىرىنشى شيرەگى. شىعىس حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاقتار العاشقى شيرەك - جەتى كۇندى قاسيەتتى سانايدى. تاعى جەتى كۇن وتكەندە اي دوڭگەلەنىپ تولادى. «ون تورتتەگى ايداي تولىقسىعان» دەپ بويجەتكەن قىزداردى ايتىپ جاتاتىنى سوندىقتان. بۇدان ارى قاراي تولىق اي وڭ جاق شەتىنەن باستاپ كەتىلىپ، ازايا بەرەدى. جەتى كۇن وتكەندە ايدىڭ سول جاق جارتىسى قالادى، بۇل - ايدىڭ سوڭعى شيرەگى. سول كەمىگەننەن كەمىپ، اي كورىنبەي كەتەدى. بىتەر ايدىڭ بەينەسىن قازاقتار ولگەن ادامنىڭ بەيىتىنە، كۇمبەزىنە ورناتادى. انا ءبىر جولى زەينەپ ەكەۋمىز جامكەنىڭ باسىنا، زيراتقا بارعاندا تۋار ايدىڭ بەينەسىن قاداپ قويعان بىرنەشە ەسكەرتكىشكە كوزىم ءتۇستى. بۇل دۇرىس ەمەس. جاڭا تۋعان اي توڭكەرىلگەن «)» تاڭباسىنا ۇقسايدى دا، بىتكەن اي «س» ارپىنە ۇقسايدى. بۇرىن قازاقتار ايدىڭ العاشقى شيرەگى مەن سوڭعى شيرەگىن ەشقاشان شاتاستىرمايتىن. قازىر جازبا كۇنتىزبەگە ابدەن ۇيرەنگەندىكتەن كوبى مۇنى اجىراتا المايدى. تۋاتىن جاڭا ايدىڭ وراعى باتىستان كەشكە قاراي كورىنەدى. بىتەر اي شىعىستان تاڭ الدىندا شىعادى. ەرتەدە قازاقتىڭ كەز كەلگەن بالاسى بۇل ايىرماشىلىقتى جاقسى بىلگەن.

ادام اعزاسى جالپى جەر مەن كەڭىستىكتەگى قۇبىلىستاردان اسەرلەنەدى. اي تولعاندا جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى مەن ءولىم ازايىپ، ادامنىڭ ويى، ەڭبەككە قابىلەتى ارتادى ەكەن. كەرىسىنشە، ءولىارادا جاۋىن-شاشىن بولىپ، اۋا رايى وزگەرەدى، باس اۋرۋى، ۇيقىسىزدىق، قان قىسىمى كوتەرىلۋى جيىلەپ، سوزىلمالى اۋرۋلار قوزادى ەكەن. ال «ايكەزبە» دەرتى بارلار اي ساۋلەسى بولماعاندىقتان تىنىشتالىپ قالادى. ايدىڭ وسىمدىكتەر الەمىنە، ونىڭ تىرشىلىگىنە تىكەلەي اسەرى بولاتىنىن عالىمدار دالەلدەپ قويعان. ايتالىق، اي تولعاندا وسىمدىكتەر سۋدى بويىنا كوپ سىڭىرەدى، وسى كەزدە وتىرعىزعان كوشەت تەز ءوسىپ-جەتىلەدى. ورمان شارۋاشىلىعىمەن ەرتەدەن اينالىساتىندار اعاشتى ايدىڭ جاڭا تۋعان باس جاعىندا كەسەدى ەكەن، ول كەزدە اعاشتىڭ بويىندا سۋ از بولعاندىقتان، شىرىمەي، كوپكە شىدايدى. قازاقتىڭ ءۇي جاسايتىن شەبەرلەرى كيىز ءۇيدىڭ اعاشىن ايعا قاراپ دايىنداۋدى باياعىدان بىلگەن.

قازاق حالقى ايدى قولمەن كورسەتپەيدى. «ايعا قاراپ تۇكىرمە»، «ايعا قاراپ دارەت سىندىرما»، «ايعا تەلمىرىپ قاراما» دەپ تىيىم ايتۋى تەگىن ەمەس. تىلىمىزدە ايعا تەڭەپ، ايمەن بايلانىستىرىپ ايتاتىن سوزدەر كوپ. اسىرەسە، ادام اتتارى: ايتۋعان، ايتۋار، ايدابول، ايبەك، ايبول، ايجارىق، ايجان، ايگۇل، ايسۇلۋ، ايعانىم، تولعاناي سەكىلدى ادەمى ەسىمدەر جەتكىلىكتى، - دەپ اتا تەمەكىسىنە قول سوزدى.

- ۆوت ەتو دا-ا-ا! - دەپ باكەڭ تاڭدايىن قاقتى. - استرولوگ ەمەس ادام مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەدى؟ - دەپ باسىن شايقادى. اتا ۇندەمەي تەمەكىسىن تۇتىندەتە بەردى.

قازاقتار اي كورىنبەيتىن ءولىارادا جۇبايلاردىڭ جاقىنداسۋىنا تىيىم سالعانىن انام تالاي رەت قۇلاققاعىس ەتىپ ەسكەرتۋشى ەدى. «سول كەزدە بويعا بىتكەن بالانىڭ بولمىس-بىتىمىندە، مىنەزىندە، دەنساۋلىعىندا قانداي دا ءبىر كەمدىك بولادى»، - دەيتىن. اتانىڭ ايتقان اڭگىمەسىنەن ءولىارا كەزىندە ادامعا قاتەر بار ەكەنىنە تاعى دا كوز جەتكىزىپ، انىق ءتۇسىندىم.

- ءتورتىنشى قازىنا - جەر, - دەپ اتا ءسوزىن جالعادى. - جەر - بارلىق تىرشىلىك يەسىنىڭ اناسى. جەر بولماسا، ەش نارسە ءوسىپ-ونبەس ەدى. قۇداي تاعالا كەرەمەت سۇلۋلىقپەن كومكەرىلگەن، بايلىق پەن ىرىسقا تولى مەكەن - جەردى ادامزات ءۇشىن جاراتقان. تاۋلارمەن اسقاقتاتىپ، دالالارمەن كەڭەيتكەن. مۇحيت-تەڭىزدەرمەن تەرەڭدەتكەن. ادامنىڭ ىرىزدىعىن جەردەن بەرگەن. «ادام توپىراقتان جاراتىلعان، ولگەننەن كەيىن ونىڭ جاتار ورنى - جەر، ادام تۋعاندا قاي جەردىڭ توپىراعى بۇرق ەتسە، سول جەرگە جەرلەنەدى» دەپ بولجام ايتقان. قاراپ تۇرساق، مۇنىڭ دا نەگىزى بار. ادامنىڭ توپىراققا جەرلەنىپ، توپىراقپەن كومىلىپ، توپىراققا سىڭەتىنى - شىندىق. قازاقتا ماقساتسىز، سەبەپسىز جەر قازۋ، اسىرەسە بالالاردىڭ جەر قازىپ، توپىراق شاشىپ ويناۋى - جامان ىرىم، ونى ءولىم تىلەگەنمەن بىردەي كورىپ، قاتاڭ تىيىم سالىنادى. سول سەكىلدى جەردى تەپكىلەۋگە بولمايدى، كيەسى ۇرادى دەلىنەدى. ادامنىڭ ارتىنان توپىراق شاشۋ قارعىستىڭ ەڭ جامانى سانالادى. وتە ءبىر ماڭىزدى نارسەگە سەرت ەتكەندە، ۋادە جاساپ، ءسوز بەرگەندە توپىراق جەپ، انت ەتەدى. مۇنىڭ دا جولى - اۋىر. ەگەر ايتقانىن ورىنداماي، وتىرىك انت بەرگەن بولسا، جەردىڭ كيەسىنە ۇشىرايدى دەپ تۇسىندىرىلەدى. ويتكەنى ول جەردى كۋالىككە تارتتى.

نايزاعاي تۇسكەن ادامدى جەر قازىپ جاتقىزىپ، توپىراقتا ۇستاپ ەمدەگەن. جەر ادام بويىنداعى ارتىق ەنەرگيانى وزىنە قابىلداپ، ادام دەنەسىن تازارتادى. قازىرگى كەزدە ەلەكتر توعى سوققان ادامدى الدىمەن توپىراققا كومەتىنى سول حالىقتىق ەمنەن الىنعان. «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە» دەپ قازاق جەر ورتەۋدى ۇلكەن قىلمىس سانايدى. ويتكەنى توپىراق كۇيىپ، ىلعالىنان ايىرىلادى، توپىراققا تۇسكەن وسىمدىك داندەرى، تامىرى قوسا كۇيەدى. ال وسىمدىك شىقپاسا، مال قىرىلادى، مال قىرىلسا، ادامنىڭ تىرشىلىگى تىعىرىققا تىرەلەدى دەپ تۇسىندىرەدى. قاراپايىم ءارى تالاس تۋعىزبايتىن قيسىنى بەرىك ۇعىم ەكەنىنە داۋ جوق. تىلىمىزدە «ورتەڭگە شىققان» دەيتىن تۇراقتى تىركەس ءسوز بار. بۇل - ورتەنگەن جەرگە ايتەۋىر امان قالىپ، جاۋىن-شاشىننىڭ ءنار بەرۋىمەن وسكەن ءشوپتى باعالاۋ. كەيدە وبرازدى تۇردە بۇل ءسوزدى ادامعا دا ارناپ ايتادى. ۇلكەن توڭكەرىستەن، اشتىقتان، 37-جىلعى ناۋبەتتەن، كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان توزىپ، ەڭسەسى تۇسكەن حالىقتىڭ ەندى ءوسىپ جاتقان ۇرپاعىن، ونى ىشىندە قاۋلاپ باس كوتەرگەن عالىم، اقىن-جازۋشى، سۋرەتشى، ونەرپازدارى مەن ەڭبەك ەرلەرىن «ورتەڭگە شىققاندار» دەۋگە بولادى.

«ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ كىندىگى تۋعان جەرىنە جابىسىپ قالعان» دەۋ - اقيقات شىندىق. كوشپەندىلەر ۇلتاراقتاي جەرى ءۇشىن جانىن دا، قانىن دا، قايرات-جىگەرىن دە اياماعان. قازاق - جەر ساتپاعان حالىق. ونى اناسىن ساتۋمەن بىردەي كورگەن. جەرىن جاتقا تارتۋ ەتپەگەن. پاتشانىڭ قول استىنا باعىنعان سوڭ كەتتى عوي قازاقتىڭ نەبىر قۇيقالى اتاقونىستارى. بۇل ءۇدىرىس وقتىن-وقتىن ءالى توقتاعان جوق. كۇنى كەشە حرۋششەۆتىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە اكەسى سەرگەيدەن قالعان مۇراداي قازاقتىڭ ەداۋىر جەرىن كورشىلەرىمىزگە بوكتەرتىپ جىبەرگەن جوق پا؟! - دەپ ءوڭى سۇرلانىپ، ءتىسىن شىقىرلاتىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.

- ادامزات ءۇشىن، - دەپ ءسوزىن قايتا ساباقتادى، جان-جانۋار، وسىمدىك ءۇشىن جالعىز عانا ىرىزدىق بار، ول - جەر. قازاقتا جەرمەن، توپىراقپەن بايلانىستى نەبىر ماعىنالى، كوركەم ماقال-ماتەلدەر بار. «اسىل - جەردەن، اقىلدى - ەلدەن»، «جەرى بايدىڭ ەلى - باي»، «جەر - ىرىستىڭ كىندىگى، ەڭبەك - ىرىستىڭ قازىعى»، «كوزىن تاۋىپ ەڭبەك ەتسەڭ، جەتى قابات جەر سەمىرەر»، «اسىل - جەردەن، اقىلدى - ەلدەن»، «جەر تويماي، ەل تويمايدى»، «جەرگە جاقسىلىق قىلعانىڭ، تاسىدى دەي بەر قىرمانىڭ»، «اكىم ەلگە يە، ەل جەرگە يە»، «التىنىڭ دا، مالىڭ دا توپىراقتان ساداقا»... مىسال ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن، ايتپەسە مۇنداي ونەگەلى سوزدەر تىلىمىزدە جەتىپ جاتىر.

بەسىنشى قازىنا - سۋ. سۋسىز تىرشىلىك جوق. بۇكىل ادامزات، قىبىرلاپ-جىبىرلاعان بارلىق جان يەسى، وسكىن-وسىمدىكتەر تەك سۋ ارقىلى ءومىر سۇرەدى. جەردى اناعا تەڭەگەن حالقىمىز سۋدى دا ەرتەدە «سۋ-انا» دەپ قاسيەتتەگەن. اناسىز ادامنىڭ ومىرگە كەلمەيتىنى سەكىلدى، سۋ جوق بولسا، ءومىر ءسۇرۋ دە جوق. سوندىقتان قازاق ۇعىمىندا سۋعا تۇكىرۋ انانىڭ بەتىنە تۇكىرگەنمەن بىردەي، سۋعا جۋىندى توگۋ، دارەت سىندىرۋ قىلمىس، كۇنا سانالادى. سۋ - تازا. ونىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءومىر-تىرشىلىكتى ساقتاۋ ەكەنىن بۇرىنعى زامانداردا وتكەن اتا-بابالار جاقسى ءتۇسىنىپ، بىزگە وسيەت ەتكەن. «تازا بولساڭ سۋداي بول، ءبارىن جۋىپ كەتىرگەن»، «سۋلى جەر - نۋلى جەر»، «بۇلاقتى جەر - قۇراقتى جەر»، «تولىسىپ اققان داريا - مەيىرباندى قاريا»، «جىلاي-جىلاي قۇدىق قازساڭ، كۇلە-كۇلە سۋ ىشەرسىڭ» دەگەن ماقالدار بار. «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەپ تىيىم ايتادى. «سۋمەن ويناما، باتارسىڭ» دەپ ساقتاندىرادى. «تاۋ مەن تاستى سۋ بۇزار» دەپ سۋدىڭ عالامات كۇشىن ۇقتىرادى. شوشىنىپ اۋىرعان ادامدى سۋمەن ۇشىقتاپ ەمدەيدى. بۇل كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەل ىشىندە جالعاسىپ، ءوز پايداسىن كورسەتىپ كەلەدى. «سۋلى جەر قۇراقسىز بولماس، تاۋلى جەر بۇلاقسىز بولماس» دەپ  سۋ بار جەردە سۇلۋلىق، تىرشىلىك بار ەكەنىن تۇسىندىرەدى. سۋدى قادىرلەپ باعالاماعان ەل اپاتقا، ازاپقا ۇشىرايتىنىن تىرشىلىك تاجىريبەلەرى ادامعا كورسەتىپ-اق كەلەدى. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «اققان سۋدىڭ دا توقتاۋى بار» دەپ حالىق كورەگەندىلىكپەن ايتقان.

التىنشى قازىنا - وت. وت - كۇننىڭ جەردەگى ۇشقىنى. قازاقتا «وت كوكتەن تۇسكەن» دەيتىن كونەدەن كەلە جاتقان ءسوز بار. ەرتەدەگى ادامدار شاتىر-شۇتىر نايزاعاي ويناپ، اسپاننان جەرگە تۇسكەندە جاندى-جانسىز نارسەلەردى ورتەپ، كۇيدىرىپ جىبەرەتىنىن كورگەن. كورىپ قانا قويماي، وتتى پايدالانۋدى، ونىڭ جويقىن كۇشىن يگەرۋدى ۇيرەنگەن. وتتىڭ جىلۋ، جارىق بەرەتىن، سۋىقتان قورعاپ، اۋرۋ-سىرقاۋدان ساقتايتىن قۇدىرەتىن جان-تانىمەن ءتۇيسىنىپ-تۇسىنگەن. وت بار جەردە ءومىر بار. ادامزات وتتى پايدالانىپ، مەڭگەرۋ ارقىلى الەمگە تاراپ، ءوسىپ-ءوندى. وت ارقىلى نەبىر كەرەمەتتەردى جاساپ، ومىرگە كەلتىردى. قازاق حالقى وت-انا دەپ جىلۋى مەن جارىعى ءۇشىن وتتى دا اناعا تەڭەگەن.

كوشپەندىلەر ەرتەدە وتتىڭ اتىن كيەلەپ «الاس» دەپ اتاعان. ادام ناۋقاستانعاندا مازداپ جانىپ تۇرعان وتتى اينالدىرىپ ۇشىقتايدى. قىستاۋدان جايلاۋعا كوشەردە، شىعابەرىستەگى كوش جولىنا ەكى جاعىنان وت جاعىپ، تۇيەلى كوشتى، قورالى قويدى، باسقا دا مالدى وت اراسىنان وتكىزىپ، ىستىق جالىنمەن تازارتادى. قازىرگى ۇعىمىمىزشا، زالالسىزداندىرادى. ويتكەنى قىس بويى ءبىر ورىندا قوزعالماي وتىرعاندىقتان قىستاۋ لاستانىپ، ادامعا، مالعا زياندى كەسىرلەر جۇعۋى مۇمكىن. ال جايلاۋ - تازا قونىس، وعان اۋرۋ-قىرسىق اپارۋعا بولمايدى دەپ، بۇل ىرىمدى مىقتاپ ۇستاعان.

بالانى بەسىككە بولەردە مىندەتتى تۇردە وتپەن الاستاپ، «الاس، الاس، ءار پالەدەن قالاس» دەيدى. جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك سالەم بەرە تابالدىرىقتان اتتاعان سوڭ، وتقا ماي قۇيادى. وت لاۋلاعاندا جاسى ۇلكەن اجەلەردىڭ ءبىرى الاقانىن وتقا توسىپ، ودان كەيىن كەلىننىڭ بەتىن سيپاپ: «وت-انا، جارىلقاي گور، ءومىرىن وزىڭدەي جارىق ەت!» - دەپ تىلەيدى. وسىلاي كەلىننىڭ العاشقى قادامىن جىلۋمەن، جارىقپەن قارسى الىپ، كەلەشەگىنە ساتتىلىك تىلەپ تۇر.

وت ەرتەدەن بەرى شاڭىراقتىڭ سيمۆولى سانالادى. «مەنىڭ ءۇيىم» دەمەي - «وت باسىم»، «وت جاققان جەرىم»، «ءبىر ءۇي» دەمەي - «ءبىر ءتۇتىن»، ءۇي يەسىن «وتاعاسى» دەگەن ادەمى تىركەستەر شىققان. وت - ىرىستىڭ تىرەۋى، ءۇيدىڭ قامقورشىسى، بەرەكە-قۇتى. سوندىقتان وتقا تۇكىرۋگە بولمايدى. ايتالىق، ادامدار ءبىر نارسەنى وتە جەككورگەندە، جيىركەنگەندە، جامان يىستەن جۇرەگى اينىعاندا تۇكىرەدى. ال وت - وتە تازا، ول - قاسيەتتى، سول ءۇشىن وتقا تۇكىرۋ - كۇنا، بۇل - تىيىم. سول سەكىلدى وتتان اتتاۋ، وتتى اياقپەن تەبۋ اناڭنىڭ باسىنان اتتاپ، انانى تەپكەنمەن تەڭ سانالعان. ەشبىر سەبەپسىز وت شىعارۋ، وتپەن ويناۋ - وت قۇدىرەتىنە جاۋاپسىز قاراۋ. ونىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالاماۋ كىمدى بولسا دا ورنى تولماس وكىنىشكە ۇرىندىرادى. اتا-بابامىز «وتپەن ويناما، كۇيەرسىڭ»، «ويناقتاعان وت باسار» دەپ ماقالداعان.

قازاق ۇعىمىندا بىرەۋدىڭ وتىن سابالاۋ، وتىن ءوشىرۋ - ۇلكەن قىلمىس. ونداي ادامدار جازاعا لايىق. تىلىمىزدە «وتى ءوشتى»، «ءتۇتىن تۇتەتەرى قالمادى» دەيتىن سوزدەر بار. بۇل «ءبىر اۋلەتتىڭ ۇرپاق جالعاستىعى ءۇزىلدى، ەشكىمى قالمادى» دەگەندى بىلدىرەدى. «وتىڭ ءوشسىن!» دەيتىن سۇمدىق اۋىر قارعىس وسىدان شىققان. قازاقتار ۇيدە ادام بولا تۇرا ەرتەلى-كەش وتى جانبايتىن ءۇيدى مولاعا تەڭەيدى. ءتىرى ادامنىڭ تىرشىلىگى ۇيىنە وت جاعۋدان باستالادى. ەرتەڭگىلىكتە تۇرعاندا تازا قولمەن وت جاعىپ، الدىمەن ءوز ۇيىڭنەن ءدام تاتۋىڭ مىندەت. كەشكىلىكتە، اسىرەسە بەيۋاقتا ءۇي وتسىز بولماۋى كەرەك. كەيدە ۇرىس-جانجال بولعان شاڭىراقتا وت جانىپ، قازان قايناماي، داستارقان جايىلماي،  ءۇيدىڭ بەرەكەسى كەتىپ، كوڭىلسىزدىك باساتىنى بار. وندايدى حالقىمىز «وت باسى الا بولسا، كەرەگە باسى سايىن بالە بولادى» دەپ تاتۋلىق جوق جەردە وت ءوشىپ، ۇيدەن جىلىلىق كەتەتىنىن ۇقتىرادى.

وت قاتتىنى جۇمسارتادى، جۇمساقتى قاتايتادى، لاستى تازارتادى، اجىراعاندى بىرىكتىرەدى، كوڭىلدى جادىراتادى. الايدا وت باعالاماعاندى وڭدىرماي جازالايدى. ءاربىر ادام وتقا ءبىر ءسات قاراپ ويلانىپ، وتتاي جىلى، وتتاي وتكىر، وتتاي جۇمساق، وتتاي كۇشتى، وتتاي مەيىرىمدى بولۋعا تىرىسقانى قاجەت-اق. بابالارىمىز وتتىڭ سان الۋان قاسيەتىن جان دۇنيەسىمەن ءتۇسىنىپ، ۇعىنعاندىقتان دا نەشە ءتۇرلى ىرىمدار مەن تىيىمداردى، ماقال-ماتەل جۇمباقتاردى، ولەڭدەردى تاماشا تەڭەۋ سوزدەرمەن ورنەكتەپ، بىزگە مۇرا ەتىپ قالدىرعان. «شىراعىم» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ وزىندە قانشاما مەيىرىم، اق نيەت، ىقىلاس جاتىر. ءادىل دە شىنشىل ءارى شەشەن سويلەيتىن كىسىنى «وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى» دەپ، ەرجۇرەك، تالانتى مەن تالابى ورگە سۇيرەپ تۇرعان ادامدى «جۇرەگىنىڭ وتى بار»، «كوزىندە وت بار» دەپ جاتادى. ايتا بەرسە، مۇنداي تەڭەۋ-ۇعىمدار كوپ-اق. الەمنىڭ ءتورت نەگىزى - توپىراق، وت، سۋ، اۋاعا ەشقانداي عىلىمي تۇسىنىكتىڭ كەرەگى جوق، بۇلارسىز تىرشىلىك بولمايتىنى بارشاعا ايان. جاراتىلىستىڭ وسى ءتۇپ-تەكتەرىنىڭ قاسيەتىن ءبىر-بىرىنەن ارتىق نە كەم ساناۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ بىرلىگى - تىرشىلىك تىرەگى.

جەتىنشى قازىنا - يت. يت ادامزاتتىڭ جەر بەتىندەگى العاشقى سەرىگى، قورعاۋشىسى. «ادام اتا مەن حاۋا انا پەيىشتەن قۋىلعاندا جەرگە بىرگە كەلگەن» دەگەن اڭىز الەم حالىقتارىنىڭ بارلىعى دەرلىگىندە بار ەكەن. بۇل دا قىزىل ءسوز ەمەس. ءيتتى باسىنا ۇرمايدى، اياقپەن تەپپەيدى، تاماق دامەتكەن ءيتتى «كەت» دەپ قۋمايدى. ارينە، بۇل ىرىمدار قازىر قالدى عوي. «جاقسى يت ولىگىن كورسەتپەيدى» دەيتىن ءسوز بار قازاقتا. شىندىعىندا سولاي، وقىستان بىردەڭەگە ۇرىنىپ ولمەسە، قارتايعان ءيتتىڭ قاشان ەسىگىڭنەن كەتىپ قالعانىن بىلمەي قالاسىڭ. ىزدەسەڭ دە تابا المايسىڭ. تاڭعالارلىق قۇبىلىس. ەندى ءبىر اڭىزدا «ادام اتا مەن حاۋا اناعا ىلەسىپ كەلگەندە ءيتتىڭ ۇرتىندا بيداي بولىپتى، سول بيدايدان ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيىپ، دۇنيەجۇزىنە بيداي سولاي جايىلعان» دەلىنەدى. «ءبىزدىڭ جەپ جۇرگەن نانىمىز - ءيتتىڭ ىرىزدىعى» دەپ كوشپەندىلەر ءيتتى جاقسى اسىراعان. ەندى ءبىر قىزىق بار. تابيعاتتا ارپا، سۇلى، بۇرشاق، تارى، الما، ورىك، سول سياقتى داقىلدار مەن جەمىستەردىڭ جابايى ءتۇرى بار. بىراق جابايى بيداي جوق. بولعان ەمەس. ادام وزگە تاماقتان جالىقسا دا، ناننان ەشقاشان جالىقپايدى. الدىڭدا استىڭ ءتۇر-ءتۇرى تۇرسا دا، ادام نان ىزدەيدى. نان - پەيىشتەن كەلگەن ءدام دەيدى. ار جاق-بەر جاعىن تەرەڭىرەك ويلانىپ، ماتەرياليستىك كوزقاراستى يتەرىپ تاستاساڭ، بيدايدىڭ عارىشتان كەلگەنىنە سەنەسىڭ. ونى الىپ كەلگەن ءيتتى «جەتى قازىناعا» قوسۋدىڭ قيسىندى ەكەنىنە جانە يلاناسىڭ، - دەپ اتا بۇگىنگى ءسوزىن وسىلاي ءبىتىردى.

«جەتى قازىنانى» سىدىرتىپ ساناپ شىقپاي، جۇيەلەپ تۇرىپ كەڭىنەن تاراتىپ اڭگىمەلەدى. ەرتەڭ جالعاستىرار ما ەكەن دەگەن قاناعاتسىز كوڭىلدىڭ كوزىمەن قاراپ، اسۇيدەگى ۇستەلدىڭ تارتپاسىنان سىرتى مايلانا باستاعان كۇندەلىگىمدى الدىم. «1974 جىل. IV-12. جەكسەنبى» دەپ جازا باستادىم...

---------------------------------------

* ەل اۋزىنداعى «جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، قۇماي تازى، بەرەن مىلتىق، قاقپان، الماس كەزدىك، سۇلۋ ايەل» دەلىنەتىن ءتىزىمدى باۋىرجان مومىشۇلى «ەر جىگىتتىڭ جەتى قازىناسى» دەگەن. ونىڭ: «بۇل ەر-ازاماتتىڭ جەكە باسىنا، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاجەتتى باعالى دۇنيەلەرىنە بايلانىستى ايتىلعان. جۇيرىك ات - جىگىتتىڭ قاناتى. قىران بۇركىت - جىگىتتىڭ العىرلىعى، ءبۇرىپ تۇسەر كۇش-قۋاتى. قۇماي تازى - سەنىمى، دوسقا ادال بەرىكتىگى. بەرەن مىلتىق - وتى، قاھارى. قاقپان - سەرتى، ءبىرسوزدى مارتتىگى. الماس كەزدىك - سۇسى، ايبىنى. سۇلۋ ايەل - ەر-ازاماتتىڭ ارتىنداعى قامالى، وتىنىڭ بەرەكەسى...»، - دەيتىن تۇسىندىرمەسى دە كىتاپتا تولىق قامتىلعان.

(جالعاسى بار)

P.S. كىتاپتى ساتىپ الام دەۋشىلەر 87016520613 (ايگۇل) تەلەفونىنا حابارلاسسا بولادى.