قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى - وتە ءبىر وزەكتى ماسەلە. كورەرمەن تەاترعا ساحنادان ءومىردى كورۋگە بارادى. الايدا قازىرگى قازاق تەاترلارىنىڭ ساحناسىنان بۇگىنگى قوعامنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قوزعايتىن وتكىر سپەكتاكلدەردى كورۋ مۇمكىن بولماي تۇر. بۇعان سەبەپ بىرەۋلەر مىقتى رەجيسسەرلىك مەكتەپتەردىڭ جوقتىعى دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر دراماتۋرگتەر بۇگىنگى زامان تاقىرىپتارىن ارقاۋ ەتكەن شىعارمالار تۋدىرا الماي جاتىر دەگەن ءۋاج ايتادى. سوندا قازىرگى قازاق دراماتۋرگياسى بۇگىنگى قوعامنىڭ تالاپتارىن ورىنداي الماي وتىرعانى ما؟ەگەر سولاي بولسا، وندا قازاقتىڭ اتى دارداي دراماتۋرگتەرى جازىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ سالماعى بولماعانى عوي. الدە، مىقتى دراماتۋرگتەر بار، تەك ولاردىڭ ەڭبەگىن بارىنشا باعالاپ، حالىققا جەتكىزۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ جاتىر ما؟ مىنە، وسى ماسەلە بۇگىنگى وي-كوكپاردىڭ تارازىسىندا تارازىلانباق.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، پروزاشى، دراماتۋرگ:

قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى - وتە ءبىر وزەكتى ماسەلە. كورەرمەن تەاترعا ساحنادان ءومىردى كورۋگە بارادى. الايدا قازىرگى قازاق تەاترلارىنىڭ ساحناسىنان بۇگىنگى قوعامنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قوزعايتىن وتكىر سپەكتاكلدەردى كورۋ مۇمكىن بولماي تۇر. بۇعان سەبەپ بىرەۋلەر مىقتى رەجيسسەرلىك مەكتەپتەردىڭ جوقتىعى دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر دراماتۋرگتەر بۇگىنگى زامان تاقىرىپتارىن ارقاۋ ەتكەن شىعارمالار تۋدىرا الماي جاتىر دەگەن ءۋاج ايتادى. سوندا قازىرگى قازاق دراماتۋرگياسى بۇگىنگى قوعامنىڭ تالاپتارىن ورىنداي الماي وتىرعانى ما؟ەگەر سولاي بولسا، وندا قازاقتىڭ اتى دارداي دراماتۋرگتەرى جازىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ سالماعى بولماعانى عوي. الدە، مىقتى دراماتۋرگتەر بار، تەك ولاردىڭ ەڭبەگىن بارىنشا باعالاپ، حالىققا جەتكىزۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ جاتىر ما؟ مىنە، وسى ماسەلە بۇگىنگى وي-كوكپاردىڭ تارازىسىندا تارازىلانباق.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، پروزاشى، دراماتۋرگ:

ءيا
- قازاق دراماتۋرگياسى جوق دەگەن - بۇل تۇبەگەيلى قاتە. جاقىندا عانا جازۋشىلار وداعىندا ءىىى پلەنۋم ءوتتى. سوندا سويلەگەندەردىڭ ءبارى، سونىڭ ىشىندە مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ ءوزى قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ وزىق دەڭگەيدە ەكەنىن، جالپى، قازاق ادەبيەتىنىڭ دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان ەلدەردەن ەش كەم تۇسپەيتىنىن ايتتى. سوندىقتان قازاق دراماتۋرگياسىن جوققا شىعارا بەرۋدى توقتاتۋ كەرەك. دراماتۋرگيا اسپاننان تۇسپەيدى. قازاق ءسوز ونەرىنە جاقىن ءارى وتە تالانتتى حالىق قوي. دراماتۋرگيانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، بۇل - تاۋەلدى جانر. ول ەڭ الدىمەن رەجيسسەرعا، ودان كەيىن اكتەرعا، ەڭ اياعى ساحنانى سالاتىن سۋرەتشىگە دە تاۋەلدى. سوندىقتان دراماتۋرگيا تەك وسى ءتورت سالانىڭ ماماندارى بىرلەسە جۇمىس ىستەگەندە عانا العا باسادى. سوڭعى ەكى جىلدا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ەكى ۇلكەن بايقاۋ جاريالادى.

سوندا جيىرمادان استام شىعارما بايگە الدى.  ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ اكىم تارازي باستاعان دراماتۋرگتەرى: دۋلات يسابەكوۆ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، تاعى باسقالار جەڭىمپاز بولدى. بۇگىنگى تاڭدا وسى دراماتۋرگتەردىڭ ەكى-اق شىعارماسى ساحنادا قويىلدى. ال قالعان ءبىزدىڭ مىقتى دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ شىعارمالارىن وقىپ، كەرەك قىلىپ جاتقان ادام جوق. ماسەلە وسىندا. ال قازاق دراماتۋرگياسى قاشاندا زاماننىڭ تالابىنا ساي قىزمەت ەتكەن، ەتىپ  تە كەلەدى. بىراق وسى تۋىندىلارىمىزدى تەاترلارىمىزدىڭ كەرەك ەتۋى وتە تومەن بولىپ تۇر. ەكىنشى اڭگىمە، جۋرناليستەرگە بايلانىستى. تەاتردى جازاتىن قالامگەرلەر ءار قويىلىمدى كەڭ تۇردە زەرتتەپ، كورىپ، حالىققا دۇرىس ناسيحاتتاسا ءجون بولار ەدى. ويتكەنى پەسانىڭ العاشقى جازىلعان ادەبي نۇسقاسى مەن ساحنالانعان نۇسقاسىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بولادى. كەيبىر جاقسى دراماتۋرگيالىق شىعارمالار رەجيسسەرلەردىڭ كەمشىلىگىنەن، كەيدە اكتەرلەردىڭ السىزدىگىنەن، باسقا دا سەبەپتەرمەن جۇتاڭ تارتىپ قالادى. ال كەرىسىنشە، كەيبىر ورتاڭقولدى سپەكتاكالدەر جاقسى رەجيسسەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، باعى جانىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان گازەت-جۋرنالدار ساحناداعى قويىلىمداردى جازعاندا وتە ءادىل بولۋى كەرەك، ەڭ الدىمەن جازاتىن ادام پەسانى وقىپ السا دۇرىس بولار ەدى. سودان كەيىن ساحناداعى نۇسقاسىمەن سالىستىرا وتىرىپ جازسا، كوپ نارسە شەشىلەر ەدى. دراماتۋرگيانىڭ تاعدىرى ونى دۇرىس ناسيحاتتاۋعا تىكەلەي بايلانىستى. كەيدە تەاتر باسشىلارى پرەمەراعا  جۋرناليستەردى شاقىرىپ، شاي بەرىپ، ماقتاتقىسى كەلەدى. دراماتۋرگياداعى ەڭ ءبىر كەلەلى ماسەلە، پەسا جازاتىن جاستاردىڭ ازدىعى. نەگىزى تالانتتى جاستار مۇلدە جوق ەمەس، تەك ولاردى وسى سالاعا تارتۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ جاتىر. ەگەر مەنىڭ قولىمدا بيلىك بولسا، ەڭ بولماعاندا ءبىر ماۋسىمدا ءبىر جاس دراماتۋرگتىڭ شىعارماسىن ساحنالار ەدىم. ال ءبىزدىڭ تەاترلاردىڭ باسشىلارى جاستاردىڭ  شىعارمالارىن وقىمايدى دا، ولاردى جولاتپايدى دا. رايىمبەك سەيتمەتوۆتىڭ كەزىندە قانشاما تالانتتى رەجيسسەرلەر، دراماتۋرگتەر  شىقتى. قازىرگى تەاترلار جەكەمەنشىك سياقتى ەشكىممەن ساناسپايدى، سىننان قاشادى، سپەكتاكلدى ساراپتاۋدان وتكىزگىلەرى كەلمەيدى. ال تەاترداعى كوركەمدىك كەڭەس باسشىلارعا تاۋەلدى بولعاندىقتان ارتىق ەشتەڭە ايتا المايدى. سوندىقتان درامالىق شىعارمالار رەداكتسيالانباعان ماقالا سەكىلدى ساحناعا شىعا بەرەدى. اكتەرلەر سپەكتاكلدىڭ ءماتىنىن جاتتاماي ساحناعا شىعادى.  شىعارما ەكى قاتاڭ تالقىدان ءوتۋى ءتيىس. ءبىرىنشى، درامالىق شىعارما ساحناعا قويۋعا كەلە مە، كەلمەي مە؟ ەكىنشى، ساحناعا سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسى شىعاردا ونى حالىققا كورسەتۋگە بولا ما، بولماي ما؟ مىنە، وسىنداي تالاپتاردان كەيىن عانا سپەكتاكل حالىققا ۇسىنىلۋى ءتيىس. كەز كەلگەن دراماتۋرگيالىق شىعارما ەشقاشان ءجۇز پايىز دايىن بولمايدى. ءتىپتى شەكسپير، م.اۋەزوۆ سەكىلدى دراماتۋرگتەردىڭ ءوزى دراماتۋرگيا تۋدىرۋ ءۇشىن شەكسىز جۇمىس ىستەگەن. ءبىز دراماتۋرگيا جانرىنان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىندا الدامىز. ەندىگى ۋاقىتتا  ءبىز دراماتۋرگيالىق شىعارمانى جازىپ قانا قويماي، ونىڭ ساحناعا دۇرىس شىعۋىنا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.

باعىبەك قۇنداقباەۆ، پروفەسسور، تەاتر سىنشىسى:

جوق
- بۇل وتە ءبىر كۇردەلى ساۋال. بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن پەسالاردىڭ ءبىرازىن وقىپ شىعۋ كەرەك. الايدا بىزدە بارلىق پەسالار ەشقايدا جاريالانبايدى. تەك ساحناعا شىققاندارىنان عانا حاباردارمىز. تەاتر باسشىلارىنىڭ تارتپالارىندا، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىندە قانداي پەسالار جارىققا شىقپاي جاتقانى بىزگە بەلگىسىز. ال ساحنالانىپ جۇرگەن پەسالاردىڭ دەنى بۇگىنگى قوعامنىڭ بيىك تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەدى دەپ ايتۋ قيىن. ءبىرلى-جارىم دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ شىعارمالارى شەتەلدەردە جوعارى باعالانىپ جاتقانىن ەستيمىز. ايتالىق، دۋلات يسابەكوۆتىڭ پەسالارى رەسەي تەاترلارىنىڭ ساحناسىندا، جاقىندا وڭتۇستىك كورەيادا قويىلدى دەگەندى قۇلاعىمىز شالدى. بۇل، ارينە، قازاق ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. بىراق بۇل دراماتۋرگيانىڭ بۇگىنگى باعىت-باعدارىن ايقىنداي المايدى.

دراماتۋرگيادا قازىرگى قوعامنىڭ وتكىر ماسەلەلەرى كوتەرىلگەنىمەن، سونى شەبەر شەشۋ جاعى جەتىسپەي تۇر. بۇگىنگى تىرلىكتىڭ ديالەكتيكالىق ءۇردىسىن، قوعامداعى الەۋمەتتىك كۇردەلى ماسەلەلەردى اشىپ بەرەتىن پسالار كورىنبەي ءجۇر. قازىرگى دراماتۋرگيالىق شىعارمالار تەك ماسەلەنىڭ شەت-جاعاسىن عانا كوتەرىپ، جەڭىل-جەلپى، وتكىنشى كورىنىس بەرەدى. دراماتۋرگيا - ءوزى قيىن جانر عوي. جاڭادان شىققان پەسالاردى ساراپتامادان وتكىزىپ، سىنشىلار تالقىعا سالعاننان كەيىن دراماتۋرگ ءوز شىعارماسىن قايتا قاراپ شىقسا، ءبىراز كەمشىلىكتەر تۇزەلەر ەدى. الايدا وسى جۇمىستى اتقارۋى ءتيىس جازۋشىلار وداعىنىڭ دراما سەكتسياسى دا، تەاتر قايراتكەرلەرىنىڭ وداعى دا ءجوندى جۇمىس ىستەمەيدى. ءبىز قازىر كىمنىڭ نە جازىپ جاتقانىن بىلمەيمىز، شىعارمالاردى ورتاعا سالىپ، پىكىر الىسۋ دەگەن جوق. بۇل - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز. قازىرگى دراماتۋرگيالىق شىعارمالاردىڭ پەسا دەگەن اتى بار، يدەياسى بار، بىراق كوكەيتەستى ماسەلەلەردى بۇگىنگى قوعامنىڭ تالابىنا ساي پسيحولوگيالىق، فيلوسوفيالىق  توپشىلاۋعا كەلگەندە ءالسىز. قازىرگى تاڭدا جازۋشىلار وداعىنىڭ دراماتۋرگياعا جاناشىرلىعىن كورە الماي وتىرمىز. ءبىر كەزدەرى مادەنيەت مينيسترلىگىندە رەپەرتۋارلىق كوللەگيا بولعان، قازىر دە بار دەيدى. بىراق ولاردىڭ دراماتۋرگتەرمەن، سىنشىلارمەن، يا تەاترلارمەن تىكەلەي بايلانىسى جوق. ال جەكەلەگەن دراماتۋرگتەر تەاترلارعا كەلىپ شىعارمالارىن بەرىپ جاتادى. ولاردىڭ شىعارمالارىمەن بىزدەر تانىسپاعاندىقتان، ولاردىڭ  دەڭگەيىن ايتۋ قيىن. سوندىقتان مەنىڭشە، بىزدەگى دراماتۋرگيانى ۇيىمداستىرۋ جاعى  جەتىسپەيدى. تەاتر ساحنالارىندا قويىلىپ جۇرگەن سپەكتاكلدەر ءا دەگەندە اجەپتاۋىر ماسەلەلەردى كوتەرگىسى كەلگەندەي بولادى. شىنداپ كەلگەندە وتكىنشى عانا دۇنيە بولىپ شىعادى. ويتكەنى جاقسى تۋىندىنى ساحنالاۋعا نە دراماتۋرگتىڭ،  نە رەجيسسەردىڭ ءالى كەلمەي جاتادى. سەبەبى ولاردىڭ اراسىندا شىنايى شىعارماشىلىق بايلانىس جوق. جاقسى شىعارمانى ساحناعا الىپ شىعاتىن دراماتۋرگتەردىڭ، رەجيسسەرلەردىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىن تالقىلاپ، سىننان وتكىزىپ وتىراتىن ءبىر ۇيىم قاجەت. بۇگىندە جاس دراماتۋرگتەر از، جاستار تەاترعا كەلىڭكىرەمەيدى. ال ولاردى وسى سالاعا كىم تارتۋى قاجەت، تەاتر ما، مادەنيەت جانە اقپارات  مينيسترلىگى  مە، جوق الدە جازۋشىلار وداعى ما؟ جاقىندا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ۇزدىك درامالىق شىعارمالارعا بايقاۋ جاريالادى. بايقاۋ دەگەن جاقسى، بىراق جۇرتتىڭ ءبارى بايقاۋعا قاتىسا المايدى، ارى كەتسە، 20-30 دراماتۋرگ قاتىسار، ولاردىڭ ءۇش-تورتەۋى شىعار. ال قالعاندارى دراماتۋرگياعا قايتا جولاعىسى كەلمەي قالادى. سوندىقتان جاستار ءۇشىن بايقاۋدان گورى تەاترلارمەن، جازۋشىلار وداعىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساعان الدەقايدا ءتيىمدى. جاستار ولەڭ، اڭگىمە جازسا، ايتەۋىر ءبىر جەرگە جاريالانادى. ال جازىلعان پەسالارى ساحناعا شىقپاسا، ونى جازۋدىڭ قاجەتى شامالى بولىپ قالماي ما؟ جازعان كۇننىڭ وزىندە ءتيىستى دارەجەدە قالاماقى تولەنبەيدى. سوندىقتان جاستاردا درامالىق شىعارما جازۋعا ىنتا دا بولمايدى.  قازىرگى كەزدە تەاتر ساحنالارىنان قوعامنىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن پەسالاردى كورە الماۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى - دراماتۋرگياعا دۇرىس كوڭىل بولىنبەۋىندە.

بەيتاراپ پىكىر
اكىم تارازي، جازۋشى، دراماتۋرگ:
- قازىرگى قازاق دراماتۋرگياسى دەگەندە ول ءبىر كۇندىك پايداعا اسا ما، اسپاي ما، زاماننىڭ اجەتىنە، قاجەتىنە جاراي ما، جاراماي ما دەگەن سۇراق بولماۋى كەرەك. ەگەر دراماتۋرگيالىق شىعارما  ناعىز تۋىندى بولسا، بۇل ماڭگىلىككە جۇمىس ىستەيدى. كەزىندە كەڭەس زامانىندا دا دراماتۋرگتەردى تۇقىرتىپ، «دراماتۋرگتەر، سەندەر نەگە بۇگىنگى زاماندى كورسەتپەيسىڭدەر، اناۋ ساۋىنشى قىزدار بار، قويشى جىگىتتەر بار، سولاردى نەگە جازبايسىڭدار» دەپ جەلكەلەپ كەلگەن بولاتىن. سول ەلىكتەۋگە تاتىمايتىن جامان ادەت ءالى كۇنگە بار. «جاڭادان ەل بولدىق، بۇگىنگى قوعام تۋرالى نەگە جازبايسىڭدار» دەگەندى ءجيى ەستيمىز. ۇلكەن ادەبيەت، ۇلكەن دراماتۋرگيا، ۇلكەن پروزا ەشقاشان اسىقپايدى. سوڭعى ءبىر 15 جىلدا تەاترعا بارىپ، قازاق سپەكتاكلىن كورىپ، ريزا بولىپ قايتقان ەمەسپىن. «قازاق دراماتۋرگتەرى تەاترعا كەلمەيدى» دەپ بىزدەردى ايىپتاپ جاتادى. ەگەر جاقسى پەسا بولسا، دراماتۋرگتەر بارار ەدى. ەگەر تەاتردىڭ دەڭگەيى بەلگىلى بولسا، وندا قويىلىپ جۇرگەن شىعارمالار شالا-شاتپاق بولسا جانە تەك تەاتر باسشىلارىنىڭ شىعارمالارى قويىلىپ جاتاتىن بولسا، وعان اكىم تارازي، دۋلات يسابەكوۆ، قاليقان ىسقاق نەگە بارۋى كەرەك؟  بارماي-اق ءبارى تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ قازىرگى تەاتر ساحناسىنداعى قويىلىمدار كوڭىلىمنەن شىقپايدى. استاناعا كوشىپ كەلگەلى بەس جىلدا روزا مۇقانوۆا ەكەۋمىز بىرنەشە رەت قويىلىمدارعا بارىپ، ۇيالىپ، بارعانىمىزعا وكىنىپ، ەڭسەمىزدى كوتەرە الماي، كوزىمىزبەن جەر شۇقىپ قايتتىق.  ءبىزدىڭ تەاتر ساحنالارىندا ەۋروپا تەاترلارىنىڭ قالدىقتارى قويىلىپ، قازاق تەاترىندا  جاڭالىق اشقانداي بولىپ ءجۇر.

«الاش ايناسى» گازەتى، 29.08.2009