ءداستۇرلى قازاق قوعامىن­داعى ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز رولدەرى بولادى. كوشپەندىلەر مادە­نيە­تىندە ەرلەر مەن ايەلدەر­دىڭ مىندەتتەرى ءبولىندى. ايەل­دەردىڭ ءرولى بالا ءتار­بيە­لەۋ­مەن، ءۇي شارۋا­شىلىعىن جۇرگىزۋمەن قاتاڭ شەكتەلگەن. مىسالى، نەكە داستۇرىندە ايەلدەردىڭ كۇيەۋ تاڭداۋعا مۇمكىندىگى بولماعان. كۇيەۋى ولسە، باسقا كۇيەۋگە شىعا الماعان، ول مارقۇمنىڭ ىنىسىنە نەمەسە اعاسىنا قوسىلۋعا مىندەتتى بولعان.

كوشپەلى مادەنيەتتىڭ داعدارىسقا ۇشى­راۋىنا بايلانىستى ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق­ستاندا جاڭا قوعامدىق قوزعالىس پايدا بولدى. ۇلتشىل الاش قوزعالىسى قازاقستاننىڭ قوعامدىق ومىرىندە وشپەستەي ءىز قالدىردى. 1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن الاش ور­دا­نىڭ كونفەرەنتسياسى ايەلدەردىڭ قوعام­دا­عى ءومىرى تۋرالى شەشىم قابىلداپ، مىنا­داي تۇجىرىمدارعا كەلدى:

- ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ساياسي قۇقىق­تارى تەڭ بولۋى كەرەك;

- ءبىرىنشى ايەلى كەلىسىم بەرمەسە، ەكىنشى ايەل الۋعا بولمايدى.

ءداستۇرلى قازاق قوعامىن­داعى ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز رولدەرى بولادى. كوشپەندىلەر مادە­نيە­تىندە ەرلەر مەن ايەلدەر­دىڭ مىندەتتەرى ءبولىندى. ايەل­دەردىڭ ءرولى بالا ءتار­بيە­لەۋ­مەن، ءۇي شارۋا­شىلىعىن جۇرگىزۋمەن قاتاڭ شەكتەلگەن. مىسالى، نەكە داستۇرىندە ايەلدەردىڭ كۇيەۋ تاڭداۋعا مۇمكىندىگى بولماعان. كۇيەۋى ولسە، باسقا كۇيەۋگە شىعا الماعان، ول مارقۇمنىڭ ىنىسىنە نەمەسە اعاسىنا قوسىلۋعا مىندەتتى بولعان.

كوشپەلى مادەنيەتتىڭ داعدارىسقا ۇشى­راۋىنا بايلانىستى ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق­ستاندا جاڭا قوعامدىق قوزعالىس پايدا بولدى. ۇلتشىل الاش قوزعالىسى قازاقستاننىڭ قوعامدىق ومىرىندە وشپەستەي ءىز قالدىردى. 1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن الاش ور­دا­نىڭ كونفەرەنتسياسى ايەلدەردىڭ قوعام­دا­عى ءومىرى تۋرالى شەشىم قابىلداپ، مىنا­داي تۇجىرىمدارعا كەلدى:

- ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ساياسي قۇقىق­تارى تەڭ بولۋى كەرەك;

- ءبىرىنشى ايەلى كەلىسىم بەرمەسە، ەكىنشى ايەل الۋعا بولمايدى.

وسى كونفەرەنتسيادا ۇسىنىلعان يدەيا­لار ول زاماندا ايەلدەردىڭ تىعىرىقتان شىعاتىن باسقا جولى بولعاندىعىن كور­سەتەدى. ەسكى سالت-سانا مەن ادەت-عۇرىپتىڭ كۇيرەي باستاعانى، ايەل ءرولىنىڭ وزگەرگەنى كورىندى.

الەم تاريحىندا قۇرسانىپ قارۋ اسى­نىپ، قول باستاپ جاۋعا شاپقان نە بولماسا مەملەكەت باسقارىپ، سول ەلدىڭ ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ارىستانداي الىسقان ايەل ادامدار از ەمەس. ءتىپتى الەمدىك ەمەس، ءوز قازاعىمىزدىڭ كەشەگى، بۇگىنگى تاريح قات­پار­لارىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، قورامساق تولى جەبە اسىنىپ، ايقايلاپ جاۋدى قاشى­رىپ، ءتۇيىلىپ كەلگەن دۇشپاننان قاي­مىق­پاي، ءوز ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن شەيىت بولعان اپالارىمىز جەتكىلىكتى. ارينە، سۋىرتپاقتاي بەرسەك، ارعى-بەرگى تاريحتا بۇلاردان وزگە دە باتىر اپالارىمىز ەستە قالدى. الەم  تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان، ەرلىگىمەن قاتار، دانالىعى اڭىز بولىپ قالعان، بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ۇلى دالادان شىققان ساقتىڭ باتىر قىزدارى توميريس جانە زارينا تاريحتا قالدى. ماسەلەن، جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ابىلايحان دارابوزىم دەپ ەركە­لەتىپ، سىيلاعان قازاقتىڭ باس ساردارى، ۇلى قولباسشىسى قابانباي باتىردىڭ جارى گاۋھاردىڭ ەرلىگىن، تاپقىرلىعىن ەسكە الساق تا جەتەدى. قابانباي مەن گاۋھار­دان تۋعان نازىم قىزدىڭ نەبارى 16  جاسىن­دا تۇركىستان تۇبىندە وت شاشقان جوڭعار زەڭبىرەگىنە باتپاي، ۇيلىعىسىپ قالعان قازاق قولىن باستاپ، كامشات بورىك كيىپ، نايزا ورنىنا قولىنداعى قامشىسىن بۇل­عاپ «ابىلايلاپ» جاۋعا شاۋىپ، جوڭ­عار­لاردى تۇرە قۋعان ەرلىگى ەل ەسىندە. كەشەگى كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپايدىڭ ەرلەرمەن بىرگە ءوز ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن تولارساقتان ساز كەشىپ، جاسانعان جاۋمەن ارىستانشا ايقاسۋى نە بولماسا قازاق تاريحىندا اققان جۇلدىزداي ءىز قالدىرعان شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم حانىمنىڭ ەلدى اقىلمەن باسقارعانىن قالاي ۇمىتامىز؟ مۇنىڭ سىرتىندا كەشەگى كەڭەس زامانىن­داعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا شىعىس­تىڭ قوس شىنارى اتانعان مانشۇك پەن ءاليانىڭ دا ەرلىگى ءالى ەستە.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق قوعامى ايەلدەر ماسەلەسىن جاڭا زامان تالابىنا وراي جاڭاشا قىرىنان كوتەرە باستادى. ناتيجەسىندە ساياسي، قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ ەرەك­شەلىگى ەسكەرىلە وتىرىپ، 1998 جىلى قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنان كەڭەس بەرۋ ورگانى - وتباسى جانە ايەلدەر ءىسى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلعانى بەلگىلى. نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ كوپ­تەگەن ادامدى تىعىرىققا تىرەدى. ايەلدەر جۇگى اۋىرلادى. وتباسىن اسىراۋ، بالا-شاعاعا قامقورلىق، ءۇي شارۋا­سى - وسىنىڭ ءبارى ەرلەرگە قاراعاندا ايەلدەردىڭ موينىن­داعى جاۋاپتى ءىس. 2004 جىلى ەڭبەك­پەن قامتۋ قىزمەتتەرىندە جۇمىسقا ورنالاسۋ ماسەلە­لەرى بويىنشا كەلگەندەر­دىڭ ىشىنەن ءاربىر التىنشى ايەلگە عانا جۇمىس بەرىلگەن. جو­عا­رى جانە ورتا ارنايى ءبىلىمى بار 45 جاس­تاعى جانە ودان ۇلكەن ايەلدەردىڭ جۇمىس­­قا ورنالاسۋ مۇمكىندىگى مۇلدە از. قازىرگى كەزدە جالدانىپ جۇمىس ىستەيتىن ادامدار­دىڭ دەنىن ايەلدەر قۇرايدى. الايدا ولاردىڭ ەڭبەك اقىسى ەرلەردىڭ تابىسىنىڭ 61%-نا عانا تاتيدى. قازىرگى تاڭدا ايەل­دەر دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە ساۋ­دا سياقتى بەلگىلى ءبىر سالادا شوعىرلان­عان.

قازاق ايەلى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ءارى وڭاي، ءارى قيىن. ويتكەنى ايەل - ءبىزدىڭ انامىز، ايەل - ءبىزدىڭ اپكە، قارىنداسىمىز. ايەل بىزگە توعىز اي، ون كۇن تولعاتىپ، «تار قۇرسا­عىن كەڭەي­تىپ، تاس ەمشەگىن ءجىبىتىپ» ءومىر سىيلادى. كەشەگى قازاق ايەلى ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ بەسىگىندە تەربەلىپ، قاينارى­نان قانىپ ىشكەن. قوعامداعى ءوز ورنىن جازباي تانىپ، ايەلدىكتەن دانالىققا، وتبا­سى، وشاق قاسى تىرلىگىنەن رۋلى ەلدىڭ قامىن جەيتىن ەل اناسى دەڭگەيىنە كوتەرىلە بىلگەن.

دەرەك

رەسمي دەرەك بويىنشا قازاق­ستاندا 100 ەر ادامعا 108 ايەل­دەن كەلەدى. مەملەكەتتىك قىزمەت­تەگى ورتالىق جانە جەرگى­لىكتى اتقارۋشى ورىنداردا جۇ­مىس ىستەيتىندەردىڭ 58 پايىزى ايەل­دەر­دەن تۇرادى. پارلامەنت دەپۋ­تاتتارىنىڭ 21-ءى، ياعني 14 پايىزى ايەل. بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردا ورتا ەسەپپەن 17 پايىزى دەپۋتات ايەل بار. ۇكىمەتتە ەكى مينيستر، ءبىر اگەنتتىك ءتورايىمى، مينيسترلىكتەردە ءتورت   جاۋاپتى حاتشى جانە بەس ۆيتسە-مينيستر، ورتالىق اتقارۋ­شى ورگانداردا ءتورت جاۋاپتى حاتشى قىزمەتىندە ايەل قاۋىمى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىل­داردا بيلىكتە 3-4 پايىز عانا ايەل بولسا، قازىرگى كۇنى 14 پايىز.

اۆتور: دينارا سكاباەۆا، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى

"الاش ايناسى" گازەتى