...ناستوياششەە يستوريچەسكوە نازۆانيە ەتوگو ۆەليكوگو ەۆرازيسكوگو گوسۋدارستۆا – ۇلىق ۇلىس، ۋلۋگ ۋلۋس (ۆەليكي ۋلۋس). يمەننو تاك ونو يمەنۋەتسيا ۆو ۆسەح تيۋركسكيح پيسمەننىح يستوچنيكاح – كاك سوبستۆەننو وردىنسكيح، تاك ي ۆنەشنيح. يا پولنوستيۋ سوگلاسەن س منەنيەم تەح سپەتسياليستوۆ، كوتورىە سچيتايۋت، چتو  پرەدپوچتيتەلنو يسپولزوۆات يمەننو ەتو نازۆانيە – ۋلۋگ ۋلۋس (ۆەليكي ۋلۋس يلي ۆەليكوە گوسۋدارستۆو). 

ترەپاۆلوۆ  ۆاديم ۆينتسەروۆيچ

«زولوتايا وردا ۆ XIV ستولەتي»

ءوز ۋاقىتىندا الەمنىڭ ەكى قۇرلىعىن ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەگەن، كەزىندەگى ۇلى دالا قىپشاقتارىنىڭ الىپ قاعاناتىنىڭ، باسقا دا ۇلتتاردىڭ وسى تەكتەس قۇرعان بىرلەستىكتەرىنەن ونىڭ وزگەشەلىگى، سونىمەن قاتار، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ارتىقشىلىعى قانداي، ونى تورتكىل دۇنيە عالىمدارى مەن جىلناماشىلارى جانە ساياحاتشىلارى قالاي باعالاعان، ءارى  وسى ۇلى يمپەريا تۋرالى ولاردىڭ كەزىندە جازعان وي-پىكىرلەرىنە كوڭىل اۋدارىپ، زەر سالىپ قارايىق. 

جوعارىدا اتى-ءجونى اتالعان وسى عالىمنىڭ عىلىمي جازباسىندا تاعى مىنانداي  جولداردى وقۋعا بولادى: «ەسلي جە سەرەزنو، كليۋچەۆىم فورماتيۆنىم پەريودوم ۆ يستوري كازاحسكوگو ەتنوسا بىلا يمەننو ەپوحا زولوتوي وردى. يمەننو زولوتايا وردا ياۆلياەتسيا پرومەجۋتوچنىم سكرەپليايۋششيم زۆەنوم مەجدۋ يستوريەي كازاحسكوگو حانستۆا ي بولەە درەۆنيمي پلاستامي  يستوري – كيپچاكسكيم، درەۆنەتيۋركسكيم، حۋننسكيم…».

زامانىندا، جارتى عالامعا ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن التىن وردا قاعاناتىنىڭ سالدىرعان قالالارى مەن وسى مەملەكەتتىڭ ءبىلىم، عىلىمعا جانە جوعارى مادەنيەتكە دەگەن ايىرىقشا ۇمتىلىسىنا،  تاڭداي  قاقتىرار زەرگەرلىك شەبەرلىكتەرىنە، ايتارلىقتاي ۇلكەن ءمان بەرىپ، شىنايى قايران قالىپ جانە سول ادامداردىڭ وسىعان وراي، وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن عىلىمي ەڭبەكتەرىندە جازىپ  قالدىرعان ەكەن.

الدىمەن ءدىنىمىز مۇسىلمان بولعان سوڭ، اراب ەلىنىڭ وكىلىنەن باستايىق. عىلىمعا كەڭىنەن تانىمال بەلگىلى ساياحاتشى يبن-باتتۋتا ءوزىنىڭ جازباسىندا بەركە حاننىڭ ورداسىندا بولىپ، ونىڭ تىكتىرگەن كيىز ءۇيىنىڭ ءىشىن بىلاي سيپاتتاپتى: «ۆ پياتنيتسۋ، پوسلە موليتۆى، ون ساديتسيا ۆ شاتەر، نازىۆاەموي زولوتوي يۋرتوي، رازۋكراشەننوي ي ديكوۆيننوي. ون يز دەرەۆياننىح پرۋتەۆ، وبتيانۋتىح زولوتىمي ليستكامي. پوسرەدينە ەگو دەرەۆياننىي پرەستول، وبلوجەننىي سەرەبرياننىمي پوزولوچەننىمي ليستكامي; نوجكي ەگو يز چيستوگو سەرەبرا، ا ۆەرح ەگو ۋسىپان دراگوتسەننىمي كامنيامي».

وسىعان قاراپ، التىن وردا حاندارىنىڭ  ادەمىلىككە ايتارلىقتاي قۇمار، بەزەندىرۋگە ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن جانە سول ءبىر كەزدىڭ وزىندە-اق كوشپەلى ەلدە زامان تالابىنا ساي وركەنيەتتى مادەنيەتتىڭ بولعانىن اپ-انىق اڭعارۋعا بولادى. جانە سول ۋاقىتتىڭ وزىندە التىن وردا ادەمى دە عاجايىپ قالالارىمەن، وزگەلەرگە ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي ايتۋلى، سىمباتتى سارايلارىمەن، ءتۇپ-ءتۇزۋ ءارى كەڭ كوشەلەرىمەن ەرەكشەلەنگەن جانە قىزىقتىرعان. يبن-باتتۋتا جازباسىنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە: «گورود سارايشيك، ودين يز كراسيۆەيشيح گورودوۆ، دوستيگشي چرەزۆىچاينوي ۆەليچينى، نا روۆنوي زەملە، پەرەپولنەننىي ليۋدمي، كراسيۆىمي بازارامي ي شيروكيمي ۋليتسامي. ودناجدى مى پوەحالي ۆەرحوم س ودنيم يز ستارەيشين  ەگو، نامەرەۆاياس وبەحات ەگو كرۋگوم ي ۋزنات وبەم  ەگو. جيلي مى ۆ ودنوم كونتسە ەگو ي ۆىەحالي وتتۋدا ۋتروم، ا دوەحالي دو درۋگوگو كونتسا ەگو تولكو پوسلە پولۋدنيا… ي ۆسە سپلوشنوي رياد دوموۆ، گدە نەت ني پۋستوپوروجنيح مەست، ني سادوۆ».

وسى جازباعا ۇڭىلە  وتىرىپ كەزىندەگى التىن وردا حاندارىنىڭ جانە ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ  وزدەرىنە ىنعايلى ەتىپ كورىكتى دە كوركەم قالالار تۇرعىزا العانىن، سونداي-اق تىرشىلىگى قايناعان شۋلى دا دۋماندى  شاھارلاردا تۇرا الاتىنىن بىلگەندەيمىز. ۇلى قاعاناتتا وسىنداي ساۋداسى  قىزعان، قولونەرى دامىعان جۇزدەگەن قالالار ورىن تەپكەن. وسى اۆتوردىڭ جىلناماسىندا تاعى مىناداي جولدار كەزدەسەدى: «وردىنسكيە حانى ۆىۆوزيلي يز سرەدنەي ازي، يرانا، ەگيپتا ا تاكجە ۆيزانتي ۋچەنىح، استرونوموۆ، بوگوسلوۆوۆ ي پوەتوۆ».  وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ەشقانداي دا جابايى «ۆارۆار»  ەمەسىن، قايتا مادەنيەتكە، عىلىمعا جانە ونەرگە  ءار ۋاقىتتا جاقىن ءارى تانىم-دۇنيەسىنىڭ كەڭ، وي-ءورىسىنىڭ تەرەڭ ەكەنىن ۇققاندايمىز.

ۇلى دالا قىپشاقتارى  قۇرعان وسى يمپەريادا، الەمدەگى ەڭ العاشقى سالىق تولەۋ زاڭى قالىپتاسقان. قاعانات قۇجاتتارىندا، ناقتىراق ايتساق جارلىقتارىندا، مىناداي جازىلعان سوزدەردى كەزدەستىرەمىز: «وتنىنە ي ۆپرەد ۆەنەتسيانسكيە كۋپتسى، پريەزجايۋششيە ك نام نا كورابلياح ي سوۆەرشايۋششيە تورگوۆىە سدەلكي ۆ ناشيح گوروداح، پۋست پلاتيات ۆ ناشۋ كازنۋ تورگوۆىي نالوگ ۆرازمەرە ترەح پروتسەنتوۆ; ەسلي كۋپليا-پروداجا نە پرويزۆوديتسيا، پۋست نيكتو نە ترەبۋەت س نيح تورگوۆوگو نالوگا. تاكجە ۋ ناس ۆ ستارىە ۆرەمەنا  نە برالي تورگوۆىي نالوگ س تورگوۆلي دراگوتسەننىمي كامنيامي، جەمچۋگوم، زولوتوم، سەرەبروم، زولوتوي كانيتەليۋ; ي نىنە پۋست نە بەرۋت». بۇل جارلىقتىڭ ءمان-ماعىناسىنان ۇققانىمىز، سول ۋاقىتتاردا قىپشاقتاردىڭ  قانشالىقتى وركەنيەتكە جاقىندىعىن جانە  قازىرگى دەموكراتيانىڭ العاشقى قادامى دا وسى يمپەريادان باستاۋ العانىن اڭعارعاندايمىز.

مەن، قانشاما جىل ەرتە جانە ورتا عاسىر ادەبيەتى مەن جازبالارىن، قۇجاتتارىن وقىپ، زەرتتەپ قاراعان كەزدەرىمدە، قازىرگى زاماننىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن،  سول كەزدەردەگى  تۇرلى قۇرىلىم-بىرلەستىكتەردەن مۇنداي وزگەشەلىكتەردى  كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. ءتىپتى، ءتورت عاسىرلىق  ريم يمپەرياسى مەن كارى قۇرلىقتىڭ (ەۋروپا) وردەندەرىندە دە مىنانداي كورەگەندىكتى، زيالىلىقتى بايقامادىم.

وسىلاردى مىسال رەتىندە كەلتىرە وتىرىپ، تاعى ءبىر ماقتانىشپەن ايتارىمىز، جەردىڭ كۇندى  اينالاتىنىن سول التىن وردا حاندارى مەن بەكتەرى، ءتىپتى تۇرعىندارى دا ەرتە كەزدەن  بىلگەن ەكەن. مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىك: وسى داڭقتى قاعاناتتىڭ ساراي اقىنى سارىقۇل-سارايدىڭ  (1321-96)  ولەڭ جولدارىندا مىناداي تارماقتار كەزدەسەدى: «ۋزنالا ليۋبۆي پريتياجەنە دۋشا، زەملەي ۆوكرۋگ سولنتسا كرۋجەنە ۆەرشا».  ۇققانىمىز، سول كەزدىڭ وزىندە-اق، اتا-بابالارىمىزدىڭ جەردىڭ كۇندى   اينالاتىنىن الدەقاشان بىلگەنىن تۇسىنەمىز جانە ولار ءۇشىن بۇل ەشقانداي جاڭالىق بولماعان. كوپەرنيك بولسا وسىدان ءبىر جارىم عاسىردان كەيىن عانا جەردىڭ كۇندى  اينالاتىنىن اشقان بولاتىن.

سونىمەن قاتار، اتى اتالعان ۇلىق ۇلىستا ايەل زاتىنا زور قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەسكەرىلىپ ءارى ولاردىڭ  مارتەبەسى  جوعارى  بولعانىن كورەمىز. بۇعان ناقتى دالەلدى،  الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلىپ، وسى الىپ مەملەكەتتە  بىراز ۋاقىت تۇرعان جانە بولىپ كەتكەن وزگە ەلدىڭ اتاقتى ساياحاتشىلارى مەن جىلناماشىلارىنىڭ جازىپ قالدىرعان ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. مىسالى، اتاقتى پلانو كارپيني بىلاي دەپ جازىپتى: «دەۆۋشكي ي جەنششينى ەزديات ۆەرحوم ي نەسۋتسيا ۆسكاچ تاك لوۆكو، كاك ي مۋجچينى. مى داجە ۆيدەلي، كاك وني نەسليس سو سترەلامي ي كولچانوم… جەنششينى ۆىپولنيايۋت ۆسە رابوتى: شيۋت شۋبى، ودەجدۋ، وبۋۆي ۆسە، چتو دەلاەتسيا يز كوجي; وني ۆەدۋت تەلەگي، چينيات يح، ناگرۋجايۋت ۆەربليۋدوۆ ي دەلايۋت ۆسە بىسترو ي لوۆكو». تاعى ءبىر يتالياندىق ريكولدي دەل مونتەكروچە (1291ج.) ءوزىنىڭ جازباسىندا: «كيپچاكي وتنوسياتسيا س بولشيم ۋۆاجەنيەم كو ۆسەم جەنششينام ۆ ميرە، نو وسوبەننو ك سۆويم. يمەننو جەنششينى زانيمايۋتسيا وبششەستۆەننىمي ي دوماشنيمي دەلامي، وني جە پوكۋپايۋت ي پرودايۋت. جەنششينى گوردى ي ۆوينستۆەننى. وني ەزديات ۆەرحوم، كاك مۋجچينى، ي يا يح ۆيدەل چاستو ۆەزجايۋششيمي ۆ گورودا، كاك مۋجچينى، س لۋكوم ي سترەلامي. وني وچەن ۆەرنى سۆويم مۋجيام»، – دەپ كەلتىرگەن ەكەن. سونداي-اق، وردادا ءبىراز ۋاقىت بولعان اراب عالىمى يبن-باتتۋتانىڭ جۇمىستارىندا مىناداي جولدار بار: «يا بىل سۆيدەتەلەم ۆ ەتوي سترانە ودنوي ۋديۆيتەلنوي ۆەششي – ۋۆاجەنيا، كوتورىم پولزۋيۋتسيا جەنششينى: وني يمەيۋت دەيستۆيتەلنو بولەە ۆىسوكي رانگ، چەم رانگ، زانيماەمىي مۋجچينامي…. چاستو جەنۋ سوپروۆوجداەت ەە مۋج، كوتوروگو منوگيە پرينيمايۋت زا ودنوگو يز ەە سلۋگ».  وسى جولداردى وقي وتىرىپ كەزىندەگى قىپشاقتاردىڭ وتباسىندا جانە ولار قۇرعان قاعانات-حاندىقتارىن دا، ايەل بالاسىنىڭ قانداي سىيلاسىمدىققا، ۇلكەن قۇرمەتكە يە ەكەنىن انىق بايقايمىز.

ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قايران قالعانىمىز،سول ءبىر ۋاقىتتىڭ وزىندە-اق التىن وردا تۇرعىندارى وت جاعۋ كەزىندە قازىرگى ءبىزدىڭ كومىردى قولدانعان ەكەن. ايگىلى ماركو پولونىڭ كىتابىن وقىپ وتىرىپ مىناداي جولداردى كەزدەستىردىك: «پراۆدا، چتو ۆوۆسەي پروۆينتسي زولوتوي وردى ەست سپوسوب پريمەنەنيا چەرنىح كامنەي: ەتي كامني دوبىۆايۋت ۆ گوراح، ي وني گوريات، يسپۋسكايا پلاميا، كاك پولەنيا: وني سگورايۋت پولنوستيۋ، كاك درەۆەسنىي ۋگول. وني دولگو گوريات، ي گوتوۆيت نا نيح لەگچە، چەم نا درەۆەسينە… پوتومۋ چتو وني لۋچشە ي ستويات مەنشە، چەم درەۆەسينا، كوتورۋيۋ تاكيم وبرازوم ەكونوميات». كوردىڭىز بە، سول كەزدەگى قىپشاق ەلى كومىردىڭ وتىن ەكەنىن ءبىلىپ جانە ونى ىزدەپ تاۋىپ، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە كۇندەلىكتى پايدالانعان. وسى جازىلعان ناقتى دەرەكتەرگە قاراپ، بۇدان مىڭ جىلعا تاياۋ كەزەڭدەردىڭ وزىندە دە ۇلى دالانىڭ ەل-جۇرتى كارى قۇرلىق (ەۋروپا) ماقتاناتىن وركەنيەتتەن قۇر الاقان ەمەسىن كورەمىز.

د.ۋەزەرفوردتىڭ «چينگيس-حاني روجدەنيە سوۆرەمەننوگو ميرا» دەگەن كىتابىندا التىن وردا جايىندا مىناداي جولداردى كەزدەستىردىك: «ۆ زولوتوي وردە، كستاتي، نيكاكيح مونگولوۆ نەت. نەت، حوت تى ترەسني. كۋدا ني گليان – پوۆسيۋدۋ كيپچاكي، كيپچاكي ي ەششە راز كيپچاكي».

وسى كىتاپتان ءبىز ءۇشىن قايران قالارلىق تاعى ءبىر تارماقتاردى وقۋعا بولادى: «چينگيس حان» ي «تەمۋدجين» – سوۆەرشەننو نە مونگولسكيە يمەنا، ا تيۋركو-كيپچاكسكيە. نارودنىە كازاحسكيە ي كيرگيزسكيە ەپوسى (مىنا عالىم - جازۋشى، قازاق، قىرعىز ەپوستارىندا زەردەلەي وقىپ، زەرتتەپ، قاراپ شىققان سەكىلدى) «الپامىس باتىر»، «كوبلاندى باتىر»، «ەر تارگىن», ا تاك جە «ماناس» ي درۋگيە، چتو نازىۆاەتسيا… ۆ ۋپور نە ۆيديات نيكاكوي تاكوي «ۆەليكوي مونگولسكوي يمپەري». سوگلاسنو ەتيم ەپوسام، ۋ سرەدنەۆەكوۆىح كيپچاكوۆ بىلو تولكو دۆا سەرەزنىح پروتيۆنيكا، س كوتورىمي وني پوستوياننو بوروليس: ەتو كيتايتسى ي كوچەۆىە پلەمەنا كالمىكوۆ، كاك راز ي وبيتاۆشيح توگدا ۆ رايونە سوۆرەمەننوي مونگولي. نىنەشنيە  مونگولى  - ەتو لەسنىە ناسەلەنيا (بۋرياتى – مانجۋرى),   پوياۆيۆشيەسيا نا ەتوي زەملە تولكو نەسكولكو ۆەكوۆ سپۋستيا», – دەيدى. كوردىڭىز بە، ولار انىق-قانىعىن زەرتتەپ قالاي جازعان!

ال ءبىزدىڭ وي-تۇسىنىگىمىزدى ەسكى كەڭەس جۇيەسى قالىپتاستىردى. سودان ءبىرازىمىز ءالى ارىلا الماي كەلەمىز. الەم جازۋشىلارى مەن عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن شىعارمالارىن وقي وتىرىپ ناقتى تۇسىنگەنىمىز، ۇلى شىڭعىس حاننىڭ ەشقانداي قازىرگى موڭعول اتانعان بۋريات – مانجۋر ەمەس, ول تۇركى – موعول، ياعني ايتقاندا، ۇلى دالانى مەكەندەگەن قىپشاقتاردان شىققانىن بىلەمىز.  قازاقى سوزبەن ايتقاندا، قازىرگى موڭعولعا «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن» تۇسىنەمىز. سونىمەن قاتار، كەزىندەگى ۇلىق ۇلىس سانالعان - التىن وردا يمپەرياسىنىڭ   وز  اۋماعىن  اردايىم  كەڭەيتۋمەن  قوسا، زامان كوشىنەن قالماي، عىلىم مەن ءبىلىمدى جانە ونەر مەن مادەنيەتتى تەڭ  الىپ جۇرگەنىن انىق بايقاعاندايمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz