ەلىمىزدە اجىراسۋ دەرەگى جوعارى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جىلىنا ورتا ەسەپپەن 140 مىڭ شاڭىراق قۇرىلىپ، ونىڭ 50 مىڭى اجىراسىپ كەتەدى ەكەن. اجىراسۋ ۇلەسى جالپى تىركەلگەن نەكە سانىنىڭ 34,4%-ىن قۇراپ وتىر. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ اجىراسۋدىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن ءۇيلى بولۋعا بەت بۇرعان جۇپتار نە ىستەۋى كەرەك؟ جانە باسقا دا سۇراقتاردىڭ جاۋابىن الۋ ءۇشىن پسيحولوگ مامان گۇلجان امانگەلدينوۆامەن سۇحباتتاسىپ كوردىك.

وتباسىلىق ومىرگە قانداي دايىندىقپەن بارۋ كەرەك؟

– وتباسىن قۇرار الدىندا ءار ادام پسيحولوگيالىق كونسۋلتاتسيادان وتسە، كەم دەگەندە 20 كونسۋلتاتسيا الىپ، سول جەردە «نەگە وسى ادامدى تاڭداپ وتىرمىن، نەگە ءدال قازىر تۇرمىسقا شىققىم كەلەدى/ۇيلەنگىم كەلەدى، مەن ونىڭ وتباسىن بىلەم بە، مەن ونىڭ كەمشىلىكتەرىن قابىلدايمىن با الدە تەك جاقسى جاعىن عانا كورگىم كەلە مە» دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاپسا، بۇل وتباسىلىق ومىرگە دايىندىقتىڭ باسى دەر ەدىم. ەگەر ادام ءوز سەزىمدەرىن تۇسىنەتىن بولسا، باسقانىڭ دا سەزىمدەرىن تۇسىنە الادى، قولداي الادى، سويلەسە الادى دەگەن ءسوز.

مەنىڭ پراكتيكامدا بار جوعى 7, 8 جۇپ ۇيلەنەر الدىندا كونسۋلتاتسيا الۋعا كەلدى. سونىڭ بەسەۋى ارى قاراي وتباسىن قۇرۋعا بارمادى. ءبىر جىلدان كەيىن «ءبىز وزىمىزبەن جۇمىس ىستەدىك، ەندى تاعى ءبىر رەت وتباسى قۇرۋعا دايىندىعىمىزدى تەكسەرگىمىز كەلەدى» دەپ كەلگەن جۇپ بولدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جاقسى نارسە. اجىراسۋ سانى ازايادى، جارالى جاندار ازايادى. ءبىر-ءبىرىن جەتە تۇسىنبەي وتباسىن قۇرىپ، كەيىن بالالى بولىپ اجىراسسا، ول بالاعا پسيحولوگيالىق سوققى اكەلەدى. وتباسىنىڭ قۇلدىراۋىنان ساقتاپ قالاتىن كومەكتىڭ بىرەۋى وسى بولار. ەكىنشىدەن، قارجىلاي دايىن بولۋى كەرەك. قازىرگى زاماندا ماتاريالدىق جاعداي كوپ نارسەگە ۇيىتقى بولادى. وتباسىن ساقتاپ قالۋعا، باقىتتى، جەڭىل ءومىر سۇرۋگە كومەك بەرەدى.

تاعى دا ايتا كەتەتىن نارسە. قازىرگى كۇنى الەۋمەتتىك جەلىلەردە بلوگەرلەردىڭ «سەن ءوز ءومىرىڭنىڭ قوجاسىسىڭ»، «سەن پاتشايىمسىڭ»، «سەن پاتشاسىڭ»، «ءوزىڭ ەڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋىڭ كەرەك» دەگەن سياقتى مەسسەدجدەردى بەرەدى. ونىڭ ءبارى، ارينە، دۇرىس. بىراق ادام ونى تۇسىنەدى؟ ماسەلە وسىدا. مەنىڭ ايتقانىم عانا بولۋى كەرەك دەپ تۇسىنەتىندەر بار. بۇل قيىن جاعداي. ونداي جۇپتاردىڭ ءبارى اجىراسىپ كەتەدى دەمەيمىن. اجىراسپايتىن جۇپتار دا باار. ويتكەنى ولار پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلىپ بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. بىراق قازىرگى جاعدايدا قارايتىن بولساق، جۇپتار كوبىنە اجىراسىپ كەتىپ جاتىر. سەبەبى قازىر الەۋمەتتىك ۇيات دەگەن نارسە قوعامدا ازداۋ، سوندىقتان اجىراسۋ بۇرىنعى كەزگە قاراعاندا وڭايىراق.

ارينە، سوسىن ءار جاستىڭ تۋىپ-وسكەن وتباسى دايىن بولۋ كەرەك. بىزدە ەندى ۇيلەنگەن سوڭ جۇبايلار جالعىز تۇرمايدى، ۇلكەن وتباسىندا تۇرىپ جاتادى. سوندىقتان كەلىن العان وتباسى دا، كۇيەۋ بالا كەلگەن وتباسىدا ءبىرىن-ءبىرى ۇعىنا الۋى كەرەك. جاس جۇبايلاردى قولداپ، كومەك كورسەتىپ ءجۇرۋى كەرەك. ەكى جاستىڭ ورتاسىنا تۇسپەي، كەرىسىنشە تاتۋ بولۋىنا جاعداي جاساۋى قاجەت.

مىسالى، ۇيلەنبەي تۇرعاندا ەكى جاستىڭ وي-پىكىرى، كوزقاراسى سايكەس سياقتى بولىپ، كەيىن شاڭىراق كوتەرگەن سوڭ كوزقاراسى ەكىگە ايىرىلىپ جاتادى. جانجال تۋادى. سونىڭ سەبەبى نەدەن؟

– ەڭ ءبىرىنشى ءبىز عاشىق بولامىز. جۇرەگىمىز ەلجىرەيدى. ول ادامسىز ءومىر سۇرە المايتىنداي، قايتا-قايتا كورگىمىز، كەزدەسكىمىز كەلىپ تۇرادى. كەيدە قىزعانىش سەزىمى تۋادى.  عاشىقتار سول ۋاقىتتا ۇيلەنىپ كەتىپ جاتادى. بىراق وتباسى بولعاننان كەيىن تاڭداعان جۇبىنىڭ كەمشىلىكتەرىن بايقاپ، ونى قابىلداي الماي جاتادى. ال ەندى، كوزقاراستار سايكەس كەلدى دەيىك. ۇيلەنىپ، بالالى-شاعالى بولعاننان كەيىن دە قيىندىقتار، جانجالدار تۋىندايدى. نەلىكتەن؟ ادام وزگەرەدى، داميدى. زامانعا ساي، تەحنولوگيالىق اقپاراتتارعا ساي كوزقاراستار قايشىلىعى تۋىندايدى. ونىڭ ۇستىنە ءار 3-4 جىل سايىن وتباسىندا داعدارىس بولادى. سوندىقتان وتباسىن مىندەتتى تۇردە جاڭالاپ تۇرۋ كەرەك دەپ ايتامىز. ول ءۇشىن ۇمىتىلىپ كەتكەن سەزىمدەردى جاڭالاپ تۇرۋ كەرەك. مۇمكىن وتباسىلىق ومىرگە رومانتيكانى قايتا اكەلۋ كەرەك شىعار. كوزقاراس نەدەن وزگەرەدى؟ جۇبايلاردىڭ بىرەۋى العا باسىپ،  داميدى. ەكىنشىسى، مىسالى، ۇيدە وتىرىپ قالۋى مۇمكىن. سول كەزدە ءبىرى ەكىنشىسىن قۇنسىزداندىرا باستايدى. بۇل جەردە دە كونفليكتتەر پايدا بولادى.

ەكى ادامنىڭ جۇپ قۇرىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋى – ۇلكەن جۇمىس.  كوبىسى «مەن ۇيلەندىم، بولدى، جۇمىس وسىمەن ءبىتتى» دەپ ويلايدى. بۇل قاتە وي. سوندىقتان ەكى جاق تا وتباسىنداعى بىرلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن كۇش سالۋ كەرەك.

وتباسىن قۇرۋعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلۋ كەرەك ەكەنى بەلگىلى. وعان اتا-انانىڭ بەرگەن تاربيەسىنىڭ ءمانى زور. بالانى ازامات ەتىپ تاربيەلەۋدە اتا-انالار قانداي قاتەلىكتەرگە جول بەرەدى؟

–وتباسى بالاعا قانداي مودەل بەرسە، بالا سونى بويىنا سىڭىرەدى. ەگەر بالا وسە كەلە «مەن وتباسىمدا كورگەن قاتەلىكتى جىبەرمەيمىن» دەسە، وندا باسقاشا وتباسىن قۇرا الادى. وتباسىندا اتا-انانىڭ جىبەرەتىن قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – بالانىڭ سەزىمدەرىن تۇسىنبەۋ، ماحابباتتى كورسەتپەۋ، اكەنىڭ نە شەشەنىڭ ەموتسيونالدى تۇردە سۋىق بولۋى. بالاعا بالاعا شەك قويا دا، رۇقسات بەرە دە الۋ كەرەك. ءبىر شەكتەن ەكىنشى شەككە كەتپەۋ كەرەك. بالانى قىز، ۇل دەپ بولمەۋ كەرەك، وعان بالا دەپ قاراۋ كەرەك.

مىسالى ءجيى كەزدەسەتىن جايتتاردىڭ ءبىرى – بىرنەشە قىزدان كەيىن تۋعان ۇلدى شەكتەن تىس ەركەلەتىپ جىبەرەدى. قىزداردى تىم قاتتى ۇستايدى. اكەسىنىڭ «ءتۇف، تاعى قىز با؟!» دەگەنى بالانىڭ ءوزىن كەرەكسىز سەزىنۋىنە الىپ كەلەدى. بالا ءوزىن كەرەكتى سەزىنىپ ءوسۋى كەرەك. ءوزىن جاقسى كورەتىن ادامداردىڭ بار ەكەنىن ءبىلۋى كەرەك. اكە شەشەنىڭ ماقساتى – ءوز-وزىنە جاۋاپ بەرە الاتىن، تاۋەلسىز بالانى ءوسىرۋ. تاۋەلسىز بولۋ دەگەن ول بىرەۋدى باسىنۋ، قارسى سويلەۋ ەمەس، ول ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن تۇسىنەتىن، كەز-كەلگەن ادامنىڭ سوزىنە ەرىپ كەتپەيتىن، وزىنە نە كەرەگىن بىلەتىن ادام.

سوندىقتان دا اتا-انا بالانى ءينفانتيلدى ەتىپ وسىرمەۋ كەرەك،  گيپەر قورعاشتاۋ  دەگەن بولماۋ كەرەك. بىزدە بالانى تىم قاتتى قورعاشتاۋ، نە تىم قاتال ۇستاۋ بار. ءبىر شەكتەن ەكىنشى شەككە كەتۋ بار. ءاردايىم بالانس ۇستاۋ كەرەك. اكە-شەشە بالاعا سىيلاستىقتىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتۋ كەرەك. كونفليكتكە كەلگەن كەزدە، ۇرىس، ايعاي، بالاعاتتاۋ، توبەلەسۋ، ۇرىپ-سوعۋ ارقىلى ەمەس، جاي عانا وتىرىپ، سويلەسىپ شەشسە، بالانىڭ ميىندا سول ساقتالادى. بالامەن دە كونفليكت بولعان كەزدە، ونى دا سابىرمەن، اقىلمەن شەشۋ كەرەك.

بالا بايقاماي ىدىستى قولىنان ءتۇسىرىپ الدى، تەلەديداردى سىندىردى، شكافتى قۇلاتتى دەيىك، ونداي كەزدە بارىپ دۇرسە قويۋعا بولامايدى، ءبىرىنشى بالادان  سۇراۋ كەرەك «قورقىپ قالمادىڭ با؟ امانسىڭ با؟» دەپ. بالانىڭ قۇندى ەكەنىن سەزىندىرۋ كەرەك. «ابايلامادىڭ با، ەندىگى كەزدە بايقا» دەڭىز. بالا تۇسىنەدى. تەحنيكانىڭ، زاتتىڭ قاسىندا بالانىڭ ءبىرىنشى ورىندا ەكەنىن كورسەتۋ كەرەك. وسىلاي ءبىز تاۋەلسىز، پسيحولوگيالىق ساۋ ادامدى تاربيەلەپ، قاتارعا قوسامىز. قىزدى دا، ۇلدى دا سىيلاۋ ارقىلى وسىرسەك، ول بالالار ازامات بولعاندا ءوز وتباسىن ءدال سولاي قۇرادى.

بىزگە كونسۋلتاتسيا كەلەتىن ادامداردىڭ قيىندىعى: ەموتسياسىن شىعارا الماۋ، ىشكى رەنىشىن ايتا الماۋ. رەنىشتى ايتپاعاننان كەيىن تارس ەتكىزىپ باستان ءبىر قويادى  نەمەسە الدىنداعى داستارحاندى اۋدارىپ جىبەرەدى. ايەل بولسىن، ەر كىسى بولسىن. ونى كورگەن بالا دا سونداي اگرەسسور نە بولماسا ءوزىن قۇربان رولىندە ۇستايتىن ادام بوپ وسەدى.

اجىراسۋ بالا پسيحولوگياسىنا، مىنەزىن-قۇلقىنا  قالاي اسەر ەتەدى؟

– ارينە، بالالارعا ۇلكەن اسەرىن بەرەدى. ويتكەنى ەكى جاقسى كورەتىن، ۇيرەنشىكتى ادامدارى ەكى جاققا كەتىپ جاتادى. ول ءوزىن تاستاندى سەزىنىپ، ەندى وسىمەن ءبارى ءبىتتى دەگەن ويعا كەلۋى مۇمكىن. كەيبىرەۋلەر كەرىسىنشە مويىندامايدى. «ەشتەڭە بولىپ جاتقان جوق، ماعان ءبارىبىر» دەگەن سياقتى ىشكى سەزىمدەرىنە ۇڭىلمەيدى، اشۋلانادى. كەيبىر بالالار دەپرەسسياعا تۇسەدى، ال ەندى بىرەۋلەرى اتا-اناسىن جاراستىرۋعا بار كۇشىن سالادى. كىم كىنالى دەگەن سۇراققا جاۋاپ تاپقىسى كەلەدى. ەڭ قيىنى، ەكى جاقسى كورەتىن ادامىنىڭ بىرەۋىن تاڭداۋ. سول جەردە ول قاتتى قينالادى. ودان كەيىن بالا رەگرەسسياعا ءتۇسۋى مۇمكىن. رەگرەسسيا دەگەنىمىز، مىسالى، بالانىڭ جاسى 13-تە بولسا دا، 6-7 جاسار بالانىڭ ءىس-ارەكەتىن جاسايدى.

بالانىڭ جاسىنا بايلانىستى اركىمدىكى ءار ءتۇرلى ءوتۋى مۇمكىن. ماسەلەن، رەگرەسسيا باقشاعا باراتىن جاستاعى بالالاردا ءجيى كەزدەسەدى. اجىراسقاننان كەيىن، توسەككە كىشى دارەتىن جىبەرىپ قويۋدى شىعارۋى مۇمكىن. ساۋساعىن سورادى. اجىراسۋ بولعانعا دەيىن اكە-شەشەسىنەن بولەك بولمەدە ۇيىقتاپ جۇرگەن بالا، اتا-اناسىنىڭ جانىندا جاتقىسى كەلەدى. ياعني، ءوزىنىڭ جاسىنا ساي ەمەس، وزىنەن بىرنەشە جاس كىشى بالانىڭ قىلىعىن جاسايدى. ويتكەنى بالا كونفليكتتى كوتەرە المايدى. ىشكى سەزىمىن بولىسە المايدى. اكە-شەشەسi نە بولعان تۇسىندىرمەيدى. تۇسىندىرگەن وزىندە بالاعا ونى قابىلداۋ وتە قيىن بولادى.

مەكتەپكە باراتىن بولسا، ساباعىن وقىعىسى كەلمەيدى. بۋللينگكە دە وسى كەزدە ۇشىراپ قالىپ جاتادى. كەيبىر جاسوسپىرىمدەر جامان جولعا ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن. ىشىمدىككە، تەمەكىگە سالىنىپ كەتۋ، ناشار ورتاعا تاپ بولۋ دەگەن سياقتى. بىراق ءار بالا جانە ءار وتباسى ءارتۇرلى بولعاندىقتان ونىڭ ەففەكتىلەرى دە ءار ءتۇرلى بولادى. ول جەردە وتباسى بۇل ماسەلەنى قالاي الىپ شىعادى؟ ولار جانجالمەن اجىراسىپ جاتىر ما، الدە ءبىر-ءبىرىن سىيلاپ، تىنىش اجىراسىپ جاتىر ما؟ بۇل فاكتورلاردىڭ ءبارى بالاعا قاتتى اسەر ەتەدى. ءتىپتى بالا «مەن ءبارىن تۇسىنەمىن، ءبارى دۇرىس» دەگەننىڭ وزىندە بالادا ىشكى سترەسس بولادى. اسىرەسە كىشكەنتاي بالالار قاتتى ويلايدى. «اتا-انام مەنىڭ قاتەلىكتەرىم ءۇشىن ۇرسىسىپ، مەنىڭ قاتەلىكتەرىم ءۇشىن اجىراسىپ جاتىر. مەن جامانمىن» دەگەن وي، سەزىم ىشىندە قالىپ قويادى. بۇل بالانىڭ ءومىردى قابىلداۋ پريزماسىنا بايلانىستى. مىسالى، بالا ويناپ ءجۇرىپ تا اكەسىنىڭ جەيدەسىن ءبۇلدىرىپ قويدى. ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن، اكە-شەشەسى جانجالداسىپ، اجىراساتىن بولىپ شەشىم قابىلدايدى. ءبىتتى. بالا «ۇرىستىڭ ءبارى سول كويلەكتەن باستالدى» ويلايدى.

وتباسىنداعى ۇرىس-كەرىستەن ابدەن شارشاعان ادامدار اجىراسۋعا بەل بايلاپ جاتادى. بىراق اجىراسۋ وتباسىلىق ماسەلەلەردى شەشەدى دەپ ايتا الامىز با؟

– اجىراسۋ – كونفليكتتى شەشۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى عانا. اجىراسۋ ارقىلى وتباسىنا قاتىستى بۇكىل ماسەلە شەشىلىپ كەتپەيدى. ءار ادام ءوزىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن تۇسىنبەي اجىراسىپ كەتىپ جاتسا، تۋرا سول قاتەلىككە قايتا-قايتا كەلەدى. نەلىكتەن؟ كەيبىر ادامدار 6-5 رەتتەن ۇيلەنىپ/تۇرمىسقا شىعادى. بىراق تۇراقتاي المايدى. ءبىر ستسەناري قايتالانا بەرەدى. ويتكەنى ول ادام وزىمەن جۇمىس ىستەگەن جوق. ونىڭ بالالىق شاعىنان الىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپتارى بار، سەزىمدەرى بار. ىشكى جان-دۇنيەسىندەگى ماسەلەنى شەشپەيىنشە، ءبىر وقيعاعا قايتا-قايتا كەلە بەرەدى. اجىراسۋ، ءيا، كونفليكتتى شەشۋدىڭ قۇرالى دەدىك. كەيبىر ادامدار ءبىر-ءبىرىن تانىماي ۇيلەنىپ، كەيىن مۇلدە ەكى ءتۇرلى كوزقاراستاعى ادام ەكەندەرىن ۇعىپ، اجىراسادى. كەيىن ەكىنشى رەت وتباسىن قۇرعاندا گۇلدەنىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ كەتەدى. ياعني ول ادام وزىنە ساي پارتنەردى تاپقان. پسيحولوگيالىق ۇيلەسىمدىلىك بار. ءبىر-بىرىنە قولداۋ بەرە الادى، تۇسىنەدى، قيىندىققا بىرگە مويىماي شىدايدى. سوندا ول وتباسى گۇل سياقتى قۇلپىرىپ، وركەندەيدى.

Abai.kz