- مونعوليا قازاقتارىنىڭ ءوز اتا جۇرتىنا، قازاق جەرىنە ورالۋعا دەگەن قۇلشىنىستارى بار ما؟ «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە». قازاق كوبەيسە سىرتتا جۇرگەن قازاعىمەن كوبەيمەك. قازاق تۇگىلءى ورىس قىتايدان قورقىپ، جاڭا تۋعان جاس وتباسىنا قاراجات بولە باستادى. ەگەر اتا-بابا مۇرا ەتكەن جەرگە يە بولامىز دەسەك,بءىز قىتايدان ودان بەتەر ساقتانۋىمىز كەرەك،

- مونعوليا قازاقتارىنىڭ ءوز اتا جۇرتىنا، قازاق جەرىنە ورالۋعا دەگەن قۇلشىنىستارى بار ما؟ «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە». قازاق كوبەيسە سىرتتا جۇرگەن قازاعىمەن كوبەيمەك. قازاق تۇگىلءى ورىس قىتايدان قورقىپ، جاڭا تۋعان جاس وتباسىنا قاراجات بولە باستادى. ەگەر اتا-بابا مۇرا ەتكەن جەرگە يە بولامىز دەسەك,بءىز قىتايدان ودان بەتەر ساقتانۋىمىز كەرەك،

-   راحمەت. قۇلشىنىستان بۇرىن «جىگەرلى ىنتا» بولعان. «اتاجۇرت»، «قارا شاڭىراق» اتاۋلارىنا مەنىڭ قوسارىم - «ۇلكەن ءۇي». قازاقتىڭ كوپ بولۋى - دۇرىس جولعا قويىلعان دەموگرافيالىق ساياساتقا تىكەلەي بايلانىستى. موڭعولياداعى قازاقتار ءوسىمتال ەدى. قازىر دە جامان ەمەس. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعان شاپەش سەكەيۇلى دەگەن اتامىزدىڭ بايبىشەسى كۇلشەكەي جۇماحانقىزى 17 قۇرساق كوتەرگەن. كەيۋانانىڭ كوزى ءتىرى، 84 جاستا. وتە تالانتتى اقىن مارقۇم جاقسىباي شاپەشۇلىنىڭ شەشەسى. جاقسىبايدىڭ «مازاسىز شاق» جىر جيناعى موڭعوليادا قايتا جارىق كورگەنى بار. قازاقتىڭ كوبەيگەنى دۇرىس. بۇعان «قۇرساقتاعى ءسابيدى قورعاۋدىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسى» بولسا، تىپتەن قۇبا-قۇپ. جەر الەمدە قارتايىپ بارا جاتقان «الجىعان» ۇلتتار بار. سولاردىڭ بىرىنە ورىس، ەكىنشىسىنە قىتايلار ەنەدى. ال، قازاقتاردا جاڭا تۋعان سابيگە «بەسىكاقى»، «قۇنداقاقى» قاتارلى جاردەماقىلاردى جاقسى ءبولۋ كەرەك. «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە» دەگەن ماقالىڭا حاكىم ابايدىڭ سوزىمەن جاۋاپ بەرسەم: «ەسكى بيشە وتىرمىن بوس ماقالداپ».

- وتكەندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايىندا جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ اتاجۇرتىنا ورالعان 800 ادامنىڭ موڭعولياعا قايتادان كوشىپ كەتكەنى تۋرالى ايتىپ اشىنا سويلەدى. موڭعوليا ۇكىمەتى قازىر قايتا كوشىپ كەلگەن جۇرتقا ازاماتتىق بەرىپ جاتقان كورىنەدى. وسى راس پا؟ قايتا كوشىپ بارعان باۋىرلارىڭىزدى كەزدەستىرە الدىڭىز با، ولار نە دەيدى؟ سول كەزدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تالعات ماماشەۆتى ورنىنان تۇرعىزعاندا: «ول جەردە تاعى باسقا ماسەلەلەر بار. دۋلات سەن ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن بىلمەيسىڭ»، - دەپ مۇرنىنىڭ استىنان بىردەمە دەپ كۇبىرلەپ ەدى.

ءبىز بىلمەيتىن نە ماسەلە ەكەن ونىسى؟ ول قازاقتار نەلىكتەن قايتادان موڭعولياعا قايتىپ كەتتى ەكەن؟ وزدەرىنەن ءبىر ايىپ بولدى ما ەكەن,ەءستۋىڭىز بار ما؟

بايقاۋىمشا, دۋلات اعانىڭ داتىنان بۇرىنىراق ەلباسى وسى ماسەلەنى ەستىپ,بىلايعى جۇرت بىلمەيتىن اقپاراتقا قانىعىپ وتىرعانداي كورىندى... (كىم ءبىلسىن، مۇمكىن قاتەلەسەتىن شىعارمىن).

قازىر موڭعول ەلىندە قانشا قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ كوبىنە نەمەن اينالىسادى؟ 1991جىلدان بەرى موڭعولياعا قايتادان قانشا قازاق كوشىپ باردى؟

-   دۋلات يسابەكوۆ اعا اسسامبلەيانىڭ تالماۋ جەرىنەن ۇردى. مەنىڭشە بۇل قاس جازۋشىدان عانا شىعاتىن جانايقاي. موڭعوليا قازاقتارىندا عانا كوشى-قون ماسەلەسى ايتىلىپ جاتقان جوق. كوشى-قون كۇللى قازاقتىڭ تاعدىرى، وزەكجاردى ماسەلەلەرىنىڭ نەگىزگىسى. شەتىن جۇرگەن عۇرباتتاردىڭ جان داۋىسىنا ءۇن قوساتىن ورىن - دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. بۇل ورايدا سۋبەكتيۆتىك پىكىرگە عانا جول اشىق. تالعات ماماشەۆ دەگەن كىسىنى تۇسىنۋگە بولادى، ارينە. جارلىقتاي شىققان پاتشانىڭ داۋسىنا جازاتايىم بىردەمە ايتىپ جالتارىپ كەتۋدىڭ ءوزى شەبەرلىك! ەگەر ءسىز ايتقانداي «حالىقتا ايىپ» بولسا، ونى ايىقتىراتىن دا، مايىپ قىلاتىن دا بيلىكتەگىلەر. ەلباسىنىڭ بۇل ماسەلەنى بىلمەۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس. ادام اعزاسى ۇيقىعا شومعاندا جالعىز عانا وياۋ جاتاتىن مۇشە - جۇرەك. سول جۇرەك - مەملەكەت ەسەبىندە پاتشادا عانا بولۋى ءتيىس.

رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ارقيلى جاعدايدا ازاماتتىقتان شىعارىلعان 110 ازاماتتىڭ ماسەلەسى موڭعوليا ەلباسى تاراپىنان شەشىمىن تاپتى.

- قازاق اتقا قونعاندا «اۋەلى اللا، ودان سوڭ يا ارۋاق» دەپ ۇرانداعان. موڭعوليا قازاقتارىندا وسى سەنىم ساقتالعان با؟

«اتادان ۇل تۋسا يگى اتا جولىن قۋسا يگى، اتا جولىن قۋماسا بارىنان جوعى يگى». قازىرگى قازاق قوعامىنداعى تەندەنتسيا: «اتا ءداستۇرىن ماقسۇق ەتكەن ادام ەكى جەپ بيگە شىعادى». موڭعول ەلىندەگى قازاقتار اتا ءدىنى، داستۇرىنە قانداي؟

- بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ءدىن دەگەنىمىز نە، وسىعان توقتالۋىمىز ءجون سياقتى. جۇرتتىڭ ءبارى بۇل انىقتامانى تولىق بىلەتىن سەكىلدى. وكىنىشتىسى، ءدىن انىقتاماسى جۇيەلى تۇردە ءبىر ىزدىلىكپەن ءبىزدىڭ ۇعىمعا ناقتى ەنە قويعان جوق. ۇعىمىمىزداعى «بوس كەڭىستىك» - ۆاكۋم كوپ. ءبىزدىڭ ساناكوزىمىزدە ءدىننىڭ قىر-سىرىن انىق كورە الاتىن دارمەن جوق. يدەولوگيالىق كەساپاتتىڭ زاردابىنان زاعيپتىققا ۇشىراعان تۇستارىمىز از ەمەس. ال، ۇلتتىق ورىسىمىزدە ءدىن قاعيدالارىن سىڭىرەتىن قىرتىس بار. ءدىن - ىشكى جان دۇنيەگە سەنىمنىڭ بىرتەكتى جۇيەسىنىڭ ىقپالى ارقىلى قالىپتاسۋى كەرەك-ءتى. مەنىڭ ۇعىمىمشا ءدىن - رۋحاني حاراكەت قورى ءھام عۇرىپ. ءدىن - الدەبىرەۋلەر ءۇشىن ماعىنالى ءىلىم، ۇعىم. تىپتەن بازبىرەۋلەر ءۇشىن كەرى ماعىنالى ارەكەت. ءدىندى الدەقانداي رياسىز سەنىممەن ۇلى جاراتۋشىعا دەگەن ىشكى بۇلقىنعان ويمەن استاستىرا تۇسىنە المايمىز. كەي كەزدە ءدىندى «وپيۋممەن» ايىرباستادىق. ءدىن - نانىم-سەنىم، ءومىر ءسۇرۋىمنىڭ ءتاسىلى، كوزقاراسىمنىڭ بۇلاعى، ساياساتىمنىڭ قۇرالى دەپ قارايتىندار بار. كوز الدىمىزدا ءدىندى وتباسىلىق عۇرىپتىڭ باسى، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قاينارى دەپ قۇرمەتپەن قارايتىندار بار دا، ونى جوققا شىعاراتىندار دا كەزدەسەدى. دالداداعى ءبىر ەرەن كۇش مەنىڭ سانامدى يەمدەنىپ تۇر، مەن سول ۇلى كۇشتىڭ ىقپالىندامىن دەپ كورەتىن سانالى ورتا الدەقاشان قالىپتاسقان. ادامزات داۋىرىندە سان مىڭداعان نانىم-سەنىمدەر بولعان. انتروپولوگتار مەن ءدىنتانۋشىلار پايىمى بويىنشا شامامەن 60 مىڭ جىل بۇرىن ءدىن پايدا بولعان. ءبىر سوزبەن ايتساق «ادام اتتى اڭنىڭ» ساناسى قالىپتاسا باستاعان حوموەروتيكۋس (وت جاعۋدى ۇيرەنە باستاعان تۇس), حومونەندەرتال (كيىنە باستاعان تۇس) داۋىرلەرىندە ءدىن تۋرالى تۇسىنىك بولماسا كەرەك. ەندەشە، حوموساپەنس - سانا پايىم قالىپتاسا باستاعان تۇستان ءدىن تۋرالى سەنىم پايدا بولعان سەكىلدى. ءدىن - ادامنىڭ مەڭزەۋ قابىلەتىمەن تۇيدەي قۇرداس. باتىستىق مادەنيەتتانۋداعى ءىلىم - مادەنيەتتىڭ رامىزدىك جاعىن ايتا باستايدى. مىسالى، ادام سانالى ماقۇلىق نەمەسە حوموساپەنس. ال بۇدان سوڭ وسىناۋ سانالى جاندى رامىزدىك جان نەمەسە جوعارىدا ايتقان حوموسيمبوليكاس دەگەن ۇعىمعا جەتەلەيدى. بىزدەگى سانالى تاڭبالار ءىزى - ءتىل، سانا، اڭىز، ونەر جانە ءدىن. ارينە، بۇلاردىڭ ءبارى ادام اتتى سانالى ماقۇلىقتىڭ امبەباپتىعىنا بەرىلگەن ءتاڭىري سىي، كادە. الەمدە سەگىز ءىرى ءدىن وركەنيەتى «ەگەلىك» ەتەدى. مۇندا يسلام - مۇحاممەد (س.ع.س), حريستوس - قۇتقارۋشى يسۋس، بۋدديزم - شاگجيمۋنا، حيندۋ، يۋدەي، كۇنز، شينتو، داو ت.س.س. دالداداعى كۇش تۋرالى الەمدە ءۇش ءتۇرلى كوزقاراستار كۇشپەن قالىپتاستى. بىرىنشىدەن، اتەيزم - تەڭدەسسىز كۇش جوق دەپ كورەتىن قۇبىلىس، ەكىنشىدەن، تەيزم - تەڭدەسسىز كۇش بار دەپ كورەتىن قۇبىلىس، ۇشىنشىدە اگنوستيتسيزم - ەكەۋىنە دە ايىرىم بەرە المايتىن قۇبىلىس. ءبىر قىزىعى، كۇنز بولسا اتالمىش كوزقاراستاردىڭ كەيبىرىن جوققا شىعارادى. دىندەر ءوز ۋاعىزدارى ارقىلى ءوز وركەنيەتتەرىن جاسايدى. مىسالى، باتىستا وركەنيەتتىڭ ىرگەتاسى حريستيانداردا دەپ كورىلەدى. ءۇندىستاندا حيندۋلاردا وركەنيەت بار دەسە، يسلام وركەنيەتى مۇسىلماندار الەمىن شارىقتاتا ءتۇستى.  قىتايدا كۇنز مەن لاوتسيزم وركەنيەتى اسپەتتەلەدى. تەك ءبىر عانا ۇلتقا ءتان قىزمەت ەتەتىن دىندەر دە بار. ولار ءۇندى ۇلتى ءۇشىن - حيندۋ، جويتتەر ءۇشىن ياحۆا قۇدايىنا سەنگەن يۋدەيلەر. ال، جاپونيادا ۇلت ءدىنى - شينتو. وركەنيەتىن قالىپتاستىرا الماعان ءدىن - بۋدديزم. قازاقستاندا حالىقتار اسسامبلەياسى قۇرىلتايىنا كەلىپ «قاۋىشىپ» جاتقان يسلام، حريستوس، يۋدەيلەردى «اعايىندى دىندەر» دەپ اتايدى. عىلىمدا ولاردى مونتەيزمگە تەڭەيدى. ال كوپقۇدايىلىقتى دارىپتەيتىندەر دە بار. ونى - پوليتەيزم دەپ اتايتىن شىعار.

بايان-وليدە تۇراتىن قازاقتار نانىم-سەنىمىنىڭ نەگىزىن وسىلاردىڭ بىرىنەن تاۋىپ الۋىڭىزعا بولادى.

- قۇرمەتتى موڭعوليالىق باۋىرىمىز، سىزگە كوكەيدە باياعىدان جۇرگەن ءبىر ساۋالىمدى قويعىم كەلەدى: موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ءتىلى قانداي دارەجەدە؟ مۇڭعىلشا بولىپ كەتكەن بە الدە تازا قازاقشا ما؟ قازاقتاردىڭ قانداي سالت-داستۇرلەرىن ۇستاناسىزدار؟ سىزدەردەگى قازاقتاردى ەش اسسيميلياتسياعا تۇسپەگەن ناعىز قازاقتار قاتارىنا جاتقىزۋعا بولا ما؟ ورىستانعان بىزدەر ۇيرەنەتىن نەلەرىڭىز بار؟

- موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ جالپى سانى 140 مىڭ شاماسىندا. ستاتيستيكالىق مالىمەت وتىرىك ايتپاسا كەرەك. ءتىل شۇبارلىعى بار. اسىرەسە بايان-ولگي ايماعىنان باسقا جەردە تۇراتىن قازاقتاردا تىلدىك داعدارىس بەلەڭ الىپ بارا جاتقان قۇبىلىس. سالت-داستۇرلەر قاقىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مارقۇم بيقۇمار كامالاشۇلىنىڭ بالاسى قۇراستىرعان سوڭعى ەڭبەگىن وقىعاندارىڭىز ءجون دەپ ويلايمىن. اسسيميلياتسيا ماسەلەسى بايان-ولگي قازاقتارى ءۇشىن «ءتىس اۋرۋىنداي» ماسەلە بولىپ كەلەدى. تەوريالىق تۇرعىدان قاراعاندا «ازىرگە ەسەن-ساۋمىز». ورىستانعان ازاماتتارعا ۇيرەتەتىنىمىز - كوپ ءسابيلى بولۋ، اتا-اناسىن قادىرلەۋ، جەتىمىن جىلاتپاۋ ت.س.س.

- موڭعوليادا قانشا قازاق مەكتەبى بار؟ قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتقان جوق پا؟

- بايان-ولگي ايماعىندا 40-تان استام مەكتەپتەر بار. سونىڭ 38-ءى قازاق مەكتەبى. وقۋشىلاردىڭ سانى 21845. موڭعول-تۇركى ليتسەيى، «دارىن»، «باستاما»، «رۋحانيات»، «بىلگە تەگىن» قاتارلى جەكەلىك تاراپتاعى مەكتەپتەر بار. بىزدەگى ەڭ ۇلكەن قيىندىق قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ وقىتىلۋى. ۇستازدار جەتىسپەيدى، ساعات ءبولىسى از ت.س.س كەدەرگىلەر.

- موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ەكونوميكالىق حال-احۋالى قانداي؟ حالحالارمەن سالىستىرعاندا جاعدايلارى ىلگەرى مە، كەرى مە؟ مىسالى، بىزدەگى از حالىقتار جەرگىلىكتى حالىقتان داۋلەتتىرەك تۇرادى عوي. ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ اراسىندا اسا باي ادامدار بار ما؟ بولسا قاي سالادا بايىعان؟

جاھاندانۋ پروتسەسستەرى موڭعوليادا قالاي جۇرۋدە؟ قازاقتار سىرت ەلدەرگە مويىن بۇرۋدا ما؟ الدە بارار جەرى بالقانتاۋ ما (قازاقستان)?

-   اۋىلداعى اعايىندار مال-جانىمەن قامدانىپ، بالا-شاعاسىن اسىرايدى. كاسىبى ءتورت تۇلىك مالدا. وتىرىقتى جەردەگىلەر ءارتۇرلى ساۋدا-ساتتىق، جەكە كاسىپتەن نەسىپ قۇرايدى. سالىستىرمالى تۇردە بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن. ەكونوميكالىق دامۋلار ناتيجەسىندە ورتا داۋلەتتىلەردى قالىپتاستىرۋ جاعىنا قاراي ويىسىپ كەلەدى. قازبا بايلىقتاردان تۇسەتىن تۇسىمدەردەن دامەلىمىز. مالدان الىناتىن ونىمدەر نارىقتىق دەڭگەيدەگى ءوز باعامىن قالىپتاسىرا العان جوق. اقشا دەرەسى قياڭقى. ەشكى ءتۇبىتى باعالى، بىراق كورشىلەس ۇلى قىتايدىڭ «ساۋدا ساياساتىنىڭ سالقىنىمەن» وتەدى. سوڭعى ءونىم، ءوندىرىس، شارۋاشىلىق جاعى ءالى كەمشىن. جاھاندانۋدىڭ لاڭى دامىسى ءپاس ەلدەرگە قاتتى تيەتىنىن بىلەمىز. جاھاندانۋ - تسۋنناميمەن تەڭ قاھارلى - زاھار. سەل ايداپ كەلگەن باتىستىق وركەنيەتتىڭ قوقىستارىنا بوگەلىپ قالۋ قاۋپى ودان دا كوپ. باي ادامدار تۋرالى وسى زاماناۋي تۇسىنىك تۇبىرىمەن وزگەرگەنى بار. بايلىق - ادامزات ءداۋىرىنىڭ قاي جاعىندا تۇرعانىن ەشكىم سەزىنە المايدى. ءبىزدىڭ پايىم بويىنشا حالىق ورتاشا داۋلەتتى، ۇكىمەتى ءادىل بولسا، بايلىقتىڭ شەت پۇشپاعى قايمانا جۇرتقا ريزىق بولارى ءسوزسىز. موڭعولياداعى قازاق جاستارى امەريكا، جاپونيا، سينگاپۋر، تۇركيا، مالايزيا، اۆستراليا، كورەيا، رەسەي، قىتاي، اراب ەلدەرىندە وقىپ ءبىلىم الادى. ولار كەلەشەك دامۋدىڭ ەڭ عاجايىپ كوپىرىن جاساي الادى.

- باياعىدا حاسان ورالتاي اعامىزعا تىلشىلەر «وتانشىل بولساڭىز، وتانعا نەگە ورالمايسىز؟» دەگەندە كۇڭگىرتتەۋ ءبىر جاۋاپ ايتىپ ەدى، ءسىز شە؟..

-   حاسەن ورالتاي، قاجىعۇمار شابدان قاتارلى بيىك تۇلعالار شەتتە ءجۇرىپ ءوز وتانى تۋرالى جۇرەك قانىمەن جازا الدى. «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر»، «قىلمىستىڭ» 6 تومدىعى وسىناۋ ەكى تۇلعانىڭ ماڭداي تەرى، كوز جاسى، قان تۇيىرلەرىنەن تۋعان تۋما قۇندىلىق. مۇحتار ماعاۋين ايتقانداي «بەيبىت زاماننىڭ قاھارمانى» بولۋدان انتەك تارتىنشاقتاپ جۇرگەن جاعدايىمىز بار.

- ءسىزدىڭ وسپان تاقىرىبى توڭىرەگىندەگى وي-پىكىر، ەڭبەكتەرىڭىزىگە قارسى بولعاندار بولدى دەيدى سول راس پا، كىمدەر؟

- راس. وسپان تاقىرىبىندا جازىلعان مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر ەسكىرمەيدى. شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باس قولباسشىسىنىڭ ءوز قولىمەن مارشال ح.چويبالسانعا جازعان حاتتارىنىڭ نۇسقاسى تابىلدى. كەلەشەكتە كەشەندى تۇردە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى كەرەك. تايۆانيانىڭ مۇراعاتحاناسىنداعى گوميندان ارحيۆتەرى ءالى اشىلا قويعان جوق. الداعى 5-10 جىل شاماسىندا وسپان باتىر ءىسلامۇلى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تاعى دا تۇرەن كوتەرەتىنىنە سەنەمىن. تۇركيا، امەريكا، المانيا قاتارلى ەلدەردەگى عالىمدار وسپان باتىردىڭ عۇمىرناماسىنا قاتىستى سۇبەلى ەڭبەكتەرىن جاريالاپ تا ۇلگەردى. ءبىر سوزبەن ايتساق «وسپان باتىر» رۋحاني اينالىمعا ءتۇستى.

- جاڭا عاسىر باستالعالى بەرى تۇششىمدى وقىعان قانداي شىعارمالار ەسىڭىزدە قالدى؟

-   شوپەنگاۋەردىڭ پىكىرى بويىنشا «جان بىتكەننىڭ قوزعاۋشى كۇشى - سوڭىرا ساۋە ارقىلى پايدا بولاتىن...» ءومىر كەشۋ ەركىندىگىنە قاتىستى تۇجىرىمدار ويىمىزدا ءجۇر. باۋمگارتەن الەكساندر گوتليبتىڭ (1714-1761) «پوەزيالىق تۋىندىدا قامتىلاتىن كەيبىر ماسەلە قاقىنداعى پالسافالىق ساناسى» قىزىقتىرادى. انري بەرگسوننىڭ (1859-1941) «ساۋەگەيلىك - intueri»-نە قادالا قاراۋ ءجون سەكىلدى. گەگەل گەورگ ۆيلگەلم فريدريح (1770-1831) «سانا دامۋى جونىندەگى» ويلارى العا جەتەلەيدى. وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ ادەبيەتتى تۇسىنەتىن سانامىز كۇيزەلىس ۇستىندە تۇر.

- ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىز جايىندا وڭ پىكىر بىلدىرگەن قالامگەرلەر بولدى ما، بولسا، ولار كىمدەر؟ قازاقستانداعى قازىرگى پوەزيا مەن پروزاعا قانداي باعا بەرەسىز؟

-   ايگۇل كەمەلباي، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى قاتارلى سىنشى، اقىندار ءوز باعالارىن ءوز كەزەگىندە بەردى. ءوز باسىم شىعارماشىلىعىما ونشا كوپ «باعا» الۋدى قالاپ تا جۇرگەن جوقپىن.

- كەيبىر قانداستار ەجەلگى تۇركى دالاسىنىڭ قاسيەتتى ورداسى - قازىرگى موڭعول ايماعىنان كوشىپ كەلگەنىنە وكىنەدى، بۇعان كوزقاراسىڭىز؟

-   موڭعوليا جەرىندە تۇركى دۇنيەسى ءۇىى-ءۇىىى عاسىرلاردا داۋرەن قۇرعانى بار. كارى ورحوننىڭ بويىندا ايگىلى كۇلتەگىن، نالايحدا تونىكوك ءبادىزدى ەسكەرتكىشتەرى تۇر. انادولىعا قاراي كوشكەن كونە تۇركىلەردىڭ ءىزى بۇدان 1000 جىل بۇرىن بولعان وقيعا. ەۆروپا مادەنيەتىمەن قاۋىشقانعا دەيىن تۇركىلەر تۇزەمدىك سالتتا ءومىر سۇرگەن. وكىنىشتىڭ دە ءوز تۇرلەرى بولادى.

- شىڭعىس حان تۋرالى پىكىرىڭىز زاردىحان اعانىڭ پىكىرىمەن قابىسا ما؟ شىڭعىس حان مۇڭعىل ما الدە تۇركى مە؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟

-شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى ماعلۇماتتاردى راشيد-اد-دين ەڭبەكتەرىنەن تاۋىپ الارسىز. جۋىقتا جازىلعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەكى بىردەي شىعارماسى - «شىڭعىس حانعا» ارنالدى.  «مانگگۋل-ۋن نيگۋچا توبيشان» اتتى ەڭبەكتى تارجىمالاعان كەزدە تس.دامدينسۇرەن شىڭعىس حاننىڭ ەسىمىن «چينگگيس» نەمەسە «تەڭىز» دەپ جازدى. سوڭىنان چينگگيستىڭ ھۋجاگۋرى (يازگۋر) «دەگەر-ە تەگري-ەچە جاياگاتۋ»-دان باستالادى دەپ تۇجىرىمداعان. شىڭعىس حاندى قازاق دەپ «ايتۋعا وڭاي». الايدا ونى 1162-ءشى جىلقى جىلى ءساۋىردىڭ 16-سى كۇنى تۋىلدى دەپ «تۋ تۋرالى كۋالىك» بەرىپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. الدەبىر شەجىرەدە تەمۇۇجيندى 1163 جىلى قارا ءتۇستى قوي جىلى قۇرساقتاعى جاسىن قوسقاندا «ەكىگە تولدى» دەپ كەلتىرەتىنى بار. شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۇكەيدىڭ ەسىمىنە قاراعاندا «ەس» ءتۇبىرى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىندەي. دەرەكتەردە 1170 جىلى ەسۇكەيدى تاتارلار ءولتىردى دەپ جازادى. تاتارلار تۋرالى مالىمەتتى پەن دايا سيۋي ءتيننىڭ «قارا تاتارلار شەجىرەسى» (حەيدا شيليۋە) شەجىرەسىنەن ناقتىلاپ كورۋگە بولادى. (سولتۇستىك ءسۇڭ يمپەرياسىنىڭ ەلشىسى بولعان پەن دايا سيۋي تين 1223, 1235-1236 جىلدارى موڭعول جەرىندە ءجۇردى دەگەن دەرەكتەر بار).

(جالعاسى بار)

Abai.kz