رەسەيلىك جازۋشى ولگا سۆەتلوۆانىڭ «پود كرىلوم سۋدبى» اتتى رومانىندا مىناداي سوزدەر بار: «قازىرگى زامانداستارىمنىڭ تىرلىگى، اسىرا ايتسام كەشىرەرسىز، مەنىڭ كوز الدىما اسسەنيزاتوردىڭ (ادامنىڭ ءناجىسى اعاتىن قۇبىردى نە اجەتحانانى تازالايتىن جۇمىسشى – س.س.) تىرلىگىن ەسكە تۇسىرەدى. كۇندىز-ءتۇنى ءناجىس تازالايتىن ادام ونىڭ ءيىس-قوڭىسىنا دا ۇيرەنەدى. كەيدە ءتىپتى ءناجىس بەتىنە دە، قۇلاعىنا دا، كيىمىنە دە جاعىلىپ قالادى. بىراق الگى بەيشارانىڭ بۇعان ابدەن ەتى ءولىپ كەتكەنى سونداي, ۇزاقتى كۇن جۋىنباي جۇرە بەرەدى. سول سياقتى، ءدال قازىر جەمقورلىق پەن الاياقتىقتىڭ اسقىنعانى، بەل العانى، كۇشەيگەنى سونشالىق، بۇعان جوعارىداعىلار دا، تومەندەگىلەر دە، الگى اسسەنيزاتور سەكىلدى، بويىن دا، ويىن دا ۇيرەتىپ الدى. قالىڭ جۇرتشىلىق تا بۇل «ءيىس-قوڭىستى» سەزبەۋگە اينالدى، وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى جۇتىپ جۇرگەن اۋاسى سياقتى قابىلدايدى».

ءۇندىنىڭ 2015 جىلى تۇسىرىلگەن «گاببار قايتا ورالدى» اتتى ءفيلمى بار. دارىگەرلەر دۇرىس ەمدەمەي, اقىرى قايتىس بولعان ەر ادامنىڭ ارتىندا ايەلى مەن ەكى قىزى قالادى. سورلىلاردا ءمايىتتى ورتەپ، اقىرعى ءجون-جورالعىسىن جاساۋعا دا قاراجات جوق. كورشى جىگىت كۇيىپ كەتەدى دە، ولگەن كىسىنىڭ سۇيەگىن اسىعا-ۇسىگە اۋرۋحاناعا الىپ كەلءىپ:«كومەكتەسە كورىڭىزدەر، اعام ءال ۇستىندە!» دەپ جالبارىنادى. دارىگەرلەر الدىمەن كاسساعا اقشاسىن تولەتىپ الادى دا، «ناۋقاستى» تەكسەرە باستايدى. تەكسەرگەنى بار بولسىن، ونىڭ الدەقاشان ءولىپ قالعانىن انىقتايدى. بىراق پايدا كوكەيىن تەسكەن پەندەلەر ءتىپتى ولىكتىڭ وزىنەن دە اقشا جاساۋعا كىرىسەدى. «اناۋ كەرەك، مىناۋ كەرەك، وپەراتسياعا دايىنداپ جاتىرمىز، امان ساقتاپ قالۋعا تىرىسامىز» دەپ وتىرىك جانىن سالعان سىڭاي تانىتادى. الگى جىگىت «ءبارىن تاۋىپ بەرەمىز، تەك امان الىپ قالىڭىزدارشى!» دەۋمەن بولادى. ولگەن اداممەن قاشانعى الىسسىن، جارتى كۇن جانىققان دارىگەرلەر اقىرىندا «وكىنىشكە قاراي، قولىمىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادىق، بىراق ءومىرىن ساقتاپ قالا المادىق» دەپ بۇلارعا كەلىپ، «كوڭىل ايتىپ»، كولگىرسيدى. سول كەزدە جىگىت ولارعا «ناۋقاستىڭ» بۇگىن تاڭەرتەڭ، ياعني وسىدان جارتى كۇن بۇرىن جانى شىعىپ كەتكەنى تۋرالى مەديتسينالىق انىقتامانى كورسەتەدى. مۇنىڭ ءبارىن مارقۇمنىڭ قىزى بايقاتپاي ۇيالى تەلەفونىنا ءتۇسىرىپ تۇرادى. ءسويتىپ، اشكوز نەمەلەردى ايداي الەمگە ماسقارالايدى...

ادامدار نەگە مۇنشا اردان بەزدى؟ قوعام نەگە وسىنشا لاستانىپ كەتتى؟ اتالعان تۋىندىلار رەسەي مەن ءۇندىستان قوعامىن عانا اشكەرەلەپ تۇرعان جوق، جالپى ادامزاتتىڭ ازىپ-توزىپ بارا جاتقانىن اڭعارتىپ تۇر. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ دا ولاردان ايىرماشىلىعى شامالى. ونى ءبارىمىز دە كۇندە كورىپ ءجۇرمىز.

ءبىز بوسۋدەن الدىمىزعا جان سالماي كەلە جاتقان مەملەكەتپىز. تەلەديدار قاراساڭىز دا، راديو تىڭداساڭىز دا، گازەت وقىساڭىز دا – ءبارى كەرەمەت! كىلەڭ ىلگەرىلەۋ، كىلەڭ ءوسۋ! اتقامىنەرلەرىمىز تسيفرلار مەن دەرەكتەردى قۇلپىرتا ويناتقاندا تسيرك جونگلەرلەرىنەن دە اسىپ تۇسەدى. «ەڭ ۇلكەن وتىرىك، اقىرى، ەڭ ۇلكەن مىنبەدەن ايتىلدى» دەپ قادىر اقىن ايتپاقشى، قازىر قىسىلىپ-قىمتىرىلۋ، ۇيالۋ جايىنا قالدى. وتىرىك ۋادەلەر، وتىرىك جوسپارلار، وتىرىك جوبالار، ولاردىڭ ورىندالىپ جاتقانى تۋرالى وتىرىك ەسەپتەر... وعان سەنگەن ءتۇر تانىتقان باسشىلاردىڭ وتىرىك باس شۇلعۋلارى... پرەزيدەنت مينيسترلەردى شاقىرىپ الىپ جيىن وتكىزەدى. «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى كۇشەيتىڭدەر» دەپ تاپسىرادى. كىلەڭ جەمقور جينالىپ الىپ، الدىنداعى قاعازدارىنا شۇقشيىپ، «جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتۋ كەرەك» دەپ تۇقشىڭداپ جازىپ الىپ جاتادى. كۇلكىلى مە؟ جيىركەنىشتى...

بۇرىن كەمشىلىكتى اتاپ كورسەتكەن، باعىتتىڭ بۇرىس ەكەنىن اشىپ ايتقان ادامنىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋ باسىمىراق ەدى. ەشكىم ونىڭ جاسىن دا، لاۋازىمىن دا ەسكەرىپ جاتپايتىن. «مىنا جاس مامان دۇرىس ايتادى، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، جوندەۋىمىز كەرەك» دەپ ۇجىم باسشىسى دا ونداي «جالاڭتوستەرگە» تەرىس قارامايتىن. قازىر باسشىعا قاراپ سويلەۋ مۇمكىن بولماي بارادى. تەك «ءلابباي»! بۇگىندە باستىعى سوگىس بەرسە دە راقمەت ايتىپ، باسىن يەتىندەر شىقتى!

بىرەۋ وتىرىك جوبا جاساپ، وتىرىك ۋادە بەردى ەكەن دەپ، ۋاقىت كۇتىپ تۇرمايدى. ۋاقىت العا جىلجىعان سايىن نۇسقاۋدان نۇسقاۋ، پارمەننەن پارمەن تۋىنداپ، قاتىناس قاعازدار تاۋ-توبە بوپ ۇيىلەدى. بىراق قۇر قاعاز بوراتقاننان ءىس ونە مە، ساپا جاقسارا ما: «اياقتالماعان»، «ورىندالماعان»، «يگەرىلمەگەن»، «پايدالانۋعا بەرىلمەگەن»، «جەمىسى جەلىنبەگەن» دۇنيەلەر ءۇستى-ۇستىنە قاباتتالا بەرەدى. ءسوز جۇزىندە – ءبارى كەرەمەت، الايدا ناقتى ءىس جۇزىندە – ەشتەڭە اتقارىلماعان، نە شالا-شارپى، ءتيىپ-قاشىپ، الدەنەنىڭ نوبايى جاسالعان. بۇدان سوڭ تومەندەگىلەردىڭ دە «ءوي!» دەپ قولدى ءبىر سىلتەۋى، نەمقۇرايدىلىققا، سالعىرتتىققا سالىنۋى – لەزدە-اق. ءوز ىسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراماۋ، ازىراق جۇمىس ىستەپ، كوبىرەك اقشا تابۋ، مەملەكەت قارجىسىنا قول سۇعۋ، جەمقورلىق ورىستەيدى. جامان ادەت، تۇماۋ سەكىلدى، جۇقپالى كەلەدى. قازىر مانساپ ءۇشىن وزىنەن جوعارىداعىلارعا جاعىمپازدانۋدى، ولاردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاۋدى شەبەر مەڭگەرىپ العان جىگىتتەر كوپ. مۇنىڭ ار جاعىندا جەرشىلدىك پەن جىكشىلدىكتىڭ دە قۇلاعى قىلتيادى.

جاعىمپازدار قوعامىن جاساپ كەتتى

قوعامنىڭ دامۋ باعىتىن مەملەكەت ايقىندايدى. «پاراقورلىق، جەمقورلىق، جەڭ ۇشىنان جالعاسۋشىلىقتىڭ باستاۋىندا ءوزىمىز – قاراپايىم حالىق تۇر» دەپ تە سوعاتىندار بار. مەن بۇعان كەلىسپەيمىن. ول تومەننەن باستالىپ جاتقان جوق، كەرىسىنشە، جوعارىدان تۋىنداپ وتىر. حالىقتا باسقا امال قالعان جوق، شارۋاسىن تەز ءبىتىرۋ ءۇشىن (جۇمىسقا تۇرۋ، پاتەر الۋ، ت.ب. كوپ قوي), امال جوق، سونداي ارەكەتكە بارۋعا ءماجبۇر. قازىر مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالارعا اي سايىن تەكسەرىس كەلەدى. سولاردىڭ 90 پايىزى ء(بارى دەمەي-اق قويايىن) اقشا جيناپ الادى دا، كەتەدى، ياعني سول ءۇشىن عانا كەلەدى. مەكەمەنىڭ جۇمىسى شىنىمەن اقساپ جاتىر ما، ديرەكتور الدە باس دارىگەر تالاي نارسەنى بىلىقتىرىپ وتىر ما، جۇمىستارى جوق، قالتاسىن قامپايتادى دا كەتەدى. سول مەكتەپ پەن ەمحانانىڭ قاراپايىم قىزمەتكەرلەرى اي سايىن كوميسسياعا دەپ اقشا جيناۋعا ءماجبۇر. وسىنداي قوعام قالاي قالىپتاستى، نەلىكتەن وسىلاي بولدى؟ مۇنىڭ ءبارىنىڭ باستاۋى – جوعارىدا. سول جاق ابدەن بىلىققان. قازىر مينيستر، دەپۋتات، اكىم، دەپارتامەنت باسشىسى، ت.ب. ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتتەردىڭ كادىمگى پرەيسكۋرانت-باعاسى بار. ونى اشىق ايتىپ، «سول ورىن ءۇشىن سونشا سۇرادى، امال جوق، تاۋىپ بەردىم، ءبىر-ەكى جىلدا شىعارىپ الام عوي ول قارجىنى» دەپ كۇلىپ وتىرعانداردى ءبارىمىز دە كورىپ ءجۇرمىز. قىسقاسى، «بالىق باسىنان ءشىريدى».

ماسەلەن، مەن ءوزىمدى، دوستارىمدى، بالا-شاعامدى، تۋىستارىمدى پارا الماۋعا-بەرمەۋگە، ت.ب. ادىلەتسىزدىكتەرگە، قىلمىستارعا بارماۋعا ىقپال ەتە الامىن دەپ ويلايمىن (بىراق و بايعۇستاردىڭ بەرۋگە پاراسى دا، الا قوياتىنداي قىزمەت-لاۋازىمى دا جوق). بالكىم، جۋرناليست رەتىندە دە، الىمە قاراماي، ادىلدىك پەن ىزگىلىككە شاقىرعىش شاتپاقتارىم ارقىلى كوپشىلىك اراسىنداعى كەيبىرەۋلەرگە دە اسەر ەتىپ قالۋىم عاجاپ ەمەس (ولاردىڭ دەنىنىڭ دە شاما-شارقى بەلگىلى)... ال اناۋ قاپتاعان شەنەۋنىك-مينيستر، اكىم-قارا، باسشى-قوسشى، دەپۋتات-ديرەكتور، ت.ب. بىلىققا باتقاندارعا قالاي اسەر ەتە الامىن؟ ولارداعى (جالپى مەملەكەتتەگى، بيلىك، قىزمەت ورىندارىنداعى) ەڭ كەمى 30 جىل بويى قالىپتاسقان تويىمسىز جەبىرلىك پسيحولوگيانى قالاي وزگەرتە الامىن؟ ولاردى وزگەرتۋگە، تۇزەتۋگە، جاقسى جولعا سالۋعا، «ادام بولمايتىندارىن» الاستاپ، ءادىل دە مىقتى بيلىك كومانداسىن جاساقتاۋعا مەنەن (سەنەن، ودان، كو-ءو-ءو-ءوپ ولاردان) گورى پرەزيدەنتتىڭ ىقپالى مولىراق ەمەس پە؟ جانە ول سول ىقپال مۇمكىندىگىن پايدالانىپ وتىر ما؟ پايدالانا الماسا، وعان نە كەدەرگى؟..

بىزدە جاعىمپازدار كوپ. اسىرەسە ۇكىمەت جاقتا، بيلىك جۇيەسىندە، اكىمدىك ورىنداردا... (سول قىزمەتتەرگە جەتە الماي جانتالاسىپ جۇرگەن قانشاما پوتەنتسيالنىي جاعىمپاز بار!) قايبىر جىلعى «پالەن جەرگە ەلباسىنىڭ ەسىمىن بەرەيىك!» دەگەن سياقتى جالپىش ۇسىنىستاردىڭ ءجيى شىعاتىنى دا سوندىقتان. بۇعان اسا تاڭقالۋعا دا بولمايدى. سەبەبى...

سەبەبى وسىنداي جاعىمپازدار قوعامىن ءوز قولىمەن جاساعان سول ەلباسىنىڭ ءوزى...

سەبەبى سول ەلباسىنىڭ ءوزى جۇرتتىڭ قوعاداي جاپىرىلىپ جاعىمپازدانعانىن قالاپ تۇراتىن...

سەبەبى ەلباسىنىڭ ءوزى ماقتانشاق ەدى...

قانشا جەسە دە تويعانىن بىلمەيتىن مەشكەي سەكىلدى، داڭققا قۇنىققان ادام دا سونداي تويىمسىز بولادى ەكەن. ءبىز ءستالينيزمدى «جەكە باسقا تابىنۋدىڭ شەكتەن شىققان ۇلگىسى شىعار» دەپ بىلدىك، بىراق ودان دا سوراقىسى الدىمىزدا ەكەنىن جانە ونىڭ ءوز ارامىزدان شىعاتىنىن بولجاماپپىز. «حالىقتار كوسەمى» دە وسىنداي تويىمسىز بولسا كەرەك: ستالينگراد، ستالينو، ستاليناباد سەكىلدى قالالار بولدى، كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەرى قويىلدى، ايتقان سوزدەرى مەن سۋرەتتەرى كورىنگەن جەردە ءىلىنىپ تۇردى... ال قازىر سولار قايدا؟ ستالينگراد – بۇگىندە ۆولگوگراد، ستالينو – دونەتسك، ستاليناباد – دۋشانبە... ەسكەرتكىشتەر قۇلاتىلدى، ءسوزى دە، سۋرەتى دە ۇمىتىلدى. ءتىپتى لەنينگراد پەن لەنين ەسكەرتكىشتەرى دە جوق قازىر. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وسكەن نازارباەۆ قالاي عانا جەكە باسقا تابىنۋدىڭ جاڭا – «تاۋەلسىز نۇسقاسىنا» تىيىم سالمادى؟ نەگە اقىلعا كەلمەدى؟ توقتاۋسىز ماقتاۋ-ماداقتان ساناسى تۇماندانىپ، كوزىن شەل باستى ما؟

تىيىم سالمادى. ويتكەنى ءوزى ماقتانشاق. ويتكەنى ءوز الدىنا كەلگەندە وزگەلەردىڭ قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، قۇرداي جورعالاۋىن، جالپىلداپ، جاعىمپازدانۋىن ولەردەي سۇيەدى، سودان راقات تابادى. ايتپەسە ءاۋ باستا مۇنداي جاعىمپازدىققا قاتاڭ تىيىم سالسا، جاعىمپازدانۋدى جاقتىرمايتىنىن ءبىلدىرىپ، شارا قولدانسا، جاعىمپازدار دا اقىماق ەمەس، «قوي، قۇرىسىن، كارىنە ىلىگىپ جۇرەرمىز، تىنىشتىق كەرەك» دەپ بۇ كىسىدەن اۋلاعىراق جۇرەر ەدى، ءوز ءتاسىلىنىڭ وتپەيتىنىنە كوزى جەتەر ەدى... «مەنى جەر-كوككە سىيعىزباي قولپاشتاي بەرسە ەكەن، ءپىر تۇتىپ، تابىنا بەرسە ەكەن» دەپ تىلەپ تۇراتىن «اۋرۋ» ادامدى ماقتاپ-ماقتاپ، ماقساتىنا جەتىپ جۇرگەندەردى كەيدە تۇسىنۋگە دە بولاتىن سياقتى ما، قالاي... دياگنوزىنا ساي ەمى دە...

ال ەندى بىرەۋدىڭ وزىنە جاعىمپازدانعانىن قالاپ تۇراتىن، سونداي كوزىنە ماقتاپ، كولگىرسىگەندەرگە توقتاۋ سالىپ، تىيىپ تاستامايتىن، ەل ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگىن بۇلداپ، سونىڭ وتەۋى رەتىندە اتىن كوشەگە، قالاعا قويىپ جاتسا، كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، تىرىدەي ەسكەرتكىشكە اينالدىرىپ جاتسا، قارسى شىقپايتىن ادامدى كىم دەۋگە بولادى؟ مۇنداي ادامنىڭ مورالدىق-ادامگەرشىلىك نەگىزىن، كىسىلىك كەلبەتىن قالاي باعالاۋ كەرەك؟ «وزىنە-ءوزى ماساتتانۋ مەن ءوزىن-ءوزى دارىپتەۋ – باقىتسىزدىق، بۇل قاسيەتتەر ادامدى اقىماق ەتەدى» دەگەن نەمىس ساياساتكەرى كارل ليبكنەحتتىڭ ءسوزى راس ەكەن-اۋ...

«ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن بابالارىمىز تۇك بىلمەيدى-اۋ، شاماسى. بۇگىنگىلەر «ۇلىق بولساڭ، ۇرتىڭ تولعانشا اسا، ءۇرىم-بۇتاعىڭمەن بىرىگە جە» دەيدى...

«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» – ەشتەڭە ەمەس ەكەن. ەل وتىز جىلدا-اق قۇبىلىپ شىعا كەلەدى ەكەن. وسى وتىز جىلدا قازاقتىڭ كىسىلىك كەلبەتى، بولمىسى، تابيعاتى قالاي وزگەرىپ كەتتى، ءا... جاقسى جاعىنا ەمەس بىراق... ءتىپتى قارشاداي بالالاردىڭ ءوزى بار شارۋاسىن اقشامەن شەشەتىن جاعدايعا جەتتى... بۇعان تويىمسىزدىعىمەن قويماي، نارتسيسسيزم دەرتىنە دە شالدىعىپ بىتكەن ادامنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىز جىل وتىرعان ءوزىمىز دە كىنالىمىز...

ءومىر ءمانى – تويىنۋ مەن كيىنۋ ەمەس

بىزدە قيت ەتسە «حالىق وزگەرىسكە دايىن ەمەس» دەپ شىعا كەلەتىن ادەت بار. الدەبىر ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق رەفورمالار جاساۋ تۋرالى ءسوز بولا قالعاندا بيلىك باسىنداعى تۇلعالار، شەنەۋنىكتەر ءسۇيىپ ايتاتىن اڭگىمە بۇل. مۇنداي ءسوز قازىر دە ارا-تۇرا ايتىلىپ قالادى. شىن مانىندە وزگەرىسكە دايىن ەمەس (دۇرىسىن ايتقاندا، وزگەرىس جاساۋعا قۇلىقسىز) جۇرت – بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءوزى. ايتپەسە حالىق قاشاندا دۇرىس باستامالاردى، يگى يدەيالاردى ءىلىپ اكەتىپ، قولداپ وتىرادى.

مۇنىڭ ءبىر كورىنىسى – وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ اياعى مەن 90-جىلدارىنىڭ باسىنداعى قازاقستان قوعامىنداعى احۋال. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءبىر سىلكىنىپ العان قازاق رۋحى سودان كەيىنگى «جاريالىلىق»، «قايتا قۇرۋ» دەپ اتالعان از-كەم ەركىندىك لەبىن پايدالانىپ، ەڭسە تىكتەي باستادى. جەر-جەردە ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ۇيىمدار قۇرىلدى. 1989 جىلى وقۋعا تۇسكەن بىزدەر ۇلكەندەردەن جاسىرىنىپ، «ازات»، «الاش» سەكىلدى سونداي بىرلەستىكتەردىڭ كەشقۇرىم وتەتىن قۇپيا جيىندارىنا دا بارىپ قاتىسۋشى ەدىك. بالكىم، سابەتقازى اقاتاي باستاعان اعالاردىڭ ارىدەن تولعاعان تەرەڭ ويلارىن ول كەزدە تولىق تۇسىنە قويعان جوق شىعارمىز، الايدا ماسكەۋگە باعىنىشتىلىقتان بوساۋ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ، قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرۋ سەكىلدى ۇراندارىنا قۇشىرلانا قول سوعىپ، سوزدەرىنە ەلىتە قۇلاق قوياتىنبىز.

سول ۋاقىتتاعى قازاق ءباسپاسوزى دە قازاق رۋحىن وياتۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. سول كەزدەگى «قازاق ادەبيەتى»، «جاس الاش»، «ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى»، «الماتى اقشامى»، «وركەن» سەكىلدى گازەتتەر مۇمكىندىگىنشە سىرەسكەن رەسمي سيپاتتاعى ماتەريالداردى ازايتىپ، ۇلت مۇددەسىن اشىق العا تارتقان وتكىر ماقالالاردى كوبەيتكەن بولاتىن. ءباسپاسوزدىڭ پارمەنى، جۇرتشىلىق ساناسىنا ىقپالى باسىم كەزەڭ عوي، سونداي جاريالانىمدار گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە دە، قوعامدىق جيىنداردا دا، شىعارماشىلىق كەشتەردە دە، ايتەۋىر بىرنەشە ادام باسقان قاراپايىم ورتالاردا دا قىزۋ تالقىلانىپ، ءسوز بولىپ جاتاتىن. قوعامداعى كەمشىلىكتەر اشىق ايتىلىپ، ولاردى جويۋدىڭ جولدارى ۇسىنىلىپ، ءباسپاسوز بەتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ باعىتىنداعى يدەيالاردىڭ ناعىز قانبازارىنا اينالعان شاعى ەدى. سول ۋاقىتتاعى بيلىك باسىنداعىلار وسى يدەيالاردىڭ ءبارىن بولماي-اق قويسىن، تەك تەڭ جارىمىن عانا الىپ، دۇرىس ىسكە اسىرا العاندا، قازاقستان الدەقاشان ناعىز ۇلتتىق-دەمكوراتيالىق مەملەكەت بولىپ وتىرار ما ەدى دەپ ويلايمىن كەيدە.    

ءبىر جارىم جىلدان بەرى ۇزدىك-سوزدىق ءجۇرىپ كەلە جاتقان ۋكراينا مەن  رەسەي اراسىنداعى سوعىستىڭ ءبىر ۇشى ورىس تىلىنە بارىپ تىرەلەدى. رەسەي بيلىگى ءوزىنىڭ شوۆينيستىك پيعىلىن ۇنەمى فەدوروۆ، نيكونوۆ سياقتىلاردىڭ ساندىراعى ارقىلى بىزگە دە ءبىلدىرىپ كەلەدى. قازاقستانداعى ورىستاردىڭ جاعدايىن ويلاعىش پۋتين ورىس ءتىلىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى وسى پارمەندىلىگى ساقتالعانىن قالايدى. ءبىزدىڭ بيلىك قاي ماسەلەدە دە ءاردايىم ماسكەۋدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىراتىنى بەلگىلى. ال ءتىل ماسەلەسىندە تىپتەن! قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي قىزمەت ەتۋىن تالاپ ەتەتىن ءتىل كۇرەسكەرلەرى نە ءۇشىن ۇنەمى قۋعىندالادى؟ قۋات احمەتوۆ نە ءۇشىن ەلدەن كەتتى؟ سەبەبى ءبىزدىڭ بيلىك رەسەيگە تاۋەلدى. سولار اشۋلانىپ قالماسىن دەپ جانى شىعا جازداپ، جان ۇشىرا ءوز ازاماتتارىن قۋدالايدى. ولارعا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن ويلاۋ اۆتوماتتى تۇردە ورىس تىلىنە تىيىم سالۋ سەكىلدى كورىنەدى. قر كونستيتۋتسياسىنداعى 7-باپتىڭ 2-تارماعىن («مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى») الىپ تاستاي الماي وتىرعانىمىز دا سول سەبەپتى. بىرىنشىدەن، سولتۇستىكتەگى مازاسىز كورشىمىزدەن جاسقانامىز، ەكىنشىدەن، ءوزىمىزدىڭ ءورىستىلدى بيلىك تە ورىس تىلىنەن وڭايلىقپەن ايرىلعىسى كەلمەيدى.

1991 جىلدان بەرگى وتىز جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە بۇرىن كسرو قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ كوپشىلىگىندە (بىرىندە باتىل، بىرىندە باياۋ) وتارسىزدانۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ كەلەدى. سول ەلدەردىڭ كوبى وزدەرىن كەزىندە رەسەيدىڭ باسىپ العانىن، ورىس ءتىلىن ۇستەم ەتىپ، ۇلت تىلدەرىنە قىسىم كورسەتكەنىن، جالپى قانشاما جىل ورىستىڭ وتارى بولعانىن اشىق ايتىپ، ەندى رەسمي ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىنا باعىنباي، ەركىن، ازات، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرامىز دەپ الدارىنا باتىل ماقسات قويدى. ءتىپتى وتىز جىل بويى وسىنداي ساياسات ۇستانىپ كەلە جاتقان لاتۆيا، ەستونيا، گرۋزيا، تۇركىمەنستان سەكىلدى ەلدەردە بۇگىنگى جاس بۋىن ورىس ءتىلىن ونشا بىلمەيدى دە. رەسەيگە جالتاقتاپ وتىرعان تەك ءبىز عانا سياقتىمىز.

ال رەسەيدە، كەرىسىنشە، «وتار ەلدەرىمىزدەن ايرىلىپ قالدىق، ەندى ولاردى قالايشا قايتادان قول استىمىزعا قاراتامىز؟» دەگەن يدەولوگيا كەيىنگى جيىرما جىل بويىنا ۇزبەي جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇگىنگى ماسكەۋ، جالپى ورىس قوعامى ۋكراينا، قازاقستان، قىرعىزستان، بەلارۋس، مولدوۆا سەكىلدى ەلدەردى ءتىپتى «تاۋەلسىز مەملەكەت» دەپ تە سانامايدى، رەسەيدىڭ قولتىعىنداعى باياعى كىرىپتار رەسپۋبليكالار دەپ بىلەدى. بۇل ەلدەردەگى ورىس ءتىلى باسىمدىعىنىڭ كۇشەيە تۇسكەنىن كوكسەيدى. ۋكرايناداعى سوعىس قالاي اياقتالادى – ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز سوعان بايلانىستى. ەگەر رەسەي جەڭسە، ماسايراعان پۋتين جوعارىدا اتالعان ەلدەرگە كوز تىگە باستايدى. ال ۋكرايندار باسقىنشىلاردى ءوز جەرىنەن قۋىپ شىعىپ، ماسقاراعا ۇشىراتسا، پۋتين تاعىنان ايرىلىپ، بيلىككە دۇرىس ادام كەلە مە دەگەن ءۇمىت بار.    

ءبىز ءالى دە الەمگە رەسەيلىك باق-تىڭ كوزىمەن قاراپ كەلەمىز. «الما-تۆ» جيناعىندا جۇزدەن استام تەلەارنا بولسا، سونىڭ كەمىندە 70-سى ورىسشا سايرايدى، رەسەيدەن باسقارىلادى. ارينە، ونىڭ ءبارى ساياسات تۋرالى ايتا بەرمەس، بىراق ەكرانىمىزدى سولار جاۋلاپ العانى انىق. ياعني تەلەكەڭىستىگىمىز – ءالى وتارلاۋلى كۇيدە. سايتتارى مەن يۋتۋب-ارنالارى تىپتەن كوپ. قالالارداعى از-كەم دۇڭگىرشەكتەردە تولىپ تۇرعان رەسەيلىك باسىلىمدار. كەيبىر كوممەرتسيالىق تەلەارنالارىمىز «ناشە كينو» دەگەن ايدارمەن رەسەي فيلمدەرىن كورسەتەدى. اقپاراتتىق باعىنىشتىلىق دەگەن سۇمدىق! رەسەيدە 89 اكىمشىلىك-اۋماقتىق سۋبەكت بار (وبلىستار، ولكەلەر، رەسپۋبليكالار، اۆتونوميالى اۋداندار، ت.ب.). مەن كەيدە «قازاقستان – رەسەيدىڭ 90-شى سۋبەكتىسى» دەيمىن. ارينە، كۇيىنگەننەن.

تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا، ونى باياندى ەتە ءبىلۋ بار. وسى جاعىنان كەلگەندە، شامامەن جاڭا عاسىردان باستالعان بۇرىس كەتۋلەر، راس، ءبىزدى دە قىنجىلتتى. الەۋمەتتىك جاعداي ءىشىنارا دۇرىستالعانىمەن، ادام عۇمىرىنىڭ، مەملەكەت ءومىرىنىڭ ءمانى تەك تويىنۋ مەن كيىنۋ عانا ەمەس ەكەنىن، ۇلتتىق ساياساتتىڭ، ءتىل ساياساتىنىڭ، مادەني ساياساتتىڭ اقساپ جاتقانىن، ءتىپتى كەرۋ كەتۋ باستالعانىن بايقاعان ءبىز دە ءباسپاسوز بەتىندە ءوز ويىمىزدى ءبىلدىرىپ، پىكىرىمىزدى ايتۋمەن بولدىق. ءالى دە ايتىپ-جازعان بولامىز. نەگىزىنەن الەۋمەتتىك جەلىدە. بىراق ءبارىبىر ءسوزدىڭ باياعىداي قاۋقارى بولماي قالدى. بالكىم، جوعارىداعىلار سوزگە قۇلاق اسپاۋدى جاقسى مەڭگەرىپ العان شىعار.

سوسىن بىزدە كەيىنگى جىلدارى ءبارىن 1991 جىلدان عانا باستايتىن، ودان بۇرىن جەر بەتىندە قازاق بولماعانداي، بولسا دا تەك بوسىپ جۇرگەندەي، ەشتەڭە ىستەمەگەندەي ەتىپ كورسەتۋگە قۇمار ساياسات بەلەڭ الدى. راس، ءبىز كەڭەس وداعىنان رەسمي تۇردە 1991 جىلى ءبولىنىپ شىقتىق، بىراق وعان دەيىن دە كسرو قۇرامىندا قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى ءومىر ءسۇردى – سول كەزەڭدە دە ۇلت عىلىمى مەن ەكونوميكاسىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن العا سۇيرەگەن قانشاما جەتىستىكتەر بولدى. ءوز زامانىنداعى ىقپالدى مەملەكەتتەر بولعان التىن وردا مەن قازاق حاندىعىنا دەيىن تەرەڭدەمەگەن كۇننىڭ وزىندە. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىن تاسپىرلەي وتىرىپ، ودان بۇرىنعى وتكەنىمىزدى، ونىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنداعى الار ورنىن الاسارتپاۋىمىز كەرەك.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz