كوزىمىز جەتكەنى مىناۋ: وتارشىل ەلدىڭ ءتىلى ءوزى وتارلاپ العان ەلدىڭ ءتىلىن بايىتپايدى دا، قۇلپىرتپايدى دا كەرىسىنشە ول – وتارلانۋشى، ەزگىدەگى ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ تازالىعىنا كەلتىرەر زالالى مەن كەساپاتى شەكسىز. قازاق ءتىلىن، وتارلاۋشى ءتىل – كەڭەس زامانىندا ورىس ءتىلى بولدى. ال ول قازاقستاندا بۇل «قىزمەتىنەن» ءالى تۇسە قويعان جوق.

كەيىنگى كەزدە 2020-جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ 90%-ى قازاقشا سويلەيدى دەگەندى ءجيى ايتاتىن بولدىق.  بىراق 2020 جىلى ونداي جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن، جالپى قانداي نيەتتى دە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونىڭ بەلگىلى ءبىر العىشارتتارىن، جۇمىس جوسپارىن، ناقتى-ناقتى  ءىس-شارالاردى قولعا الۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ الايدا، بىزدە ءدال بۇگىن سونىڭ بىردە-ءبىرى جوق قوي؟ جوق! ەندەشە، قالاي؟ الدە 2020 جىلى 1-ءشى قاڭتار كۇنى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان ويانا سالا قازاقستاندىقتاردىڭ 90 پايىزى ءبىر-بىرىنە قاراپ، قازاقشا سايراي جونەلە مە؟ بۇل تۋرالى دا ءلام دەپ جاتقان نە جوعارىداعىلار، نە تومەندەگىلەر جوق. ويتپەك تۇگىل...

كوزىمىز جەتكەنى مىناۋ: وتارشىل ەلدىڭ ءتىلى ءوزى وتارلاپ العان ەلدىڭ ءتىلىن بايىتپايدى دا، قۇلپىرتپايدى دا كەرىسىنشە ول – وتارلانۋشى، ەزگىدەگى ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ تازالىعىنا كەلتىرەر زالالى مەن كەساپاتى شەكسىز. قازاق ءتىلىن، وتارلاۋشى ءتىل – كەڭەس زامانىندا ورىس ءتىلى بولدى. ال ول قازاقستاندا بۇل «قىزمەتىنەن» ءالى تۇسە قويعان جوق.

كەيىنگى كەزدە 2020-جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ 90%-ى قازاقشا سويلەيدى دەگەندى ءجيى ايتاتىن بولدىق.  بىراق 2020 جىلى ونداي جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن، جالپى قانداي نيەتتى دە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونىڭ بەلگىلى ءبىر العىشارتتارىن، جۇمىس جوسپارىن، ناقتى-ناقتى  ءىس-شارالاردى قولعا الۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ الايدا، بىزدە ءدال بۇگىن سونىڭ بىردە-ءبىرى جوق قوي؟ جوق! ەندەشە، قالاي؟ الدە 2020 جىلى 1-ءشى قاڭتار كۇنى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان ويانا سالا قازاقستاندىقتاردىڭ 90 پايىزى ءبىر-بىرىنە قاراپ، قازاقشا سايراي جونەلە مە؟ بۇل تۋرالى دا ءلام دەپ جاتقان نە جوعارىداعىلار، نە تومەندەگىلەر جوق. ويتپەك تۇگىل...

اۋ، ويتپەك تۇگىل ءبىز ءتىلىمىزدى كۇننەن كۇنگە جۋسانعا تۇسكەن جۇلدىزقۇرتتاي شۇبارالا بىرنارسەگە، دالىرەك ايتساق، ورىسشانىڭ تۇپ-تۋرا اۋدارماسىنا اينالدىرىپ بارا جاتقان تەلەارنالارعا تىيىم سالا الماي وتىرمىز عوي. ءتىپتى، قۇداي وڭداپ بەرە سالعان ساياساتكەرلىگى دە، ءتۇر-تۇرپاتى دا بۇرىنعىدان گورى مەمحاتشى دەۋگە ابدەن لايىقتى مارات ءتاجيننىڭ وسى تەلەارنالارعا بايلانىستى ساليحالى دا سىندارلى ءسوز ايتقانىنا دا ءبىراز بولدى عوي. نە ودان شىعىپ جاتقان قورىتىندى كورىنبەيدى. ءيا، «جامانعا ايتقان ءسوزىڭ بوسقا كەتەر، مىلتىقتى وقتاپ الىپ قۇمعا اتقانداي»–دەپتى وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارى ارال-شالقار وڭىرىندە دۇنيەدەن وتكەن رامبەردىۇلى قۇلجان اقىن. سول ايتقانداي، بۇگىنگى قازاقستان تەلەارنالارىنىڭ جۋرناليستەرى قازاقتىڭ تەڭدەسسىز دە تەڭەۋسىز، كوركەم دە قازىنالى ءتىلىن  ورىسشادان ءتارجىمالاپ قانا ايتاتىن تاقىل-تۇقىل، تاق-تۇق تىلگە اينالدىرعانىن، سوعان قاراپ بۇكىل قازاق سولاي سويلەۋگە داعدىلانىپ باراتقانىن ايتۋداي-اق ايتتىق، جازۋداي-اق جازدىق. امال نە، جاڭاعى قۇلجان اقىن ايتقانداي بۇگىندە قازاق ءتىلىنىڭ وسى ءبىر ويرانعا تۇسكەن تاعدىرى تۋرالى ايتىلعان ءسوزدىڭ ءبارى قاي جاققا قاراي ۇشىپ كەتكەنىن دە بىلمەيسىڭ. ول ايتقاندارىڭا نە سول تەلەارنالاردى باسقارىپ وتىرعان حانىمداردان، نە ولاردىڭ حاندارىنان، نە تىلدەردى دامىتۋ، ءتىل باسقارمالارى دەپ اتالاتىنداردان سىڭار ەزۋ بولسا دا جاۋاپ ءسوز ەستىلگەن ەمەس. جالپى، ءتىل باسقارماسى دەپ اتالاتىن مەكەمەدە قىزمەت ىستەپ مەملەكەتتەن اقشا الىپ، بالا-شاعا اسىراپ وتىرعاندار  ءارتۇرلى ويىن-ساۋىق، فەستيۆال، بايقاۋ دەپ اتالاتىن ءىس-شارالاردان باسقا نە تىندىرىپ وتىرعانى الدە تۇسىنىكسىز، الدە سوعان ءبىزدىڭ «باسىمىز جەتپەيدى». ال بۇگىنگى تەلەديدار ءتىلى قازاق حالقىنىڭ  ءسوز ساپتاۋىن دا، ەكى قازاقتىڭ ءبىر-بىرىمەن تىلدىك قارىم-قاتىناسىن دا تەك ورىسشانىڭ تىكەلەي كوشىرمەسىنە اينالدىرىپ قويدى. بۇدان بىرەر جىل بۇرىن تەلەارنالاردى «دەپ كۇتىلۋدە»، «ورىن الدى» دەپ ورىسشا «وجيداەتسيا»، «يمەلي مەستو» دان تىكەلەي ءتارجىمالاپ سويلەيدى دەپ كىنالايتىنبىز. قازىر قازاق تەلەجۋرناليستەرىنىڭ بۇل «اۋدارماشىلىق اۋرۋى» مۇلدە اسقىنىپ، بۇراتولا ايىقپاۋعا بەت العان سىڭايلى. تەلەارنادان سويلەنگەن ءسوز ادامنىڭ ميىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ، سول كۇيىندە اققا قارا جاققانداي جازىلىپ قالاتىنىن بۇرىن دا ايتقانبىز. سونىڭ ايقىن دالەلى، قازىر ءجاي قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ سويلەسكەنىنە ءبىر ءسات قۇلاق تۇرسەڭىز، ولار دا ءدال تەلەارناداعىلاردىڭ ورىسشادان اۋدارماسىن قايتالاپ تۇرعانىن بىردەن اڭعاراسىز. قازىر قازاقتىڭ ءتىلىن الاپەس ادامنىڭ تەرىسىندەي الا-قۇلا، شۇپ-شۇبار ەتۋ ءۇشىن تەلەارنا جۋرناليستەرى قولدانىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ باستى-باستى بەس-التاۋىن مىسالعا كەلتىرەيىك. ولار مىنالار:

باعىندىردى، باعىندىرا الادى

قۇرايدى، قۇرادى، قۇراۋدا

ساتتىلىك تىلەيمىز

ورىن الدى

ءبولىستى

سىيلايدى

توعىتىلدى

جالعاسىن تاپتى

جەڭىلىس تاپتى

اۋەلى «باعىندىرۋ»-دى قولداناتىن تەلەجۋرناليستەر قازاقتىڭ عاجايىپ سويلەۋ مانەرىن، ياعني، ءسوز ساپتاۋىن قالاي بۇزىپ جۇرگەنىنە كوز سالىڭىز. قاي ۇلتتىكى ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر «ۇلتتىق» دەپ اتالاتىن «قازاقستان» ءجۋرناليسى بىلاي دەيدى:

«ۇشقىشتار شىنايى شەبەرلىك شىڭىن باعىندىردى». (10.05.2013)

وسىدان نە ۇقتىڭىز؟ بۇل ءوزى نە سويلەپ تۇرعانىنا جاۋاپ بەرمەيتىن، ءوزى كورىپ تۇرعان ۋاقيعانى، بولىپ جاتقان جاعداياتتى جۇرتشىلىققا جەتكىزىپ ايتىپ بەرۋ قابىلەتىنەن ايرىلعان، نە ءاۋ باستا ونداي قابىلەتتەن ماقۇرىم ادامنىڭ ءسوزى. سولاي بولا تۇرا،  وسى ءبىر-اق اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى-اق قازاق ءسوزىن باسقا ارناعا بۇرىپ تا، بۇزىپ تا جىبەرۋگە مول جەتىپ تۇر. باسقا ارنا دەيتىن سەبەبىمىز اللاتاعالا ءار ۇلتتىڭ، ءار حالىقتىڭ سويلەۋ مانەرىن ياعني، ءسوز ساپتاۋىن دا، قۋانۋى مەن رەنجۋىن دە ءارتۇرلى ەتىپ جاراتقان. ال اقىل-ەسى، پارىق-پاراساتى دۇرىس ادام وسى سويلەمدى تىڭداپ بولعاسىن «مىناۋ نە دەپ تۇر؟ «شەبەرلىكتى باعىندىردى»، «شىڭدى باعىندىردى» دەگەن نە ءسوز دەپ تاڭدانارى ءسوزسىز. بۇل – ورىسشانىڭ تۇپ-تۋرا كوشىرمەسى. وسى بۇكىل سويلەمنىڭ «تۋعىزۋشى اكەسى» – ورىستىڭ «پوكوريل» دەگەن ءسوزى عانا. قازىر قازاقتار دەمالىس كۇنى تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ كەلسە، سول تاۋدى «باعىندىرىپ»، وزەننىڭ ارعى بەتىنە وتسە، وزەندى «باعىندىرىپ» كەلدىك دەيتىن بولدى. ءبىز بۇيتە بەرسەك، ۇيلەنىپ جاتقان بالامىزدى كەلىنشەك الدى نەمەسە ۇيلەندى دەمەي، ول ءبىر قىزدى «باعىندىردى» دەيتىن شىعارمىز. ويتكەنى، ورىستار «ون پوكوريل ەە سەردتسە» دەيدى عوي ء(ازىل عوي، بىراق شىندىق!). قازىر تەلەجۋرناليستەر 300 مەتر جۇگىرىپ كەلگەن ادامدى «ول 300 مەتردى باعىندىردى» دەيتىن بولدى. ال «الماتى» تەلەارناسىنىڭ «جاڭالىقشىسى» جەلاياقتار تۋرالى حابارىندا:

«اركىم ءوزى شاماسى جەتەتىن قاشىقتىقتى باعىندىرا الادى»،–دەدى (24.04.2013)

كۇلكى ارسىز عوي، تەلەديداردان وسىنى  ەستىپ وتىرىپ: «ولار سول قاشىقتىقتى باعىندىرعاندا نە ىستەپ كەلەدى؟ الدە ءوزى جۇگىرىپ بارىپ كەلگەن جەردىڭ ءشوپ-شالاڭىن جاپىرىپ، قۇرت-قۇمىرسقاسىن تارتىپكە سالىپ كەلە مە؟–دەپ تاعى كۇلەمىز. كۇلىپ بولعاسىن:  قۇداي ءبۇيتىپ ءوز ءتىلىن وزىنە دە، وزگەگە دە كۇلكى قىپ قويۋدى قازاقتان وزگە ۇلتقا بەردى مە ەكەن، ءا؟»–دەپ تاعى قىنجىلاسىڭ.

قاي ۇلتتىڭ دا ءوزىن-ءوزى جويۋىنىڭ باستى بەلگىسىنىڭ ءبىرى – ءوز ءتىلىن ءوزىن ۇزاق جىل  قۇلدىقتا، ەزگىدە ۇستاپ كەلگەن ۇلتتىڭ تىلىنە بەيىمدەپ سويلەۋ ەكەنى باياعىدا دالەلدەنگەن. اسىرەسە، وتارلاۋشى ۇستەم ۇلت وسىنى جاقسى بىلەدى دە ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى ۇلتتىڭ ءتىلىن جويۋعا كىرىسەدى. بۇل ءادىستى، اسىرەسە رەسەي مەملەكەتى كوپ قولدانادى. پاتشالىق رەسەي دە، كەڭەستىك رەسەي دە ەڭ اۋەلى قازاقتى تىلىنەن ايىرۋدى قولعا الدى. قازىر تەلەارنالاردا «قۇرايدى»، «قۇراۋدا»، «قۇرادى» دەگەن سوزدەر قازاق ءتىلىن سۇرقاي، اۋدارما تىلگە اينالدىرىپ بارادى. ونىڭ «مال تاپپاس جىگىت بولماس – قۇرالعانىن ايت، ۇل تاپپاس قاتىن بولماس – تۇرا العانىن ايت»، «قۇداي قۇراسا، قۇر قالماسسىڭ»، «جوقتان-باردان قۇراستىرىپ»، «قۇراق كورپە»، «قىرىق قۇراۋ» دەگەن سياقتى ءوز ورنىمەن قولدانىلاتىن جەرى بولاتىن. ءتىپتى، كەيىنگى زاماندا شىققان «ۆاگون قۇراستىرۋشى»، «قازاقستاندا قۇراستىرىلعان اۋتوكولىك» دەگەندەر دە قۇلاققا ءسىڭىستى، ءوز «ورنىن تاپقان» ءسوز تىركەستەرى. بۇگىندە تەلەارنا تىلشىلەرى بۇنى ورىستىڭ «سوستاۆيت»، «سوستاۆيل»، «سوستاۆلياەت»ىنىڭ عانا بىرىڭعاي اۋدارماسىنا اينالدىرىپ، ءتىلىمىزدى بەرەكەسىنەن ايرىلعان قويىرتپاققا اينالدىردى. سەنبەسەڭىز قاراڭىز:

«الماتى» تەلەارناسى: جۇرگىزۋشىلەردىڭ كيىمى 18000-نان باستاپ، 22000 تەڭگەنى قۇرايدى (11.05.2013)

بۇل وسى «الماتى» ارناسىنداعى ب. كۇمىسبايقىزى دەگەن قىزدىڭ «قۇراۋى». ەگەر بۇل ارنانىڭ باسىندا  قازاق قاسقانىڭ ءتىلىن مەملەكەتتىك دەگەن اتى بار بولعانى ءۇشىن-اق قۇرمەتتەيتىن ادام وتىرسا، ب. كۇمىسبايقىزىنا اۋەلى «اينالايىن، جۋرناليست تۇگىل ءجاي قازاق بۇلاي سويلەمەيدى، اناۋ «قۇرايدىڭدى» قۇرت دەپ ءبىر ەسكەرتىپ قويار ەدى دە، ودان ناتيجە شىقپاسا جۇمىستان شىعارىپ جىبەرەر ەدى. وسىنى اتا-اناسى قازاق، قازاق مەكتەبىندە، ۋنيۆەرسيتەتتە قازاقشا وقىعان، ءوزىنىڭ كوكىرەگىندە از دا بولسا ساۋلەسى بار ادام «قۇرايدى» دەپ قۇراۋلاپ جاتپاي-اق «... جۇرگىزۋشى كيىمىنىڭ باعاسى 18000 مەن 22000 تەڭگە ارالىعىندا»، دەي سالار ەدى عوي. تەلەديداردان ەستىلگەن وسىنداي شاتتى-بۇتتى ءسوز ساپتاۋلار ادامنىڭ قۇلاعىنان ءوتىپ، ميىنا ءسىڭىپ قالاتىنى سونداي، قازىر اتا-ساقالى اۋزىنا شىققان ءاپ-ايدىك قازاقتار دا سولاي سويلەۋگە كوشتى. اسىرەسە، اۋدان، قالا اكىمشىلىكتەرىندەگى ازاماتتار وتكەن جىلى جىلۋ جۇيەلەرىن جوندەۋگە پالەنباي «ميلليون تەڭگەنى قۇرايتىن» اقشا ءبولىندى، اۋرۋحاناداعى بوس ورىن پالەنباي «توسەكتى قۇرايدى» دەپ وتىرعاندا شىنىندا دا بۇل قازاق وسىلايشا «قۇرىپ كەتپەسە» بولار ەدى دەگىڭ كەلەدى. اۋ، ەسى ءتۇزۋ قازاق سونى جوندەۋگە  وسىنشا «ميلليون تەڭگە جۇمسالدى»، «اۋرۋحانادا وسىنشا بوس ورىن بار» دەپ تسيفردى كورسەتە سالار ەدى عوي. جاقىندا «قازاقفيلم» ستۋدياسىندا رەداكتور بولىپ ىستەيتىن ە. تولەۋتاي الدەبىر فيلم ءتۇسىرۋ جۇمىسىنا قاتىسقاندار مىڭنان استام ادامدى قۇراعانىن ايتىپ وتىرعاندا (تەلەديداردان)  رەداكتورى بۇلاي سويلەسە، بۇل جەردىڭ اكتەرلەرى مەن رەجيسسەرلارىنىڭ ءتىلى قانداي ەكەنىنە باس اۋىرتپاي-اق قويساق-شى دەگىمىز كەلدى. «تاڭ»تەلەارناسىنىڭ ءجۋرناليسى «سۋپەرلوتو» حابارىن جۇرگىزىپ تۇرىپ: «بايقاپ تۇرعانىمىزداي» دەدى دە 1-ءشى، 2-ءشى، 3-ءشى دارەجەلى ۇتىستاردىڭ ارقايسىسىن 1000 تەڭگەنى قۇرايدى، 5000 تەڭگەنى قۇرايدى، دەپ «قۇراپ» شىقتى. بۇل كادىمگى «1-ءشى دارەجەلى سىيلىق –1000, 2-ءشى–5000, 3-ءشى دارەجەلى 10000 تەڭگە» دەي سالاتىن وپ-وڭاي-اق ءسوز. ال تەلەارنا قازاقتارى وسىنى ورىسشاعا بەيىمدەپ وڭاي ءسوزدى قيىنداتاتىپ، «قۇراۋ-قۇراۋ» قىلاتىنى ەش اقىلعا سيمايدى. الدە ءبىز ەۋروپاشىل، وركەنيەتشىل بولامىز دەپ، شىنىمەن نە سويلەپ تۇرعانىنا جاۋاپ بەرمەيتىن ماڭگۇرت ۇلتقا اينالىپ بارامىز با؟ ايتپەسە، وسى جۋرناليست  «بايقاپ تۇرعانىمىزداي» دەپ ياعني، «كاك، مى ۆيديم» دەگەن ورىس ءسوزىن اۋدارماي-اق قويسا دا بولار  ەدى عوي.

«الماتى» ارناسىنىڭ تاعى ءبىر ءجۋرناليسى «جاڭالىقتاردا» «جوعالعان اۆتوكولىكتىڭ» جالپى قۇنى 12 ميلليون تەڭگەنى قۇراعان»–دەپ سوقتى. وسىنى «... جالپى قۇنى  12 ملن. تەڭگە» نەمەسە «...12 ميلليون تەڭگە ەكەن» دەسە جەتىپ جاتىر عوي. الدە ساۋاتسىزدىق پا، الدە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىستان شىعىپ بارا جاتقانىنىڭ كەسىرى مە، الدە ورىس قالاي سويلەسە، ءدال سولاي ءتارجىمالاپ سويلەۋ كەرەك دەگەن قۇلمىنەزدەن قۇتىلا الماۋدىڭ كەسىرى مە قايدام، ايتەۋىر بۇگىنگى قازاق تەلەجۋرناليستەرى وسىنداي  ايىقپاس كەسەلگە دۋشار بولدى.                                                                                  

قازىر قايران قازاق ءتىلىن  بىلعاۋعا قازاق تەلەجۋرناليستەرى وڭدى-سولدى قولدانىپ جۇرگەن «توعىتىلدى»-نىڭ دا كەسىرى از ءتيىپ تۇرعان جوق. بۇل كوبىنە كوپشە تۇردە ايتىلاتىن ءسوز ەدى. مىسالى، قورالى قويدى كىر-قوڭىنان تازارتىپ جۋىندىراتىن جەردى «توعىت» دەپ اتايدى. سول ونداعان، جۇزدەگەن مالدى ايداپ اكەلىپ سۋعا ءتۇسىرۋدى توعىتۋ دەيدى. ال تەلەارنالار ءبىر ادام تۇرمەگە تۇسسە «ونى تەمىر تورعا توعىتتى» دەگەندى شىعاردى. وسى «الماتى» ارناسىنداعى «كۋاگەردەن» «جۇرگىزۋشىنىڭ كولىگى ايىپ تۇراعىنا توعىتىلدى» دەگەندى دە ەستىدىك. 21.05.13. بۇل ناعىز ءسوز پارقىن بىلمەيتىن، ايتەۋىر ەستىپ قالعان ءسوزدى پايدالانۋعا اسىققان ناعىز بىلىكسىزدىڭ ءسوزى.

 ال جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىنىڭ ۇستازدارى مەن بەلگىلى-بەلگىلى جۋرناليستيكا سالاسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندەرگە وسىنداي دالەلدەردى كەلتىرىپ تۇرىپ-اق «بۇل قالاي بولدى؟» دەسەڭ، قازاق جۋرناليستيكاسى كەرەمەت، ءمىن ىزدەۋدىڭ، سىن ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى نە دەپ ءوزىڭدى كۇستانالايدى. ءتىپتى، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋشى اتاناسىڭ! بۇل – تىرناقتان كىر ىزدەۋ ەمەس، بۇل ءتىلى قۇرىعان ۇلتتىڭ ءوزى، ءتىلى بۇزىلعان ۇلتتىڭ ءوزى بۇزىلىپ، جويىلىپ كەتۋىنىڭ الدىن-الۋ ەسكەرتۋ عوي. ول از بولعانداي قازىر كەيبىر  جازۋشى اتانىپ جۇرگەندەردىڭ سويلەمدەرىنە قاراپ وتىرساڭ، ءوز تىلىڭنەن ءوزىڭ بەزىپ كەتكىڭ كەلەدى. بىراق سولاردى ءۇپ-ۇلكەن كىسىلەر مودەرنيست، پوستمودەرنيست، جاڭاشىل شىعارمانى وزگەشە اقىل-ويعا قۇرۋشى دەپ العىسوز جازىپ نەمەسە سولاردىڭ وزدەرى جازىپ اكەلگەندەرىنە قول قويىپ بەرە سالاتىن اۋرۋ ءتىپتى، اسقىنىپ كەتتى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازىر ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلار بىرىنە-ءبىرى جارىسا ماقتاۋدان جارىس وتكىزىپ جاتقان سياقتى. اسىرەسە، اقىندار ءبىرىن-ءبىرى 50-گە، 60-قا، 65-كە تولۋىنا بايلانىستى جازعان ماقتاۋلارى مەن ولەڭدەرىنەن كەرەمەت دەپ كورسەتكەن ۇزىندىلەردى وقىساڭ، كۇلەسىڭ دە قويا سالاسىڭ. قۇداي قالاسا بۇعان دا ءوز الدىنا ءبىر توقتالارمىز...

ال، اۋەسحان قودار دەگەن ءارى اۋدارماشى، ءارى اقىن، ءارى مادەنيەتتانۋشى، ءارى فيلوسوف اتانىپ جۇرگەن ءارى تەنگريست:  «كەيبىرەۋ ولەڭ جازسا، ماقالا جازا المايدى، ماقالا جازسا، ولەڭ جازا المايدى، مەن سونىڭ ءبارىن جازامىن، ياعني، بيلينگۆيستپىن» دەدى تەلەديداردان. ءبىز بىلەتىن اۋەسحان قودار سول ايتىلعان ماماندىقتاردىڭ قايسىسىنىڭ مامانى ەكەنىنە مەنىڭ ءوز باسىم ءالى توقتالا الماي ءجۇرمىن.

ال جۋرناليستەر شە؟ ولار قازىر قازاق ءتىلىن الگىندەي قىپ، ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرعانى از بولعانداي، ۇلتىمىزدىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى قولدانىپ كەلە جاتقان ماقال-ماتەلىن دە الدە بىلمەستىكپەن، الدە ادەيى بۇرىپ، بۇزىپ ايتاتىن بولدى. مىسال كەرەك دەسەڭىز، مىنە: اتام قازاق قازاق بولعالى «اۋىس-كۇيىس» دەيتىن ەدى. ءتىپتى، قىتاي مەن يراننان كەلگەن قازاقتار دا سولاي دەيدى. ال بۇگىنگى تەلەارنالار مەن كەيبىر ءباسپاسوزشى جۋرناليستەر ونى «اۋىس-ءتۇيىس» قىپ وزگەرتىپ الدى. بۇل جەردە «اۋىس» ءسوزىنىڭ دە «كۇيىس» ءسوزىنىڭ دە ۇلكەن ماعىنامەن ايتىلىپ تۇرعانىن، ءتۇسىندىرىپ جاتپاي-اق قويالىق. قازاقتا «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن ماتەل بار. ونى جاقىندا تەلەديدار ءجۋرناليسى قايتىس بولعان بەلگىلى ازاماتتىڭ بالاسى تۋرالى ايتىپ تۇرىپ: «ارتىندا بار وڭالار» دەپ وزگەرتە سالدى.

«كىتاپ وقۋدى قويعان ادام–ويلانۋدى قويعان ادام» دەپتى م. گوركي. سول ايتقانداي، بۇگىندە كوركەم ادەبيەتتى وقىماي-اق تەلەارنالارعا باسشى بولعاندار مەن سولار سياقتى جاداعاي جۋرناليستەر قازاق ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ابدەن بۇزىپ، باسقا ارناعا سالىپ جىبەرگەنىن شىندىقتى ۇناتپايتىن جانە سىن ايتقاندى ءمىن ايتقان دەپ وزىڭە بالە سالاتىن نيەتى تازا ەمەس ادام عانا مويىندامايتىن شىعار. ايتپەسە، اتى-ءجونى بەلگىلى ءبىر جازۋشىمىزدى ماقتايمىن دەپ تەلەديدارشىنىڭ: «قازاقتىڭ ورتاقول جازۋشىسى» دەپ  ابرويىن ايرانداي توگۋىن نە دەر ەدىڭىز؟ ءسوز قادىرىن بىلەتىن قازاق كورىپ تۇرعان بۇيىمعا، وقىعان كىتابىنا، كوڭىلى تولماسا «ورتاقولداۋ» دەپ، ودان دا ناشار دەگىسى كەلسە «تومەنقولداۋ» دۇنيە ەكەن دەر ەدى. سوندا ادەبيەتىمىزگە اجەپتاۋىر ولجا سالعان قالامگەرىمىزدى بۇل سوزبىلمەستىڭ «ورتاقول» دەگەنى نەسى؟ ال «ورتاڭقولداي» دەگەن قالىپتاسقان كوركەم سىن ەسىم بار. بۇل جەردە ورتاڭقولداي دەپ باقانداي ورتاڭعى ساۋساققا يشارا جاسالىپ تۇر. مىسالى: بۇل ىسكە كىلەڭ ءبىر ورتاڭقولداي-ورتاڭقولداي سۇيەكتى جىگىتتەر تاڭداپ الىندى: نەمەسە ، «ول سوعىمعا ورتاڭقولداي قۇنان اتانىن تاڭداپ سويدى». ءسوزدىڭ قاق ورتاسىنداعى «ڭ» دەگەن جالعىز دىبىستىڭ ءوزى ونى «قالاي كوككە كوتەرىپ، تۇرعانىن كوردىڭىز بە؟ ءسوز كيەسىن بىلەتىن، انا ءتىلىن قادىرلەيتىن، ساناسى دا، ويى دا، ءوزى دە، ءسوزى دە باياعى قۇلمىنەزدەن ارىلىپ، ازاتتىق العان ۇلتتىڭ ۇرپاعى انا ءتىلىنىڭ ءار دىبىسىنا ءمان بەرەر ەدى. اتتەڭ، دۇنيە! بۇگىنگى قازەكەمنەن، اسىرەسە، تەلەديدارداعى باسشىلار مەن قوسشىلاردان بۇنداي سانا، بۇنداي نامىس  الىستاپ، عايىپ بوپ كەتتى مە دەپ قورقامىز. ويتكەنى، تەلەارنالاردا بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ قيىن جاعدايى، شىعارىلعان زاڭداردىڭ ورىندالماي جاتقانى، 2020 جىلى 90% تۇرعىنىمىز قازاقشا سويلەيدى دەپ ايتا سالعانىمىز ال ايتىلعان ءسوز ورىندالۋى ءۇشىن ەشقانداي العىشارتتار جاسالىپ، ەشقانداي شارالار قولدانىلماي جاتقانى تۋرالى نە بىردە-ءبىر ارناۋلى جوبا، نە بىردە-ءبىر حابار جوق. «الماتى» تەلەارناسىندا «ءتىل ساقشىسى» دەگەن باعدارلاما بار ەدى. ونى الاپات ورتكە قاناتىمەن سۋ سەپپەك بولعان قارلىعاششا شىر-شىر ەتىپ جۇرەتىن جالعىز قىز جۇرگىزەر ەدى. الماتى اكىمشىلىگىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى كۋيانوۆ (قويانوۆ دەسەڭىز سوتتالىپ كەتۋىڭىز مۇمكىن) پەن وسىنداعى قازاق جۋرناليستەرى اراسىندا بولعان شەكەقىزبايدان كەيىن ول قىز دا زىم-قايىم بولدى. كەتپەيتىن قىز بار ما، قىز كەتسە كەتكەن شىعار، بىراق «قازاق تىلىنە شىر-پىرى شىعىپ اراشا تۇسەتىن «ءتىل ساقشىسى» باعدارلاماسى نە سەبەپتى جابىلدى؟ وعان كىم جاۋاپ بەرەدى؟ بىلە-بىلسە، سول «ءتىل ساقشىسى» الماتىداعى ءتىل باسقارماسى دەپ اتالاتىن باسقارمادان جالاقى الىپ، بالا-شاعا اسىراپ وتىرعانداردىڭ ءبىر قارۋى ەمەس پە ەدى؟ قازاق ءتىلىنىڭ قايتكەندە شىرايىن شىعارماۋعا تىرىساتىن، سول قارا نيەتىن ءارتۇرلى  جىمىسقى جولمەن، سىنىققا سىلتاۋ تاۋىپ جۇزەگە اسىراتىندار «ءتىل ساقشىسىنا» دا قاتەر ءتوندىرىپ، باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ تۇرعاندا وسى ءتىل باسقارماسى نەعىپ ءتىلسىز قالدى؟ قازاق ءتىلى قوعامى شە؟ اشەيىندە، ەلىمىزدە ءويتىپ جاتىرمىز دا، ءبۇيتىپ جاتىرمىز دەپ ۇرانداتىپ، شالاپتى-شۇبات، قويىرتپاقتى-قىمىز دەپ كۇمپىلدەتىپ پىسەتىن قازاقشا اعا باسىلىم، «ءىنى باسىلىمدار» مۇندايدا بۇتاعا بۇققان تورعايداي بولا قالاتىنى نەسى؟ رەنجىسەڭىز، رەنجىڭىز، ەندى ماسەلەنى وسىلاي قويماساق بولمايىن دەپ تۇر! ويتكەنى...

ويتكەنى، بۇگىنگى قازاق ءتىلى نە وزبەكستاندا، نە قىتايدا ەمەس ءوز ەلىندە جانىنا باتقان اۋرۋىن جاسىرىپ جۇرگەن ادامنىڭ كەيپىنە ءتۇستى. ونى ەندى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. «قايتالاپ ايتۋدىڭ زالالى جوق»-دەيدى ەكەن م. اۋەزوۆ. (مۇرات ەمەس!) سول ايتقانداي  ءبىز ەڭ قۇرىعاندا 2020 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 90% قازاقشا سويلەيدى دەگەندى ۋتوپيا دەپ كۇلەتىندەرگە قارسى قارۋ ەتىپ قولدانۋدىڭ،  سونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىن جاساپ، ءتيىستى ورىندارعا تالاپتار قويۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، ءوز ەلىمىزدە   قولدانىسقا قاجەتى بولماي بارا جاتقان ءتىلىمىزدىڭ قولدانىستاعى مىنا تۇرىنە تاعى ءبىر كوز سالىڭىزشى؟ «توتەنشە جاعداي ورىن العان. «الماتى» 11.05.2013 گاۋھار وماربەكوۆا

...مەرەكە ءوز جالعاسىن بوستاندىق اۋدانىندا تاپتى. «الماتى» تەلەارناسى 11.05.13

قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى بىرلىگى جاراسقان... ۇلت وكىلدەرى ونەر كورسەتتى. الماتى 1.05.2013.

وتكەن اپتا وسىنداي جاڭالىقتارمەن قورىتىندىلاندى. الماتى. 11.05.2013.

...ەڭبەك ءوتىلى 36 جىلدى قۇرايدى.

...ءوز كەزەگىندە ن. نازارباەۆ... ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. «حابار» 23.05.2013

ۇيىم وكىلدەرى قازاقستاننىڭ بۇل باستاماسىنا قولعابىس بولعالى وتىر.         «حابار(. 23.05.2013.

سىرتقى ەكونوميكاعا قىزىعۋشىلىق وزدىگىنەن ويانادى. «حابار» 23.05.2013.

ءو. وزبەكوۆ تەمىر تورعا توعىتىلدى. استانا 27.04.2013.

جۇمىسسىزدار سانى 12 ادامعا تارتاتىنىن العا تارتادى.

دەمىگى باسىلا قويۋى ەكىتالاي ا. اسقاربەكۇلى.

ءليفتىنىڭ انالوگتارى تەك پاريج بەن لاس ۆەگاستا بار. «قازاقستان» 1.05.2013.

سىزگە جاقسى اۋا رايىن تىلەيدى.

بورىشكەرلەردىڭ الدىن كەسۋگە بانكتەگىلەردىڭ ەشبىرى شەشىلمەدى. «31» كانال. ماقسات تولىقباي.

«بەتا چاي» سىزگە جاقسى اۋا رايىن تىلەيدى. «31» ارنا.

ءوز تىلىندە ءدال وسىلايشا اقىل-ەسى تولىسپاعان ادامشا، نە ورىستىڭ اۋدارما تىلىنە اينالدىرىپ قانا سويلەيتىن، ءوزىنىڭ تۋعان قازاقي ءتىلىن وسىنشاما مازاق تىلگە اينالدىرىپ سويلەيتىن ماڭگۇرتتىك جەر بەتىندە قازاقتان باسقا ۇلتتا بار ما ەكەن؟  ايتپەسە، «ءبىز قارا ارىپتەرمەن بەرگەن» جالعاسىن بوستاندىق اۋدانىندا تاپتى»، «بىرلىگى كۇنى بىرلىگى جاراسقان»، «وسىنداي جاڭالىقتارمەن قورىتىلاندى»، «36 جىلدى» قۇرايدى»، «ءوز كەزەگىندە ن. نازارباەۆ»، «قولعابىس بولعالى وتىر»، دەپ ويلاۋ، ءتۇيسىنۋ قابىلەتى دۇرىس ادام سويلەي مە؟ ايتىڭىزشى! قازاق «قولعابىس بولدى» دەمەيدى، «قولعابىسىن تيگىزدى»–دەيدى.

ءتىلىن قادىرلەمەيتىن ۇلتتىڭ ۇل-قىزىنان نەبىر سوراقىلىقتى كۇتۋگە بولادى. قازىر  تەلەديدارعا شىققان قازاق اتاۋلى «جاڭاعى»،  دەگەن ءسوزدى كەكەش ادامشا  قايتا-قايتا ايتا بەرگەنىمەن قويماي، قايتكەندە قازاقشا «ڭ» دىبىسىن «ن» قىپ ايتۋعا تىرىسىپ، «جانەگى»، «جاناعى» دەپ قايتالاي بەرەتىن بولدى. ول دا «ڭ»-دى ايتپاي «ن» دەسەم ورىسشاعا، ورىسقا ءبىر تابان جاقىن بولام با دەگەن قۇلدىق مىنەزدىڭ ءبىر سارقىنشاعى ەكەنىنە ءسوز جوق. قازىر بۇكىل تەلەديدار جۋرناليستەرى «پىكىر ءبولىستى». «وي ءبولىستى»، «قۋانىش ءبولىستى» دەسە، سول كوركەۋدەلىك بۇكىل قازاققا جايىلىپ، قازاق اتاۋلى سولاي سويلەيتىن بولدى. ال اتام قازاق ىقىلىمنان بەرى «پىكىرلەستى»، «پىكىر تالاستىردى»، «پىكىرىن ورتاعا سالدى»، «ويلاستى»، «اقىلداستى»، «كەڭەستى» دەيتىن ەدى عوي. كەرىسىنشە، اتام قازاق: «تۋھ، ويىمدى ءبولىپ جىبەردىڭ عوي!»، «ويىمدى بولمەشى» دەپ رەنجيتىن ەدى عوي! بۇل دا ورىستىڭ «پودەليليس منەنيەم»-ىنىڭ زاڭسىز، نەكەسىز تۋسا دا ءتۇر-ءتۇسى اينىماي تۋعان بالاسىنداي ءسوز دەۋگە بولادى. ال «31» دەگى ماقسات تولىقبايدىڭ جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن «بانكتەگىلەردىڭ ەشبىرى شەشىلمەدى»-ءسى قازاق ءتىلىن عانا ەمەس قازاقتى قورلاۋ دەسەڭىز دە ارتىق بولماس ەدى. ول بۇل جەردە ورىستىڭ «بانكوۆسكيە... (بانكيرى) نە رەشيليس» دەگەنىنىڭ قازاقشاسىن ايتۋعا الدە ساۋاتى جەتپەي تۇر ما، الدە قازاقشا ءتىلى دۇرىس شىقپاعان با ءبىز ونى بىلمەيمىز. بىراق وسىنىڭ الدىندا وتتەگىنىڭ قازاقشاسىن بىلمەي «بالىقتار كيسلورود جەتىسپەگەندىكتەن قىرىلىپ جاتىر» دەسە، بۇگىن «شەشىلمەدى» دەپ نە ايتىپ نە قويعانىنا جاۋاپ بەرمەي اۋزىنا كەلگەنىن سوعا بەرەتىن م. تولىقباي ءبىر كۇنى «بانكتەگىلەر رەشاتسيا ەتكەن جوق» دەمەسىنە كەپىلدىك بار ما؟

ءيا، تۋعان ءتىلىن قادىرلەمەيتىن ۇل-قىزدان نەبىر سوراقىلىقتى كۇتۋگە بولادى. وندايلاردىڭ سوراقىلىعى كەيدە ۇلتتىق جاعىمپازدىققا، ۇلتتىق مايموڭكەلىككە ۇلاسىپ جاتادى. ول كەيدە ساۋاتسىزدىقتان دا بولادى. مىسالى «قازاقستان» تەلەارناسىنان:

«سان عاسىرلار بويى ءتۇرلى ۇلىستاردىڭ دىندەرىمەن بايىعان قازاقستان» دەگەندى دە ەستىدىك. («قازاقستان». 1-مامىر.2013). ەگەر بۇل بارىپ تۇرعان جاعىمپازدىق، بارىپ تۇرعان ساۋاتسىزدىق، قايتسەم جوعارىداعى كەيبىرەۋلەردىڭ كوڭىلىنەن شىعامىن دەگەن جىلتىڭكوزدىك بولماسا، ونى ايتىپ تۇرعان ادام قازاقستاندا سان عاسىرلار بويى ءتۇرلى ۇلىستاردىڭ دىندەرى بولدى دەگەندى قايدان تاۋىپ الدى؟ قازاقستانعا قاسيەتتى يسلام ءدىنى العاش 7-ءشى عاسىردا-اق كەلە باستادى. دەمەك، 14 عاسىرعا، ياعني، 1400 جىلعا جۋىق ۋاقىت بولدى. ال، حريستيان ءدىنى ودان كەيىن نەگىزىنەن رەسەي 1592 جىلى كازاچەستۆو دەگەندى قۇرىپ، قازاق جەرىن قانعا بوكتىرىپ جاۋلاپ الا باستاعاسىن ورىستارمەن كەلە باستادى. بىراق قازاقتار قانشا قانعا بوگىپ جاتسا دا حريستيان ءدىنىن قابىلداعان جوق. ال نايمان تايپاسى بۇرىن حريستيان دىنىندە (نەستوريان) بولعان دەگەننىڭ راسىنان وتىرىگى كوبىرەك. بۇنىڭ ارجاعىندا دا ۇلكەن ساياسي جىمىسقىلىق، قازاقتى بولشەكتەۋ ساياساتى جاتۋى ابدەن ىقتيمال. ويتكەنى، ول كەزدە سوناۋ كۇنشىعىستا جاتقان نايماندار تۇگىل ەۋروپامەن ەتەكتەس جاتقان ورىستاردىڭ ءوزى حريستيان ءدىنىن 10-شى عاسىردا عانا قابىلداپ ەدى عوي. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاقستان ءارتۇرلى ۇلىستاردىڭ دىنىمەن بايىدى دەگەن نە ساندىراق؟ الدە، ەرتەدە ءارتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستار قازاق جەرىنە اكەلىپ ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالل ەگىپ پە، الدە قازاق  دالاسىنا مۇنايمەن گاز قۇبىرىن تارتىپ پا؟ بۇل نە ەلىرۋ؟

ۇشىنشىدەن، قازاق جەرىنە ءارتۇرلى ءدىن كەلسە، ولار قازاقتار تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ ۋلاپ-شۋلاپ جۇرگەن سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە عانا قارا شىبىنداي قاپتاپ كەلە باستادى. بۇرىن ياعني، رەسەي باسىپ العانعا دەيىن قازاقستاندا نەگىزىنەن قازاقتار، سوسىن وزبەك، تاتار، ۇيعىرلار عانا مەكەندەگەن. قازاقستان حالقىنىڭ قازىر دە 70%-دان استامى مۇسىلماندار («قۇرايدى» ەمەس»). سوندىقتان تەلەارناداعى ساۋاتى از كەيبىرەۋلەر قازاق ءتىلىن الگىندەي ميپالاۋعا اينالدىرعانىمەن قويماي، مۇندا سان عاسىرلار بويى تولىپ جاتقان ۇلىستار مەن ولاردىڭ دىندەرى بولعان، ءبىز  سودان بايىعانبىز دەپ جۇرتتى اداستىرۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى!

ءيا، بۇنىڭ ءبارىن بۇعان شەيىن دە تالاي-تالاي  ايتقانبىز دا، جازعانبىز. تەلەارنالارداعى نەبىر قولاپايسىزدىقتار مەن وسپادارسىزدىققا، ارزانقول، ورتاقول، تومەنقول كورسەتىلىمدەرگە توقتاۋ سالار ءسوزدى مەملەكەتتىك حاتشى، كورنەكتى دە، بىلگىر ساياساتكەر مارات ءتاجين دە ايتۋداي-اق ايتىپ بەردى. بىراق ءازىر سونىڭ بارىنەن ناتيجە شىعارىپ جاتقان تەلەارنالاردى دا كورە الماي وتىرمىز. قايتپەك كەرەك؟

Abai.kz