ماحابباتتىڭ شىن ءمانىن رۋحاني جەتىلگەن ادامدار عانا ناقتى كورسەتە الادى. سەبەبى، ولار - رۋحاني جەتىلۋ بارىسىندا بۇل رۋحاني قۋاتتى بويىنا ءسىڭىرىپ، بولمىسىنا تولىق سىڭىرە بىلگەندەر.  شاكارىم اۋليە دەڭگەيىندە بولعان، سوندىقتان ول دا بۇل جوعارى سەزىمنىڭ نەگىزىن اشىپ، تۇپكى ءمانىن تولىق كورسەتىپ كەتكەن. ارينە، ونىڭ ماحاببات تۋرالى تۇسىنىگى قاراپايىم ادام بىلەتىن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى ەمەس. ونىڭ تۇسىنىگى مۇلدە باسقا دەڭگەيدە. تازا رۋحاني دەڭگەيدە. بۇل دەڭگەيدى ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىنەن كورۋگە الامىز. 

بۇل جوعارى دەڭگەيدى، ياعني ناعىز ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن شاكارىمنىڭ «سورلى بۇلبۇل جارعا اسىق بوپ» ولەڭىن سارالاپ كورەلىك.

سورلى بۇلبۇل جارعا اسىق بوپ،

نۇرلى گۇلگە ايتتى زار.

كوبەلەك تە شامدى الام دەپ،

     وتقا ءتۇستى بوپ قۇمار.

جارعا عاشىق بولعانىما

تاڭداناتىن تۇك تە جوق.

جەر جارالماي تۇرعانىندا

     مەندە اسىقتىڭ نۇرى بار.

جان دەنەمە كىرگەنىندە

بىرگە كىرگەن وسى دەرت.

جان بەرەتىن دارىگەرىڭ دە،

     ەم تابا الماي قور بولار.

مەندە بار دا، ءتىپتى سىزدە،

جوق ەمەس بۇل قاسيەت.

ونى ءوشىرىپ ءبارىڭىز دە،

     دەدىڭىزدەر جاۋدى جار. 

بۇل ولەڭنىڭ ءمانىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋەلى «ماحاببات» ءسوزىنىڭ نە ەكەنىنە توقتالا كەتەيىك. بىزگە «ماحاببات» ءسوزى ارابتىڭ «ءحاببا» – ءسۇيۋ دەگەن سوزىنەن ەنگەن. اراب سوزدەرى ءدىن ارقىلى تاراعاندىقتان، ولاردىڭ بارلىعى دا اللامەن بايلانىستى، ياعني ماحابباتتىڭ ماعىناسىن تەك قانا رۋحاني تۇرعىدان قابىلداۋ كەرەك. ەندەشە بۇل ءسوز تازا رۋحاني قۋاتتى بىلدىرەدى. ماحاببات – رۋحاني  تۇرعىداعى تۇسىنىك. ول اللا تاعالانىڭ سۇيىسپەنشىلىگى، ياعني، عازيز جان مەن شىبىن جاننىڭ اراسىنداعى، نە بولماسا شىبىن جانداردىڭ اراسىنداعى ءوزارا  قاتىناستى بىلدىرەدى. قاراپايىم ومىردە شىبىن جانداردىڭ اراسىنداعى قاتىناستى بىلدىرەتىن «ءسۇيۋ» دەگەن ءسوز بار. ماحاببات پەن ءسۇيۋدىڭ ماعىنالارى ەكى باسقا، جانە ايىرماشىلىقتارى ۇلكەن. ءبىرىنشىسى – عازيز جاننىڭ قۋاتى، ال ەكىنشىسى – ءفاني الەم ىقپالىنداعى شىبىن جاننىڭ قۋاتى. ماحاببات جانداردى بايلانىستىراتىن بولسا، ال سۇيىسپەنشىلىك تاندەردى بايلانىستىرادى. ماحاببات بارلىق ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ نەگىزى، قاينار كوزى. ماحاببات بولماسا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر دە جوق. ول جاننىڭ رۋحاني قاسيەتى. اباي دا «تالاپ، ۇعىم ماحابباتتان شىعادى» (38-ءسوز) دەپ رۋحاني قۋاتتىڭ وسى ماڭىزىن كورسەتەدى. سوپى ءىلىمى بويىنشا ماحاببات – اللانىڭ نەگىزگى قۋاتى، ونىڭ ءبىر كورىنىسى. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە اباي اللا تاعالا ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقانىن جازادى.

كۇندەلىكتى ومىردە مۇنداي جوعارى سەزىم نەگە سيرەك كەزدەسەدى؟ سەبەبى، جان ءفاني الەمدە ءوزىن زاتتىق بولمىسپەن بالايدى. سوندىقتان ءفاني الەمدە جان زاتتىق بولمىسپەن جابىلىپ، ءوزىنىڭ العاشقى رۋحاني تازا قاسيەتىنەن ايرىلىپ، زاتتىق قاسيەت الادى.  وسىلاي ونىڭ ماحابباتى سۇيىسپەنشىلىككە اينالىپ، زاتتىق دەڭگەيگە تۇسەدى. تەك جاسوسپىرىمدەردىڭ «العاشقى ماحابباتى» عانا تازا ماحاببات. سەبەبى، كوڭىل ءالى ءفاني الەممەن بىلعانباعان. بۇل سەزىم تازا، جان مەن جاندى بايلانىستىراتىن وتە جوعارى سەزىم. اركىمنىڭ ءوزىنىڭ بۇل العاشقى ىستىق ماحابباتىن ءومىر بويى ەسىندە ساقتاۋى وسىدان بولسا كەرەك.

ەندى شاكارىمنىڭ ولەڭىنە كەلەيىك. «سورلى بۇلبۇل جارعا اسىق بوپ، نۇرلى گۇلگە ايتتى زار» دەپ اقىن ماحابباتتىڭ شىڭى، ياعني اللا مەن شىبىن جاننىڭ اراسىنداعى قاتىناستى ءبىلدىرىپ وتىر. ماحاببات – اسىقتىڭ (عاشىقتىڭ) قۋاتى، ماحاببات بولماسا عاشىقتىق تا جوق. سوپىلار داستۇرىمەن اقىن ءوزىنىڭ عاشىقتىعىن وسىلاي جىرلايدى. بۇلبۇل مەن كوبەلەك – شاكارىمنىڭ ءوزى، ال گۇل مەن شام – اللا تاعالا. ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعىندا «جان دەنەمە كىرگەنىندە، بىرگە كىرگەن وسى دەرت» دەپ بۇل عاشىقتىققا تاڭداناتىن ەشتەڭە جوق ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ونىڭ سەبەبى – «جەر جارالماي تۇرعانىندا، مەندە اسىقتىڭ نۇرى بار». جەر قاشان جارالعان؟ بۇل تۋرالى ادامزات بالاسىندا ءتۇرلى بولجامداردان باسقا  انىق دەرەك جوق. سەبەبى، جەردىڭ جارالۋى بۇكىل الەمنىڭ جارالۋىنا بايلانىستى، ادامنىڭ ويى جەتپەيتىن وتە ەرتەدە. ال جان بولسا جەردەن دە ەرتەدە بولعان ەكەن. سەبەبى ول ماڭگىلىكتى اللا تاعالانىڭ نۇرى. وندا  ونى ءبىزدىڭ ولشەمىمىز جەتپەيتىن ماڭگىلىكتى دەۋگە بولادى. «مەندە اسىقتىڭ نۇرى بار» دەپ شاكارىم وسىلاي جاننىڭ ماڭگىلىكتى ەكەنىن جانە اللاعا دەگەن عاشىقتىق سەزىم دە ونىڭ ماڭگىلىكتى قاسيەتى ەكەنىن بىلدىرەدى.

جان – اللا تاعالانىڭ نۇرى. ەندەشە، جان اللا تاعالانىڭ ءبىر بولىگى. جاندار اللا تاعالادان تاراعاندا اللا تاعالانىڭ نۇرى بولىپ تارايدى. بۇل كۇننىڭ ساۋلەسى ءتارىزدى. كۇن ساۋلەسى كورپۋسكۋل دەپ اتالاتىن وتە كىشكەنە بولىكتەردەن قۇرالادى. سول سياقتى اللانىڭ نۇرى دا ونىڭ وزىمەن سالىستىرعاندا وتە كىشكەنە جانداردان قۇرالادى ەكەن. بۇل رۋحاني ءبىلىمدى ەشقانداي زاتتىق قۇرالمەن ءبىلىپ بولمايدى. ەندەشە ول شاكارىمنىڭ جۇرەگىنەن شىققان. وسىلاي شاكارىم جاننىڭ ماڭگىلىك قاسيەتىن انىقتايدى. جان عاشىقتان (اسىقتان) شىققاندىقتان، ونىڭ دا عاشىقتىق، ياعني ماحاببات سەزىمى بار. سوندىقتان جان ۇنەمى ءوزىنىڭ عاشىعىنا ۇمتىلادى. «جان دەنەمە كىرگەنىندە بىرگە كىرگەن وسى دەرت» دەپ بۇل ماحاببات دەرتتىڭ ءاربىر جان يەسى ءۇشىن تابيعي نارسە ەكەنىن كورسەتەدى. عازيز جانعا دەگەن ماحاببات – شىبىن جاننىڭ تابيعي قاسيەتى. بىراق ول عاشىقتىق ۇمىتىلعان. سوندىقتان وعان تاڭداناتىن ەشتەڭە دە جوق. سونىمەن بىرگە، بۇل دەرتكە ەشقانداي ەم دە جوق. ياعني بۇل دەرتتى دارىگەردىڭ كومەگىمەن ەمدەپ جازۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل دەرت اللا تاعالا سالعان جاننىڭ تابيعي قاسيەتى بولعاندىقتان، ول دەرتكە اللا تاعالانىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم دە كومەكتەسە المايدى. ول دەرت ماڭگىلىكتى جان قاسيەتى، ودان ادام ءوز بەتىمەن قۇتىلۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە عاشىقتىق، ياعني ماحاببات بۇكىل جان يەلەرىنە، ءتىپتى، بۇكىل بولمىسقا ءتان قاسيەت. عاشىقتىق بارلىق جان يەلەرىنىڭ قاسيەتى بولعاندىقتان، ولاردىڭ بارلىعى دا عاشىقتىققا بەيىم. «مەندە بار دا، ءتىپتى سىزدە، جوق ەمەس بۇل قاسيەت» دەپ اقىن بۇل قاسيەتتىڭ بارلىق جان يەلەرىنە ورتاق ەكەنىن ەسكەرتەدى. بىراق بۇل عاشىقتىق ءاربىر جان يەسىندە ونىڭ سانا-سەزىمىنىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى ءارتۇرلى بولادى. وزدەرىنىڭ سۇيىسپەنشىلىك ويىندارىندا حايۋاناتتاردى دا وسى سەزىم باسقارادى. بىراق ادامداردا باسقاشا، جوعارى دەڭگەيدە. سانا-سەزىمدەرى تاندىك دەڭگەيدەن اسپاي، جالعان مەننىڭ ىقپالىندا جۇرگەن كوپشىلىك  قاۋىم وزدەرىنىڭ ماحاببات سەزىمدەرىن وزدەرىنىڭ جاقىن ادامدارىنا، جۇبايلارىنا باعىتتايدى. ولاردىڭ جاندارى وسىلاي قاناعات الۋعا ۇمتىلادى. بىراق بۇنداي جاعدايدا جان  مەن ەكىنشى جاننىڭ اراسىندا ءتان بوگەت بولىپ، ەكى جاننىڭ اراسىندا قۇرىلعان پەردە ءتارىزدى ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن تازا ماحابباتتارىنا بوگەت بولادى. وسىلاي ماحاببات سەزىمى سۇيىسپەنشىلىككە اينالادى. ياعني، سۇيىسپەنشىلىك پەن ماحاباتتىڭ ايىرماسى ۇلكەن. سۇيىسپەنشىلىك تاندەر اراسىنداعى قاتىناس بولسا، ال ماحاببات جاندار اراسىنداعى قاتىناس. ءتان ارقىلى العان سۇيىسپەنشىلىك قاناعاتتاندىرماعاندىقتان، جان ەندى ءوزىنىڭ عاشىقتىعىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن باسقا وبەكت ىزدەۋگە ءماجبۇر بولادى. ءوزىن تانمەن بالاپ، جان ناعىز ماحابباتتى كوكسەپ ىزدەنىسكە تۇسەدى. وسىلاي ادامدى ءبىر جاننان ەكىنشى جانعا اۋىستىرىپ اۋرەگە سالادى، اياعى زارداپقا اينالادى. ماحاببات رۋحاني قۋات بولعاندىقتان، ول بىرىكتىرۋشى كۇش بولىپ تابىلادى. ال سۇيىسپەنشىلىككە كەلەتىن بولساق، ول ءتان ارقىلى بىلىنەتىن بولعاندىقتان ماتەريالدىق قۋاتقا اينالىپ، سۇيىسپەنشىلىك السىرەپ، العاشقى بايلانىستىڭ ۇزىلۋىنە اكەلەدى. قازىرگى زامانداعى ادامزات قاۋىمىنداعى وتباسىنىڭ جاپپاي بۇزىلىپ، «ەركىن ماحابباتتىڭ» ءورىس الۋىن وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ونىڭ سەبەبى «ونى (عاشىقتىق قاسيەتتى) ءوشىرىپ ءبارىڭىز دە، دەدىڭىزدەر جاۋدى ء(تاندى) جار». شاكارىم وسىلاي ادامزات قوعامىنداعى ءتۇرلى جانجال، حالىقتار اراسىنداعى سوعىستاردىڭ سەبەبىن كورسەتكەندەي بولادى.

سونىمەن، ادام بالاسىنىڭ ماحاببات ىزدەپ سەرگەلدەڭگە ءتۇسۋ سەبەبى – جاننىڭ ماحاببات سەزىمى ەكەنى. سەبەبى، ءوزىنىڭ ماڭگىلىكتى جان ەكەنىن ۇمىتقان ادام باقىتتى ءفاني ومىردەن ىزدەپ، تابا المايدى. ال جارعا (اللاعا) عاشىقتىق تۋدىراتىن ماحاببات – مۇلدە باسقاشا. بۇل عاشىقتىق – ماڭگىلىكتى جانە جوعارى لاززاتقا تولى. جانە جارعا ماحابباتقا جەتكەن ادام بارلىق جان يەلەرىن، ارينە، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ جاقىن ادامدارىن دا، سۇيەتىنى بەلگىلى. اقىندار جىرلايتىن ناعىز ماحاببات تا وسى دەڭگەيدى بىلدىرەدى.   سوندىقتان كوكىرەك كوزىن اشىپ، جارعا عاشىقتىققا ۇمتىلۋ كەرەك.

بىراق بۇل دەڭگەيگە اركىم جەتە المايدى. ونىڭ سەبەبىن شاكارىم ءارى قاراي بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

الداعانعا كەتتىڭ ازىپ،

ءاپسۇن وقىپ ۇيرەنىپ،

بەردى سايتان دۇعا جازىپ،

     سونى قىلدىڭ بويتۇمار...

...دۇنيە ءومىرىن مەن سىنادىم،

ەشبىرىندە وپا جوق.

قوش، ءومىرىم، قوش، قۇمارىم،

     قوش، جادىگوي، ءناپسى قار!

(«سورلى بۇلبۇل جارعا اسىق بوپ»)

بولمىسقا كوڭىل كوزىمەن (جۇرەك كوزىمەن ) قاراماي باس كوزىمەن (زاتتىق كوزبەن) قاراپ، جارىن كورمەي اداسۋدىڭ سەبەبى ءناپسىنىڭ ىقپالىمەن بۇرىس جولعا ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن ەكەن. «ءفاني» ءومىر دەگەنىمىز وسى. «ءفاني» دەگەننىڭ ماعىناسى «جالعان» دەگەندى ءبىلدىرىپ، بۇل ءسوز ءومىردىڭ حاقيقاتقا، ناعىز شىندىققا جاتپايتىنىن، تەك قانا سالىستىرمالى شىندىق ەكەنىن بىلدىرەدى. ەندەشە بۇل ومىردەگىنىڭ بارلىعى دا ناعىز شىندىق ەمەس، سالىستىرمالى، بۇگىن شىندىق، ەرتەڭ وتىرىك بولاتىن قۇبىلمالى، وتكىنشى. ونىڭ سەبەبى – ءومىر شىندىعىن ءناپسىنىڭ ىقپالىنداعى ادامدار جازادى. ولاردىڭ جازعاندارىندا ناعىز شىندىق، ياعني حاقيقات بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ءناپسى بارلىعىن ءوزىنىڭ ساناسىنان وتكىزىپ، بۇرمالاپ وتىرادى. بۇل جازىلعاندار «ءاپسۇن» دەپ اتالادى ء(اپسانا – ادامداردىڭ جازعاندارى). مىنە، ناپسىدەن ارىلا الماي جۇرگەن ادامداردىڭ وسى جازعاندارىنا سەنگەن ادامدارعا اقىن «الداعانعا كەتتىڭ ازىپ، ءاپسۇن وقىپ ۇيرەنىپ» دەيدى اقىن. بۇل ادامداردىڭ جازعانىن سايتاننىڭ جازعانىمەن بىردەي دەۋگە بولادى. سەبەبى، ارقاشان دا ءناپسى ءوز ساناسىنىڭ تۇرعىسىنان ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ قۇمارلىعى ءۇشىن جاسايدى. ءناپسىنىڭ ىقپالى سايتاننىڭ ارەكەتىمەن بىردەي. سەبەبى، ءناپسى ىقپالىنداعى ادامدى سايتان بيلەيدى. ونىڭ جازعانى دا،  وقىعان دۇعاسى دا سايتاندىكى. سوندىقتان سول جازعاندارعا ەرىپ، سونى بويتۇمار قىلىپ، اداسۋ جولىنا ءتۇستىڭ، دەپ اقىن اركىمنىڭ كوزىن اشقىسى كەلەدى.

وسىنىڭ بارلىعىن جاقسى ءتۇسىنىپ، جالعان ومىردە وپا جوق ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن «قوش، ءومىرىم، قوش، قۇمارىم، قوش، جادىگوي، ءناپسى قار!» دەپ ءوزىنىڭ ءناپسىنى تولىق تاركى ەتكەنىن بىلدىرەدى.

ال تازا جاننىڭ لاززاتقا تولى ەكەنى تۋرالى اۋليەلەردىڭ ايتقان وزدەرى وتە كوپ. بۇل جوعارى ءلاززاتتى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىندىقتان، ولار ونى ماستىقپەن سالىستىرادى. بۇعان شاكارىمنىڭ «يمانىم» اتتى ءبىر توپ ولەڭدەرى دالەل.

شاكارىمنىڭ اۋليەلىگىن ونىڭ وسى جان سيپاتتارى تۋرالى جازعان ولەڭدەرى جاقسى كورسەتەدى. اللا تاعالانىڭ شاپاعات نۇرى تۇسكەن كەزىندە جازعان ولەڭدەرىنەن، ونىڭ قانداي ءلاززات سەزىمدە بولعانى انىق بىلىنەدى، ال جازعاندارى ماڭگىلىكتى جان قاسيەتتەرىن سيپاتتايتىن بولعاندىقتان، ونىڭ شىعارمالارى دا ماڭگىلىكتى ەكەنى داۋسىز.

دوسىم وماروۆ،

شاكارىمتانۋشى عالىم، فيلوسوف

Abai.kz