مۇحتار كارىباي. «نەگە ءبىز وسى...»
(ورالحان بوكەي «اتاۋ كەرە» رومانى تۋرالى بايان)
ۇلتتىق ءسوز ونەرى زەرگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى، قاي شىعارماسى بولسىن وقىرماندى بەيجاي قالدىرمايتىن قارىمدى قالامگەر ورالحان بوكەيدىڭ سوڭعى تۋىندىسى – «اتاۋ كەرە» رومانىنىڭ اتىنىڭ ءوزى بىردەن ەلەڭ ەتكىزەدى. ويتكەنى «اتاۋ كەرە» ءسوزى ەل ىشىندە ادامداردىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناسىندا قولدانىلا بەرمەيتىن، سيرەك جاعدايدا، شاندا ءبىر اشىنعان احۋالدا، بولماسا شاراسىزدىقتان ايتىلاتىن سالماقتى، ءزىلدى، اۋىر ۇعىم. شىعارماشىلىعىندا جەڭىل مازمۇن كەزدەسپەيتىن ورالحاننىڭ ءدال وسى كۇردەلى تاقىرىپقا بارىپ، ءارى ونى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى شەبەرلىگىنە ءتان دەڭگەيدە شيراتىپ، شيرىقتىرا وتىرىپ جازعانى زاڭدىلىقتاي قابىلدانادى.
روماننىڭ باستى ءۇش كەيىپكەرى تاعان، ەرىك، اينا - زامانداستار. ەرىك پەن اينا ەرلى-زايىپتى. الايدا، ولاردىڭ ۇشەۋى – شىعارماداعى ءۇش نەگىزگى ارنانى قۇرايدى، ۇشەۋى - ءۇش الەم، ءۇش كاتەگوريا. بۇلاردىڭ بارلىعىن تىلسىم تاعدىر، اينالىپ كەلگەندە ءبىراز ۋاقىت ءبىر شاڭىراقتا ءومىر سۇرۋگە جولىقتىرعان ەدى.
(ورالحان بوكەي «اتاۋ كەرە» رومانى تۋرالى بايان)
ۇلتتىق ءسوز ونەرى زەرگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى، قاي شىعارماسى بولسىن وقىرماندى بەيجاي قالدىرمايتىن قارىمدى قالامگەر ورالحان بوكەيدىڭ سوڭعى تۋىندىسى – «اتاۋ كەرە» رومانىنىڭ اتىنىڭ ءوزى بىردەن ەلەڭ ەتكىزەدى. ويتكەنى «اتاۋ كەرە» ءسوزى ەل ىشىندە ادامداردىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناسىندا قولدانىلا بەرمەيتىن، سيرەك جاعدايدا، شاندا ءبىر اشىنعان احۋالدا، بولماسا شاراسىزدىقتان ايتىلاتىن سالماقتى، ءزىلدى، اۋىر ۇعىم. شىعارماشىلىعىندا جەڭىل مازمۇن كەزدەسپەيتىن ورالحاننىڭ ءدال وسى كۇردەلى تاقىرىپقا بارىپ، ءارى ونى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى شەبەرلىگىنە ءتان دەڭگەيدە شيراتىپ، شيرىقتىرا وتىرىپ جازعانى زاڭدىلىقتاي قابىلدانادى.
روماننىڭ باستى ءۇش كەيىپكەرى تاعان، ەرىك، اينا - زامانداستار. ەرىك پەن اينا ەرلى-زايىپتى. الايدا، ولاردىڭ ۇشەۋى – شىعارماداعى ءۇش نەگىزگى ارنانى قۇرايدى، ۇشەۋى - ءۇش الەم، ءۇش كاتەگوريا. بۇلاردىڭ بارلىعىن تىلسىم تاعدىر، اينالىپ كەلگەندە ءبىراز ۋاقىت ءبىر شاڭىراقتا ءومىر سۇرۋگە جولىقتىرعان ەدى.
تاعان كەشەگى وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى، جالىنداپ تۇرعان جاس اسپيرانت. ۇلكەن ءبىلىمنىڭ جولىنا ءتۇسىپ، ءالى كوپ ەشكىم بارا قويماعان تىڭ، باتىل تاقىرىپتاردا عىلىمي ەڭبەك جازىپ جۇرگەن جاس عالىم. بۇكىل بولاشاعى الدا كورىنىپ، بارلىق جاس ىزدەنىمپازدارعا ءتان ەرەكشە ىنتا-جىگەر، ءۇمىت-سەنىممەن ەڭبەگىنە قۇلشىنا كىرىسىپ، ەرتە كوزگە ءتۇسىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەرگە لەكتسيا وقيتىن. الايدا، كەڭەستىك جۇيەدەگى بارشا سانالى جانداردى سان مارتە سانسىراتقان قاساڭدىقتار الدىنان شىعىپ، تاۋى شاعىلادى. جازىپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعى جارامسىز، ءتىپتى زيان دەپ تانىلىپ، ەڭبەگى ەش كەتەدى، جانباي جاتىپ سوندىرۋگە ۇمتىلاتىن اينالاسىنان، ورتادان تۇڭىلگەندە، سول كەزەڭدەگى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ باسىنان وتكەندەي، ەڭ اقىرعى جۇبانىشتاي كورىنگەن اششى سۋعا الدانۋدان بۇل دا قاشىپ قۇتىلا المادى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە، جۇمىسىنان، دوس-جاراننان، جارى مەن بالاسىنان ايىرىلادى، ودان كەيىن مۇلدە قۇردىمعا قۇلاعان. ءبىر كەزدە الدىندا جاۋدىرەپ وتىرعان جاس ستۋدەنتتەرگە ايتسام، جەتكىزسەم دەگەن ارماندا كەتكەن كوپ جايتتاردى ەندى اراقتىڭ بۋى جەڭگەن ساتتەرىندە وزىمەن-ءوزى قالىپ، تىڭداۋشىسى جوق لەكتسيالارىن اقتارادى كەلىپ. ءيا، ونىڭ ايتام دەگەنى كوپ ەدى. جاس عالىم كەلە جاتقان جاڭا زاماننىڭ ەلەسىن، جىلىمىق لەبىن سەزىنىپ، ءوزىن ەلىنە، قوعامعا قاجەتتى ادام ساناپ، عىلىم جولىنداعى ىزدەنىس-جاڭالىقتارى ارقىلى مىسقالداي بولسا دا پايداسىن تيگىزۋدى پارىز سانايدى. سوعان بايلانىستى قوعامداعى ەسكىرگەن كوزقاراستاردى، الەۋمەتتىك، شارۋاشىلىق سالاداعى كوپ جايتتاردى تۇپكىلىكتى وزگەرتۋگە جاڭا باعىت، تىڭ جول تاپقانداي جالىندايتىن. الايدا، الدىنان شىققان اسۋسىز قامال-كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ، ويىنداعى ادال ارمان-تىلەكتەرىنىڭ جۇزەگە اسپاۋىنا كونە الماعان الماعان اراقكەش اسپيرانتتىڭ ەندىگى تىڭداۋشىسى جوق لەكتسيالارىنىڭ «نەگە ءبىز وسى..؟» دەپ باستالۋى دا سودان.
«سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا» دەپ اقىن ماعجان باياعىدا-اق ايتقان قاتال ءومىردىڭ تاياعى مۇنىڭ دا باسىنا كەلىپ تيگەن اسپيرانتتىڭ تۇسىنە المايتىن، ال تۇسىنگەنىن اينالاسىنا جەتكىزگىسى كەلەتىن تۇيتكىلدەرى كوپ-اق : «نەگە ءبىز وسى وتىرىك سويلەيمىز، وتىرىك كۇلەمىز، قىسقاسى - وتىرىك ءومىر سۇرەمىز، ا؟ نەگە ءبىز وسى ءوزىمىزدىڭ بۇل الەمگە ارتىق، تۇككە دە كەرەگىمىز جوق بەيشارا مۇسكىن ەكەنىمىزدى مويىندامايمىز... نەگە ءبىز وسى قاتىگەز دە، قاسيەتسىز بولىپ كەتتىك».
تاعان – قانداي قوعامنىڭ بولماسىن اجىراماس بولشەگىن قۇرايتىن زيالى قاۋىم وكىلى، سونىڭ ىشىندە جەكە باستىق پاسىق مۇددەدەن مۇلدە بيىك تۇرعان، ەلىن، ۇلتىن العا باستىرسام دەيتىن ادال، تازا، وزىق ويدىڭ ادامى، ءبىز ايتىپ وتىرعان رومانداعى ءۇش ارنانىڭ پروگرەستىك، دامۋشىلىق، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا دەموكراتيالىق مازمۇنىن بىلدىرەدى. بىراق «اركىمگە ەڭبەگىنە قاراي، اركىمگە قابىلەتىنە قاراي» دەيتىن ادەمى ۇراندى جاريالاعانىمەن، ەڭ الدىمەن سانالى، قابىلەتتى دەگەن مۇشەلەرىنىڭ كوزىن قۇرتۋعا تىرىسقان توتاليتارلىق جۇيەدە تاعاندار ازشىلىق، تاعاندار ءالسىز، ەڭ باستىسى قاۋىپتى ساناتقا جاتادى. ولاردى قۇرتۋدىڭ، قۋدالاۋدىڭ سان-ءتۇرلى امال-ءتاسىلى ويلاپ تابىلعانى ءمالىم، سونىڭ ءبىرى «اتاۋ كەرە» اتالىپ، تالاي جاقسى مەن جايساڭنىڭ تۇبىنە جەتكەن اراق بولاتىن. ايتپەسە، ءبىر پارتيانىڭ ديكتاتىنداعى بارعان سايىن قۇلدىراپ بارا جاتقان توتاليتارلىق قوعامدا ەڭ الدىمەن ۇلتتىق قاسيەتتەردىڭ، ادامگەرشىلىك بولمىستىڭ جوعالىپ بارا جاتقانىنا قارسى داۋىس كوتەرگەن تاعانداردىڭ: «بىزدەر تاريح-انانى قاتتى رەنجىتتىك، ءوز ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن كىسەندە ۇستادىق، كيەسى ۇرادى دەپ بىلمەدىك. شالا-جانسار وقۋلىققا سەندىك، شالا ساۋاتتىلارعا سەندىك، شابىنا وت تۇسسە دە ايتايىق: وكىمەت باسىندا وتىرعانداردىڭ بار-بارلىعىنا سەندىك، ولاردىڭ اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس بولدى. مىنە سوندىقتان دا حالىق اداستى... ادام جادىنان، ەسىنە ايرىلدى»، - دەپ كەلەتىن باتىل لەكتسيالارى تىڭداۋشىلارعا مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ توقىراعاندىعىن، باسقارۋ تەتىكتەرىنىڭ توزعاندىعىن ايقارا اقتارىپ بەرەتىنى بەلگىلى. جالپى، كەڭەستىك جۇيەنىڭ «حيميالىق قارۋىنا» اينالعان الكاگولدى ىشىمدىك جەكەلەگەن ادامداردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇلتتاردىڭ ازىپ-توزۋىنا دەيىن جەتكىزگەنى ءسىبىر حالىقتارىنىڭ تاعدىرىنان ابدەن ءمالىم جايت. مۇنداي قىل كوپىردەن قازاقتاردىڭ امان ءوتۋى ءداستۇرلى تاعامىنىڭ قۇرامىندا ەجەلدەن ايران، بوزا، قىمىز سىندى اشىعان سۋسىنداردىڭ بولۋى، ياعني اعزانىڭ دايىندىعىنان عانا قۇداي ساقتاسا كەرەك.
تاعاننىڭ تەوريا، عىلىم جۇزىندە زەرتتەپ، تالداپ، ەندى مەملەكەتتىك اۋقىمدا جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك دەپ ساناپ جۇرگەن شارۋاشىلىق جۇيەسىنە قاتىستى وزگەرىستەردىڭ كەي ءتۇرىن ونىڭ جەرلەسى ەرىك جەكە ءبىر ءۇيدىڭ مىسالىندا ىسكە اسىرا باستاعان. شىعارماداعى باستى ءۇش ارنانىڭ ءبىرىن قۇرايتىن - ەرىك تاعاننىڭ اۋىلداسى، ەكەۋى ءبىر مەكتەپتى اياقتاپ، بىرگە وسكەن، ەرىك الماتىداعى دەنە تاربيەسى ينستيتۋتىن اياقتاعان، قارا كۇشتىڭ، قايراتتىڭ يەسى، ۋاعىنداعى سپورتشى بالۋان. تاعان سياقتى عىلىمدى قۋماعانىمەن، ءبىر باسىنا جەتەرلىك اقىل-ايلاسى بار، بويىندا قۋلىق-سۇمدىقتىڭ تالاي قۇپياسىن ساقتاعان. ايىرماشىلىعى - ول ءوز بويىنداعى بارلىق كۇش-جىگەر، قارىم-قابىلەتىن تەك قانا جەكە باسىنا جۇمسايدى. ءدال وسى وي-پيعىلمەن ەلدەن، جۇرتتان بەزىنىپ، التايدىڭ ادام جەتە الماس ءبىر قۋىسىندا وڭاشا تىرلىك ەتەدى. سول جاپانعا جالعىز شەشەسى – كەرجاق ورىستىڭ قىزى نيۋرا، ەندىگى نۇركە كەمپىردى، ايەلى اينانى الىپ كەلگەن. بالا كەزىنەن جوقتىقتى، جەتىمدىكتى كورىپ وسكەن، اكەسى قازاق، ال شەشەسى اتا-اناسىنىڭ قارعىسىن السا دا قازاققا كۇيەۋگە شىققاننان كەيىن مۇسىلماندىقتى قابىلداعان كەرجاق قىزى.
ەرىك وزىنەن وزعانداردى، سۋىرىلىپ العان شىققان شەشەنسىگەندەردى ولەردەي جەك كورەدى، ول ستۋدەنت كەزىنەن بەرى «مەيماناسى تاسىعانداردىڭ مىسىن باسۋ، باسىنا باق قونعانداردى باسىندىرماۋ ءۇشىن جارالعانداي» بويىن سوقىر قىزعانىش بيلەگەن قارانيەت، پاسىق جان. عىلىم-ءبىلىم، مادەنيەت-ونەر جولىنداعىلاردىڭ ءبارىن ەڭبەكسىز كۇن كورەتىن ارامتاماق ساناپ، زيالى اتاۋلىنى اتا-جاۋىنداي كورەدى. ء بىر كەزدە وزىنەن تىم بيىكتە تۇرعان، عىلىم مەن بىلىمدە قاتارلاستارىنا دەس بەرمەگەن اسپيرانت كلاستاسى تاعاننىڭ اراققا عانا جەڭىلىپ، القاش اتانىپ، ەندىگى ءبىر جۇتىم سىرا ءۇشىن مۇنىڭ قۇلى بولۋعا دايىن ەكەندىگىن كورگەندە توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋانۋى دا سوندىقتان. ايارلىعىنىڭ شەكسىزدىگى سونشا - ءبىر اۋىلدا بىرگە وسكەن دوسىنىڭ بەيشارالىق كەيىپكە ءتۇسىپ، قامقورلىققا مۇقتاج كۇيىن كورە تۇرا، اتىنىڭ ارتىنا مىنگىزبەستەن اۋىلدان قيان تاۋعا قاراي جاياۋ سالپاقتاتادى، ول ازداي ەندى ونى ءومىر بويى قۇلدىقتا ۇستاۋدى ويلايدى.
وزىنە قاجەتتىنىڭ بارلىعىن اقشاعا ساتىپ الۋعا بولادى دەگەن دۇلەي سەنىمگە كەلىپ، ءبىرجولا بايلىقتىڭ تۇبىنە تۇسكەن. بۇل ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەرىك التايدىڭ جومارت تابيعاتى اياماي بەرتىن بار بايلىقتى: جان-جانۋارىن، اڭ-قۇسىن، قاراعاي، بالىن، ەگەر مۇمكىن بولسا تاۋىن تاس-توپىراعىمەن، ورمان-توعايىن تامىر-جاپىراعىمەن قالادان ۆەرتولەتپەن كەلەتىن تامىرى پروحور دەگەن ءدال وزىندەي سۇمدارعا ساتىپ جىبەرۋگە دايىن. مۇنىڭ بويىندا تۋعان جەردىڭ تابيعاتىنا جان اشۋ، ەلدىڭ قاجەتىن ويلاۋ، جۇرتتىڭ العا باسۋىنا نەمەسە مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ دەيتىن سەزىم-تۇيسىكتىڭ نىشانى دا جوق. ءتىپتى تۋعان اناسى مەن جارىنا دا جانى اشىمايتىن، تۇپكى ماعىناسىن ءوزى دە تۇسىنە بەرمەيتىن بەيمالىم ماقساتىنا ەرەكشە توڭمويىن، تاسىرلىقپەن ۇمتىلادى. شىعارمادا شارتتى تۇردە ءبىز تالداپ وتىرعان ءۇش ارنانىڭ ىشىندە زياندى، كەرى تارتقان، رەگرەستىك، ادىلدىككە ەمەس زۇلىمدىققا، قايىرىمعا ەمەس قياناتقا، دامۋعا ەمەس انارحياعا اپاراتىن اپاتتى باعىتتىڭ ۋاكىلى. بالكىم، بۇعان ارتىندا قالار ۇرپاعىنىڭ دا كەرەك ەمەستىگى سوندىقتان. ەرىكتە بالا دا جوق.
«اتاۋ كەرە» ەلىمىزگە نارىق زامانى ەندى عانا كەلە باستاعان ۋاقىتتا جازىلعانىن ەسكەرگەندە، اۆتوردىڭ ەرىك بەينەسى ارقىلى قوعامدا «ءبارىن ساتۋعا، ءبارىن ساتىپ الۋعا بولادى» دەگەن كورسوقىر، اسا قاتەرلى، ادامدىققا دا جاراتىلىسقا دا قايشى كوزقاراستىڭ جاپپاي ەتەك الۋىنان الدىن-الا ساقتاندىرعانى حاق. ال، ەرىكتىڭ اقىرىندا بۇكىل تىرلىگى بايانسىز بولىپ، ءتىپتى ادام ەمەس، جاندىك-سوناعا اينالىپ قورلىق، مازاق كۇيدە ءولۋى زاڭدىلىقتاي قابىلدانادى. ءيا، ول ءوزى تاڭداپ العان وڭاي جولدىڭ، جات، ارامزا تىرلىكتىڭ قۇربانى بولدى. تابيعات انانىڭ ومىراۋىن سۋالعانشا سورىپ، جاراتىلىس تەگىن بەرەتىن بايلىقتى وزگەدەن بۇرىن، وزگەلەردەن تەز تارتىپ الۋ ءۇشىن ەرىك قولىنان كەلگەنىن ايانبادى، ءتىپتى سوناۋ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى تۇقىمى بولەك، ولەرمەن، تويىمسىز شەتەلدىك ەركەك ارالاردى الدىرىپ، ولاردىڭ جەرگىلىكتى «جەڭىلتەك» انالىقتارمەن بۋدانداسۋىنان ءتۇرى بوتەن، ءتۇسى سۋىق قاۋىپتى ءبىر ۇرپاق پايدا بولدى. بۇلار قىلشىعى بۇزىلماعان، جايقالىپ، تۇنىپ تۇرعان مايشەلپەك، ءارى بوتەن ايماققا كەلىسىمەن اينالاداعى وسىمدىك اتاۋلىنىڭ شىرىنىن تاۋسىپ بىتكەنشە تىنىم تاپپايدى.
ءوزى دە «بۋدان» تۇقىمعا جاتاتىن ۇلىنىڭ قاناعاتسىز تىرلىگىن جاقتىرماعان شەشەسى نۇركە كەمپىردىڭ: «جات جۇرتتىق ەشقاشان جارىتقان دا، جەرسىنگەن دە ەمەس، بۇگىن بالىن بەرسە، ەرتەڭ ۋىن ۇسىنادى...» - دەگەن ەسكەرتۋلەرى ەلەنبەي، اقىرىندا كەمپىردىڭ اجالى دا سول شەتەلدىك ارالاردان كەلگەن.
جالپى، شىعارمادا ارالاردىڭ تىرلىگى كەڭ اۋقىمدى سيمۆوليكالىق مانگە يە بولىپ، قاجەتتى ساتتەردە ءاردايىم ادامداردىڭ ارەكەتىمەن فيلوسوفيالىق تۇرعىدا ۇشتاستىرىلا بەينەلەنەدى. بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋ جۇيەسى مەن ەڭبەك ءتارتىبى دامىپ جەتىلۋدىڭ شەگىنە جەتكىزىلگەن وسىناۋ ەرەكشە ەڭبەكقور جاندىك يەسىنىڭ تىرلىگى رومان سيۋجەتىنىڭ اجىراماس بولشەگىن، باستى ارقاۋلارىنىڭ ءبىرىن قۇراي وتىرىپ، شىعارمانىڭ تەرەڭ يدەيالارىن جەكىزۋدىڭ شەبەر قۇرالىنا اينالعان – «ارالاردا بيلىكتىڭ بارلىعىن ومارتاشىعا بەرىپ، سولاردىڭ قۇلاقكەستى قۇلىنا اينالعانىن ۇعار زەردە جوق ەدى. الايدا دۇنيەنىڭ كىلتىن ءوز قولىنا العان ادامزات توبەسىنەن باقىلاپ، باسقارىپ تۇرعان ءبىر تىلسىم كۇش بارىن سەزبەي ءجۇر مە ەكەن... ».
سونداي ءبىر كۇشتىڭ بارىنا تۇيسىگى جەتپەي جۇرگەندىكتەن بولار، تاعان مەن ەرىك تۋىپ وسكەن ات توبەلىندەي اۋىل تايلى-تاياعى قالماي ماسكۇنەمگە اينالىپ، ەرتەڭگى كۇنى نە بولارىنا الاڭداعان نۇركە كەمپىردىڭ اۋزىمەن ايتىلعان: «ەل ازاردا ەر-ازاماتى – اتاق قۋعىش تاق قۇمار، قىز-كەلىنشەگى دۇنيە قۋعىش باق قۇمار كەلەدى» - دەگەن اۆتورلىق تۇجىرىمنىڭ الەۋمەتتىك ءمانى ۋاقىت وتكەن سايىن وزەكتى بولا تۇسكەندىگىن كوز جەتۋدە.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، تۋىندىداعى تۇعىرلى ءۇش ارنانىڭ ءبىرى – سۇلۋلىق پەن ادەمىلىك، جاستىق شاقتىڭ قاس-قاعىمداي جارقىن ساتتەرىنىڭ بەلگىسى، ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىق، سەزىم مەن ماحاببات قۋاتى اينا وبرازى ارقىلى بەينەلەنەدى. ونسىز ءومىردىڭ ءمانى، دەمەك شىعارمانىڭ دا ساۋلەسى بولماس ەدى. اينا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ۇلكەن-كىشىلى اۋىل، قالالاردان ورتا مەكتەپتى اياقتاي سالا الماتىعا اتتاناتىن مىڭداعان البىرت جاستاردىڭ وكىلى. اۋىلدىڭ، اكە-شەشەنىڭ تاربيەسىن كورىپ وسكەن بۇيىعى قىزدىڭ مىنەز-قىلىعىنان ءمىن تابۋ قيىن، ال سىرتقى سۇلۋلىعى قاپىسىز. تىلەرسەگىنە تۇسكەن قالىڭ قارا شاشىن قاق تاراپ، ماڭدايى جارقىراپ جۇرگەن جاس ستۋدەنت قىز تالاي جىگىتتىڭ كوز قۇرتىنا اينالىپ، مەسەلىن قايتارعان. ءتىپتى، ينستيتۋتتىڭ مۇعالىمدەرىنە دەيىن، اسىرەسە گەوگرافيا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى بۋرىل شاشتى اعايىنىڭ پيعىلى بوتەن. اقىرى، قىر سوڭىنان قالماعان «ۇستازىنىڭ» قىسىمىنا شىداماعان اينا وقۋىن تاستاپ احبك-عا جۇمىسقا تۇرادى. ازيالىق بەت-الپەتىنە كوك كوزدەرى ەرەكشە جاراساتىن سىمباتتى ەرىكپەن سوندا جۇرگەندە ءتىل تابىسىپ، كەيىن وعان تۇرمىسقا شىعادى.
اينا - قۇداي قوسقان قوساعىنا جان-تانىمەن، اقىرىنا دەيىن بەرىلەتىن قازاق ايەلدەرىنىڭ ءداستۇرلى ءتيپىنىڭ جارقىن وكىلى، ايناسى. ول كۇيەۋىنىڭ ارتىنان ەرىپ، ايدالاداعى تاۋ اراسىنا بارىپ بىرگە تۇرىپ، تابيعاتى قاتال ورتادا جان باعۋدىڭ بارلىق قيىنشىلىقتارىن قايىسپاي كوتەرىسىپ، سال بولىپ قالعان اۋرۋ ەنەسىن قاباق شىتپاي باعىپ-قاعادى. ارادا جىلدار جىلىستاپ وتكەندە بارىپ، جاستاي قوسىلعان كۇيەۋىنىڭ كەيىن اۋىلدان، ادامدار ورتاسىنان بەزىنىپ، بۇعان تۇسىنىكسىز بولىپ بارا جاتقان كۇيكى تىرلىگى، توڭمويىن مىنەزى، ءتىپتى وزىنە ايەل رەتىندە قاراۋدى قويعان مەيىرىمسىزدىگى، قىل اياعى جار قىزىعىنا دا زار بولىپ، جاستىق، قىزۋلىق عۇمىرىنىڭ قاراڭ تارتىپ بارا جاتقانى، ەرىكتىڭ اناۋ اۋىلدان يتشە ەرتىپ كەلگەن، ءوزىن ءبىر جەردەن كورگەندەي، دوسىنا دەگەن قاتىگەزدىگىنە ابدەن كوزى جەتكەندە عانا كوپ-كوپ ويلارعا بەرىلىپ، كوكىرەگى قارس ايىرىلادى. ءيا، اينانىڭ تاعاندى اسپيرانت كەزىندە كورگەنى راس-تى. «ستۋدەنتتىك ءومىرىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە ەسىندە قالعانى – ۇنەمى ءبىر وي ۇستىندە جۇرەتىن قارا بۋرا شاشتى، كىرپىكتەرى قولمەن قوندىرعانداي ۇلكەن قارا كوزىن قورشاپ تۇرعان اسپيرانت ەدى. جالعىز-اق رەت كورسە دە ءومىر بويى ەسىندە قالعان. كەي كەزدە تۇسىندە كورىپ، قيالىندا قالعان اسپيرانتتى شاقىرىپ جاتىپ وياناتىن مەزەتتەرى دە بولعان».
اينا كوپ جاعدايدا ومىردە الەۋمەتتىك ورىن تابا المايتىن، سودان بارىپ ايەلدىك باقىتتىڭ دا باعامىنا جەتە بەرمەيتىن قازاق قىزدارىنىڭ جيناقتالعان تيپتىك وبرازى. ولارعا وقۋشى، اسىرەسە ستۋدەنت كەزىندە ءجونى ءتۇزۋ باعىت بەرۋى ءتيىس ۇستاز بولسا، ناسىپقۇرمار بۋرىل شاشتى اعايلارىنىڭ ءتۇرى اناۋ.
نۇركە كەمپىر ۇلىنىڭ قۇلدىقتا ۇستاۋ نيەتىمەن ەرتىپ كەلگەن تاعاننىڭ التايدى اۋزىنا قاراتقان ايگىلى ماقاجان اقىننىڭ نەمەرەسى، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن زاماندا ءوزىن اجالدان الىپ قالعان كوكەن مەن انالىقتىڭ بالاسى، تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن بىلىسىمەن، وعان جاناشىرلىقپەن قاراۋدى وتەلمەگەن پارىزى سانايدى. ەنەسىنە ايەلدىك مەيىرىممەن اينا دا قوسىلادى. وسىلايشا، ۇلكەن قالالاردا عىلىم مەن بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاعان قاتىگەز، سۇرقيا ورتادان ۇلتىن ويلاعانى ءۇشىن عانا قۋدالاۋعا ۇشىراپ، قۇردىمعا قۇلاعان جاس قازاق عالىمى تاعان ىزگىلىك قاسيەتتەردەن ايرىلا قويماعان قارپايىم ادامداردىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا اراققا ۋلانعان ەس-اقىلىن قايتا جيناي باستايدى. قۇلدىراۋدان كوتەرىلىپ، ەندى الدا بارشا سانالى پەندەلەردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان بىتىسپەس مايدان جولىنا ءتۇسۋ ارالىعىنداعى بەيتاراپ، قاتەرلى وتپەلى كەزەڭدە تاعان باسىنان وتكەن قورلىق-مازاق ومىرىنە نامىسى ويانىپ، جانىنا باتقان ءبىر ساتتە ولىمگە دە باس تىگەدى. ونى اجالدان الىپ قالعان اينانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەندى قايتىپ اراق ىشپەۋگە ەركەكتىك انت بەرگەن ەدى. سوناۋ ءبىر كەزدە الماتىداعى ستۋدەنت بوزبالا اتاۋلىنىڭ اۋزىنىڭ سۋىن قۇرتىپ، ەندى كۇيەۋىنەن قالماي التاي تاۋىندا تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى تىنىم تاپپاي تىرشىلىك قامىمەن جۇرگەن سۇلۋ كەلىنشەكتى ەر-جىگىت رەتىندە تاعاننىڭ ىشتەي ۇناتۋى تابيعي، ارينە. الايدا باسقا ءبىر شاڭىراقتىڭ يەسى بولىپ وتىرعان بوتەن ايەل جونىندە ودان ارعىنى ويلاۋعا باسقا بولسا دا، تاعان بارماس. تەك قانا اسپيرانت كەزىندەگى الدىندا وتىراتىن جاۋدىرەگەن ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنان كورگەندەي مە...
مىنەكي، شىعارمانىڭ شاپ-شاعىن قۇرامداعى كەيىپكەرلەرىنىڭ قۋاتتى تيپتەرى، ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ىشكى الەمى بارىنشا كەڭ اۋقىمدى قامتي تۇرا، قات-قابات تاعدىر ايداپ بۇگىنگى تىرشىلىكتەرى تار كەڭىستىكتە توعىسقاندىقتان دا، وقيعالاردىڭ ءوربۋ، شارىقتاۋ بارىسى قاس-قاعىمدا وتەدى.
جالعىز ۇلىمەن ءتىل تابىسا الماعان نۇركە كەمپىردى شەتەلدىك ارالار ءۇيىرى تالاپ، كوپ ۇزاماي كوز جۇمادى. مۇسىلماندىق قابىلداپ، اقىرعى كۇندەرىنە شەيىن بەس ۋاق نامازىن ازا قىلماي كەلگەن كەرجاق قىزى نيۋرا فادەەۆنا-نۇركە كەمپىر ومىردەن وزار سوڭعى ساتىندە ەكى ساۋساعىن بىرىكتىرىپ شوقىنا باستايدى. مۇنى كورگەن اينانىڭ جانى تۇرشىگەدى. ەرىك بولسا ءالى ولمەگەن شەشەسىن جەرلەۋگە اسىعادى. شاراسىزدىقتىڭ جار قاباعىنا جەتكەن اينا شەتەلدىك ارالار ومارتاسىن ورتەگەن سوڭ، قاتىن وزەنىنە سەكىرىپ اعىپ بارا جاتقان جەرىنەن بۇل جولى ونى تاعان قۇتقارادى. اداسىپ كەلگەن ءومىرىنىڭ وكىنىشتەرىن اساۋ اعىن الىپ كەتكەندەي ەسىن جيعان اينانىڭ ءوزىن ولىمنەن، قاپاستان قۇتقارۋشىسىنا يەن تاۋدا تاستاپ كەتپەي اۋىلعا الىپ اپارىڭىزشى دەگەن تىلەگىن ىشكىلىكتەن ارىلعان، سەرگەكتىك پەن سانالىلىق تارتىس جولىنا قايتا ورالعان تاعان ورىنداۋعا ازاماتتىقپەن بەل بۋادى.
وسىلايشا، جەڭىلىس پەن جەڭىس، ءتۇڭىلۋ مەن ءۇمىت، قيانات پەن قايىرىم، ايارلىق پەن ادامدىق، مارعاۋلىق پەن ماحاببات اراسىنداعى تارتىستى كۇرەس، وتكەن تاريح پەن بۇگىنگى ناقتىلىقتىڭ اجىراماس اياسىنداعى ۇلت تاعدىرى مەن كەلەشەگى تارازىعا تارتىلعان روماننىڭ كەسەك-كەسەك يدەيالارىنىڭ ءتۇيىنى كۋلميناتسيالىق ساتىنە جەتىپ، شيراق تا شىمىر تارقاتىلادى. شەبەرلىك قۇدىرەتى دەگەنىمىزدىڭ قۇپياسى دا وسى بولسا كەرەك!
تاشكەنت، ماۋسىم 2013 جىل
Abai.kz
