– اپا، اشارشىلىق جىلدارى تۋعان­دا­رىڭىزدان تۇگەلدەي ايىرىلىپ، جال­عىز قالدىڭىز. جاستىق شاعىڭىز جا­قىن­دارىڭىزدى جوقتاۋمەن ءوتتى. 37-ءنىڭ زۇل­ماتىن دا كوزىڭىزبەن كوردىڭىز. اباي اتامىز ايتپاقشى، ءسىز ىشپەگەن ۋ بار ما؟
– قاراعىم، مەن قازاق قاسىرەتىنىڭ بار­لىعىن دەرلىك كوردىم. اشارشىلىق جىل­دارى اۋلەتىمىزدەگى 17 جاننان قۋ باسىم قۋارىپ جالعىز ءوزىم قال­دىم. ول ءبىر قيىن كەزەڭ ەدى. اكەمدى اتى­راۋ­عا جەر اۋدارىپ جىبەردى. ايداۋدا ءجۇ­رىپ اشتان ولگەن. اكەمىزدىڭ ءىنىسى ءبىر ۇل، ەكى قىزىمەن قولىمىزدا بولۋشى ەدى، ولار دا اشتىقتان كەتتى. كۇلاندا دەگەن ۇلكەن اپايىمىزدىڭ دا شاڭىراعى اشتىقتىڭ سالدارىنان ويران بولدى. كۇيەۋى مەن ەكى بالاسىنا اش ءتيىپ، قايىر سۇراپ ءجۇرىپ باقيعا اتتاندى. اقتوعاي اۋدانىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن حاريرا دەگەن اپايىم مەن مۇعالىم جەزدەمنىڭ دە تۇبىنە اشتىق جەتتى. اشتان ولگەن كىسىنىڭ مولاسى جوق قوي، ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرماي، سۇيەكتەرى دالادا شاشىلىپ قالدى (اپا كوزىنە جاس الىپ، ءبىراز ءۇنسىز قالدى).
دۇنيە وپاسىزسىڭ، كورگەن سايىن،
بىلمەيسىڭ ارماندىنىڭ حال مەن جايىن.
قايعىنىڭ قاسىرەتتى قانىن جۇتىپ،
مەن قالدىم ارتىڭىزدا اكەتايىم.

اكەمنىڭ قىرىق جەتى كەلگەن جاسى،
ادامنىڭ نە كورمەيدى عازيز باسى.
قۇرتتى عوي مىنا زامان تۇك قالدىرماي،
قالمادى-اۋ ءنار بولاتىن ىشەرگە اسى.

سۇم زامان، سۇمىراي زامان، ۋلى زامان،
زار جىلاپ، جەتىم قالدى-اۋ، بايعۇس بالاڭ.
قاي جەردە قالدىڭ ەكەن، قايران اكەم،
شاشىلعان سۇيەگىڭدى قايدان تابام؟! – دەپ كەيدە ولەڭدەتىپ قويامىن. جىلايمىن ەگىلىپ... اكەم قاراقباي حالىق اراسىندا وتە سىيلى، بەدەلدى ادام بولعان. جۇرت اتى­مەن اتاماي، «جاقسى اعا» دەپ قۇرمەت تۇتقان. سول زاماندا-اق جەر ءجۇزىنىڭ گەوگرافياسىن جەتىك بىلگەن ەكەن. ءوزىن-ءوزى ۇنەمى وقىتۋمەن، جەتىلدىرۋمەن وتكەن جان. انشىلىگى مەن ساياتشىلىعى قانداي عاجاپ ەدى! نەبارى 47 جاسىندا قايتىس بولدى. سوندا بالاسىنا ما، الدە ادام قاتارىنا قوسپادى ما، ايتەۋىر ەشبىر جان ماعان «اكەڭ قايتىس بولدى» دەپ ايتقان ەمەس. «اكەڭ اشتان ءولىپتى» دەپ قويىپ قالاتىن. ەكى شەشەمنىڭ، اپكەلەرىمنىڭ، جالعىز باۋىرىمنىڭ دا اشتىق اكەلگەن اجالىن ەستىرتكەن سولار. ەستىگەندە، ەسەڭگىرەپ قالدىم. ءتىپتى، جوقتاپ جىلامادىم دا. كەرەڭ كىسىدەي ءمىز باقپاي وتىرىپ الامىن. سودان ءبىر كۇنى ىشتەگى شەمەن بوپ قاتقان قايعىنى وك­سىك­پەن شىعارعىم كەلدى. بىراق جاس شىق­پايدى. جۇرت كوزىنەن تاساعا، تاۋعا بارىپ وكسىپ-وكسىپ جىلاپ الامىن. جىلاپ جاتىپ، ايدالادا ۇيىقتاپ قالا­مىن. تاۋدا جىلاندار كوپ جۇرەدى عوي. سوندا قورقۋدى دا بىلمەيدى ەكەنمىن. مىنە، بالالىق بالعىن شاعىمدا زامانا تاريحىنىڭ ەڭ اۋىرتپالىق جىلدارىن وسىلاي وتكىزدىم. كوردىك تە، تارتتىق تا تالاي تاۋقىمەتتى. كەيدە، وتكەنىمدى كوز الدىمنان وتكىزىپ وتىرىپ، ءوزىمنىڭ وسى قاجىرلىلىعىما، قانشاما قازانى ايەل دە بولسام قايىس­پاي كوتەرگەن مىقتى­لىعىما تاڭعالا­مىن.
جۇسەكەڭ دە ناۋبەت جىلدارىنىڭ سال­قى­نىن سەزىنبەي قويمادى. تۋعان-تۋىسىن قارقارالى مەن سەمەيدە جۇرگەن جەرى­نەن الماتىعا ءوزى جيناپ اكەلدى. ايتپەسە، ءبارى قىرىلاتىن ەدى. اكەسى كەيىن وسىندا قايتىس بولعان. تاعى بىردە قارىنداسى مەن ءىنىسىنىڭ شۋ بەكەتىندە جۇرگەنىن ەستىپ، سولاردى ىزدەپ بارادى. ول كەزدە پو­يىزدىڭ ناقتى ۋاقىتى جوق، ۇزاعىراق توقتاپ تۇرا بەرەتىن. ءسابيرا مايقانوۆا ايتادى: «سوندا جۇسەكەڭ، تەرى اعىپ، ەرسىلى-قارسى­لى جۇگىرىپ، تۋعاندارىن ۇزاق ىزدەدى. بىراق تابا المادى. ابدەن كۇدەرىن ءۇزىپ، پويىز­دىڭ ۇزەڭگىسىنە «ۋھ» دەپ وتىرا بەرگەندە، ارقاسىندا ارقالاعان شوقپى­تى بار ءىنىسى جۇنىسبەك پەن قارىنداسى بانۋ جايبارا­قات كەلە جاتىر»، – دەيدى. جۇكتەرىن دەرەۋ لاقتىرتىپ، پويىزعا مىنگىزگەنى سول ەدى، وتاربا دا زۋ ەتىپ ءجۇرىپ كەتىپتى. مىنە، اجال­دىڭ جوقتىعى.
مەنىڭ ءبىر جاقسى جەرىم، قۇدايدىڭ قۇدى­رەتى، وتكەن كۇندەرىم بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا تۇرادى. ەل ۇمىتىپ قالدىق دەيدى عوي. مەن ەشقاشان ۇمىتپايمىن، سانامدا بارلىعى سايراپ جاتادى. كەيدە ۇيىقتاي المايمىن، كوز الدىمنان سول زۇلمات زامان كولبەڭدەپ وتە بەرەدى. جۇسەكەڭمەن وتكەن باقىتتى كۇندەرىم ەمەس، اتا-انا، تۋعان-تۋىستان ايىرىلعان تاۋقىمەتتى تاعدىرىم ويدان كەتپەيدى. تاڭعا دەيىن كىرپىك ىلمەي شىعاتىن كەزدەرىم بولادى. ۇيىقتاپ كەتسەم، بەيىتتىڭ ىشىندە جۇرەمىن. ىلعي سولاردى ويلايمىن، سوندىقتان شىعار. كەيدە جاتىپ جىلاپ تا الامىن.
– ءداليلا دەگەن اپكەڭىز دە ونەردەن قۇر الاقان بولماعان دەسەدى. قازاق قىزدارى اراسىندا ماسكەۋدە دومبىرا­مەن ءان شىرقاعان تۇڭعىش قازاق قوي؟
– ءيا، اپكەم ءداليلا وڭعارباەۆا ۇل­كەن ءانشى ءارى كەرەمەت سۇلۋ بولعان. ونىڭ سۇلۋلىعىن كورەمىز دەپ جان-جاقتان كىسىلەر كەلىپ، سويلەسە الماي، سىرتتاي تامسانىپ كەتىپ جۇرەدى ەكەن. 1927 جىلى ماسكەۋدىڭ ۇلكەن تەاترىندا دومبىرامەن ءان سالعان ءبىرىنشى قازاق قىزى. العاشقى تەاتر شىمىلدىعىن تۇرگەن «ەڭلىك-كەبەك» تراگەدياسىنداعى ەڭلىكتىڭ دە تۇڭعىش ورىن­داۋشىسى. جۇبايى قۇسايىن كەبەكتى وينايدى. قۇسايىن دا وقىعان، كوزى اشىق جىگىت ەدى. بىراق قىزىلورداداعى تەاترعا قىزمەتكە كەلگەن سوڭ ءداليلا ول جاقتىڭ شاڭ-توزاڭىنا، ىستىعىنا شىداماي، قايتا-قايتا اۋىرا بەرەدى. دارىگەرلەر: «تەز ارادا كەتپەسەڭىز، جاعدايىڭىز مۇش­كىل» دەگەن سوڭ، ەلگە قايتۋعا تۋرا كەلەدى. قۇسايىننىڭ اكەسى وتە اۋقاتتى بولعان. ەكەۋى ەلگە كەلگەندە، بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتىپ، بارلىعىن جەر اۋدارىپ جىبەرەدى. ءداليلا كۇيەۋىمەن، ەكى شەشەسى، جالعىز باۋىرىمىز رىمبايدى الىپ، رەسەيدىڭ كەمەروۆا دەگەن قالاسىنا قونىس اۋدارادى. سون­داعى بوسقىندارمەن بىرگە، ۇلكەن لا­شىقتى اراسىن ارنايى بولمە رەتىندە بولەك-بولەك ءبولىپ، ءومىر سۇرەدى. ىلە اشار­شىلىق باستالىپ، حالىق باۋداي قىرىلا­دى. امان قالعاندارى بەت-بەتىمەن بوسىپ كەتەدى. تاتار ءدامىم بار ەكەن، اۋلەتتەن جالعىز مەن عانا قالدىم. جاقىندارىنىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنەن ماڭگىلىككە كوز جازىپ قالعان اپكەم، قايعىدان ىشتەي مۇجىلە بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، قىزىلوردادا باس­تال­عان اۋرۋى قوسىلىپ، جاعدايى ءتىپتى نا­شارلايدى. بىردە مونشاعا جۋىنۋعا بارسا، شەشكەن كيىمىن ۇرلاپ كەتىپ، جا­لاڭاش قالادى. سوندا اپكەم: «مىناۋ جاق­سى ىرىم ەمەس ەكەن، وسىلاي جالاڭاش بولىپ قالاتىن شىعارمىن»، – دەپ قاتتى رەنجىپتى. ىلە اۋرۋحاناعا تۇسەدى. كوپ ۇزاماي قايتىس بولادى. مۇنىڭ بارلىعىن ماعان اكەمنىڭ نەمەرە ءىنىسى فازىلدىڭ كەلىنشەگى كۇلشىم جەڭگەم ايتىپ بەردى. ءداليلا قايتىس بولعان ۋاقىتتا، ولار دا سول كەمەروۆادا بولىپتى. سوندا اپايىم ۇنە­مى مەنى ەسىنە الىپ: «قاپانىم قايدا قال­دى، قاي جەردە ءولدى ەكەن؟» دەپ كوپ ۋايىم­داپتى. بىراق بىزگە كورىسۋدى جازباپتى.
بۇل ناۋبەت جالعىز مەنىڭ اۋلەتىم عانا ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىپ، قايعىعا سالدى عوي. 1932 جىلعى اشتىق، 1937 جىلعى رەپرەسسيا. ءبىراۋىز ءسوزى ءۇشىن تالاي ارىستارىمىز اباقتىعا جابىلدى. ارىداعى ول قاسىرەتتى ايتپا­عان­دا، سەمەي پوليگونى قانداي تراگەديا؟! ابايدىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى جەر­گە يادرولىق سىناق جاساپ، بىرنەشە دۇر­كىن بولعان ۋلى جارىلىستان بالالار كەم­تار بولىپ تۋدى. وزىنە-ءوزى قول جۇم­ساپ، اسىلىپ ءولىپ جاتقان جىگىتتەردى كور­دىك. ءبىراۋىز ءسوز ايتۋعا شاما كەلمەدى عوي. سوناۋ ءبىر جىلدارى «عاسىر قاسىرەتتەرى» دە­گەن تاقىرىپتا دەرەكتى فيلمگە ارناپ ستسە­ناري جازعان ەدىم. تاريحىمىزدىڭ قاسى­رەتكە تولى جىلدارىن وزىمشە كوركەم­دەپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىردىم. وتكەن كۇننىڭ مۇنداي قايعىلى كەزەڭدەرى قالاي دەگەندە دە كينو تىلىندە سويلەۋگە ءتيىس، كۇندەردىڭ كۇنى وعان دا كەزەك كەلەر... سوعان سەنە­مىن...
«ۋاقىت – ەمشى» دەيدى عوي. بىراق قانشا جىل وتسە دە، سول قاسىرەتتى كۇن كوز الدىمدا تۇرادى. ەسكىرگەنمەن توزبايتىن، كو­مەس­­كىلەنگەنمەن جوعالمايتىن، قايتادان سوعىپ وتىراتىن دەرت قوي بۇل. جان جاراسى ءبارىبىر جازىلمايدى. بىراق سوعان قا­راماستان، 31 مامىردى – اشتان قىرىل­عاندار مەن جازىقسىز جاپا شەككەندەر، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ قاۋلى قابىلدانعانىن ەستىگەندە ەسىم كەتە جىلادىم. ەڭ بولماسا ازا تۇتىپ، بۇكىل حالىق بولىپ بوزداقتا­رى­مىز­دى ەسكە الاتىندارىنا قۋاندىم. اكە-شەشە، تۋىس-تۋعانىم ءۇشىن ماعان دا كوڭىل ايتقانداي اسەر ەتتى. ءيا، ءومىر دەگەن توقتامايدى ەكەن، جالعاسا بەرەدى، وتە بەرەدى. ماعجان اقىن ايتپاقشى:
«وتەدى ءومىر، جۇرەككە شەر بايلانادى.
وتەدى ءومىر، جۇرەك كومىرگە اينالادى.
وتەدى ءومىر، بىتەدى جىر، جۇرەك كۇل.
جىرسىز جىراۋ، ءتيىپ قىراۋ، سولدى گۇل».
– اپا، ۇنەمى ءسوزىڭىزدى ماعجاننىڭ ولەڭىمەن تۇيىندەپ وتىراسىز. جالپى، ءوزىڭىز ماعجاندى كورىپ پە ەدىڭىز؟
– ماعجاندى كورگەنىم جوق. امىرەنىڭ وزىمەن دە جۇزدەسە المادىم عوي. ول 1934 جىلى قايتىس بولعان. ال مەن الماتىعا 1935 جىلى كەلدىم. ول ۋاقىتتا تىم جاس بولدىم، ۇيالشاقتىعىم بار. تانىم دەڭ­گەيىم تەڭەسپەيتىندەي تارتىنشاقتاپ ءجۇردىم. بىراق اقىن ولەڭىنە دەگەن ماحابباتىم وتە ەرتە وياندى. ول ۋاقىتتا ماع­جان­نىڭ كىتابى جوق. بۇرىنىراقتا اراب قارپىمەن شىققان جىر جيناعى ساپەكەڭنىڭ (ساپارعالي بەگالين –اۆت.) ۇيىندە عانا بار. «اكەپ بەرشى، اينالايىن! سەن سۇراساڭ بەرەدى» دەپ جۇسەكەڭە جالىنىپ ءجۇرىپ العىزامىن دا، باس الماي وقيمىن. ىزدەن­گەن، وقىعان جاستاردى ساپەكەڭ دە جاقسى كورەدى: «وي، مىنا حابيبا وتكەن نارسەلەردى بىلگىسى كەلىپ تۇرادى. جاقسى ەكەن» دەپ ريزا بولاتىن. ماعجاننىڭ ولەڭدەرى تەرەڭ عوي. ۇلكەن استار، فيلو­سو­فياعا قۇرىلادى. اقىننىڭ سول جۇم­باق­تى­عىنا عاشىق بولدىم. ۇناعان شۋماق­تاردى جاتتاپ جۇرەتىنمىن. جاس ۇلعايعان سايىن ءبىرازى ۇمىتىلدى. بىراق سوعان قاراماستان، قازىر دە ماعجاننىڭ 37 ولەڭىن جاتقا ايتامىن.
– 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ونكۇندىگىندە ساكەن سەيفۋللين دە بولىپتى. اقىنمەن كەزدەسىپ، سويلەسە الدىڭىزدار ما؟
– سويلەسكەندە قانداي! قويىلىم­دا­رى­مىز ءساتتى وتكەننەن كەيىن، ەكى ايلىق جالا­قىمىزدى بەرىپ، بىزگە ارناپ ارنايى دۇكەن اشتى. ول ۋاقىتتا الماتىدا ساۋدا ورتا­لىعى دەگەن اتىمەن جوق. بارلىعىمىز دۇكەن ارالاۋعا شىقتىق. بارۋىن بارساق تا، نە الارىمىزدى بىلمەي، توسىلىپ تۇ­رىپ قالدىق. سوندا ساكەن مارقۇم جا­عا­لاي ەلدىڭ بارلىعىنا كيىم تاڭداسىپ كو­مەكتەستى، اقىل-كەڭەسىن ايتتى. ءوزى سون­داي سانقوي، سۇلۋ، سىرباز، سەرى جىگىت ەدى عوي. ساكەننىڭ تاڭداۋىمەن العان شاكەن ايمانوۆتىڭ سونداعى ماكەنتوشى مەن قارا قالپاعىن كيىپ تۇسكەن سۋرەتى ءبىزدىڭ ۇيدە بار. ايەلدەر جاعىنا دا كومەگىن ايامادى. سابيراعا: «ۇستىڭدەگى كيىمىڭە جو­لاقتى ءشالى جاراسادى» دەپ، ەتەگى سان ءتۇرلى تۇسپەن كومكەرىلگەن شارفتى العىز­دى. ماعان: «سەنىڭ ءوڭىڭدى مىنا القىزىل گۇلدى جاسىل مويىنوراعىش جاقسى اشادى» – دەپ كەڭەس بەردى. ءبىز دە سول تاريحي كۇننەن ەستەلىك بولسىن دەپ، ءسابيرا ەكەۋمىز ساكەن اعا تاڭداپ بەرگەن مويىن­وراعىش­تارىمىزبەن سۋرەتكە ءتۇسىپ ەدىك. ول جادى­گەر دە مۇراعاتىمدا ساقتاۋلى.
– ونكۇندىككە دەيىن داۋىلپاز اقىن­دى كورىپ، كەزدەسپەدىڭىز بە؟
– جوق، ەسىمىنە قانىق بولعانىممەن، دەكاداعا دەيىن ساكەن اعانىڭ وزىمەن كوپ ارالاسىپ، سويلەسە قويعانىم جوق. بىراق ايگىلى كۇيشى ابىكەن حاسەنوۆ ساكەننىڭ سۇلۋلىققا دەگەن قۇشتارلىعى، ومىرىندەگى كەيبىر قىزىقتارى جايلى ۇنەمى ايتىپ، كۇلىپ وتىراتىن. ابىكەن مەن ساكەن – ءبىر اۋىلدىڭ تۋمالارى، جەرلەس ادامدار. ونەرگە العاش قادام باسقان جاس كۇيشى الماتىعا كەلگەندە ساكەننىڭ ۇيىنە تۇراقتاپ، ونەردەگى داڭعىل جولىن باستا­عان. تەاترعا جۇمىسقا ورنالاستىرعان دا ساكەننىڭ ءوزى ەدى. وندا الماتى كىپ-كىش­كەن­تاي، بەرگى بەتىنەن قالانىڭ ارعى شەتىنە جىلدام جەتەتىنسىڭ. كوشەدە تانىس ادامداردى ۇشىراتۋ دا اسا قيىن بولمايتىن. ارنايى ايداپ دايىندالاتىن سۋ بار عوي. تەاتردىڭ ماڭايىندا سونداي قۇرىلعى بولاتىن. سول جەردەن بارار-كەتەر جولىندا ابىكەن ۇنەمى سۋ ءىشىپ، ءشولىن قاندى­رادى ەكەن. ءبىر كۇنى جۇمىسقا بارا جاتىپ ءبىر ستاقان سۋدى الدىنا الىپ، وي ۇستىندە تۇرعان ساكەندى كورەدى.
بۇل كورىنىس قايتار جولدا دا اينا-قاتەسىز قايتالانادى. ساكەن تاپجىلماس­تان باعاناعى ورنىندا ءالى تۇر. ءشول قان­دىراتىن جەردە وسىلاي كۇنۇزاق تۇ­­را­­تىنىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت كورگەن سوڭ، شىداي الماي ءبىر كۇنى سۇرادىم دەيدى ابىكەن: «ساكەن-اۋ، كەشكە دەيىن نەگە تاپجىلماي وسى ورنىڭىزدا تۇراسىز، سۋى­ڭىز­­دى ءىشىپ، كەتىپ قالمايسىز با؟». سوندا ساكەن: «سۋسىندى قۇيىپ بەرىپ تۇرعان ورىس كەلىنشەكتىڭ قولى كەرەمەت، سۋدى ايداعان ۋاقىتتا ءتىپتى عاجاپ بولىپ كورىنەدى. سول سۇلۋلىقتان اجىراپ قالماۋ ءۇشىن كەشكە دەيىن وسىندا تۇرامىن، كەتكىم كەلمەيدى» دەپتى. ساكەن ادەمىلىككە قۇشتار ەدى. ءوزى دە سونداي ادەمى، ەر-ازاماتتا ساكەننەن اسقان سىمباتتى، سۇلۋ جىگىت بولمايتىن. كورگەن كىسىنىڭ كوزى توياتىن. ءتىپتى، ارتىنا قاراعاندا دا وزگەشە ءبىر پاڭدىقپەن بار دەنەسىن بەرىپ بۇرىلاتىن كورىنەدى. موينىما ءاجىم تۇسەدى دەيدى ەكەن.
– الاشتىڭ ارداقتىسى نىعمەت نۇر­ماقوۆ­پەن دە ءدال وسى جولى جۇزدەستىڭىز­دەر ەمەس پە؟
– ونكۇندىك ءبىتتى. ەلگە قايتاردىڭ الدىندا ەكى-ءۇش كۇن دەمالىس بەردى. سونداي ءبىر كۇنى قاللەكي كەلىپ: «جۇسىپبەك، نىعمەت نۇرماقوۆقا بارىپ، سالەم بەرەيىك! – دەدى. نۇرماقوۆ ول كەزدە جاۋاپتى قىزمەت­تە – ۆتسيك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى. جۇسەكەڭ كەلىسە كەتتى. كەتۋگە ىڭعايلانا بەرگەندە، بۇرىلىپ: «حابيبا، سەن دە ءجۇر!» دەگەن ەدى. جۇسەكەڭ: «حابيبانى قايتەمىز، ەكەۋمىز-اق بارا بەرمەيمىز بە؟» – دەپ بىردەن ءوزىنىڭ قارسىلىعىن ءبىلدىردى. جاس­تاۋ كەزىم، ۇيالشاقتىعىم بار. ايتەۋىر مە­نىڭ دە ول جاققا ونشا بارعىم كەلمەدى. سوندا كاللەكي تۇرىپ: «ەي، جۇسىپبەك! سەن حابيبانى ەشتەڭەگە ارالاستىرعىڭ كەلمەيدى. مۇنىڭ جامان ادەت ەكەن. نەمەنە، حابيبا نۇرماقوۆتى كۇندە كورىپ ءجۇر مە؟ ەسىندە قالادى عوي، بارسىن، كورسىن! – دەپ ۇرسىپ تاستادى. جۇسەكەڭ قاللەكيدى وتە قاتتى سىيلايتىن، ومىرىندە ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتىپ كورمەگەن. ءسويتىپ، مەنى وزدەرىمەن ەرتە كەتتى. ءۇش قا­بات­تى ءۇي ەكەن. الدىندا پوليتسيا قىز­مەتكەرلەرى تۇر. ەلدەن كەلىپ تۇرعانى­مىزدى ايتىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. قوڭىراۋىن باسىپ ەدىك، تاعاتسىزدانا كۇتىپ تۇرعان بولۋ كەرەك، ەسىكتى بىردەن اشتى. الىستا ءجۇرىپ ساعى­نادى عوي، ءبىزدى قۇراق ۇشا قارسى الدى. ورتا بويلى عانا، وتە سىمباتتى، سال­ماقتى ادام ەكەن. كەلىنشەگى بالالارىمەن قالانىڭ سىرتىنا دەمالۋعا كەتىپتى، ۇيدە جالعىز ءوزى. «تورلەتىڭىزدەر! قازىر شاي ىشەمىز» – دەپ، داستارقان قامى­نا كىرىسىپ كەتتى. جۇسەكەڭ ماعان: «سەن قۇي» دەپ ىمداپ قويا­دى. بىراق مەنىڭ ۇيالشاق­تىعىم سونداي، شاينەكتى قولىما الىپ شاي قۇيىپ بەرۋگە شامام كەلمەدى. ايگىلى نىعمەت نۇرماقوۆ­تىڭ قولىنان وسىلاي شاي ءىشىپ ەدىك. اڭگى­مەسى سالماقتى، جاقسى ادام ەكەن. قاللە­كي، جۇسەكەڭ – ۇشەۋى وتىرىپ ۇزاق اڭ­گى­­مەلەستى. نىعمەت نۇر­ماقوۆ جۇسەكەڭ­نىڭ جەرلەسى، ەگىندىبۇلاق جاقتىڭ تۋماسى بولسا، زايىبى ءزۇپنىن – قارقارالىنىڭ قى­زى. اكەسى مەنىڭ اكەمنىڭ جاقىن ارا­لاس­­قان جولداسى بولاتىن. نىعمەت پەن ءزۇپنىننىڭ ۇيلەنۋ تويىندا جۇسەكەڭ دە بولىپ، اننەن شاشۋ شاشىپتى. ونى كەيىن ءوزى ايتىپ وتىرا­تىن. ءبىز 1936 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەزدەس­سەك، ارادا ءبىر جىل وتەر-وتپەستەن 1937 جىلى ۇستالىپ، اتىلىپ كەتتى عوي ەسىل ەر. كەيىنىرەك ساكەن، ماعجانداردى ۇستادى. سورلى قازاقتىڭ كورمەگەنى جوق.
– ءزۇپنىن نۇرماقكەلىنىمەن، ساكەن سەيفۋلليننىڭ زايىبى گۇلباھرام اپايلارمەن رەپرەسسيادان كەيىن ارالاسا الدىڭىزدار ما؟
– ارىستارىنىڭ اباقتىعا جابىلىپ، اتىلىپ كەتۋى ازداي، ايەلدەرى دە قاسىرەت­تەن كوز اشپادى. ءزۇپنىن كەيىن الماتىعا كەلدى. بىراق ازاپ سەيىلمەي، كارلاگ لا­گە­رىندە 17 جىل ءومىرىن وتكىزدى. ساكەن سەيفۋللين­نىڭ جارى گۇلباھرام دا كوپ قاسىرەت شەكتى. الماتىدا بولعانىندا كەزدەسىپ، پىكىرلەسەتىنبىز. كەيىن قايتىس بولدى. ساكەننەن قالعان جالعىز تۇياق – ايان ەسىمدى ۇلى بار ەدى. سول بالانى كەزىندە ساكەننىڭ تۋعان ءىنىسى نىعمەت جاۋ­دىڭ بالاسى دەپ، باۋىرىنا باسۋدان باس تارتادى. اعاسىنان قالعان ۇرپاق سولاي جات قولىندا قازا تاپقان. «بالانى الىپ قالمادى عوي، مىنا نىعمەت. كەيىن اقتا­لىپ، كى­تاپ­تارى قايتا باسىلىپ شىعا باستا­عاندا، تۋعان اعام عوي، اقشاسىن ماعان دا بەرىڭدەر» – دەپ كەلگەنىن گۇلباھرام كەۋدەسىنە وكسىك تىعىلىپ، وكىنىشتەن ورتەنە جازداپ، ءجيى ايتىپ وتىراتىن.
– الاش ارىستارىنان تاعى كىم­دەرمەن دامدەس، پىكىرلەس بولدىڭىز؟
– ءالىمحان ەرمەكوۆتى كوردىم. ءبىزدىڭ ۇيدە بىرنەشە مارتە قوناق بولدى. بىردە ءالىمحان ەرمەكوۆپەن ءبىر داستارقان باسىندا قوناقتا وتىرعاندا، ۇلكەن ۇلىم اقاننىڭ قىمىزعا تۇكىرىپ جىبەرگەنى بار. سوندا نە ىستەرىمىزدى بىلمەي، كوپشىلىكتىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرعان بالانىڭ تەنتەكتىگىن تىيماققا وقتال­عاندا، ءالىمحان اعا توقتاتىپ: «ەشتەڭە ەتپەيدى، تيمەڭدەر، بالا عوي» – دەپ ءبىزدى سابا­مىزعا ءتۇسىردى. ودان كەيىن دە جۇسەكەڭنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن ۇيىمىزگە بىرنەشە رەت كەلىپ، قوناق بولىپ، داستارقانىمىزدان ءدام تاتتى. ءوزى وتە شەشەن، تاۋىپ ايتاتىن، قالجىڭعا دا شەبەر بولاتىن. وتكەن عاسىردىڭ 20 جىلدارى لەنيننىڭ الدىندا قازاق ولكەسىنىڭ جاي-كۇيى مەن شەكاراسىن بەلگىلەۋ ماسەلەلەرى جونىندە ۇلكەن بايانداما جاسايدى. قونىستاندىرۋ ماسەلەسىن باتىل كوتەرىپ، ءوزىنىڭ ناقتى ۇسىنىستارىن ايتادى. سوندا ءالىمحان ۋىزداي جاپ-جاس جىگىت، نەبارى 19 جاستا عانا ەكەن. 40 مينۋتتىق رەگلامەنتتى ۇزارتىپ، مىنبەردە ءبىر جارىم ساعات سويلەپتى. وتىرعاندار شەشەندىگىنە قاتتى ريزا بولسا كەرەك. ءالىمحاننىڭ بايانداماسىنان كەيىن جەر يەلەنۋ جونىندەگى كوپ جوسپار كەيىن شەگەرىلىپ، ورىنبوردىڭ اينالاسىمەن عانا شەكتەلگەن ەكەن. بۇگىنگى بايتاق جەرىمىز ءۇشىن ءبىز ءالىمحانداي، ءاليحانداي ارىستارىمىزعا قارىزدارمىز. ەسىمدەرىن جادىمىزدا ماڭگىلىك ساقتاۋعا ءتيىسپىز!
– شاكارىمنىڭ ۇلى احات تا وسى ۇيدە بولىپتى...
– ءيا، احات شاكارىمۇلى جۇسەكەڭمەن وتە جاقىن ارالاسقان، دوس بولعان. جۇسەكەڭ كونتسەرتپەن سەمەي جاققا بارعاندا، ول قايدان دا بولسىن ىزدەپ كەلىپ، قايتقانشا بىرگە جۇرەدى ەكەن. احات تا ءبىزدىڭ ۇيدە بولعان. كەزىندە شاكارىمنىڭ ولەڭدەرىن تاۋدىڭ باۋرايىنا اپارىپ، جەردى قازىپ تىعادى دا، سونى ءبىر كىشكەنتاي بالاعا: «مىنا جەردى ۇمىتپاي ەسىڭە ساقتاپ ال، كەيىن سۇراعاندا كورسەتەرسىڭ»، – دەپ قات­تى تاپسىرادى. بىراق جەتى ءتۇننىڭ ىشىن­دە كورگەن مەكەننەن الگى بالا اداسىپ قا­لىپ، تىعۋلى جادىگەر سول قالپى تابىلمايدى. وسىنى دا احات ايتىپ وتىرۋشى ەدى. 
– نىعمەت نۇرماقوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ساكەن سەيفۋللين سىندى ءبىرتۋار ازاماتتارىمىزبەن ەتجاقىن ارالاس­قان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ جاعدايى رەپرەسسيا جىلدارىندا نەندەي كۇيدە بولدى؟ قۋدالاۋ كورمەدى مە؟
– ول كەزدە ءبىز ەسكى ۇيىمىزدە تۇراتىن ەدىك. بالالارىمىز جاس. «ماعان اۋىز ۇيگە جەرگە توسەك سالىپ بەر»، – دەيدى. بىراق ۇيىقتامايدى، ءتۇن كۇزەتىپ شىعادى. ماشينانىڭ داۋسى شىقسا بولدى، ۇشىپ تۇرەگەلەدى. «نە بولدى؟ نەگە ۇيىقتاماي­سىڭ؟» – دەيمىن مەن دە شوشىنىپ. «جاي» – دەي سالادى سالعىرت قانا. اشىپ ەشتەڭە ايتپايدى. ۇيقى-كۇلكىدەن قالىپ، قاتتى جۇدەپ كەتتى. تۋرا شوق ۇستىندە جۇرگەندەي جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەندىگىن كە­يىن بارلىعى باسىلىپ، ءىس تۇزەلە باس­تاعان كەز­دە ءبىر-اق ايتتى عوي. «پالەن جەر­دە پالەن­دەي قوناقتا بولىپسىڭ، سوندا كىم­دەر نە سويلەدى؟ بارلىعىن تاپىشتەپ باياندا» – دەپ جاۋاپ الىپ، قيناپتى. سوندا جۇسەكەڭ: «ارينە، بولعانىم راس. بىراق ولاردىڭ اڭگىمەلەرىنە ارالاسقان ەمەس­پىن، مەنىڭ بىلەتىنىم – ءان سالۋ. باسقاسى ەسىمدە جوق» – دەپ قۇتىلادى ەكەن. تۇك شىقپاعان سوڭ الگىلەر: «مۇنى اۋزىڭنان شىعارۋشى بولما! ەگەر بىرەۋگە ايتار بولساڭ، وتباسىڭمەن بىرگە قۇرتامىز» – دەپ قورقىتىپتى. سوندىقتان بۇل قينالى­سىن ەشبىر جانعا ايتپاعان، ءتىپتى ماعان دا ءتىس جارعان جوق. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن كەيىننەن بارىپ ءبىر-اق ايتتى. اتاقتارى تاۋداي بولا تۇرسا دا، ءوز قارا باسىنىڭ اماندىعىن ويلاپ، ءبىرىن-ءبىرى كورسەتىپ، ءبىرىن-ءبىرى ايداتىپ جىبەرىپ تە جاتتى عوي تالايلار. ە-ە-ە، قۋ ءومىر-اي دەسەيشى!..
«ا، قۇدايىم، اققا جاق،
وزىڭە ايان مەن ناقاق.
اققا دەگەن جاعىڭنىڭ،
ابىرويىن اشپاي جاپ.
مەنى ۇستاتىپ ايداتىپ،
زىعىردانىن قايناتىپ.
ماسايراسىپ، ءماز بولىپ،
قۋانعاندى ءوزىڭ تاپ!» –
دەيدى ماعجان اقىن. ماعجان دا سونداي ىشتەن شىققان وپاسىزداردىڭ ساتقىن­دىعىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى عوي.
– وسىنداي زۇلماتتى كوزىڭىزبەن كوردىڭىز. نە ءتۇيدىڭىز؟ جاستارعا ايتارى­ڭىز بار ما؟
– باسىمىزدان وتكەن نەبىر قيىن­شى­لىق­تارعا قاراماستان، مەن ومىردە باقىت­تى اداممىن. تاۋقىمەتتى بولسا دا، تاريحتىڭ ساۋلەلى ساتتەرىنىڭ كۋاسى بولدىم. ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن تالاي ارىستارىمىزدى كوزىممەن كورىپ، دامدەس، پىكىرلەس، مۇد­دەلەس بولدىم. مەنىڭ باقىتىم – جۇسە­كەڭدەي جانى اسىل ادامعا جار بولعانىم، سونداي جانمەن تاعدىرىمنىڭ توعىسقانى. مەندەگى ەندىگى مۇرات – شامام كەلگەنشە، بىلگەنىمدى ارتىما قالدىرسام، ۇرپاق عۇمىرلىق عيبرات السا دەيمىن. مۇنىڭ ءبارى تاسقا باسىلعان تاريح قوي، ولمەيدى. ءبىر وكىنىشتىسى، جاستارىمىز تاريحتى تەرەڭ بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان دا، اينالايىن قىزىم، وتكەندى بىلمەي، كەلەشەك وركەن­دەمەيتىنىن ۇمىتپاڭدار! جاسسىڭدار عوي. جاس تا بولسا جاسامپاز، ىزدەنىمپاز بو­لىڭ­دار. ماعجاننىڭ سەنگەن جاستارى سەن­دەرسىڭدەر! وسىنى ەستەن شىعارماڭدار! ەندى حالقىمىز مۇنداي زۇلماتتى كور­مەيتىن بولسىن. جازىقسىز جاپا شەگىپ، نا­قاقتان وققا ۇشقان، قاسىرەت­پەن كوز جۇم­عان بوزداقتارىمىزعا تاعزىم ەتەمىن.

P.S. ...كوزدەرىندە وت وينار،
سوزدەرىندە جالىن بار،
جاننان قىمبات ولارعا ار،
مەن جاستارعا سەنەمىن!
تاۋ سۋىنداي گۇرىلدەر،
ايبىندى الاش ەلىم دەر،
التىن ارقا جەرىم دەر،
مەن جاستارعا سەنەمىن!
مەن سەنەمىن جاستارعا،
الاش اتىن اسپانعا،
شىعارار ولار ءبىر تاڭدا،
مەن جاستارعا سەنەمىن!
اپا ولەڭ وقىدى. ءسوز سوڭىن، ادەتتەگىشە ماعجاننىڭ سوزىمەن تۇيىندەدى. بىزگە ۇلكەن مىندەت ارتىپ، وسىلاي شىعارىپ سالدى. دانا قاريانىڭ ءسوزىنىڭ استارىندا قانداي سالماقتىڭ جاتقانىن سەزىنسەك تە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىز، جۇرەك تۇكپىرىندە ءبارىبىر «ماعجانداي مارعاسقا اعالار ارتقان سول سەنىمگە سايمىز با؟ –دەگەن جالقى ساۋال مازالاي بەردى... ءبىز سىزدەرگە قارىزدارمىز!
نازەركە جۇماباي.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى