بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى دە ماڭىزدى ماسەلەردىڭ ءبىرى – ۇلتتىق  يدەولوگيا مەن رۋشىلدىق ماسەلەسى. ۇلتتى ۇيىستىرار  يدەولوگيانىڭ جوقتىعى مەن ونىڭ قاجەتتىلىگى قانشالىقتى ايقىن بولسا، رۋشىلدىقتىڭ  بار ەكەندىگى جانە ونىڭ جويىلۋعا ءتيىس ەكەندىگى   دە سونشالىقتى ايقىن ءتارىزدى. دەگەنمەن، ەڭ قاۋىپتىسى، جۇيەلى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولماۋى ناتيجەسىندە ءبىر ۇلتتىڭ ىشىندە  ءبىرىن ءبىرى تۇسىنۋدەن قالعان بىرنەشە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ پايدا بولىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە  جويىلۋ قاۋپىنىڭ ايقىن كورىنە باستاۋى. مۇنداي قوعامدىق قۇبىلىس تۋرالى اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ ىرگەلى (كلاسسيكالىق دەپ ايتساق تا ارتىق بولمايدى – ق.ا.) تۋىندىسى «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىندا»:  «ءاربىر ەتنوجارالىم جادىنىڭ بىرتۇتاستىعى قوجىراي باستاعاندا، ونىڭ ەتنوتولتۋمالىعى دا ءدۇبارالانا باستايدى. ال، ەتنوس مۇلدە ولىمگە بويسۇنعاندا، سول ەتنوس اياسىندا ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەيتىن، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنگىلەرى دە كەلمەيتىن بىرنەشە الەۋمەتتىك توپتار پايدا بولادى... ناعىز ۇلتجاندىلىق پەن مەملەكەتشىلدىكتىڭ سىنالار جەرى دە وسى بولسا كەرەك» دەيدى [1.46-47 بب.].

بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى دە ماڭىزدى ماسەلەردىڭ ءبىرى – ۇلتتىق  يدەولوگيا مەن رۋشىلدىق ماسەلەسى. ۇلتتى ۇيىستىرار  يدەولوگيانىڭ جوقتىعى مەن ونىڭ قاجەتتىلىگى قانشالىقتى ايقىن بولسا، رۋشىلدىقتىڭ  بار ەكەندىگى جانە ونىڭ جويىلۋعا ءتيىس ەكەندىگى   دە سونشالىقتى ايقىن ءتارىزدى. دەگەنمەن، ەڭ قاۋىپتىسى، جۇيەلى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولماۋى ناتيجەسىندە ءبىر ۇلتتىڭ ىشىندە  ءبىرىن ءبىرى تۇسىنۋدەن قالعان بىرنەشە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ پايدا بولىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە  جويىلۋ قاۋپىنىڭ ايقىن كورىنە باستاۋى. مۇنداي قوعامدىق قۇبىلىس تۋرالى اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ ىرگەلى (كلاسسيكالىق دەپ ايتساق تا ارتىق بولمايدى – ق.ا.) تۋىندىسى «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىندا»:  «ءاربىر ەتنوجارالىم جادىنىڭ بىرتۇتاستىعى قوجىراي باستاعاندا، ونىڭ ەتنوتولتۋمالىعى دا ءدۇبارالانا باستايدى. ال، ەتنوس مۇلدە ولىمگە بويسۇنعاندا، سول ەتنوس اياسىندا ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەيتىن، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنگىلەرى دە كەلمەيتىن بىرنەشە الەۋمەتتىك توپتار پايدا بولادى... ناعىز ۇلتجاندىلىق پەن مەملەكەتشىلدىكتىڭ سىنالار جەرى دە وسى بولسا كەرەك» دەيدى [1.46-47 بب.].

بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ۇلتتىڭ ەتنوتولتۋمالىعىنىڭ ءدۇبارالانىپ، ەتنوس اياسىندا ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەيتىن، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنگىلەرى دە كەلمەيتىن بىرنشە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ پايدا بولعاندىعى ءومىر شىندىعى. ولاي بولسا، ناعىز ۇلتشىلدىق پەن مەملەكەتشىلدىكتىڭ سىنالار ءساتى تۋدى. تاۋەلسىزدىك الىپ،  مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان قازاق حالقى، ءدال سول تاۋەلسىزدىك جىلدارى ء وزى قۇرعان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە سانالى دا، ماقساتتى، جۇيەلى دە ءتيىمدى جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق يدەولوگيا ارقىلى ء وزىنىڭ  ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتى ۇلىقتاۋدىڭ، ۇلتتىق قۇندىلىقتىرى مەن ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدىڭ  ناتيجەسىندە، ءوزىنىڭ بايرىعى قازاقتىق بولمىسىنا جاقىنداۋدىڭ ورنىنا، ودان ءارى ۇلتسىزدانۋدا.

 ال، ۇلتسىزدانۋدىڭ نە ەكەنى تۋرالى «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى  قۇلتاس دوستان ءوزىنىڭ «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «ۇلتسىزدانۋ – ۇلتتى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى، ىمىراعا كەلمەيتىن جىككە قاق بولەدى. ءوز ۇلتىنىڭ تامىرىنان اجىراعان بەيباقتار پيعىل-نيەتىمەن، تىلىمەن، كۇندەلىكتى ءومىر تۇرمىسىمەن، ءجۇرىس-تۇرىسىمەن، قىلىقتارىمەن وقشاۋلانىپ، تۋعان ۇلتىنىڭ مادەنيەتىنە، داستۇرىنە، جاتجۇرتتىڭ، بوتەن ەلدىڭ تۇسىنىگىمەن قاراپ، كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىنەدى» دەيدى [2].  سونىمەن قاتار قۇلتاس دوستان بىزدەگى ۇلتسىزدانۋدىڭ بۇگىنگى كۇنگى قاينار كوزىن دە كورسەتىپ بەردى. ول: «ءبىزدىڭ قازىرگى بيلىكتى «قازاقشىل» دەۋگە مۇلدەم كەلمەيدى. جالپى، ۇلتسىزدانۋدىڭ باسشىلىقتان، اكىمشىلىكتەن باستاۋ الىپ، ولاردىڭ وتباسىلارى، تۋعان-تۋىس، كورشى-قولاڭ، اتقوسشىلارى ارقىلى جالپاق جۇرتقا «جۇقپالى سىرقاتتاي» تارايتىندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوسىن ۇرپاق الماسقان سايىن جات بولمىس، بوتەن ءتىل، بوگدە مادەنيەت كۇشەيىپ، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلى، سالت-ءداستۇرى السىرەپ، جويىلا باستايدى» دەيدى [2].

وكىنىشكە وراي، بىزدە ۇلتسىزدانۋ ۇدەرىسىنىڭ اسا تەز قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتقاندىعى دا، وعان بيلىكتەگىلەردىڭ، ولاردىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ، بيزنەستەگىلەردىڭ  مۇرىندىق بولىپ وتىرعاندارى دا راس. «بوتەن ءتىل، بوگدە مادەنيەتتىڭ كۇشەيىپ، ءوز ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى مەن ءدىلى، سالت-ءداستۇرى السىرەپ، جويىلا باستاۋى» قازاقتى ۇلتتىق قاۋىمداستىق رەتىندە ساقتاپ وتىرعان ەڭ سوڭعى تىرەك - ۇلتتىق رۋحتىڭ السىرەپ، جويىلا باستاۋىنا الىپ كەلەرى انىق. ال، ۇلتتىق رۋحتىڭ جويىلۋى – قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە ءبىراجولا جويىلۋى دەگەن ءسوز.

ەگەر، بۇدان تۋرا 100 جىل بۇرىن، دالىرەك ايتساق 1913 جىلدىڭ 10 اقپانىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ارامىزعا ءار ءتۇرلى جۇرت كىرىسكەندە سولارمەن قاتار، اتىمىز جوعالماي، قازاق ۇلتى بولىپ تۇرا الامىز با؟ وسى ءبىزدىڭ توسەكتە دوڭبەكشىتىپ ۇيقىمىزدى بۇزاتىن نارسە» دەسە [3]، بۇگىنگى اعا ۇرپاقتىڭ وكىلى رەتىندە «قازاق جاستارىنا حات» دەگەن كىتاپ جازعان روللان سەيسەنباەۆ: «ەندى ءبىر جيىرما-جيىرما بەس جىلدا قازاق اراسىنان ءبىز كەلمەسكە كەتەمىز. جاستارعا اقيقاتتى اشىپ ايتپاساق، قارا جەردىڭ قوينىندا ءبىز تىنىش جاتا الماسپىز. كەيىنگى جاس ءبىز سياقتى رۋحقا سىيىنۋدى، نامىستىڭ وتىن سوندىرمەۋدى جادىلارىندا ۇستاي الا ما، جوق پا؟... – دەگەن تۇيىتكۇل سۇراقتار جان جەيتىنى راس.

قازاقتىڭ ءتانىن دە ساقتاي الماي، جانىن دا ساقتاي الماي، جەرىن دە ساقتاي الماي، قۇرىپ كەتسەك نە بولعانىمىز؟ سونى ويلاساڭ توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، ۇيقىڭنان تەرگە مالشىنىپ شوشىپ ويانىپ الىپ، قايتىپ ۇيىقتاي الماي الاسۇراسىڭ» دەيدى [4].   بۇل، بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن ايقىن كورىنە باستاعان قازاقتىڭ ءوز الدىنا ۇلت بولىپ، ءوز دارالىعىن ساقتاعان ۇلت رەتىندە جويىلۋ قاۋىپىنىڭ بۇگىن دە سەيىلمەگەنىن كورسەتەدى. تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ قۋانىشى قوينىنا سيماعان ۇلتتىڭ باسىنا ونداي قاۋىپ تونبەگەن بولسا، شار تاراپتى شارلاپ جۇرگەن ر. سەيسەنباەۆ سونشالىقتى تاۋسىلا جازباعان بولار ەدى.

ۇلتتىق رۋحتىڭ السىرەپ جويىلا باستاۋىنا قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى دا، قازاقستان تاريحشىلارى دا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. ولاي دەيتىنىمىز، تاريحىمىز بۇرىن، ياعني كەڭەستىك  كەزەڭدە قالاي جازىلسا، ازداعان وزگەرىستەرمەن بۇگىن دە  سولاي جازىلۋدا. مىسالى،  ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ نەگىزگى وزەگى، ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسىپ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن جانە جاستارعا وتان سۇيگىشتىك تاربيە بەرۋدىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن تاريحتىڭ ءوزى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلت تاريحى رەتىندە «قازاق تاريحى» دەپ ەمەس، كەشە عانا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ اتىمەن «قازاقستان تاريحى» دەپ جازىلىپ تا، وقىتىلىپ تا كەلەدى.

مۇنداي بەت-بەينەسى جوق تاريحتى وقىتۋدىڭ قانداي ناتيجە بەرگەندىگى تۋرالى ەلباسى ن. ءا. نازارباەۆ: «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىنىڭ تاريحي ءبىلىم سىندى ماڭىزدى ءىسى جەكە تۇلعانىڭ، ازامات پەن پاتريوتتىڭ قالىپتاسۋى مىندەتتەرىن شەشۋگە اتىمەن بەيىمدەلمەگەن» دەي كەلە، قازاقستان تاريحى پانىنە: «زەرىكتىرەرلىك»، «قىزىقسىز»، «بىتىسقان» ءپان» دەگەن باعا بەردى. [5]. ال، تاريحىن جوعالتقان ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ دە جوعالۋعا جاقىن تۇراتىندىعى تۋرالى الاش كوسەمدەرى: «ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى» دەپ،  بۇدان تۋرا جۇز جىل بۇرىن ەسكەرتكەن ەدى. [6].  

پاتشا وكىمەتى قازاقتىڭ جەرىن الدى، بىراق قانشا ارەكەتتەنگەنمەن قازاقتىڭ رۋحىن الا العان جوق. كەڭەستىك قىزىل يمپەريا  قازاقتى قىناداي قىرىپ، بىرنەشە رەت بەتكە شىعار قايماعىن سىلىپ الدى، بىراق ۇلتتىڭ رۋحىن ولتىرە المادى. ونىڭ ايقىن دالەلى «جەلتوقسان». «جەلتوقسان» قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ ولمەگەندىگىن بۇكىل الەمەگە پاش ەتتى. ال، ەندى كەلىپ، تاۋەلسىزدىك كەزىندە ۇلتتىق رۋحتان ايىرىلۋ قاۋىپىنىڭ پادا بولۋى، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسپاۋىنىڭ تىكەلەي سالدارى.

بەلگىلى عالىم يسلام جەمەنەي: «ۇلت – ادامزاتتىڭ پايدا بولۋىنان باستاپ، تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان بۇگىنگە دەيىنگى تاريحىندا ءوز قۇقىن قورعاۋ ماقساتىندا جاسالعان ەڭ كەمەل قاۋىمداستىق» دەپ، ۇلتتىق قاۋىمداستىقتىڭ ماڭىزىن ايتا كەلە، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قاجەتتىگى تۋرالى: «ۇلتتىق يدەولوگيا اۋاداي قاجەت. ۇلتتىق يدەولوگيا ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا، دامۋىنا سونداي-اق جاپپاي حالىق اراسىندا تۇراقتى تۇردە قالىپتاسۋىنا نەگىز بولادى. ونىڭ ناتيجەسىندە قاراپايىم حالىقتىڭ دا، زيالى قاۋىمنىڭ دا ساياسي ساناسى ۇلتتىق مۇددەنى جانە مەملەكەتتىك مۇددەنى ۇعا الاتىنداي دەڭگەيگە ءوسىپ جەتىلەدى. قازاق حالقىنىڭ ساياسي ويانۋى، ياعني ءوز پايداسىن ءتۇسىنۋى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرىنە دە يگى اسەرىن تيگىزەدى» دەيدى [15].  دەمەك، تاۋەلسىز قازاق حالقىن بىرىكتىرەر، ۇلتتى ۇيىستىرار، ۇلتتىق قاۋىمداستىقتى ساقتار  يدەولوگيانى  قالىپتاستىرۋ بۇگىندە ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس.

ال، ەگەر، رۋشىلدىق تۋرالى ايتار بولساق، بىرىنشىدەن، ول بۇگىنگى قازاق قوعامىندا بار  شىندىق. ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن قازاق كوپ بولسا دا، ءوز رۋىن بىلمەيتىن قازاق جوق دەۋگە بولادى. تىپتەن ءبىر تىرناعىنا دەيىن ماڭگۇرتتەنىپ كەتكەن قازاق بولماسا، ولاردىڭ ءبارى دە جەتى اتاسىن جاتقا ايتپاعانىمەن، ءوزىنىڭ قاي رۋدان ەكەندىگىن ايتا الادى. باسقاشا ايتساق، رۋشىلدىق – دە- فاكتو. ال، عىلىمنىڭ ەڭ باستى قاعيداسى - وبەكتيۆتى شىندىقتان شىعۋ.  ەكىنشىدەن، رۋشىلدىقتى ايىپتاماعان قازاق جوق دەسەك تە بولادى. ءبارىمىز دە رۋشىلدىق جويىلۋى كەرەك دەپ ۇراندايمىز. ال، ەندى سىرتتاي قاراعاندا ءبىر-بىرىمەن قاراما-قايشى وسى ەكى ۇعىمعا تەرەڭىرەك ۇڭىلەر بولساق، وندا ولاردىڭ ءبىرى مەن ءبىرى تىعىز بايلانىستى، بىرىنەن ءبىرى تۋىندايتىن ماسەلەلەر ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس.

 اتاپ ايتقاندا، ءبارىمىز جابىلا جويماق بولىپ جۇرگەن قازاق قوعامىنداعى رۋشىلدىق - ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋعا الىپ كەلەتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولسا، ءوز كەزەگىندە، ۇلتتىق يدەولوگيا رۋشىلدىقتى  بولىنۋشىلىك ەمەس، بىرىكتىرۋشىلىك ماقساتتا، تانىمدىق ماقساتتا پايدالانىپ،  ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىراتىن،  قازاقتاردىڭ رۋى بولەك بولعانى مەن تامىرى ءبىر، ماقسات-مۇددەسى ورتاق، ء بىر اتادان تاراعان قارعا تامىرلى قازاق  ەكەندىگىنە كوزدەرىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن رۋحاني قۇرال.   

مۇنداي ۇلتتى ۇيىستىرار قۋاتتى رۋحاني قۇرال – ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلت مۇددەسىنە ساي پايدالانا بىلمەۋىمىز، ءبىزدىڭ ەڭ باستى  كەمشىلىگىمىز.  ونىڭ ۇستىنە، بىزگە ۇلتتىق يدەولوگيانى ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بەرىك قالانعان ىرگە تاسى دا، دايىن قابىرعاسى دا (كونتۋرى), ءار ءتۇرلى  جوبالارى دا  بار. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ىرگە تاسىن قالاعان ۇلى اباي، اقىن اباي، حاكىم اباي بولسا، قابىرعاسىن تۇرعىزعان الاش ارداگەرلەرى. ال، ونىڭ تاۋەلسىز ۇلتتىڭ تالابىنا، ۋاقىت سۇرانىسى مەن ۇلت بولاشاعىنا ساي زامانۋي جوباسىن ۇسىنىپ وتىرعان بۇگىنگى قوعامتانۋشى قازاق عالىمدارى.

 ەگەر، اباي، اۋرۋعا وتا جاساپ ادام اعزاسىنداعى دەرتتىڭ بار سەبەبىن  الاقانداعىداي اشىپ كورسەتە بىلگەن وتاشىداي، ء وز تۋىندىلارىندا اششى دا بولسا بار شىندىقتى تۋرا ايتىپ، تۋعان حالقى قازاعىنىڭ بويىنداعى بار دەرتىن اشىپ كورسەتىپ بەرسە، الاش ارداگەرلەرى ءوز ەڭبەكتەرى مەن مەملەكەت قۇرۋعا نەگىزدەلگەن باعدارلامالىق قۇجاتتارىندا ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ باعىت-باعدارلارى مەن ماقسات-مىندەتتەرىن ايقىندادى. ال، زامانداستارىمىز ا. سەيدىمبەك، ا. ايتالى، ع. ەسىم، م. جولداسبەكوۆ، ق. سالعارا، ءا. عالي، ح. ءابجانوۆ، ق. دوستان، ت. ابدىكاكىمۇلى، ي. جەمەنەي، ج. اكىم ت. ب. ءوز ەڭبەكتەرىندە ۇلتتىق يدەيا مەن ۇلتتىق يدەولوگيا تۋرالى ءوز ويلارىن ايتىپ، جوبالارىن ۇسىندى.

   دەرتتىڭ سەبەبىن ءدال انىقتاپ الماي، ونى ەمدەۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى سياقتى، ۇلتتىڭ شىنايى ءبىتىم-بولمىسىن ءدال انىقتاپ الماي، ونىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋ دا مۇمكىن ەمەس. ال، قازاقتىڭ ءبىتىم-بولمىسىن ابايداي ءدال بەينەلەگەن ادام جوق. سوندىقتان دا، كەزىندە الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ اباي سوزدەرىنىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگى تۋرالى: «اباي سوزدەرى ءدۇنيادا قالعانى – قازاققا زور باق. بەتىن تۇزەپ، ءجون سىلتەگەن كىسىلەرگە دە، سىلتەگەن جولدى ىلاقپاي تۇپ-تۋرا تاپقان ادامعا دا قازاق بالالارى تالاي العىس بەرەر» دەي كەلە، «ابايدى قولىمىزدان كەلگەنشە قادىرلى جۇرتقا تانىتۋ ءۇشىن مۇنان بىلاي كەيبىر ونەگەلى، ورنەكتى سوزدەرىن گازەتاعا باسىپ، كوپكە كورسەتپەكشىمىز» دەسە [7]، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ قازاقتىڭ ءوز شىققان تەگىن، ياعني رۋىن بىلمەۋى، ابايدى بىلمەۋى  ۇلت رەتىندە جويىلۋعا الىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى: «قايدان وربىگەنىن، قايدا وسكەنىن، اتا-بابالارى كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن بىلمەگەن جۇرتقا بۇل تالاس-تارتىس تار زاماندا ارناۋلى ورىن جوق. سوندىقتان ابايدىڭ اتى جوعالۋى...قازاقتىڭ جوعالۋى، قازاق اتتى حالىقتىڭ ۇمىتىلۋىمەن بىردەي...قازاق حالقىنا ساۋلە بەرىپ، العاشقى اتقان جارىق جۇلدىز – اباي» دەيدى [8].   ال، ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعى 1909 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن جارىق كورگەندىگى بەلگىلى.

 بۇل، الاش كوسەمدەرىنىڭ قازاقتىڭ كەلەشەگى، قازاقتىڭ تاعدىرى ابايمەن بايلانىستى ەكەندىگىن تەرەڭ تۇسىنگەندىكتەرىنىڭ ايقىن دالەلى. دەمەك، ابايدىڭ «ءدۇنيادا قالعان سوزدەرىن» بويىنا تەرەڭ سىڭىرگەندە عانا قازاقتىڭ باسىنا باق قونباق. ۇلتتىق يدەولوگيا ەڭ الدىمەن وسى باعىتتا جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ويتكەنى،  بۇگىنگى قازاقتى اباي زامانىنداعى دەرتىنەن تولىق ايىعىپ كەتە قويدى دەپ ايتۋ قيىن. دەمەك، ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدىڭ ەڭ باستى العىشارتى، ۇلتتى عاسىرلار بويى مەڭدەگەن اۋرۋدان ساۋىقتىرۋ. ونىڭ بىردەن ءبىر جولى ابايدىڭ ءار ءبىر قازاقتىڭ تىلىندە ەمەس، كوكىرەگىندە ورىن الۋى. دەمەك، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – اباي سوزدەرىن ۇلت بويىنا، اسىرەسە جاس ۇرپاق بويىنا تەرەڭ ءسىڭرۋى بولماق.

     ەگەر، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ابايدىڭ بۇدان جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن نەگىزىن  قالاعان ۇلتتىق يدەولوگيانى حالقىمىز ودان ءارى دامىتىپ، ء وز مۇددەسىنە ساي پايدالانا الماي جۇرسە، وعان اباي كىنالى ەمەس. وعان، بىرىنشىدەن، مۇمكىندىك بەرمەگەن ۋاقىت كىنالى. ەكىنشىدەن، ءالى كۇنگە دەيىن ابايدى جاتقا ايتۋدان اسا الماي جۇرگەن ءوزىمىز كىنالىمىز.ال، ءوز ۇلتى - قازاعىن بوداندىقتان قۇتقارماق ماقساتىندا باعدارلاما قابىلداپ، الاش-وردا ۇكىمەتىن قۇرعان الاش زيالىلارىنىڭ تاعدىرىنىڭ نەمەن اياقتالعاندىعى بەلگىلى. ولاردىڭ ءبارى دەرلىك ۇلت-ازاتتىعى جولىندا قۇربان بولدى. دەگەنمەن، ارتتارىندا ۇلتى قالدى، ۇلتتىق يدەيالارى قالدى، سول ۇلتتىڭ يدەولوگياسىنا نەگىز بولار مول مۇرالارى قالدى.

 ەرتە مە، كەش پە، نەگىزىن اباي قالاپ، ىرگەسىن الاش زيالىلارى كوتەرگەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي قالىپتاسارى دا، ونىڭ  ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتەرى دە انىق. ول زاڭدىلىق. ونىڭ وبەكتيۆتى نەگىزى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالىپ، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە حح عاسىردىڭ سوڭى مەن ءححى عاسىر باسىندا تاريح ساحناسىنا شىعۋى. ەگەر، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت قازاق ۇلتى بولسا، سول ۇلتتى قۇراپ وتىرعان نەگىزىنەن قازاق رۋلارى. دەمەك، ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدىڭ باستى جولدارىنىڭ ء بىرى،  رۋ-تايپا تاريحى مەن سول رۋلاردان تۋىندايتىن رۋشىلدىقتى جان-جاقتى زەرتتەپ، تاني ءبىلۋ جانە ونى ۇلت مۇددەسىنە ساي پايدالانا ءبىلۋ.

دالىرەك ايتقاندا، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاساۋى رۋشىلدىقتىڭ شىنايى ءمان-ماعىناسىن اشىپ كورسەتىپ، ونى دۇرىس پايدالانا بىلۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. بىرىنشىدەن، رۋشىلدىق بىزدەردىڭ، ياعني  سۋبەكتتەردىڭ ەركى مەن قالاۋىنان تىس ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان وبەكتيۆتى قوعامدىق قۇبىلىس. ء بىز قالايمىز با، قالامايمىز با ول بۇرىن دا بولعان، بۇگىن دە بار، كەلەشەكتە دە بولادى. ويتكەنى ونىڭ وبەكتيۆتى نەگىزى بار. رۋشىلدىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ وبەكتيۆتى نەگىزى - قازاق قوعامىندا رۋلاردىڭ، رۋلىق قاتناستاردىڭ ساقتالۋى. ءار ءتۇرلى  وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى، كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سالتىنا نەگىزدەلگەن  رۋ-تايپالىق جۇيە جويىلىپ، ءداستۇرلى رۋلىق-تايپالىق قاتناستار تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىمەن، رۋلار ساقتالىندى. ولار بار. كوز جەتەر كەلەشەكتە دە بولادى. دەمەك، رۋ ارالىق قاندىق-تۋىسقاندىق قاتناستار  بار جانە بولادى دا. ولاي بولسا، رۋشىلدىق تا بار، بولادى دا.

ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتىلعانداي، قانشاما اتىپ، اسسا دا، اشتان قىناداي قىرسا دا ۇلت رەتىندە ساقتالىنىپ، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە الەم حالىقتارى اراسىنان ءوز ورنىن الىپ وتىرعان بۇگىنگى قازاق ۇلتىن قۇراۋشى سول رۋلار. بۇل دا وبەكتيۆتى شىندىق. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ولاي بولسا، قوعام مۇشەلەرى رۋشىلدىقپەن كۇرەسۋلەرى ەمەس، كەرىسىنشە، ونى  وبەكتيۆتى شىندىق رەتىندە مويىنداپ، زەرتتەي بىلۋلەرى، تاني بىلۋلەرى كەرەك.  ونىڭ بىردەن ءبىر جولى  رۋشىلدىق تاريحىن، ونىڭ بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى رەالدى جاعدايى مەن ورنىن زەرتتەپ،  كەلەشەگىن انىقتاۋ. ال، ەندى، بۇل قازاقستان قوعامدىق عىلىمدارىنىڭ، قازاقستان قوعامتانۋشىلارىنىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاق قوعامتانۋشى عالىمدارىنىڭ تىكەلەي مىندەتى.

بۇل باعىتتا جاسالار العاشقى ناقتى قادام – «رۋشىلدىقتىڭ» تەرمين رەتىندىگى ءمان-ماعىناسى مەن مازمۇنىن انىقتاۋ بولۋى ءتيىس. سەبەبى، قانداي دا بولماسىن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇعىمدار مەن تەرميندەردى ءوز ماعىناسىندا ءدال جانە دۇرىس قولدانا بىلۋدەن باستالادى. ءار ءتۇرلى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى قوعام دامۋى بارىسىندا ۇعىمدار مەن تەرميندەردىڭ ءمان-ماعىناسى وزگەرىپ، ءار ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە ءار ءتۇرلى مازمۇنعا يە بولادى. ياعني، ۇعىمدار جانە ولارعا ساي تەرميندەر ترانسفورماتسيالانادى. بۇل، اسىرەسە، ۇنەمى دامۋدا، ۇنەمى وزگەرىستەردە بولىپ وتىراتىن قوعامدىق قاتناستارعا ءتان قۇبىلىس. سوندىقتان دا، ۇعىمدار مەن تەرميندەردى تاريحيلىق پرينتسيپىنە ساي،  ۋاقىت تىنىندە قولدانا ءبىلۋ، پايدالانا ءبىلۋ عىلىمنىڭ باستى تالاپتارىنىڭ ءبىرى. ەگەر، عىلىمنىڭ وسى ءبىر قاراپايىم عانا تالابىنان شىعار بولساق، وندا قازاق تاريحىنىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە «رۋشىلدىق» تەرمينىنىڭ  ۇعىم رەتىندە ءار ءتۇرلى ماعىناعا يە بولىپ، ءار ءتۇرلى ماقساتتا قولدانىلعاندىعىن كورۋگە بولادى.

ەگەر، ناقتى بۇگىنگى قازاق قوعامى تۋرالى ايتار بولساق، وندا بىزدە «رۋشىلىق» بار دا، «رۋشىلدىق» بار. دالىرەك ايتقاندا، قوعامدى ىشتەن ىرىتەر رۋشىلىق بار دا، قوعامدى بىرىكتىرەر، ۇلتتى ۇيىستىرار رۋشىلدىق بار.  مىسالى،  رۋشىلىق - رۋلىق شەكتەۋشىلىككە، رۋلىق جىكشىلدىكە، جاسىرىن تۇردە بولسا دا رۋلىق مۇددەنى ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى قويىپ، ۇلتتىڭ ۇيىسۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرسا،  رۋشىلدىق - قازاقتىڭ ءار ءبىر وتباسىنا، ونىڭ ءار ءبىر مۇشەسىنە ءوز رۋىن، ياعني ءوزىنىڭ شىققان تەگىن ءبىلۋ ارقىلى تاريحي ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. سوندىقتان دا، ءبىر جاعىنان، ءبارىمىز دە رۋشىلىقتى ايىپتايمىز. باق ارقىلى ءبىر-ءبىرىمىزدى رۋشىلىقپەن كۇرەسۋگە شاقىرامىز. ەكىنشى جاعىنان، بارىمىزدە بالالارىمىزعا، نەمەرەلەرىمىزگە جەتى اتاسىن جاتتاتقىزىپ، ءوز رۋىمىز تۋرالى ايتامىز.  توم-توم ەتىپ ءوز رۋلارىمىزدىڭ شەجىرەسىن جاريالايمىز.

 نەگە؟ نەگە، ءبارىمىز بىردەي رۋشىلدىقتى سونشالىقتى قاتەرلى قۇبىلىس رەتىندە كورسەتىپ، ودان بەزىنۋگە شاقىرامىز؟  سويتە تۇرا، نەگە ء  ار قايسىمىز ء وز رۋىمىزدى بىلۋگە، قولىمىزدان كەلگەنشە دارىپتەۋگە ارەكتتەنەمىز؟ مىسالى، بۇگىنگى كۇنى قازاقتا ءوز شەجىرەسىن جاريالاماعان رۋ جوق دەپ ايتۋعا بولادى. تەك جاريالاپ قانا قويماي، ءبارىمىز دە اتا-بابالارىمىزدى  شەتىنەن باتىر، شەتىنەن داناگوي ەتىپ كورسەتكىمىز كەلەدى. مىنە، ءدال وسى فاكتى، ياعني بۇگىنگى كۇننىڭ ءومىر شىندىعى «رۋشىلىق» پەن «رۋشىلدىقتىڭ» ۇعىم رەتىندە ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى ءتۇرلى ماعىناسىنىڭ بارلىعىنىڭ ايقىن دالەلى.

دەمەك، ءبىر جاعىنان، رۋشىلىق - ءبىر قازاقتى رۋ-رۋعا ءبولىپ، ءبىرى-بىرىنە قاراما قارسى قوياتىن، الاۋزدىقتىڭ، جىكشىلدىكتىڭ قاينار كوزى رەتىندە جويىلۋعا ءتيىستى نەگاتيۆتى ۇعىم بولسا، ەكىنشى جاعىنان، رۋشىلدىق - ءار ءبىر قوعام مۇشەسىنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىنا، ءوز تەگىن، ءوز تاريحىن بىلۋىنە كومەكتەسەتىن،  سول ارقىلى تاريحي ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، قازاقتىڭ تەگى ءبىر، تاريحى ءبىر، تاعدىرى ورتاق  ۇلت ەكەندىگىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن پوزەتيۆتى ۇعىم. ءدال وسى ۇعىمدار قر پرەزيدەنتى – ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا» دا اتاپ كورسەتىلدى. مىسالى، ن. ءا. نازارباەۆ رۋشىلىقتى نەگاتيۆتىك ۇعىم رەتىندە: «رۋ مەن تايپاعا ءبولىنۋ – ۇلتتىق تۇتاستىقتان ايىرىلۋدىڭ وتە قاۋىپتى ءتۇرى» دەسە، ءار ءبىر قازاقتىڭ ءوز رۋىن ءبىلۋ ارقىلى، ءوز تەگىن، تاريحىن تانۋعا باعىتتالعان شەجىرە، ياعني رۋشىلدىق تۋرالى: «شەجىرە – بولشەكتەيتىن ەمەس، كەرىسىنشە، بىرىكتىرەتىن ۇعىم» دەيدى [9].  

ەلباسىنىڭ «رۋشىلىق» پەن «رۋشىلدىقتىڭ» ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى ءتۇرلى ۇعىم ەكەندىگى تۋرالى ايتۋى، ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ اسا ۇلكەن ستراتەگيالىق ءمانى بار ماسەلە ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ەگەر، ول سونشالىقتى ماڭىزدى ماسەلە بولماسا، ستراتەگيالىق قۇجاتقا ەنبەس ەدى.  وكىنىشكە وراي، رۋشىلىقتىڭ بۇلدىرۋشىلىك فۋنكتسياسىنىڭ ۇزاق جىلدارعا  سوزىلىپ، ساناعا تەرەڭ سىڭگەندىگى سونشالىقتى، رۋشىلدىقتىڭ تانىمدىق، جاسامپازدىق فۋنكتسياسى تۋرالى ويلاۋعا دا، ايتۋعا دا قورقاتىنداي جاعدايعا جەتتىك. ماركسيستەردىڭ تىلىمەن ايتساق، «كىر سۋدى توگەمىز دەپ، بالانى قوسا لاقتىرىپ جىبەرۋگە» دە دايىنبىز.

 اڭگىمە تەرميننىڭ وزىندە ەمەس، ونىڭ ماعىناسىندا. مىسالى، «رۋشىلدىق» سياقتى «ۇلتشىلدىق» دەگەن تەرميننەن دە ابدەن زارەزاپ بولىپ قالعان باسىمىز، بۇگىندە ءوز ۇلتتىن شەكسىز سۇيۋشىلىكتى، ءوزىنىڭ باستاپقى ماعىناسىندا «ۇلتشىلدىق» دەمەي، سيپاقتاتىپ «ۇلتجاندىلىق» دەپ ءجۇرمىز. ال، كەزىندە «ۇلتشىل ازامات» دەگەن اتاۋ الاشورداشىلار ءۇشىن ەڭ قۇرمەتتى اتاق بولعان. مىسالى، 1917 جىلدىڭ جازى مەن كۇزىندە 1918 جىلدىڭ 5 قاڭتارىندا بولشەۆيكتەر قۋىپ تاراتقان قۇرىلتايعا  سايلاۋ كەزىندە، دەپۋداتتىققا كانديداتتردىڭ ەڭ باستى كورسەتكىشى، ءدال سول «ۇلتشىل ازامات» دەگەن اتاق بولعان.

 «ۇلتشىلدىق» ۇلت تاعدىرىمەن بىتە قايناسقان ءار ءبىر قازاق ءۇشىن ەمەس، پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم ناگىزىندە جالپىعا بىردەي ۇجىماق، ياعني كوممۋنيستىك قوعام ورناتۋ سياقتى ساندىراق يدەيانى باسشىلىققا العان بولشەۆيكتەر پارتياسى ءۇشىن قاۋىپتى بولدى. سوندىقتان دا ولار الاش زيالىلارىن «حالىق جاۋلارى» دەپ ايىپتاپ، «ۇلتشىلدار» رەتىندە كوزدەرىن جويدى. ال، ءبىز بولساق ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ۇلتىن شەكسىز ءسۇيىپ، ءوز ۇلتىنا قالتىقسىز قىزمەت ەتكەن ۇلتشىل ازاماتتى «ۇلتشىل» دەپ ايتا الماي ءجۇرمىز. «شىنايى ۇلتشىلدىق – تۋعان جۇرتىنا دەگەن شەكسىز ماقابباتقا، اقىل-ويعا، بەرىك پاتريوتيزمگە، پاراسات-پايىمعا، ەرتەڭگە دەگەن نىق سەنىمگە، كەلىسىم مەن راحىمعا نەگىزدەلىپ، دۇنيەدەن وقشاۋلانۋعا دا قارسى تۇرادى» دەيدى، قۇلتاس دوستان ءوزىنىڭ «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا. سول سياقتى «رۋشىلدىقتىڭ» دا تانىمدىق، بىرىكتىرۋشىلىك الەۋەتىنىڭ دە بار ەكەندىگىن، ۇلت بولاشاعىن كوزدەگەن «ۇلتشىلدىقتىڭ»   «رۋشىلدىقتان» وربيتىندىگىن ەسكەرگىمىز كەلمەيدى.

ءوزىن سيلاماعان، ءوزىنىڭ شىققان تەگەن،  رۋىن سيلاماعان، سۇيمەگەن، ياعني رۋشىل بولماعان ادام، ەش ۋاقىتتا   ۇلتىن  سىيلامايدى دا، سۇيمەيدى دە، ياعني ۇلتشىل بولا المايدى. سوندىقتان دا بىزدە ايتىلىپ جۇرگەن ۇلتىڭدى ءسۇي، ۇلتجاندى بول، مەملەكەتشىل بول، بىراق رۋشىل بولما دەگەن پىكىر تۇبىرىمەن قاتە پىكىر. ويتكەنى، بىزدەر، ياعني قازاقتار ءۇشىن  ۇلتشىلدىقتىڭ ءتۇبىرى رۋشىلدىقتا جاتىر. تەك، رۋلىق تانىم ارقىلى عانا ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە بولادى. ادام ۇلتىن ءسۇيۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان شىققانىن ءبىلۋ كەرەك. ءوز رۋىن سيلاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىققان تەگىن ماقتان ەتە وتىرىپ، ۇلتتىڭ قامىن جەم، بولاشاعىن ويلاعان، ۇلت مۇددەسى دەپ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ازاماتتار بىزدە بۇرىن دا بولعان، بۇگىن دە بار. وعان ەش قيىندىقسىز ونداعان، جۇزدەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى.  ال، رۋلىق دەڭگەيمەن  شەكتەلۋ، ياعني رۋلىق مۇددەنى ۇلتتىق مۇدەدەن جوعارى قويۋ، ءسوزدىڭ ەڭ جاعىمسىز، قۇبىجىق ماعىناسىنداعى رۋشىلققا الىپ كەلەرى انىق.    

ءيا، رۋشىلىقتىڭ قازاق قوعامىنا ورنى تولماس قايعى-قاسىرەت اكەلىپ، اسا ۇلكەن زيان كەلتىرگەنى دە، كەلتىرىپ وتىرعاندىعى دا راس. ارى بارماي-اق، تەك قازاق حاندىعىنان بەرگى ءداۋىردى  الىپ قاراعاننىڭ  وزىندە دە، رۋشىلىقتىڭ تالاي قاسىرەتتىڭ قاينار كوزى بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. قازاقتىڭ قانىنا بىتكەن شەكتەۋلى رۋشىلىعىن، اسىرەسە ونىڭ جاۋلارى ءوز مۇددەلەرىنە ساي پايدالانا ءبىلدى. مىسالى، «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» ءبىر سەبەبى، سول رۋشىلىق، جۇزشىلىك بولعاندىعى بارشاعا ايان شىندىق. ال، پاتشا ۇكىمەتى بولسا قازاقتىڭ رۋشىلىعىن قازاققا قارسى  پايدالانا ءبىلۋدىڭ  «تاماشا» ۇلگىسىن كورسەتتى. «ءبولىپ تاستا دا، بيلەي بەر» دەگەن  يمپەريالىق ساياساتتى باسشىلىققا العان پاتشا ۇكىمەتى، قازاق دالاسىنا بولىستىق بيلىك جۇيەسىن ەنگىزىپ، اش يتتەرگە سۇيەك تاستاپ تالاستىرعانداي، قازاقتاردى بولىستىق ءۇشىن رۋ رۋعا ءبولىپ، ءبىر بىرىمەن تالاستىرىپ قويدى.

ءوز رۋىنان شىققان ادامدى بولىس ەتىپ سايلاۋدان باسقا ماقسات جوقتاي قازاقتار ءۇش جىلدا ءبىر رەت الا شاپقىن بولىپ، ءبىر ءبىرىنىڭ جاعاسىنا جارماستى. جەڭگەنى ماسايراپ، جەڭىلگەنى بارىن سالىپ كەلەسى بولىس سايلاۋىنا دايىندالدى. بولىس سايلاۋىنان تۋىنداعان الاۋىزدىقتى كەزىندە اباي دا، الاش زيالىلارى دا سىنعا الدى. رۋشىلدىقتى رۋشىل رەتىندە بارىنشا قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋ بولشەۆيكتەر باستاعان كەڭەس وكىمەتى جىلدارى كەڭ ءورىس الدى.

رۋشىلدىقتىڭ ءبىر جاقتى، تەك نەگاتيۆتى قۇبىلىس رەتىندە قابىلدانۋىنا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءارتۇرلى ماقساتتا جانە ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە رۋ-رۋعا بولىنۋشىلىك فاكتىلەرى دە ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. اسىرەسە،  جەرگىلىكتى جەرلەردەن باستاپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيگە دەيىنگى كەيبىر بيلىك يەلەرىنىڭ ءوز رۋلاستارىنا بولە تارتۋلارى رۋشىلدىققا دەگەن كوزقاراستىڭ سىڭارجاقتى قالىپتاسىپ، ودان ءارى تەرەڭدەي تۇسۋىنە ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعى جاسىرىن ەمەس. ءابدىراشيت باكىرۇلىنىڭ ايتۋىنشا: «رۋشىلدىق سەزىمدى جاسامپازدىققا قاراي بۇرۋدىڭ ورنىنا، ونى ابرويسىز ىستەرگە بۇردىق. بيلىككە تالاسقانداردىڭ قول شوقپارىنا اينالۋىنا اشىقتان-اشىق جول بەردىك» [13].  

دەسەكتە، رۋشىلدىقپەن ءسوز جۇزىندە بولسا دا  كۇرەسە وتىرىپ، ء ار ءبىر قازاقتىڭ مىندەتتى تۇردە جەتى اتاسىن ءبىلۋى قاجەتتىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. بىرىنشىدەن، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز»، «جەتى اتاسىن بىلگەن، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەيدى» دەگەن قازاقتىڭ بايرىعى ماقالدارى بۇگىن دە ءوز ماعىناسىن جويعان جوق.  ەكىنشىدەن،  جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋدىڭ قان تازالىعىنىڭ ساقتالۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان ماڭىزدى گەنەالوگيالىق فاكتور ەكەندىگى عىلىمي نەگىزدە تولىعىمەن دالەلدەنگەن. سوندىقتان دا، ءار ءبىر وتباسىنا ءتان قازاقتىڭ قانداس-تۋىسقاندىق قاتىناسى ءدال سول جەتى اتاعا نەگىزدەلگەن. دەمەك، رۋشىلدىق ءوزىنىڭ ءپوزيتيۆتى ماعىناسىنداعى فۋنكتسيالارىنىڭ ءبىرىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتقارىپ كەلەدى.

 ال، جەتى اتانى ءبىلۋ رۋشىلدىق ەمەس پە؟ ء وز رۋىڭدى، ياعني شىققان تەگىڭدى بىلمەي جەتى اتاڭدى قالاي بىلمەكسىڭ؟ جوق، الدە، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، جەتى اتاڭدى بىلسەڭ بولدى ار جاعىنىڭ كەرەگى جوق دەمەكپىز بە؟ ولاي بولمايدى. ەشكىمنىڭ دە جەتىنشى اتاسى اسپاننان تۇسكەن جوق. جەتىنشى اتانىڭ دا ءوز جەتى اتاسى، ياعني شىققان تەگى بار. ونى دا ءبىلۋىڭ كەرەك. ونى ءبىلۋ دەگەن ءسوز، ءوز تەگىڭدى، ياعني ءوز رۋىڭنىڭ تاريحىن ءبىلۋ دەگەن ءسوز. ال، ەندى ول رۋشىلدىق ەمەي نە؟  دەمەك، رۋشىلدىقتان ازىرگە قاشساڭ دا قۇتىلا المايسىڭ. سوندىقتان دا مۇمكىندىگىنشە ونىڭ نەگاتيۆتى سالدارىن ازايتىپ، ءپوزيتيۆتى الەۋەتىن ارتتىرۋعا كۇش جۇمساۋ كەرەك. ونى تەك ۇلتتىق يدەولوگيا ارقىلى عانا ىسكە اسىرۋعا بولادى.

رۋشىلدىق، ياعني ءوز تەگىن، تاريحىن ءبىلۋ  قان تازالىعىن ساقتاۋمەن قاتار كەزىندە قازاق حالقىن ءبىرتۇتاس ەتنوجارالىمعا (ەتنوورگانيزمگە) اينالۋىنا دا اسەر ەتتى. ول تۋرالى اقسەلەۋ سەيدىمبەك: «ءسوز جوق، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى تۋىسقاندىق  بايلانىستار اياسىنىڭ مەيلىنشە كەڭەيۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولعان. ناتيجەسىندە، ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ كەز كەلگەن قازاعى كەلەسى ءبىر كەز كەلگەن قازاقپەن تۋىسقاندىق بايلانىسىنىڭ بار ەكەندىگىن جاقسى بىلگەن. سوندىقتان دا ءار ءبىر قازاق ءوز ەلىنىڭ كەز كەلگەن شالعايىندا ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، كەز كەلگەن ۇيدەن ءوزىنىڭ تۋىسقانىن تاباتىنىنا كامىل سەنگەن...مۇنداي اسا كۇردەلى قوعامدىق-الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس شەجىرەلىك اقپارات ارقىلى ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىك يدەياسى (كۋرسيۆ ا. سەيدىمبەكتىكى) رەتىندە تۇتاس ەتنوستىڭ جادىنا اينالعان» دەپ، ورتا جۇزدەگى ءيسى نايمان اتاۋلىنىڭ ۇلى ءجۇزدى، ارعىننىڭ كىشى ءجۇزدى ناعاشى جۇرتىم دەپ بىلگەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەگەن. [2.174-175 بب].    

بولشەۆيكتەر پارتياسى باسقارعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا قارسى جۇرگىزگەن قانقۇيلى ساياساتىنىڭ سالدارىندا ءداستۇرلى قازاق قوعامى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. رۋ-تايپا ارالىق، جۇزدەر ارالىق تۋىسقاندىق قارىم-قاتناستار ۇمىت بولدى. دەسەكتە، رۋشىلدىققا نەگىزدەلگەن وتباسى ارالىق، اۋلەت ارالىق قاندىق-تۋىسقاندىق قاتناستار ساقتالىندى. مىسالى، مەن، ۇلى ءجۇزدىڭ ءۇيسىن تايپاسىنان تارايتىن وشاقتى رۋىنانمىن، ايەلىم ورتا ءجۇزدىڭ نايمانى. دەمەك، نايماندار مەنىڭ قايىن جۇرتىم بولسا، بالالارىمنىڭ ناعاشى جۇرتى. كىشى قىزىم ورتا ءجۇزدىڭ ارعىنىنا  تۇرمىسقا شىققان. دەمەك، مەنىڭ جيەن-نەمەرەلەرىم ارعىندار. ال، تۋعان قارىنداسىم كىشى ءجۇزدىڭ تاماسىنا بارعان. دەمەك، تامالار مەنىڭ مىڭجىلدىق قۇدالارىم. وسىلاي، ءبىر عانا شاعىن وتباسى ءۇش جۇزبەن دە  قاندىق-تۋىسقاندىق، جەكجاتتىق قاتناستا.

دەمەك، بىرىنشىدەن، مەن رۋشىل بولىپ بولىنگىم كەلسە دە بولىنە المايمىن. كىمگە قارسى بولىنبەكپىن؟ بالالارىمنىڭ ءبىر جۇرتى نايماندارعا قارسى بولىنەمىن بە؟ جوق، الدە، جيەن-نەمەرەلەرىم ارعىندارعا قارسى بولىنەمىن بە؟ نەمەسە قۇداي قوسقان قۇدالارىم كىشى ءجۇزدىڭ تامالارىنا قارسى بولىنەمىن بە؟ ارينە، بولىنە المايمىن.  ويتكەنى، تاعدىردىڭ ءوزى مەنى قازاقتىڭ ءۇش جۇزىمەن دە بىرلىكتە بولۋعا جازعان.

ەكىنشىدەن، مەن مىندەتتى تۇردە رۋشىل بولۋىم كەرەك. ويتكەنى مەن الدىمەن، ءوزىمنىڭ قايدان شىققانىمدى، كىمدەردەن وربىگەندىگىمدى، ياعني قاي رۋدان ەكەنىمدى بىلۋگە ءتيىسپىن. ونى ماعان ەس بىلە باستاعاننان اكەم ۇيرەتتى. سودان كەيىن مەن ءوزىمنىڭ ەت-جاقىندارىمنىڭ كىمدەر ەكەندىگىن، ولاردىڭ قازاقتىڭ قاي رۋىنان شىققاندىعىن، تەكتەرىنىڭ قانداي ەكەندىگىن، كىمدەردىڭ ۇرپاقتارى ەكەندىگىن بىلۋگە ءتيىسپىن. بالالارىم مەن نەمەرەلەرىمنىڭ تەگىن بىلمەيتىن تەكسىز بولىپ وسپەۋىنە ەڭ الدىمەن مەن جاۋاپتىمىن. ول ءۇشىن مەن قازاقتىڭ رۋ-تايپالار تاريحىن، قازاق تاريحىن جاقسى بىلۋگە ءتيىسپىن. سوندا عانا مەن ۇرپاعىمنىڭ قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ءبىرى ەكەندەرىنە كوزدەرىن جەتكىزىپ، ولاردىڭ بۇكىل قازاقپەن بىرلىكتە بولۋعا تاربيەلەي الامىن.   

 بۇل، تەك  مەنىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى قازاق وتباسىلارىنىڭ كوبىنە ءتان قۇبىلىس. دەمەك، ءداستۇرلى قازاق قوعامى وزگەرگەنىمەن، تۋىسقاندىق جۇيە ساقتالىندى. ول ءوزىنىڭ بىرىكتىرۋشىلىك فۋنكتسياسىن ساقتاپ قالدى.  قازاقتار ءۇشىن تۋىسقاندىق جۇيەنىڭ ماڭىزى تۋرالى ا. سەيدىمبەك: «تۋىسقاندىق جۇيە – قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىندا ايرىقشا ورنى بار الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق قۇندىلىق» دەي كەلە: «قازاق حالقى ءۇشىن تۋىسقاندىق جۇيە ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتناس نورمالارىن رەتكە كەلتىرىپ وتىراتىن جانە ادامداردى پاراساتتاندىرا تۇسەتىن، سول ارقىلى قازاق قوعامىن ءبىرتۇتاس ەتنوالەۋمەتتىك تۋىسقاندار وداعىنا (كۋرسيۆ ا. سەيدىمبەكتىكى) اينالدىرا الاتىن مەيلىنشە تەگەۋرىندى تەتىكتەردىڭ ءبىرى» دەيدى [1.175 ب].   

ەگەر، بۇگىنگى قازاق قوعامىندا رۋلىق قاتناستارعا نەگىزدەلگەن تۋىسقاندىق جۇيە ساقتالىنسا، وندا ونىڭ  «قازاق قوعامىن ءبىرتۇتاس ەتنوالەۋمەتتىك تۋىسقاندار وداعىنا» اينالدىرار الەۋەتى دە ساقتالىنعان. ولاي بولسا، بۇگىنگى رۋلىق قاتناستارعا نەگىزدەلگەن تۋىسقاندىق جۇيەنىڭ ءوزىن وبەكتيۆتى شىندىق رەتىندە تانىپ، ۇلت مۇددەسىنە ساي دۇرىس باعالاي ءبىلۋ، پايىمداي ءبىلۋ ارقىلى ۇلتتى ۇيىستىرار باستى فاكتورعا اينالدىرۋعا بولادى. ول ءۇشىن دە ءبىرتۇتاس، عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەلى ۇلتتىق يدەولوگيا قاجەت.

يدەولوگيانىڭ يدەيادان تۋىندايتىندىعى تۇسىنىكتى. ەگەر، يدەيا – دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بولسا، يدەولوگيا – كوزقاراستار مەن يدەيالاردىڭ، دۇنيەتانىمنىڭ جۇيەسى. دەمەك، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن الدىمەن ۇلتتىق يدەيا قالىپتاسۋى كەرەك. بۇل ورايدا تاريحتىڭ الار ورنى ەرەكشە. قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ ءوزىنىڭ 1999 جىلى جارىق كورگەن «تاريح تولقىنىندا»  اتتى كىتابىندا: «ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسۋى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى جاڭاشا ۇعىنۋ نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولادى... ۇلتتىق تاريحتى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ولشەمدەرى شەڭبەرىندە ۇعىنۋ ۇلتتىق يدەيانى تۇجىرىمداۋدىڭ العاشقى قادامى بولىپ تابىلادى» دەپ، تاريحتىڭ ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋداعى شەشۋشى ءرولىن اتاپ كورسەتتى [10.40 ب.].

ارينە، ۇلتتىق يدەيا دا، ۇلتتىق يدەولوگيا دا، ەڭ الدىمەن، اسا كوپ ىزدەنىستى، عىلىمي نەگىزدەۋدى جانە جان-جاقتى ويلاستىرۋدى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى تەوريالىق پروبلەمالار. دەگەنمەن، ۇلتتىق يدەيا تۋرالى، ونىڭ نەگىزگى ماقساتى مەن ۇستانىمدارى تۋرالى بىرقاتار ەڭبەكتەردە اتىلدى دا.  مىسالى، ۇتتىق يدەيا تۋرالى بەلگىلى ساياساتتانۋشى عالىم ءازىمباي عالي ورىس تىلىندە «كونتۋرى كازاحسكوي ناتسيونالنوي يدەي» دەگەن ەڭبەك جاريالاسا [11.]،  قويشىعارا سالعاراۇلى ءوزىنىڭ «ەلدىك نەگىزدەرى» اتتى ەڭبەگىندە قازىرگى قازاق قوعامىنداعى اقۋالعا تالداۋ جاساي وتىرىپ، «ەڭ الدىمەن، ەل بولىپ، ەلدىكتىڭ نەگىزدەرىن قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى قازاقى بولمىسىمىزعا قايتا ورالۋ پارىز. بۇل كەزەك كۇتتىرمەي، بۇكىل قازاق قوعامى بولىپ جۇمىلا كىرىسىپ، بىرىگىپ جۇزەگە اسىرار كيەلى ءىسىمىز بولۋعا ءتيىس» دەپ، ەڭ باستى ۇلتتىق يدەيا قازاقى بولمىسقا قايتا ورالۋ دەسە،  قازاقى بولمىسقا ورالۋ دەگەنىمىزدىڭ نە ەكەنى تۋرالى: «قازاقى بولمىسقا، ياعني قازاقتىڭ حالىقتىق قالپىنا ورالۋ – سان عاسىرلار بويى قازاقتى قازاق قىلىپ الەمگە تانىتقان، ادامزات قاۋىمىنىڭ وزگە حالىقتارىنان ەرەكشەلەپ «قازاق حالقى»  (كۋرسيۆ ق.سالعاراۇلىنىڭكى) دەگەن كيەلى اتاۋدى يەلەندىرگەن، قازاقتىڭ تەك وزىنە عانا ءتان قاسيەتتەرىنە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا، رۋحاني تۇتاستىعىنا ورالۋ، باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن، ۇلتتىق مادەنيەتىن، ۇلتتىق ساناسىن قالپىنا كەلتىرۋ» دەيدى [12. 20-21 بب.].

سونىمەن قاتار، ق. سالعاراۇلى اتالعان ەڭبەگىندە ۇلتتىق يدەيانى ايقىنداپ، ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋعا سەپتىگى تيەر: «قازاقشىلدىق دەگەنىمىز نە؟»،  «ۇلت دەگەنىمىز نە؟»، «ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز نە؟»،  «ۇلتتىق نامىس دەگەنىمىز نە؟»، «ۇلتتىق مۇددە دەگەنىمىز نە؟»، «ۇلتتىق مىنەز دەگەنىمىز نە؟»، «ۇلتتىق ءداستۇر دەگەنىمىز نە؟»، «ۇلتتىق مادەنيەت جانە وركەنيەت دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، ءوز پايىمداۋىن ايتقان.

ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسىن تەرەڭنەن تالداپ، ونىڭ نەگىزىن تۇركى وركەنيەتىنەن ىزدەگەن قوعامتانۋشى، عالىم بيولوگ جانۇزاق اكىم: «ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز، حالىقتىڭ ارىدەن العاندا داۋىرلىك، بەرىدەن العاندا عاسىرلىق مۇراتىن ايقىندايتىن، كەلەشەك ۇرپاققا جول كورسەتەتىن شامشىراق بولا الاتىن زامانالىق رۋحاني فيلوسوفيا. ونىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى – ۇلت پەن تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرۋ ارقىلى قوعامدى تۇراقتى دامىتاتىن ستراتەگيانى انىقتاۋ، ۇلتتىق زيالىلار مەن كاسىپكەرلەر ىشىنەن ۇلتتىق ەليتا قالىپتاستىرۋ» دەپ [16. 17 ب.]، ۇلتتىق يدەيانىڭ انىقتاماسى مەن مىندەتتەرى تۋرالى ايتا كەلە، «قازاقتىڭ بويىنداعى ماڭگىلىك قاسيەتى ونى قۇرايتىن رۋ-تايپالارى ارقىلى ىقىلىم زاماننان بەرى ساقتالىپ كەلەدى. قازىرگى زاماننىڭ مىندەتى وسى ماڭگى قاسيەتتەردى بىرىكتىرىپ، ونى جاڭعىرعان، ومىرشەڭ ۇلتتىق يدەيا تۇرىنە كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى» دەيدى  [16. 292 ب.].

ال، جاقىندا جارىق كورگەن «ۇلتتىق يدەيا: تاريحي تاعدىرى مەن بولاشاعى» اتتى ۇجىمدىق ەڭبەكتە: «ۇلتتىق «مەن»-ءدى قالىپتاستىراتىن تەتىكتەر مەن جاعداياتتار سان الۋان. وعان كوشەدەگى قاپتاعان جارنامالاردان باستاپ، ەندى عانا دۇنيە ەسىگىن اشقان ءسابيدىڭ قۇلاعىنا ەستىلگەن ءان مەن ۇنگە دەيىن كىرەدى. سولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوساتىن، ءبارىن وگىزدەي ورگە سۇيرەيتىن قۇدىرەت ۇلتتىق يدەيا دەپ بىلگەنىمىز ءجون» دەپ، ۇلتتىق يدەيانى قالاي تۇسىنۋگە بولاتىندىعىن ايتا كەلە، ۇلتتىق يدەيانىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ماڭىزى مەن قاجەتتىلىگى تۋرالى: «ۇلتتىق يدەيانى تاپپايىنشا ەلدە ءجۇرىپ جاتقان رەفورمالار قارىن تويدىرۋدىڭ عانا مىندەتىن اتقارىپ شىعاتىنداي كورىنەدى. ۇلتتىق يدەياسى جوق قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋ قازاقتان باسقانىڭ بارىنە مايداي جاعاتىن شىعار، بىراق ءتۇپتىڭ-تۇبىندە وكىنىشتە قالاتىنى – قازاقتار. ءوزىن-ءوزى جارىلقاماعاندى باسقالار ۇشپاققا شىعارادى دەۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. كولدەي جايىلىپ كەلە جاتقان جاھاندانۋدىڭ تابانىندا جانشىلىپ قالماۋ ءۇشىن دە ۇلتتىق يدەيانىڭ وزەكتىلىگى مەن قاجەتتىلىگى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى» دەلىنگەن [14. 91-92 بب.]. سونىمەن قاتار اتالعان ەڭبەكتە: «ۇلتتىق يدەيانىڭ ءمان-ماعىناسىن  ءدال قازىرگى تاڭدا «قازاق ەلى». «ازاتتىق». «بىرلىك» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىكتەر اشا الادى» دەپ، ءاربىر ۇعىم-تۇسىنىككە انىقتاما بەرىلگەن جانە ۇلتتىق يدەيانى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى تۋرالى ايتىلعان. [14. 97-108 بب.].

ۇلتتىق يدەيا سياقتى ۇلتتىق  يدەولوگيا دا ءوزىن تەرەڭ تالداۋدى، ايقىنداۋدى، ىسكە اسىرۋدىڭ جولدارى مەن تاسىلدەرىن جان-جاقتى ويلاستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ۇلتتىق يدەولوگياعا نەگىز بولار ويلار پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا» دا كورسەتىلگەن. مىسالى، «جولداۋدا»  ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى تۇعىرىنىڭ ءبىرى ءتىل تۋرالى «قازاق ءتىلى – ءبىزدىڭ رۋحاني نەگىزىمىز... قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن» دەلىنسە، قازاق ءتىلىن شىن مانىندە مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋىنىڭ ماڭىزى تۋرالى: «قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ، شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ءبىز ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايمىز» دەلىنگەن. ال، ۇلتتىق يدەيانىڭ تاعى ءبىر تۇعىرى - تاريحي سانا تۋرالى: «ءبىز ۇلتتىق تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ جۇمىسىن جالعاستىرۋىمىز كەرەك» دەلىنگەن [9]. سونىمەن قاتار، «جولداۋىندا» ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارى مەن تۇپكى ماقساتى تۋرالى دا  انىق ايتىلعان. ەگەر، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارى قازاق حالقىنىڭ تاريحي  جاۋاپكەرشىلىگى مەن  بىرلىگىن ناسيحاتتاۋ بولسا، تۇپكى ماقسات  تاۋەلسىز قازاقستاندى «ماڭگىلىك ەل» ەتۋ.

 «جولداۋدا»  كورسەتىلگەن وسى جانە باسقا دا مىندەتتەرىدى  ءىس جۇزىنە اسىرۋ ءۇشىن دە، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلاستىرىلىپ، سانالى دا ماقساتتى، ەڭ باستىسى، جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق جۇمىس قاجەت. ويتكەنى، ەش نارسە دە  وزىنەن ءوزى ىسكە اسپايدى. مىسالى، ەلباسىنىڭ: «قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن» دەگەنىنە قانشا جىل بولدى؟ پرەزيدەنت ايتتى ەكەن دەپ قازاقتار ءبىر بىرىمەن قازاقشا سويلەسىپ ءجۇر مە؟ بيلىك باسىنداعى قازاقتاردىڭ وزدەرى باس بولىپ ءبىر بىرىمەن ورىسشا سويلەسكەندەرىن ۇدەتپەسە، كەمىتپەگەندەرىن كوزىمىز كورىپ جۇرگەن جوق پا؟ نەمەسە كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىنە قاراماستان 21 جىل بويى مەملەكەتتىڭ تىلىنە اينالا الماعان  قازاق تىلىنە،  «شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلۋى» ءۇشىن ەندى قانشا جىل قاجەت بولادى؟

قوعامدى تۇتاس قامتيتىن يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ كوپ بولىپ بىرىگىپ اتقارۋدى قاجەت ەتەتىن، سان قىرلى كۇردەلى جۇمىس ەكەندىگى بەلگىلى. دەگەنمەن، بىزدە يدەولوگيالىق جۇمىستى مەملەكتتىك دەڭگەيدە  جۇرگىزۋدىڭ، وعان  بۇحارالىق سيپات بەرۋدىڭ مول تاجىريبەسى بار. ول   كوممۋنيستەر پارتياسى باسقارعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاجىريبەسى. ونى جورگەگىنەن ماركسيزم-لەنينيزم يدەياسى اياسىندا تاربيەلەنگەن بۇگىنگى اعا ۇرپاق  جاقسى بىلەدى. كسرو دەپ اتالعان الىپ يمپەريادا ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن كومپارتيانىڭ يدەولوگيالىق جۇمىسىنان تىس قالعان جوق. ويتكەنى، كوممۋنيستەر يدەولوگيالىق جۇمىستى جۇرگىزۋدىڭ  ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك جۇيەسىن قۇرىپ، وعان ونداعان ميلليون ادامداردى تارتا ءبىلدى. مىنە، وسى جاعىنان ءبىز كوممۋنيستەردىڭ تاجىريبەسىن پادالانۋىمىزعا ابدەن بولادى.  

ارينە، بۇل ورايدا، كەڭەستىك يدەولوگيا مەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ەڭ باستى ايىرماشىلىعى ەسكەرىلۋى كەرەك.  ايىرماشىلىق، ولاردىڭ وبەكەتيۆتى نەگىزدەرىندە. ەگەر، كەڭەستىك يدەولوگيا وبەكتيۆتى نەگىزى  جوق، ويدان شىعارىلعان جالعان يدەيالارعا نەگىزدەلسە، ۇلتتىق يدەولوگيا ۇلتتىق مۇددەدەن تۋىنداعان وبەكتيۆتى  يدەيالارعا نەگىزدەلگەن. دالىرەك ايتقاندا، كەڭەستىك يدەولوگيا، ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى ك. ماركستىڭ  ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا ايتقان: «ەۆروپانى كەزىپ جۇرگەن ءبىر ەلەس – كوممۋنيزم ەلەسىنە» نەگىزدەلسە، ۇلتتىق يدەولوگيا ۇلتتىق قاجەتتىلىككە، ۇلتتىق سۇرانىسقا، ياعني وبەكتيۆتى ءومىر شىندىعىنا نەگىزدەلگەن. ەلەسكە نەگىزدەلگەن يدەولوگيانىڭ ناتيجەسى بەلگىلى بولسا، قوعام دامۋ بارىسىندا وبەكتيۆتى قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان يدەيالارعا نەگىزدەلگەن يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋى جانە ومىرشەڭ بولۋى زاڭدىلىق.

قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى كۇنگى قازاق قوعامى ءۇشىن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قاجەتتىلىگى قانشالىقتى ايقىن بولسا، ۇعىمنىڭ ءپوزيتيۆتى ماعىناسىنداعى رۋشىلدىقتىڭ دا قاجەتتىلىگى سونشالىقتى ايقىن. رۋشىلدىقتى جويۋ ەمەس، ونى ۇلتشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك دەڭگەيگە كوتەرۋ قاجەت. ياعني، كەزىندە الاش ارىستارى باستاعان، بىراق اياعىنا دەيىن جەتكىزە الماي ارماندا كەتكەن ىستەرىن قايتا جالعاستىرۋىمىز كەرەك. ونىڭ بىردەن ءبىر جولى ۇلتتىق يدەولوگيا ارقىلى ۇلتشىلدىق سانانى قالىپتاستىرۋ. ء  ار ءبىر قازاق ءوزىنىڭ رۋىن، ياعني شىققان تەگىن، تاريحىن جەتە ءبىلۋ ارقىلى عانا، ءوزىنىڭ قازاق دەگەن ءبىر اتانىڭ بالاسى ەكەندىگىنە كوزىن جەتكىزىپ، ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە بىرلىكتە بولا الادى. ال، ۇلت بىرلىگى، «جولداۋدا» ايتىلعان تاۋەلسىز ەلىمىزدى «ماڭگىلىك ەلگە» اينالدىرۋدىڭ ەڭ باستى العى شارتى.    

قامبار اتاباەۆ،

ء ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق

ۋنيۆەرسيتەتى

دۇنيە ءجۇزى تاريحى،

تاريحناما جانە دەرەكتانۋ كافەدراسىنىڭ

پروفەسسورى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

Abai.kz

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1.اقسەلەۋ سەيدىمبەك. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى: زەرتتەۋ. – استانا: فوليانت، 2008. – 728-ب.

2. دوستان ق. ۇلتىمىزدى ۇلىقتايتىن – قازاقتىڭ قارا بالاسى. // ايقىن، 26 جەلتوقسان 2012 ج.

3. بايتۇرسىنوۆ ا. ورەنبۋرگ. 10 فەۆرال. //قازاق. 10. 02. 1913 ج.

4. سەيسەنباەۆ ر. دەماكراتيا – «NESCAFE» ەمەس. //ەگەمەن قازاقستان، 4 قاڭتار 2013 جىل.

5.نازارباەۆ ن. قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام. //ەگەمەن قازاقستان، 10 شىلدە 2012 جىل.

6.تۇرىك بالاسى (م. دۋلاتوۆ) قازاقتىڭ تاريحى. //قازاق، 1913, № 2, 10 فەۆرال).

 7.ا.ب. (ا.بايتۇرسىنوۆ) قازاقتىڭ باس اقىنى. //قازاق، 1913, № 43, 22 دەكابر.

 8.م.د. (م.دۋلاتوۆ) اباي. //قازاق، 1914, № 67, 23 يۋن.

 9. نازارباەۆ ن. «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋى. //ايقىن، 15. جەلتوقسان  2012 ج.

10.نازارباەۆ ن. تاريح تولقىنىندا. – الماتى: اتامۇرا، 1999. – 296  ب

11.گالي ا. ب. كونتۋرى كازاحسكوي ناتسيونالنوي يدەي. – الماتى: ءۇش قيان 2004. – 152 س.

12.سالعاراۇلى ق. ەلدىك نەگىزدەرى. – استان: 2007. – 80 ب.

13. باكىرۇلى ءا. رۋ ەمەس، رۋشىلدىق قوعامدىق دەرتكە اينالىپ بارادى. //اقيقات. № 8. 2012 ج. 35 ب.

14.سەيدىمبەك ا.، ءابجانوۆ ح.، سالعاراۇلى ق. ۇلتتىق يدەيا: تاريحي تاعدىرى مەن بولاشاعى. – استانا: فوليانت، 2012. – 248 ب.

15.جەمەنەي ي. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ۇلتتىق قاۋىمداستىق ارقىلى جۇزەگە اسادى. //ايقىن، 15 قاڭتار، 2013 جىل.

16.اكىم ج. تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى. – الماتى: 2007, -304 ب.