دارىندى سىنشى، جۇيرىك اۋدارماشى قالجان نۇرماحانوۆ (1927-1963) 1951 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ، 1951-1953 جىلداردا كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا كەڭەسشى، 1953-1954 جىلداردا «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىندا ادەبي قىزمەتكەر، 1954-1955 جىلداردا «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە، سونان سوڭ «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» («جۇلدىز») جۋرنالىندا كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى ايقىن نۇرقاتوۆپەن بىرگە قىزمەت جاساعان. ايقىن نۇرقاتوۆتىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، «سۋرەتكەر سىنشىنىڭ» ويلاۋ مەن جازۋ مادەنيەتى، سىنشىلىق ونەرى مەن ونەگەسى ايرىقشا بولعان، بۇعان قوسا تۇركى تىلدەرى مەن ارميان ءتىلىن ەركىن بىلگەن.
ورىس ويشىلى ۆ.گ.بەلينسكي قازاق ومىرىمەن ەتەنە جاقىن تانىس تەگى دۆوريان، اسكەري قىزمەتكەر ۆ.ا.ۋشاكوۆتىڭ (1789-1838) «قىرعىز-قايساق» پوۆەسى جونىندەگى وي-تولعانىستارى قازاق وقىرماندارى ءۇشىن دە بۇگىنگى تاڭدا كوكەيكەستى. بۇل ماتەريال «جۇلدىز» جۋرنالىندا (№6, 1957) جارىق كورگەن.
سەرىك نەگيموۆ،  ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

دارىندى سىنشى، جۇيرىك اۋدارماشى قالجان نۇرماحانوۆ (1927-1963) 1951 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ، 1951-1953 جىلداردا كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا كەڭەسشى، 1953-1954 جىلداردا «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىندا ادەبي قىزمەتكەر، 1954-1955 جىلداردا «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە، سونان سوڭ «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» («جۇلدىز») جۋرنالىندا كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى ايقىن نۇرقاتوۆپەن بىرگە قىزمەت جاساعان. ايقىن نۇرقاتوۆتىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، «سۋرەتكەر سىنشىنىڭ» ويلاۋ مەن جازۋ مادەنيەتى، سىنشىلىق ونەرى مەن ونەگەسى ايرىقشا بولعان، بۇعان قوسا تۇركى تىلدەرى مەن ارميان ءتىلىن ەركىن بىلگەن.
ورىس ويشىلى ۆ.گ.بەلينسكي قازاق ومىرىمەن ەتەنە جاقىن تانىس تەگى دۆوريان، اسكەري قىزمەتكەر ۆ.ا.ۋشاكوۆتىڭ (1789-1838) «قىرعىز-قايساق» پوۆەسى جونىندەگى وي-تولعانىستارى قازاق وقىرماندارى ءۇشىن دە بۇگىنگى تاڭدا كوكەيكەستى. بۇل ماتەريال «جۇلدىز» جۋرنالىندا (№6, 1957) جارىق كورگەن.
سەرىك نەگيموۆ،  ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

ورىس حالقىنىڭ رەۆوليۋتسياشىل دەموكراتى، دانىشپان ويشىلى، داڭقتى قوعام قايراتكەرى ۆ.گ.بەلينسكي بارلىق سانالى ءومىرىن ءوز وتانىنىڭ بولاشاعى جولىنداعى ۇلى كۇرەسكە سارپ ەتتى. جالىندى سىنشى ارتىنا كوپ اسىل مۇرا قالدىردى. نيكولاي پاتشانىڭ قارا تۇنەك زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ، ادام ايتقىسىز اۋىر جاعدايدا ءوزىنىڭ ادەبي-قوعامدىق قىزمەتىن باستادى.
ءحىح عاسىردىڭ 30 جانە 40 جىلدارى ورىس حالقىنىڭ تاريحىندا ەڭ اۋىر، قايعىسى مەن ازابى مول ءداۋىر بولدى. مونارحيالىق قۇرىلىستىڭ بارلىق سۇمدىعىن، ۇستەم تاپتىڭ حالىققا جاساعان وزبىرلىعىن ۇلى ويشىل ءوز زامانداستارىمەن بىردەي كوردى. ول زورلىق پەن زومبىلىققا، قاناۋ مەن تەڭسىزدىككە، ادىلەتسىزدىك پەن ەكىجۇزدىلىككە قارسى ورىس قاۋىمىنىڭ سول داۋىردەگى وزىق ويلى ادامدارىمەن ءبىر ساپتا كۇرەس جۇرگىزدى.
بارعان سايىن ەتەك الىپ ورلەي تۇسكەن الدىڭعى قاتارلى قوعامدىق وي ءوزىنىڭ يگى اسەرىن، كۇشتى ىقپالىن ادەبيەتكە، كوركەم تۆورچەستۆوعا تيگىزبەي تۇرمادى. ءسويتىپ، وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە كوركەم ادەبيەتتە ونى دەموكراتيزاتسيالاۋعا باعىتتالعان زور قوزعالىس ءداۋىرى باستالدى. ادەبيەتتىڭ بۇرىنعى كاستالىق سيپاتى بىرتە-بىرتە جويىلىپ، الدىڭعى قاتارلى جازۋشىلار ادەبيەتتە حالىقتىق سيپات پەن دەموكراتيالىق ءپرينتسيپتى ودان ءارى دامىتا ءتۇسۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويدى. كوركەم تۆورچەستۆودا ءتىلدىڭ، ءستيلدىڭ، جانردىڭ قاراپايىمدىلىعى جوعارى باعالانىپ، الدىڭعى قاتارلى ورىس اقىن – جازۋشىلارى ادەبيەت دۇنيەسىندە كۇن ساناپ ءورىس الا باستاعان جاڭا ەستەتيكالىق پرينتسيپتەردى ءوز شىعارمالارىندا ودان ءارى دامىتا ءتۇستى.
ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىندە بۇل ءپرينتسيپتى العاش رەت تۋ ەتىپ كوتەرگەن، ونى رەاليستىك ادەبيەتتىڭ نەگىزگى ەستەتيكالىق كونتسەپتسياسى دارەجەسىنە شىعارعان ا.س. پۋشكين بولدى. ۇلى اقىننىڭ بۇل تاماشا ءداستۇرىن كەيىننەن ىلگەرى دامىتۋشى م.يۋ. لەرمونتوۆتىڭ كەزىندە ورىس ادەبيەتى ينتەرناتسيونالدىق سيپاتقا يە بولا باستادى. بىراق سىن ويىنىڭ ادەبيەت پروتسەسىنەن ادەتتە شابانداپ كەيىن قالاتىنى سياقتى، بۇل داۋىردە ادەبيەتتەگى جاڭانى، جاقسى لەپتى وقۋشىلار مەن جازۋشىلارعا تۇسىندىرۋگە مىندەتتى سىن سالاسىندا ەسكى كوزقاراستار وتە باسىم بولدى. ورىس ادەبيەتىندە رەاليستىك ادەبي – سىننىڭ نەگىزىن قالاعان، ءوز كەزىندەگى ورىس اقىن-جازۋشىلارىنا باعدارلى باعىت سىلتەگەن، كوركەم تۆورچەستۆودا جاڭا ەستەتيكالىق بەيىمدەردى ۇسىنعان، روسسيا جەرىن مەكەندەيتىن حالىقتار اراسىنداعى دوستىق-تۋىسقاندىق يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ۇلى ويشىل ۆ.گ.بەلينسكي بولدى.
حالىقتار اراسىنداعى ىنتىماق-دوستىق يدەيا­سىن جالىندى سىنشى ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق جولىنىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ-اق جوعارى كوتەردى. روسسيانى مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرىن بەلينسكي تىنىمسىز ويلادى. جالىندى پاتريوت ولاردىڭ جارقىن كەلەشەگىنە كامىل سەندى، دوستىق-سالتانات قۇراتىن ءداۋىردى اڭساي ارمان ەتتى.
بەلينسكي ءوزىنىڭ كوپ كۇش-جىگەرىن ۇساق حالىقتارعا مەنسىنبەي، جيىركەنە قاراعان سلاۆيانوفيلدەرگە قارسى كۇرەسكە جۇمسادى. بەلينسكي كوپ ماقالالارىندا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن، باسقا ەلدىڭ وزىق مادەنيەتىنەن بويدى اۋلاق سالۋ جارامايدى، قايتا قالىڭ ەلدىڭ اراسىندا ونى ناسيحاتتاي ءتۇسۋ كەرەك، – دەپ جازدى. باسقا جۇرتتىڭ جاقسى جاقتارىن قابىلداۋدان قورقۋ، قاۋىپتەنۋ، سونىڭ سالدارىنان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى جويىپ الامىز دەپ كۇدىكتەنۋ ۇلتتىق رۋحاني وسالدىعىن بىلدىرەدى، – دەدى بەلينسكي سلاۆيانوفيلدەرگە قارسى جازعان ماقالالارىنىڭ بىرىندە.
بەلينسكي ءوزىنىڭ بىرقاتار سىن ەڭبەكتەرىندە روسسيا مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن «بۇراتانا» حالىقتارعا ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيستىك كوز­قاراسپەن مەنمەنسىپ قارايتىن اريستوكراتتاردى دا اياۋسىز سىنادى. ولاردىڭ «بۇراتانا حالىق وكىلدەرى كوركەم ادەبيەتتىڭ وبەكتىسى بولا المايدى» – دەگەن شوۆينيستىك كوزقاراستارىن ءوز ماقالالارىندا ءاردايىم اشكەرەلەپ وتىردى. ۇلى سىنشى «بۇراتانا حالىقتان شىققان ادامدار ءوزىنىڭ ويى، ساناسى، تۇتىنۋى جاعىنان اريستوكراتتاردان بىردە كەم ەمەس، ول جاندارعا ءبىلىم تاربيە بەرسە، ولار دا جوعارعى قاۋىمنىڭ مادەنيەتتى، ادەپتى مۇشەسى بولا الادى»، – دەپ، سول قاتال دا قىتىمىر داۋىردە وتە باتىل ۇران تاستادى.
بەلينسكي شىن ماعىناسىنداعى ينتەرناتسيوناليست سىنشى بولدى. ونان بۇرىنعى ورىس ادەبيەتى مەن سىنىندا حالىقتار دوستىعى يدەياسىن ءوز تۆورچەستۆوسىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى ەتكەن بەلينسكيدەي سىنشى بولعان ەمەس. روسسيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن باسقا حالىقتاردى دا شىن سەزىممەن ءسۇيدى، ورىس شارۋالارىنىڭ اۋىر ومىرىنە، شەككەن ازابىنا قالاي قينالسا، ول باسقا حالىقتاردىڭ ەڭبەكشىلەرىنىڭ تەڭسىزدىگىنە، اۋىر تاعدىرىنا، ادام ايتقىسىز مۇشكىل حالىنە دە ايانىشپەن قارادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ، جەرگىلىكتى قاناۋشى تاپتاردىڭ شەكتەن تىس وزبىرلىعىنا اشىنىپ، ولاردى ءوز ماقالالارىندا ولتىرە تۇيرەپ وتىردى.
ۇلى سىنشى ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنا دا باعدارلى باعىت سىلتەپ، ولاردىڭ كەلەشەكتەگى تاعدىرى ورىس حالقىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورەگەندىكپەن ايتىپ بەردى. قازاق حالقىنىڭ ۇلى اعارتۋشىلارى ۇلى سىنشىنىڭ بۇل پىكىرىن وزدەرىنە ۇلگى تۇتتى، ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىن ويلاعاندا سوعان سۇيەندى.
كەرتارتپا جۋرناليست سەنكوۆسكي ءوزىنىڭ «بيب­ليوتەكا دليا چتەنيا» دەگەن جۋرنالىندا: «تۋرتسيا ەۆروپادان مىڭ ەسە مادەنيەتتى جانە ءبىلىمدى» دەپ جازعاندا ۇلى بەلينسكي: «يسلام ءدىنى ءوز ىشىندە ەلپ ەتكەن ەركىن اقىل-ويعا جول بەرمەيدى، سوندىقتان ونىڭ سۇيەنەر كۇش-تايانىشى، كەسكىن-سيپاتى جابايى دىنشىلدىك پەن ناداندىق بولىپ وتىر، وسىدان كەلىپ يسلام ءدىنىنىڭ شارتى ءبىر قالىپتا قالشيىپ قاتىپ قالۋ بولدى. يسلام ءدىنى ءشىريدى دە، سول ءشىرۋ سالدارىنان قۇلايدى دا، بىراق، وزگەرمەيدى، جاڭارمايدى، ءوز ىشىنە جاڭا نارسەلەردى ەندىرمەيدى. ول ءوزىنىڭ شاريعاتتارى مەن زاڭدارىن قانداي دا بولسا ءبىر دالەلدەرگە سۇيەنگەن قاعيدا رەتىندە ۇسىنباي، بۇيرىق رەتىندە ۇسىنادى»، – دەپ جازدى. سەنكوۆسكي، بۋلگارين سياقتى ساتىلعىش جۋرناليستەرگە قايتارعان جاۋابىندا بەلينسكي ورتا ازيا حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى دا ءوز تاعدىرىن ناداندىق پەن قاراڭعىلىق وكتەمدىك قۇرعان مۇسىلمان شىعىسىمەن ەمەس، ورىس حالقىمەن بايلانىستىرۋى كەرەك دەپ كەسىپ ايتتى. بەلينسكي بۇل مادەنيەتتى قاۋىمنان ارتتا قالعان قازاق حالقىن پروگرەسكە جەتكىزەدى، دەدى.
ۇلى سىنشىنىڭ دانىشپاندىق بۇل پىكىرى سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى ورىس جازۋشىلارىن روسسيا مەملەكەتىنىڭ شەت ايماقتارىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ ءومىرى تۋرالى كۇردەلى شىعارمالار جازۋعا يتەرمەلەدى.
ورىس ادەبيەتىندە قازاق، كاۆكاز حالىقتارى تۋرالى جازىلعان شىعارمالار بەلينسكيدىڭ تۇسىندا-اق ءبىرلى-جارىمداپ پايدا بولا باستادى. ۇلى سىنشى شەت ايماقتاردى مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ تۇرمىس-ءحالىن، تاريحىن، دۇنيە تانۋىن دەموكراتيالىق، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان سۋرەتتەيتىن شىعارمالاردى ءوزىنىڭ ماقالالارىندا اسا جوعارى باعالاپ، جازۋشىلارعا باعدارلى، نىسانالى باعىت سىلتەپ وتىردى.
ورىس ادەبيەتىندە قازاق حالقى تۋرالى جازىلعان ءبىرىنشى پوۆەست 1829 جىلى «موسكوۆسكي تەلەگراف» جۋرنالىندا «قىرعىز-قايساق» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى. بۇل پوۆەستىڭ اۆتورى قازاق ومىرىمەن تانىس ۆ.ا. ۋشاكوۆ ەدى.
روسسياداعى ورىستان باسقا حالىقتاردىڭ ومىرىنەن شىعارما جازۋ ۇلى سىنشىنىڭ ويىنشا ادەبيەتتەگى رەاليزم مەن حالىقتىق ءداستۇردى ودان ءارى دامىتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى شارتى بولىپ تابىلادى. ادەبيەتتەگى رەاليستىك ءداستۇردى قورعاي وتىرىپ، بەلينسكي اريستوكرات جازۋشىلاردىڭ كەرتارتپا پىكىرلەرىنە باتىل قارسى شىقتى. كوركەم شىعارما مادەنيەت جاعىنان الدا تۇرعان جوعارعى قاۋىم مۇشەلەرىن بەينەلەۋ كەرەك دەپ ۇران كوتەرگەن اريستوكرات جازۋشىلارعا ۇلى سىنشى: «تابيعات كوركەم ونەردىڭ ماڭگىلىك ۇلگىسى، ال تابيعاتتىڭ ەڭ اسىل، ەڭ ۇلى نارسەسى – ادام»، – دەپ، باتىل جاۋاپ بەردى. قاراپايىم قازاق ايەلىنەن تۋعان ادامنىڭ تراگەديالىق جاعدايىن سۋرەتتەيتىن شىعارماعا بەلينسكيدىڭ جوعارى باعا بەرۋىنىڭ دە سىرى، مىنە وسىندا جاتىر.
سىرت قاراعاندا «قىرعىز – قايساق» پوۆەسىندە سونشالىقتى مول وقيعا جوق. وقيعا جەلىسى ەكى-ءۇش باستى كەيىپكەرلەردىڭ اينالاسىندا عانا دامىپ وتىرادى. شىعارمانىڭ قىسقاشا مازمۇنى تومەندەگىدەي: ۆيكتور يپپوليتوۆيچ سلاۆين دەگەن جاس وفيتسەر موسكۆادا بولعان ساپارىندا، جوعارعى قاۋىم قۇرمەت تۇتاتىن كنياز قىزى سوفيا ليۋبسكاياعا عاشىق بولادى. اقجارقىن، ۇلكەن مادەنيەتتى جاس وفيتسەردى سوفيا دا جانىنداي سۇيەدى. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ادال ماحاببات اتاستىرۋ تويىمەن بىتەدى. سول اتاستىرۋ تويىنىڭ ۇستىندە ۆيكتور سلاۆين ورىنبور قالاسىندا تۇراتىن اپاسى – ەۆگەنيادان: «اكەڭ قايتىس بولدى، ونىڭ ساعان قالدىرعان وتە قۇندى وسيەتى بار، تەز جەت» دەگەن حات الادى. اكەسىنەن قالعان وسيەت حاتتاعى جاسىرىن سىردى بىلۋگە ىنتىققان ۆيكتور قاۋىرت ورىنبورعا ءجۇرىپ كەتەدى. ءسلاۆيننىڭ ولەر الدىندا قالدىرعان وسيەت حاتىنان ول ءوزىنىڭ شىققان تەگىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەدى. باقسا، ۆيكتور يپپوليت ءسلاۆيننىڭ بەل بالاسى ەمەس، ول ورداعا كەلگەن ءبىر قىر ايەلىنەن ءجۇز سوم كۇمىس اقشاعا ساتىپ الىنعان قازاق بالاسى ەكەن. حاتتا ءوز ۇلى ءولىپ قالعاننان كەيىن يپپوليت سلاۆين قازاق ايەلىنىڭ بالاسىن ساتىپ الىپ باۋىرىنا باسقاندىعى ايتىلادى. ورىنبوردا بولعان ساپارىندا ۆيكتور يپپوليتوۆيچ سلاۆين ءوزىنىڭ تۋعان اناسىمەن كەزدەسەدى. پوۆەستىڭ انا مەن بالا جولىعاتىن جەرىن اۆتور ۇلكەن جان تولقىنىسىمەن جازعان. پوۆەستەگى ەڭ ءبىر جان تەبىرەنتەتىن جەر وسى. بۇل كەزدەسۋدى سۋرەتتەيتىن بەتتەر وقۋشىنىڭ جان-جۇيەسىن قوزعاپ، جۇرەگىن ەلجىرەتەدى. انا بالاسىنىڭ الدىندا بار شىندىقتى بۇكپەي تۇگەل ايتىپ بەرەدى، وسى تراگەديالىق جايعا ءوزىنىڭ قالايشا دۋشار بولعانىن كوزىنە جاس الا وتىرىپ ۆيكتورعا باستان-اياق بايان ەتەدى.
ۆيكتور سلاۆين ورىنبوردان موسكۆاعا قايتىپ ورالادى. ونىڭ ويىندا ەشنارسە جوق، جۇزىندە قوبالجۋ ەمەس، قۋانىش وتى وينايدى. اشىق مىنەزدى، ادال جاندى، ارتىنا سىر بۇكپەيتىن ۆيكتور شىققان تەگىن ەشكىمنەن دە جاسىرمايدى، ءوزىنىڭ ساحارانى جايلايتىن قازاقتان تۋعانىن، تراگەديالىق جاعدايدىڭ سەبەبىمەن ءبىر كەزدە ونى ورىس اقسۇيەگىنىڭ بولماشى اقشاعا ساتىپ الىپ، پەتەربۋرگكە اكەلگەنىن قالىڭدىعى سوفيانىڭ الدىنا جايىپ سالادى. وسى جايدى ۆيكتور سلاۆين ءوزىنىڭ قامقورشىسى گراف رەشيموۆكە دە ارلانباي تۇگەل باياندايدى. گراف بۇل توسىن حاباردى سوفيانىڭ اكەسى كنياز ليۋبسكويعا جەتكىزەدى، كۇيەۋى ۆيكتوردىڭ شىققان تەگى ورىس ەمەس، قازاق ەكەنىن حابارلايدى. كنياز ليۋبسكوي «تەكسىز»، «ءناسىلسىز» ادامعا قىزىن كۇيەۋگە بەرۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى، سوفياعا ۆيكتوردان ءبىرجولاتا ءۇمىتىن ۇزۋگە بۇيىرادى. جاستايىنان اتا-اناسىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جالتاق وسكەن سوفيا ۆيكتوردى جانىنداي سۇيە تۇرسا دا، بايلانعان ۋادەسىنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. جىگەرسىز سوفيا امالى قۇرىپ، ءوزىنىڭ ۆيكتور سلاۆينگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پراۆوسىن قورعاي المايدى، ءسويتىپ، اكەسىنىڭ امىرىنە باعىنىپ، قادىر تۇتقان جارىنان امالسىز ايىرىلادى. تابان استىنان، ويلاماعان جەردەن باقىتىنان ايرىلىپ، جاپا شەككەن، شىققان تەگى ءۇشىن جازىقسىزدان جازىقسىز قورلىق كورگەن ۆيكتور سلاۆين تۇركياعا قارسى سوعىسىپ جاتقان ارمياعا كەتەدى. ول سوعىستا اۋىر جارالى بولادى دا، ميىنا سۋىق ءتيىپ قايتىس بولادى. سوفيا كنياز رادۋگينگە ەرگە شىعادى. الايدا، ول سۇيگەن ۆيكتوردىڭ جارقىن بەينەسىن، كىرشىكسىز جانىن جۇرەگىندە ماڭگى ساقتايدى. پوۆەستىڭ سيۋجەتى مىنە وسىنداي.
پوۆەستىڭ سيۋجەتى وقيعانىڭ بولعان مەزگىلىنەن ايقىن حابار بەرەدى.
باستى كەيىپكەردىڭ تۇرىكتەرگە قارسى سوعىسقا قاتىناسۋى وقيعانىڭ وتكەن عاسىردىڭ 20 جىلدارىندا بولعانىن دالەلدەيدى. ويتكەنى، ورىس-تۇرىك سوعىسى 1828-1829 جىلدار اراسىندا بولدى.
پوۆەست سيۋجەتىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى جالعىزباستى، پانا-قورعانسىز قازاق ايەلىنىڭ ءومىر اۋىرتپالىعىنىڭ سالدارىنان ءوزىنىڭ ءتورت جاسار جالعىز ۇلىن 100 سوم كۇمىس اقشاعا ساتۋىنان باستالادى.
بۇل وقيعانى اۆتور ويدان شىعارعان جوق. كرەپوستنويلىق رەجيم ۇستەمدىك قۇرعان يمپەريا قۇرامىنا كىرەتىن قازاق دالاسىندا وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا، ءتىپتى ولاردان كوپ كەيىن دە، اشىقتان-اشىق قۇل ساۋداسى جۇرگىزىلەتىن. ءسويتىپ، ورىنبوردا نەمەسە باتىس سىبىردە ارزان باعاعا ساتىلىپ الىنعان قازاق بالالارى كوبىنەسە موسكۆا مەن پەتەربۋرگتە سىيعا تارتىلاتىن نەمەسە قىمبات باعاسىنا قايتادان ساتىلاتىن. «قىرعىز-قايساق» پوۆەسىنىڭ باستى گەرويى ۆيكتور ءسلاۆيننىڭ تاعدىرى ورىستىڭ بەلگىلى رەۆوليۋتسيونەر اقىنى، ن.گ. چەرنىشەۆسكيدىڭ جاقىن دوسى، ميحايلوۆتىڭ دا تاعدىرىن ەسكە تۇسىرەدى. ميحايلوۆتىڭ شىققان تەگى قازاق، تۋعان جەرى قازاق دالاسى، ول دا وسىنداي تاعدىرعا دۋشار بولعان. ۆيكتور وبرازى م.ي. مي­حايلوۆتىڭ اۋماعان ءپروتوتيپى سياقتى. بۇل جونىندە 1910 جىلى پەتەربۋرگ قالاسىندا باسىلىپ شىققان م.ي. ميحايلوۆ شىعارمالارىنىڭ ون تومدىعىنا جازعان بىكوۆانىڭ العى سوزىندە تولىق ايتىلعان. مىنە وسى فاكتىنىڭ ءوزى ۋشاكوۆ پوۆەسىندە سۋرەتتەلگەن وقيعالاردىڭ ومىرىمەن وتە تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ونان بەتەر راستاي تۇسەدى.
جاس كەزىنەن باستاپ ورىستىڭ دەموكراتيالىق ءداس­تۇرى نەگىزىندە تاربيەلەنگەن بەلينسكي ۆ.ا. ۋشا­كوۆتىڭ پوۆەسىنە بىردەن كوڭىل اۋداردى. 1834 جىلدىڭ كۇزىندە ن.ي. نادەجديننىڭ «تەلەسكوپ» جۋرنالىنا ادەبي قوسىمشا رەتىندە اپتا سايىن شىعىپ تۇراتىن «مولۆادا» بەلينسكيدىڭ ورىستىڭ ادەبي سىنىنىڭ تاريحىندا جاڭا ءداۋىر اشقان «ادەبيەتتىك ارماندار» اتتى ءبىرىنشى ماقالاسى شىقتى. بەلينسكي ءوز ماقالاسىندا 20-30 جىلدارداعى ورىس ادەبيەتىنىڭ حالىقتىق سيپاتىن قاداعالاي وتىرىپ، ۆ.ا. ۋشاكوۆتىڭ پوۆەسىنە توقتالىپ، كوپ شىعارمالاردىڭ ىشىنەن وعان باعا بەردى. ۋشاكوۆتىڭ «قىرعىز-قايساعىن» سول جىلدارى جارىققا شىققان جاقسى شىعارمالاردىڭ قاتارىندا اتاپ، ول بىلاي دەپ جازدى: ۋشاكوۆ مىرزانىڭ «قىرعىز-قايساعى» – ادەبيەتتەگى عاجاپ جانە كۇتپەگەن قۇبىلىس بولدى: ول تەرەڭ سەزىم جانە سول سياقتى ناعىز كوركەم شىعارماعا ءتان قاسيەتتەرمەن كوزگە ەرەكشە تۇسەدى». «قىرعىز-قايساق» پوۆەسىن ۇلى سىنشىنىڭ جوعارى باعالاۋى، ورىس ادەبيەتىندەگى عاجايىپ قۇبىلىس دەپ ساناۋى، ارينە، كەزدەيسوق نارسە ەمەس. بۇنى، ءسوز جوق، ۇلى ويشىلدىڭ قازاق حالقىنا دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋعان ادال سەزىمنىڭ ايعاعى دەپ ۇعۋ كەرەك. قانداي ادامنان تۋماسىن، قانداي ورتادا وسپەسىن، ەگەر جاعدايىن وزگەرتسە، جاقسى جاعداي جاسالسا، كەز كەلگەن ادام مادەنيەتتىڭ جوعارعى ساتىسىنا كوتەرىلە الادى دەگەن الدىڭعى قاتارلى يدەيانى ۋاعىزدايتىن ۋشاكوۆتىڭ كىتابىنا بەلينسكيدىڭ ايرىقشا توقتالىپ، كوپتەگەن شىعارمالاردان وقشاۋ ءبولىپ الىپ قاراۋى – ۇلى سىنشىنىڭ يمپەريانىڭ شەت ايماقتارىندا تۇراتىن، بەلگىلى سەبەپتەردىڭ سالدارىنان وقىمىستى دۇنيەدەن، مادەنيەتتى قاۋىمنان، تسيۆيليزاتسيادان شەت، جىراق قالعان حالىقتاردى دا ءوز ۇلتىنداي تەرەڭ سۇيگەنىن، ولاردىڭ تاعدىرىنا ايانىشپەن قاراعانىن ايقىن دالەلدەيدى.
گۋمانيست سىنشىنىڭ تەك تۋعان حالقىنىڭ ەمەس، اۋىر ازاپ شەككەن بۇكىل ادام بالاسىنىڭ تاعدىرى قاتتى ويلاندىردى. ول قازاق ساحاراسىنىڭ تۇرعىندارى مەن ورتا ازيا ديحاندارىنىڭ، امەريكا مەن الىستاعى اۆستراليا ەڭبەكشىلەرىنىڭ اۋىر تۇرمىسىنا قىنجىلا قارادى، ولار تۋرالى ادەبيەتتە ايتىلعان ءاربىر ءسوزدى ۇنەمى قاداعالاپ قاراپ وتىردى.
ۋشاكوۆتىڭ پوۆەسى ورىس ادەبيەتىندەگى تاڭقالارلىق جانە كۇتپەگەن قۇبىلىس نارسە بولعانى – ول ورىس جانە قازاق حالىقتارىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا كۇشتى قارقىنمەن دامىپ كەلە جاتقان قارىم-قاتىناسىنا بۇكىل جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن اۋداردى. ورىس ادەبيەتىنىڭ رەاليزم جولىمەن دامۋىن ارمانداعان جانە ونى الدىنا نەگىزگى ماقسات ەتىپ قويعان بەلينسكي ءۇشىن ۋشاكوۆتىڭ «قىرعىز-قايساق» پوۆەسى سول كەزدەگى ورىس ادەبيەتىندەگى جاڭا اعىمنىڭ باسى سياقتى بولىپ كورىندى. سوندىقتان دا ۇلى سىنشى بۇل شىعارماعا بىردەن نازار اۋدارىپ، ونىڭ يدەيالىق مازمۇنىن وتە جوعارى باعالادى، جالپى تاريحي ادەبي ماڭىزىن تەرەڭ ءتۇسىندى.
ورىس ادەبيەتىنىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحىن دەرلىك قامتي جانە ونى كانتەميردەن پۋشكينگە دەيىنگى بەلگىلى وكىلدەرىنىڭ تۆورچەستۆوسىنا باتىل باعا بەرە وتىرىپ، بەلينسكي ءوزىنىڭ شولۋ ماقالاسىندا ۋشاكوۆ جونىندە، ارينە، بۇدان ارتىق ەشتەڭە ايتا المادى. سولاي بولسا دا وسىنىڭ وزىنەن «قىرعىز-قايساق» پوۆەسىنىڭ يدەياسى جاعىنان دا، نەگىزگى سيپاتى جاعىنان دا قازىرگى كەزدە ۇمىت بولعان شىعارمالاردىڭ ىشىنەن ەرەكشە ورىن العانىن وڭاي تۇسىنۋگە بولادى. پوۆەستىڭ سول كەزدەگى جۇرتشىلىق نازارىن وزىنە شۇعىل اۋدارۋى – الدىڭعى قاتارلى ورىس ادامدارى اراسىندا رۋحاني ءومىرى باي، بىراق اۋىر تۇرمىس قىسپاعىندا كۇي كەشكەن، اياۋسىز ەزىلگەن ۇساق حالىقتارعا دەگەن تۋىسقاندىق تەرەڭ سەزىمنىڭ تۋا باستاعانىن ايقىن دالەلدەيدى. بەلينسكي «قىرعىز-قايساقتىڭ» جەكە ەرەكشەلىكتەرىن ەمەس، قاي ۇلتتان شىققان ادامداردىڭ بولسا دا تەڭ پراۆولىلىعىن دارىپتەيتىن گۋمانيستىك جالپى يدەياسىن جوعارى باعالايدى. ۋشاكوۆ جالپى ادام بالاسىنىڭ مۇددەسىن وسىلايشا كوركەم، شىنايى سۋرەتتەپ كورسەتكەندىكتەن دە، ونى شىعارماسى ءوز زامانداستارىنىڭ اراسىندا زور بەدەلگە يە بولدى.
ۇلى سىنشىنىڭ بۇل شىعارماعا بەرگەن باعاسىنىڭ شىن ءمانى، تەرەڭ سىرى «ادەبيەتتىك ارماندارىنىڭ» جالپى كونتەكسىندە ەرەكشە ايقىن كورىنەدى. بۇل ماقالادا بەلينسكي ۋشاكوۆتىڭ پوۆەسىن ورىس ادەبيەتىندەگى كۇتپەگەن قۇبىلىس دەي وتىرىپ، ونى كەرتارتپا جازۋشى فاددەي بۋلگاريننىڭ «يۆان ۆىجيگين» اتتى پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن دارىپتەيتىن رومانىنا قارسى قويادى. قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە بىرنەشە رەت باسىلىپ شىعىپ، ورىس وقۋشىلارى اراسىندا بەلگىلى دارەجەدە شوۆينيستىك يدەيانى تاراتقان بۇل روماننىڭ اۆتورىن بەلينسكي ەشقانداي ادەبي دارىندىلىعى جوق جازۋشىسىماق دەپ تىكە ايتتى. بۋلگاريننىڭ ورىس ءتساريزمىنىڭ وتارشىلارىن قازاق ساحاراسىنىڭ تۇرعىندارى قۇشاعىن جايا قارسى الادى، ولاردى اكەسىندەي قۇرمەتتەيدى، توبەسىنەن جاي بەرەدى دەگەن جالعان جورامالىن بەلينسكي ولتىرە اشكەرەلەيدى. دالا تۇرعىندارى بۋلگاريننىڭ ۆىجيگيندەرىن، ميلوۆيدوۆتارىن ەمەس، قاراڭعى ەل اراسىنا ءبىلىمنىڭ ۇرىعىن شاشاتىن ورىستىڭ ادال جۇرەكتى، يگى نيەتتى ادامدارىن سۇيەدى، ولاردى وزدەرىنە باۋىر تۇتادى دەپ جازدى ۇلى سىنشى. وسى ويىن ءارى جالعاستىرا ءتۇسىپ بەلينسكي: ساحارا حالقى، بۋلگارين ايتقانداي، بالا سياقتى اڭقاۋ، كورىنگەننىڭ جەتەگىندە كەتە بەرەتىن مىنەزسىز، ەرىكسىز ەمەس، ءوزىنىڭ رۋحاني ءومىرى بار، ءبىلىمنىڭ جارىق ساۋلەسىنە قاراي تالپىنعان ادامدار دەپ، پوليتسەيلىك روماننىڭ اۆتورىن ولتىرە سىنادى. ءسويتىپ، جالىندى سىنشى حالىق پەن حالىق اراسىندا ۇلت وشپەندىلىگىن تۋعىزاتىن، ولاردىڭ رۋحاني جاعىنان جاقىنداسا تۇسۋىنە بوگەت جاسايتىن رەاكتسياشىل باعىتتا جازىلعان شىعارمالاردى اياۋسىز سىناپ، ولارعا يمپەريانىڭ شەت ايماقتارىنداعى ۇساق حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ءومىرىن، تۇرمىس-ءحالىن، بولمىسىن شىنايى دا، كوركەم سۋرەتتەيتىن رومان، پوۆەستەردى قارسى قويادى. ولاردىڭ اۆتورلارىنا ۇلتتار اراسىنداعى تەڭسىزدىك سياقتى سول كەزدەگى زور قوعامدىق پروبلەمانى كوتەرگەنى ءۇشىن شىن جۇرەكتەن ريزالىق بىلدىرەدى.
«ادەبيەتتىك ارماندار» باسىلىپ شىققاننان 19 جىل وتكەننەن سوڭ بەلينسكي ۋشاكوۆتىڭ «قىرعىز-قايساق» پوۆەسىن قايتادان تاعى ەسىنە الادى. بۇل ۇلى سىنشىنىڭ «قىرعىز-قايساقتىڭ» اۆتورىن قالاي جوعارى قۇرمەتتەگەنىن، ونىڭ العاشقى رەاليستىك شىعارماسىن قالاي ادال باعالاعانىن ايقىن كورسەتەدى.
ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق قادامىن رەاليستىك شىعارمادان باستاعان ۋشاكوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا رەاليزمنەن قول ءۇزىپ، پروگرەسسيۆتىك جاڭا پىكىرلەرگە اشىقتان-اشىق قارسى شىقتى. ول ءتىپتى بەلينسكيگە قارسى «پيۋشا» دەپ اتالاتىن كوركەمدىك جاعىنان قۇنسىز پوۆەست جازىپ، «بيبليوتەكا دليا چتەنيا» جۋرنالىنىڭ 1835 جىلعى ءبىر نومىرىندە باستىرىپ شىعاردى. ۋشاكوۆ بۇل شىعارمادا رەۆوليۋتسياشىل دەموكراتيانىڭ وكىلدەرىن كەلەمەجدەي، بەلينسكيدى جانە ونىڭ رەۆوليۋتسيالىق يدەيالارىن سىقاق ەتتى. بەلينسكي سوندا دا ۋشاكوۆقا قايتا ورالىپ، ونىڭ شىن مانىسىندەگى كوركەم شىعارماسىنىڭ تاريحي-ادەبي جاعىنان ورىستىق سىنشىل رەاليزم باعىتىندا دامي باستاعان ادەبيەتىندە ەلەۋلى ورىن الاتىنىن اتاپ كورسەتتى. قانشا كەلەمەجدەسە دە، بەلينسكي ءۇشىن ۋشاكوۆتىڭ تاماشا شىعارماسى «قىرعىز-قايساق» ورىس ادەبيەتىندەگى ەلەۋلى شىعارمالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەردى. ءوز مۇددەسىنەن ادەبيەت مۇددەسىن جوعارى قويعان دانا سىنشى «قىرعىز-قايساق» پوۆەسى ءۇشىن ۋشاكوۆتىڭ ەسىمىن ءومىرىنىڭ اقتىق مينۋتىنا دەيىن زور قۇرمەتپەن اتاپ ءوتتى.
الايدا، ۋشاكوۆتىڭ تۆورچەستۆولىق ەڭبەگىن بەليسكيدىڭ تىم ارتىق باعالاپ جىبەرگەنىن اتاپ كورسەتپەسكە دە بولمايدى. ن.ا. دوبروليۋبوۆ كەيىنىرەك ۆ.گ. بەلينسكيدىڭ وسى شىعارما تۋرالى ايتقان وي-پىكىرىن دامىتا وتىرىپ، «قىرعىز-قايساقتىڭ» اۆتورى رەاليستىك باعىتتا ودان ءارى نە سەبەپتى جىلجي الماعانىن اشىپ كورسەتتى.
ۆ.ا. ۋشاكوۆتىڭ «قىرعىز-قايساعىنا» باعا بەرە وتىرىپ، ۇلى سىنشى قازاق حالقىنا دەگەن شىن دوستىق پىكىرىن ءبىلدىردى، 30-جىلدارداعى الدىڭعى قاتارلى ورىس ادامدارىنىڭ ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىندا تۋىپ-وسكەن ميلليونداعان ادامداردىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى مەن زور دارىندىلىعىنا دەگەن سەنىمىن شىن جۇرەكتەن ماقۇلداپ وتىردى.
قايتا تۋعان قازاق حالقى ءۇشىن بەلينسكي ەسىمى ارداقتى دا اسىل ەسىم، سوندىقتان ول ورىس پەن قازاق حالقىنىڭ ادەبي ىنتىماعى تاريحىنداعى بۇل تاماشا فاكتىنى ەشقاشان ەستەن شىعارمايدى.

"تۇركىستان" گازەتى